Univerzitet u Tuzli

Tehnološki fakultet

Seminarski rad
Fotohemija

Mentor: Studenti:
Prof.dr. Indira Šestan Ervin Mehanović
Mirza Salkić
Kenan Hodžić
Elma Skulić

2018.
 Uvodni dio

Fotohemija je grana hemija koja se bavi hemijskim uticajima svjetlosti

na razne tvari. Proučava hemijske reakcije koje nastaju apsorpcijom
ultraljubičastog zračenja (talasna dužina od 100 do 400 nm), vidljivog
sprektra zračenja (400-750 nm), te infracrvenog zračenja (750-2500
nm). Mikrovalovi i radiovalovi s jedne strane (<100nm), te x-zrake,
gama-zrake i kosmičke zrake sa druge strane (>2500nm) nisu u
opsegu istraživanja klasične fotohemije.
Fotohemija ima izuzetnu važnost za život na Zemlji, a ovdje ćemo
samo kratko navesti primjere poput fotosinteze, ozonskog omotača,
procesa vida, stvaranja vitamina D i drugih. Značaj fotohemije u svim
granama ljudske djelatnosti je također veliki, od korištenja laserskih
terapija u medicini do proizvodnje raznih tvari potpomognute
svjetlosnim efektima.
Fotohemijske reakcije se razlikuju po nekoliko osobina od
termodinamskih, a najvažnija razlika je da se apsorpcijom svjetlosti
mogu stvarati međuprodukti (intermedijeri) koji imaju tako visoku
energiju aktivacije da ih sama toplota u klasičnom termodinamskom
procesu nikad ne bi mogla stvoriti. Zbog toga svjetlost omogućava
reakcije koje su, termodinamski gledano, nedostižne.
 Glavni dio

Kada molekula apsorbuje foton svjetlosti, energija fotona prelazi na

molekulu. Količina te energije data je Planckovom jednačinom:

h∗c
E f =h∗f =
λ

pri čemu je h = Plankcova konstanta i iznosi h = 6.626 x 10-34 Js, c je

brzina svjetlosti u vakuumu (2,998 x 108 m/s), λ je talasna dužina, a f
je frekvencija.
Najjednsotavniji hemijski proces je apsorpcija fotona od strane nekog
reaktanta koja rezultuje u formiranju produkta.
Rata fotoekscitacije data je jednačinom:
−dA I|¿|∗1000
R= = ¿
dt l

I|¿|¿
je intenzitet absorbovane svjetlosti u jedinicama Ajnštajn po s *
cm2, dok je l dužina uzorka u centimetrima. Broj 1000 predstavlja
konverziju iz kubnih centimetara do litara. Naravno, u ovoj jednačini
se podrazumijeva da se desila apsorpcija samo jednog fotona
svjetlosti po molekuli, što je bitno za zakone fotohemije.

Zakoni
Ako svjetlost dođe do sistema, postoje tri opcije. Može da bude
propuštena, prelomljena ili apsorobvana. Suštinski samo apsorpcija
izaziva značajne fotohemijske promjene, i to je prvi zakon
fotohemije ili Grotthus-Draperov zakon. Da li će se ona desiti zavisi
od energije fotona i el. konfiguracije same molekule. Postoji nekoliko
veličina koje nam govore o šansi za dešavanja apsorpcije, a najvažnije
su:
 transmitancija (odnost intenziteta transmitiranog i upadnog
svjetla),
It
T=
I0

 apsorbancija (negativni logaritam transmitancije)

A=−log T

 molarni apsorpcijski koeficijent (količnik apsorbancije i

proizvoda koncentracije i dužine ćelije)
A
ε=
c∗l

Zakon koji nam daje formulu molarnog apsorpcijskog koeficijenta

također se zove Lambert-Beerov zakon.

Pored toga što fotohemijska reakcije ovisi o načinu na koji svjetlost

djeluje na molekulu (tj. samo apsorpcija), također zavisi i o
kvantizaciji procesa. Danas znamo da jedna molekula apsorbuje jedan
foton svjetlosti i to je drugi zakon fotohemije ili Stark-Einsteinov
zakon. Dio molekule koji apsorbuje taj foton zove se hromofor. Ovdje
je najvažnija činjenica da apsorpcija fotona svjetlosti često uzrokuje
prelazak elektrona iz jedne orbitale u drugu, odnosno iz orbitale niže
energije u orbitalu više energije, odnosno iz popunjene u
nepopunjenu orbitalu. Energija fotona se mora podudarati sa
energijom pobuđivanja:
E=h∗f
Kod molekula se, međutim, moraju uzeti u obzir i energije vibracija za
pobuđeno i nepobuđeno stanje, pa je formula nešto drugačija:

E2 + E v ,2−( E 1+ E v ,1 )=h∗f

Potrebno je također opisati šta se dešava sa molekulom nakon

apsorpcije svjetlosti. Postoje 4 procesa koja se mogu desiti:
 Fluorescencija
Br¿2 =Br 2 +h∗f

 Disocijacija
Br¿2 =Br + Br

 Gašenje sudarom
Br¿2 + Br 2=Br2 + Br 2

 Unutrašnja deaktivacija
Br¿2 =Br 2

Kvant svjetlosti može pobuditi samo jedan molekul. Kada

pobuđeni molekul podlegne nekim od opisanih procesa,
prestaje da bude fotohemijski aktivan. Udio pobuđenih
molekula koje podliježu fotohemijskoj reakciji zove se kvantni
prinos i definisan je izrazom:
Nt
γ=
I

pri čemu je N t broj molekula koji reaguje u sekundi, a I je broj

kvanta svjetlosti apsorbovan u toj sekundi.
Fluorescencija i fosforescencija

Već smo pomenuli da molekul koji je apsorbovao foton svjetlosti

može da ima više opcija za narednu reakciju. Pojava kod koje
molekula ponovo emituje kvant koji je prethodno apsorbovala je
flourescencija. Bitno j razlikovati fluorescenciju od Reljijevog i
Ramanovog rasijavanja (rasijavanje svjetlosti koju molekul nije
adsorbovao).
Fluorescencija je zračenje svjetlosti za vrijeme osvjetljavanja.
Mnoge tvari, na primjer petrolej, barijev platincijanir i druge, same
svijetle kad na njih pada svjetlost. Da njihova svjetlost nije obična
refleksija (odbijanje), vidi se iz toga što svaka hemijska tvar koja je
osvijetljena homogenom svjetlošću svijetli drugom bojom. Tako
petrolej, osvijetljen bijelom svjetlošću, svijetli plavičastom
svjetlošću, a otopina hlorofila u alkoholu, crvenom svjetlošću.
Pobuđena svjetlost dulje je valne dužine (Stokesov pomak),
najviše jednake pobudnom zračenju. Poput ostalih vrsta
luminiscencije, fluorescenciju pokazuju samo određeni materijali.
Najčešća je fluorescentna tvar, koja se koristi za unutrašnji premaz
fluorescentne cijevi, kalcijev fluorofosfat (3 Ca3(PO4)2∙CaF2∙Sb∙Mn),
jer pobuđen ultraljubičastim zračenjem zrači u vidljivom području.
U svim slučajevima fluorescencije, tijelo zrači energiju na račun
apsorbirane energije zračenja, pa su valovi koji se emitiraju pri
luminiscenciji većinom većih valnih dužina od apsorbiranih valova
koji izazivaju luminiscenciju. To se potpuno slaže s kvantnom
teorijom svjetlosti, jer tijelo apsorbira kvant svjetlosti (foton) h∙ν
pa može emitirati ili tu čitavu energiju ili samo dio te energije, a u
tom slučaju mora frekvencija ν biti manja. Nevidljive
ultraljubičaste zrake primjećujemo jer izazivaju fluorescenciju
nekih tvari s nižom vidljivom frekvencijom.
 Fosforescencija je pojava emitovanja svjetlosti iz objekta koji je
prethodno bio osvjetljen. Za razliku od fluorescencije, emisija
svjetlosti se nastavlja nakon što se ukloni izvor svjetla. Razlika
između fluorescencije i fosforescencije je u tome što prilikom
fosforescencije sistem prelazi između stanja različitih
multipliciteta, dok kod fluorescencije sistem uvijek prelazi između
stanja istog multipliciteta.

Jablonski dijagram

Apsorpcija svjetlosti može se desiti kada je energija fotona jednaka

razlici energija između dva energetska nivoa unutar molekule.
Šema jednog takvog procesa elektronske tranzicije zove se Jablonski
dijagram, po poljskom naučniku Aleksandru Jablonskom koji je razvio
ove dijagrame za opise kinetički procesa koje su započete tranzicijom
elektrona.
Y-osa predstavlja rastuću energiju. Elektronska stanja su osnovno
stanje singleta S0, pobuđeno stanje S1, te triplet T1. U stanju tzv.
singleta, elektroni su svi spareni tako da postoji samo jedan tip
elektronskog spina. Kod tripleta postoje dva nesparena elektrona, te
stoga postoje tri tipe elektronskog spina. Budući da se tripleti
formiraju upravo ekscitacijom ili pobuđenjem elektrona, imamo samo
eksticovano stanje tripleta T1, ali ne i osnovno stanje T0. Što se tiče
vibracionih nivoa, više vibracione nivoe predstavljaju svijetlije
horizontalne linije, dok niže nivoe predstavljaju tamnije, odnosno
deblje horizontalne linije. Rotacioni energetski nivoi nisu prikazani u
ovom dijagramu radi jasnoće.
 Principi

Većina fotohemijskih procesa se dešavaju u nekoliko faza. Njihova

osnova je činjenica da svjetlost nudi reakciji potrebnu energiju
aktivacije za njeno pokretanje. Ako koristimo naprimjer usmjereni
laser, možemo da ciljano ekscitiramo jednu konkretnu molekulu koju
želimo da dovedemo u stanje pobuđenosti kako bismo izazvali
određenje energetske promjene. Možemo čak i promijeniti simetriju
elektronske konfiguracije unutar neke molekule, time omogućujući
potpuno nove procese koji prethodno nisu bili mogući. Pojašnjenja
radi, to znači da mijenjamo položaj na kojem se nalaze dvostruke ili
trostruke veze u nekom cikličnom spoju, čime omogućavamo nove
reakcije.
 Primjeri

1.FOTOHEMIJSKI SMOG
Fotohemijski smog je jednostavno rečeno izmaglica u atmosferi
praćena visokim nivoima ozona i azotnih oksida, uzrokovanih
djelovanjem sunčeve svjetlosti na zagađivače.Međutim,to je jako
složen process koji se odvija u nekoliko koraka.
Fotohemijski smog je tip smoga koji nastaje kada ultraljubičasto
zračenje sunca reagira s dušikovim oksidima i isparljivim organskim
jedinjenjima(VOCs-od engl.volatile organic compounds) u atmosferi.
Vidljivo je kao smeđa magla, a najizraženije je ujutro i popodne,
posebno u gusto naseljenim, toplim gradovima.Gradovi koji su
doživljavali i doživljavaju ovaj smog svakodnevno uključuju Los
Angeles, Sydney, Mexico City, Peking i još mnogi drugi.
Ovaj smog možemo okarakterisati kao smjesu NO2,O3,ugljikovodika
kao i PAN-a(tzv.peroksiacil nitrata).
Atmosfera u ovom procesu igra ključnu ulogu jer ona dozvoljava
prodor sunčeve svjetlosti i djeluje kao fotohemijski reaktor(jer se u
njoj odigravaju glavne reakcije fotohemijske ekscitacije).
Fotokemijski smog se formira iz složenog procesa, ali njegovi izvori su
sasvim očigledni. Najveći doprinos imaju automobili, dok
termoelektrane na ugalj i neke druge elektrane takođe proizvode
neophodne zagađivače kako bi olakšali njegovu proizvodnju. Zbog
svog obilja u područjima toplijih temperatura, fotokemijski smog je
najčešći u ljetnim mjesecima. Formira se ujutro kada veliki broj ljudi
vozi svoje automobile na posao. Azotni oksidi proizvedeni u
motorima automobila unose se u atmosferu,gdje se kombinuju s
vodom da bi se stvorila dušična kiselina ili reagirala sa sunčevom
svjetlošću kako bi se proizveli pojedinačni atomi kisika,koji se zatim
kombiniraju s molekularnim kisikom za proizvodnju ozona. Azotna
kiselina se može taložiti na Zemlju što rezultira kiselom kišom ili
ostaje u smogu. Zbog direktne proizvodnje azotnih oksida iz vozila,
smog se formira iznad gradova, gdje su ljudi direktno izloženi
njegovom štetnom dejstvu.
Drugi izvori polutanata koji utiču na formiranje ovog smoga pored
automobila i elektrana(generalno industrijskih postrojenja) uključuju
i:vulkanske erupcije(rijetko ali moguće) i šumski požari.
Međutim,nas najviše interesuje šta se to desi u atmosferi da uzrokuje
pojavu ovog smoga?

Prethodna slika najbolje objašnjava fotohemijske reakcije formiranja

smoga koje bez sunčeve svjetlosti ne bi bile moguće.
Dušikov oksid (NO) i dušikov dioksid (NO2) se emituju iz sagorijevanja
fosilnih goriva,kao i uz prirodnu emisiju iz stvari kao što su vulkani i
šumski požari.Kada je izložen ultraljubičastom zračenju, NO 2 prolazi
kroz složene nizove reakcija s ugljikovodicima kako bi proizveo
komponente fotohemijskog smoga - mješavinu ozona, dušične
kiseline, aldehida, peroksiacil nitrata (PAN) i drugih sekundarnih
zagađivača.
NO2, ozon i PAN se nazivaju fotokemijskim oksidansima jer mogu
reagirati i oksidirati određene spojeve u atmosferi ili u plućima osobe
koja se normalno ne oksidiraju. Čak i mali tragovi ovih hemikalija
mogu da utiču na respiratorni trakt ljudi i životinja i da oštete usjeve i
drveće.
U procesu sagorijevanja N2 i O2 reaguju zajedno i formiraju azot
monoksid(NO).
N2 + O2 à 2NO
Onda se ovaj azot monoksid oksidira u atmosferi stvarajući NO 2.
2NO + O2 à 2NO2
Sunčeva svjetlost cijepa NO2 na NO i radikal oksigena(O).
NO2 + hv à NO + O·
Radikal oksigena se veže za molekulu oksigena i formira ozon(O 3).
O· + O2 à O3
Azot monoksid dalje može reagovat sa ozonom i kao posljedica toga
nastaje NO2 i O2.
NO + O3 à NO2 + O2
Alternativne reakcije se dešavaju kada NO i NO2 reaguju sa
ugljikovodicima iz zraka da bi formirali druga isparljiva jedinjenja
poznata kao PAN(peroksiacetil nitrati).Naravno formiranje
peroksiacetil nitrata ne bi opet bilo moguće bez inicijacije reakcije sa
svjetlošću.
Valna dužina fotodisocijacije ozona je 320 nm. To znači da ozon
efikasno apsorbuje svjetlost ispod ove valne dužine i raspada se
prema sledećoj fotohemijskoj reakciji:
O3 à O2 + O·
Nascentni(atomarni) kisik O· reaguje s ugljikovodicima iz zraka:
O· + ugljikovodik à RC · =O
Daljom oksidacijom acil radikala (RC · =O ) nastaje peroksiacil radikal,
odnosno:
RC · =O + O2 à RCOO2 · *
Radikalna čestica RCOO2 · dalje može reagovati sa drugim reaktivnim
ugljikovodicima da bi se proizveli opasni produkti i nusprodukti kao:
RCOO2 · + ugljikovodik à CH2 =O ,ketoni,karboksilne kiseline…
Ovaj nastali aldehid RCHO(nije nužno da bude baš formaldehid kao u
prethodnom primjeru-to zavisi od R),dalje može reagovati sa OH·
česticom što dovodi opet do formiranja acil radikala,peroksiacil
radikala(reakcijom s O2) ili onih najopasnijih peroksiacil nitrata(u
reakciji s NO2) tj.PAN-a(glavnih konstituenata fotohemijskog smoga.)

Drugi način jeste da radikalna čestica RCOO2· nastala u reakciji *

inicira potpuno drugi put te da reaguje sa O2 ili NO:
RCOO2 · + O2 à RCO2 · + O3
RCOO2 · + NO à RCO2 · + NO2
Fotohemijski smog može izazvati snažne efekte na ljudsko
zdravlje(iritacije očiju,respiratorni problemi), može izazvati štetu
biljkama i okolnoj vegetaciji.Ozon iz smoga uništava gumu,plastiku.

2.LUMINOL
Luminol je fotohemijski aktivna hemikalija koja pokazuje
hemiluminescenciju, sa plavim sjajem, kada se pomješa sa
odgovarajućim oksidacionim sredstvom.
Luminol je blijedo-žuta kristalna čvrsta tvar koja je topiva u većini
polarnih organskih otapala, ali netopiva u vodi.
Luminol koriste istražitelji na mjestu zločina kako bi pronašli krv - čak
i ako je uklonjena ili očišćena prije mnogo godina! To je zato što se
luminol u vodik peroksidu katalizira željezom u hemoglobinu -
proteinu koji veže kiseonik i sadrži željezo,u crvenim krvnim zrncima.
Od svih potencijalnih svojstava neke hemijske supstance, vjerovatno
najljepši je mogućnost da svjetli u mraku.
Luminol je jedno od najpoznatijih i najčešće korišćenih
hemiluminescentnih jedinjenja,koje sjaji svjetlo plavom svjetlošću
kada se aktivira oksidacionim sredstvom kao što je vodonik peroksid
ili permanganatni jon u alkalnom rastvoru u prisustvu katalizatora.
Kada se luminol izloži izvjesnim metalima u
tragovima(Cu,Mn,Fe)metal se ponaša kao katalizator da bi se
proizveo jači sjaj(efikasnija reakcija).Kao katalizatori mogu djelovati i
izvjesni cijanidi kao npr kalijev fericijanid K3[Fe(CN)6].
Upravo na tom svojstvu se temelje mnoge upotrebe ove fascinantne
tvari.Naučnici su modifikovali metode upotrebe luminola tokom
godina.
Zbog toga što je hemoglobin jako stabilna supstanca,on se i nakon
čišćenja teško uklanja,pa se luminol može iskoristiti za detekciju krvi
koja je stara i nekoliko godina.Može detektovati mrlje krvi razblažene
čak 10*106puta.Istražitelji prskaju otopinu vodik peroksida s
luminolom na mjestu zločina kako bi ustanovili gdje se nalaze
neprimjetni tragovi potrebni za dalju istragu.
Naša krv ima normalan pH od 7,35 do 7,45. To znači da je krv
prirodno blago alkalna ili bazična,a luminol može samo pod tim
uslovima da svjetli u mraku.Također je dokazano da u uzorku krvi
nakon dugih perioda inkubacije u otopini luminola,koncentracija DNK
ostaje nepromjenjena.Ovo je bitno zbog toga što luminol ne bi smio
da utiče na identifikaciju DNK.

Učinak svih tvari koje učestvuju u konačnom stvaranju plavog svjetla

je od velikog značaja.Tako je npr. uloga baze da deprotonuje azot a
uloga katalizatora da rastavi peroksid na kisik i vodu.Nastali kisik dalje
oksiduje azot u molekuli luminola,da bi se on ustvari zamjenio s
kisikom.Zato se i kaže da je u reakciji potrebno snažno oksidaciono
sredstvo.Sve ovo nas navodi na veoma važan zaključak da bi bez
katalizatora oksidacija luminola bila neizvodljiva.

Luminol iz intermedijarnog stanja sa dva karboksilatna aniona je

veoma nestabilan i teži da pređe u stanje niže energije.Kao posljedica
toga on emituje fotone u vidu plave svjetlosti.Ali sjaj luminola ne
garantuje 100% da je ono što detektuje krv. Poznato je da luminol
daje plavi sjaj kada reaguje s bakrom, određenim izbjeljivačima,
bojama, biljnom tvari, pa čak i hrenom.U ovim daljim analizama na
scenu stupaju analitičari.
Dakle,kriminalci, imajte na umu!Iako mislite da ste sakrili sve vaše
tragove,postoji hemija da ih otkrije!

3.FOTOGRAFIJA
Fotohemija je svoju najširu primjenu našla upravo na fotografiji.
Hemija fotografije se zasniva na fotosenzitivnosti i reakcijama sa
svjetlošću.
Hemijski procesi koji stvaraju tradicionalnu fotografiju počinju unutar
kamere apsorpcijom fotona.Glavni dio svakog fotografskog aparata
jeste fotografski film sastavljen od koloidne suspenzije fino usitnjenih
srebro halida u želatinu.Upravo ovi srebro halidi su glavni
konstituenti ovog filma jer se na njima odigravaju fotohemijske
reakcije.Najviše korišten halid jeste srebrov bromid(AgBr).Srebro
halidi su po hemijskoj strukturi u obliku kristalne rešetke(fino
raspoređeni kationi i anioni okruženi elektronima).
Svaki film se sastoji od 4 komponente:
1.Baza-komponenta koju svi ostali slojevi i hemikalije u filmu drže na
sebi. Baza je od suštinskog značaja za film, jer bi bez nje struktura
filma bila vrlo krhka i sklonija rastavljanju zbog mehaničkog
naprezanja koje se dešava unutar kamere.
2. Adheziv-je komponenta koja povezuje sve pojedinačne
fotohemijske slojeve zajedno, što u konačnici povezuje te slojeve sa
osnovnim materijalom filma.
3. Emulzija-predstavlja koloidni sistem osjetljiv na svjetlo. Poznat je
kao koloid, jer su mikroskopski dispergovane nerastvorene čestice
suspendovane kroz ovaj sloj. Ovaj sloj se sastoji od submikronskih
zrna veličine kristala srebrnog halida raspršenih u fluidu (želatini).
Ova komponenta filma je od vitalnog značaja jer sadrži ključ za
fotokemijske procese koji se odvijaju unutar filma.
4.Površinski sloj-je zaštitni premaz koji čuva film od oštećenja tokom
razvoja filma.
Šta se dešava unutar filma?
1.Izlaganje filma svjetlu: oslobađa se elektron iz jona broma.
2.Elektron izbačen iz broma se kreće u kristalnoj strukturi sve dok ne
naiđe na defekt unutar kristalne rešetke i ne upadne u taj defekt.
3.Slobodni elektron se veže za pozitivno nabijen srebrni jon:
(srebrni jon + slobodni elektron → metalno srebro).Ovaj inicijacijski
stupanj je dovoljan da se u dijelovima filma formiraju mjesta gdje se
nakupilo dovoljno srebra potrebnog da katalizuje drugi stupanj
reakcije.Kada se ovo desi tri ili četiri puta na istom mjestu proizvodi
se agregat ili grudica metala srebra. Svako zrno ima hiljade jona
srebra,tako da su velike šanse da će se ovo desiti.Ovdje vidimo da su
defekti u kristalnoj rešetci jako važni za odvijanje reakcije.
Ova reakcija se odvija na svim dijelovima emulzije što stvara
izblijedjelu latentnu sliku na filmu.
Što više svjetla prodire u emulziju procesi oduzimanja elektrona
bromu i primanja elektrona od strane srebra se ponavljaju i
ponavljaju, te se stvaraju mali paketići metalnog srebra.

Naposlijetku još imamo određenu količinu preostalog AgBr zbog toga

što fotoni ne mijenjaju svako zrno.Samo neki od jona srebra treba da
se redukuju da bi se film smatrao izloženim.
Još uvijek ne možemo da vidimo ništa na filmu u ovoj fazi. Da bi se ta
slika jasno uočila,potrebno je razviti(prilagoditi) film.Ovo se događa
brže i potpunije u zrnu gde su fotoni već inicirali ovaj proces.Slika se
može razviti u mračnoj sobi.Mračna soba je mjesto gdje latentna slika
postaje slika vidljiva ljudskom oku.Bitan faktor za napomenuti je da je
crveno svjetlo jedino svjetlo koje je dozvoljeno koristiti u mračnoj
sobi(još se naziva i sigurno svjetlo) zbog svojih sigurnih
osobina.Crveno svjetlo ima manju frekvenciju(veću talasnu
dužinu),stoga i manju energiju po fotonu pa neće moći izbaciti
elektron iz jona broma.
Suština ovog razvijanja slike jeste dodavanje određenog agensa koji
će više reagovati sa više izloženim dijelom filma srebrovog halida(u
ovom slučaju konkretno AgBr)da bi se obrazovala slika koju na kraju
vidimo.
Važna stvar za napomenuti je da su hemijski agensi koji utiču na
razvijanje slike ustvari blaga redukciona sredstva(supstance koje
doniraju elektrone drugim jedinjenjima u toku hemijske reakcije).
Redukcija se uvijek javlja sa oksidacijom,to su kombinovane reakcije.
Kako redukciono sredstvo daruje elektrone,ono gubi elektrone i
postaje oksidovano.Takođe može postati oksidovano kiseonikom u
vazduhu i kasnije postati manje efikasno.
Kada redukciono sredstvo nema više elektrona za doniranje,proces
razvoja fotografije se ne može desiti.
Da bi se to spriječilo(usporilo)dodaje se konzervans.To je hemikalija
koja štiti redukciono sredstvo od oksidacije.

Svaka vrsta filma ima određeno vrijeme razvijanja tog filma u

hemijskom agensu koji potpomaže to razvijanje.To vrijeme je u
funkciji temperature,pa fotografi koriste specijalne skale kako bi
njihov film bio što bolje razvijen.
Vrsta(tip) filma naravno zavisi od debljine filma izražene u µm,a
kvalitet od veličine čestica srebro halida u emulziji.
Više aktivirane granule će imati bržu redukciju do metalnog srebra(jer
u njima već ima srebra koji sad djeluje kao katalizator).Na filmu
metalno srebro izgleda crno. Ovako se hemijski ubrzava razvoj na
mjestima na fotografiji koja su svjetlija i izbjegava na mjestima koja su
dobila malo ili nimalo svjetlosne stimulacije.
Generalno govoreći mjesta koja dobijaju više svjetla će izgledati
zacrnjenije a ona koja dobijaju manje svjetla svjetlije.Zbog toga se
nastala slika i zove negativ.
Fotografi koriste negative da bi napravili kopije fotografija.Obasjavaju
svjetlo kroz negative na komad fotografskog papira,ali ovaj put
tamniji dijelovi negativa blokiraju svjetlo od projektovanja na papir.
Tako da kada se kopija razvije tamniji dijelovi na negativu postaju
svijetliji na kopiji i obratno.Ova nova slika se naziva pozitiv(realna
slika).
Neaktivirane granule će biti neizložene redukcionom sredstvu,pa se
nekako moraju odstraniti(za tu svrhu služe fiksatori).Najviše se koristi
tiosulfatni jon(S2O32-) u obliku Na2S2O3:

Međutim,fotografije u boji mogu biti kreirane pomoću specijalno

dizajniranog filma koji se sastoji od tri emulziona sloja.Svaki sloj
detektuje drugu boju: crvenu, plavu ili zelenu.
Kada se proizvede konačna slika, kombinuju se tri negativa svakog
pojedinačnog sloja da bi se proizvela slika u boji.
Ovo se odigrava dodavanjem spektralnih osjetnih supstanci na
površinu kristala srebro-halida.Daju im mogućnost da budu osjetljiviji
na druge boje vidljivog spektra(plava,zelena i crvena).
Kada se razviju fotografije,mogu se pojaviti više crvene od plave ili
zelene ili obrnuto, jer su atomi srebra možda zadržali veću
koncentraciju te određene boje za vrijeme hemijske reakcije.
Danas se u modernim kamerama umjesto filmova koriste digitalni
senzori(u vidu električnih pločica) gdje se električni signal sa senzora
prenosi na RAM karticu da bi se podaci o fotografiji sačuvali na toj
RAM kartici.RAM kartica je smještena u pozadini kamere i može se
izvaditi nakon procesuiranja slike.
Senzor fotoaparata diktira kvalitet slike koju može da proizvede - što
je senzor veći, to je veći kvalitet slike. Kvalitet slike ne zavisi samo od
veličine senzora, već i od toga koliko miliona piksela stane na njega i
veličine tih piksela.
Veći senzori slike imaju veće piksele, što znači bolje performanse pri
slabom osvjetljenju i niz drugih osobina.

Zamislite senzor kao elektronski ekvivalent filma.Sa filmskim

kamerama možete birati između stotina filmskih brendova,od kojih
svaki ima svoje jedinstvene i prepoznatljive karakteristike.
Kod digitalnih fotoaparata, većina te tehnologije ugrađena je u
hardver,a kasnije možete primijeniti specijalne efekte sa posebno
dizajniranim softverom.
4.FOTOSINTEZA
Fotosinteza kao jedan od osnovnih biohemijskih procesa u prirodi
predstavlja u biti konverziju anorganske materije(CO 2,H2O)u
organsku(C6H12O6)-šećere.To se odvija u zelenim dijelovima biljke uz
pomoć sunčeve energije koja se pretvara u hemijsku.Vidimo da je bez
sunčeve energije kao inicijacijskog stupnja u fotosintezi nemoguće
zamisliti dalje reakcije stvaranja organske materije.Rezultat
fotosinteze je samim tim stvaranje hrane za biljku i oslobađanje kisika
koji odlazi u atmosferu.
Fotosinteza je značajna za sva živa bića jer na osnovu nje se oslobađa
kisik bez kojeg život ne bi bio moguć.Fotosinteza se odvija u zelenim
dijelovima biljaka,tačnije u biljkama koje sadrže fotosintetski aktivne
plastide,tzv.hloroplasti(u njima su smješteni biljni pigmenti koji
apsorbuju svjetlost).Jedna prosječna ćelija sadrži 10-100 hloroplasta.
Fotosinteza se odvija u dvije faze:svjetloj i tamnoj.Nas u ovom djelu
proučavanja fotohemije zanima samo svjetla faza koja se odvija u
tilakoidima hloroplasta.
Fotosinteza će zavisiti od brojnih vanjskih činilaca,prije svega
intenziteta svjetlosti pa tek onda temperature,vlažnosti zraka
tj.vode,koncentracije ugljičnog dioksida.
Biljka shodno tome, ima određene uvjete u kojima može normalno da
obavlja svoje procese,pa ako se desi neki jači uticaj vanjskih faktora
dolazi do određenih poremećaja i zastoja u procesu.
Hloroplasti se nalaze u citoplazmi biljnih ćelija koje sadrže zeleni
pigment zvani hlorofil.Fotosinteza se najviše odvija u listovima
biljaka.
Organizmi koji vrše proces fotosinteze se nazivaju fotoautotrofi,jer im
taj proces omogućava da sami sebi proizvode hranu.
Fotosinteza se može prikazati sledećom hemijskom jednačinom:
U elektromagnetnom spektru(koji se kreće od najkraćih x-zraka do
najdužih-radiovalova)za proces fotosinteze najvažniji je vidljivi dio
sunčevog spektra(390-810 nm).

Dio sunčeve energije koja se prikupi preko hlorofila se pohranjuje u

obliku adenozin trifosfata(ATP)-hemijska energija,da bi se ta energija
iskoristila za sintezu organkih jedinjenja.Ostatak energije se koristi za
uklanjanje elektrona iz supstanci kao što je voda.Nastali elektroni se
dalje koriste u reakcijama u kojima se CO 2 pretvara u organske
supstance.
Hloroplasti su oblika diska i sastoje se od tilakoidnih grana i
strome.Na tilakoidima se nalaze pigmenti i enzimi koji učestvuju u
svjetloj fazi fotosinteze.Preko stome se dešava razmjena gasova
neophodnih za proces(dotok CO2 u list i oslobađanje O2 u atmosferu).

Skoro sve biljke imaju zelene listove što znači da listovi reflektuju
zeleni dio vidljivog spektra a apsorbuju sve ostale boje osim zelene u
tom spektru.Zbog tog fenomena mi listove vidimo kao zelene.
Crveni i plavi dio sunčevog vidljivog područja je najstimulativniji za
odvijanje fotosinteze(zbog 2 tipa hlorofila),te u tim područjima
talasnih dužina brzina odvijanja fotosinteze intenzivno raste,za razliku
od zelenog dijela sunčevog spektra koji je većinom reflektovan,u listu
ga ima malo pa je zbog toga u tom području vidljivog spektra brzina
odvijanja fotosinteze najmanja.
Samo apsorbovana svjetlost može postati hemijski aktivna.Kod svih
fotoautotrofnih organizama odlučujući pigment za apsorpciju je
hlorofil.Od svih hlorofila pri fotosintezi najveće značenje ima hlorofil
A.
Molekula hlorofila se sastoji od 4 pirolova prstena vezana u
porfirinski prsten u čijem je središtu Mg 2+(glava),te od hidrofobnog
repa(koji rastvara lipide,zato je hidrofoban odnosno lipofilan)koji čini
alkohol fitol(vezan estarskom vezom za hidrofilni dio).Hlorofil A i B se
razlikuju samo po jednoj skupini na drugom pirolovom
prstenu.Hlorofil A na drugom pirolovom prstenu sadrži metilnu(-CH 3)
skupinu a hlorofil B aldehidnu skupinu(-CHO).
Zbog sadržaja dvostrukih veza(tzv.π-elektrona koji se premještaju duž
molekule hlorofila),hlorofil dobro apsorbuje svjetlost.Pobuđeni
elektroni kruže po čitavom molekulu hlorofila koji je bogat
konjugiranim dvostrukim vezama stvarajući pobuđenu molekulu
hlorofila.Pomoćni pigmenti uključuju sve pigmente koji apsorbuju
energiju koje hlorofili ne apsorbuju(karotenoidi kao npr.β-
karoten,ksantofili,fikobilini).
Vidimo da β-karoten apsorbira najviše u plavo-blago zelenom dijelu
spektra(između 400-500 nm).
Upravo zato mi npr.mrkvu(bogatu β-karotenom)vidimo kao
narandžasto-blago crvenu,jer su te dvije boje kada pogledamo na
spektru komplementarne plavoj-blago zelenoj(koja je apsorbovana).
Karoteni mogu prenositi upijenu energiju na hlorofil a pri prijenosu te
energije gube i do 60% upijene energije.
Kada hlorofil A apsorbuje svjetlosnu energiju elektron dobiva energiju
i postaje pobuđen.Ekscitirani elektron se zatim prenosi na drugu
molekulu koja se zove primarni elektronski akceptor.Molekula
hlorofila postaje oksidovana(gubitak elektrona) i poprima pozitivan
naboj.Pozitivno naelektrisan hlorofil dalje uzima elektron od proton
donora kao što je voda(koja se razloži fotolizom).
Pigmenti u tilakoidnim membranama formiraju fotosisteme.Svaki
fotosistem čini 200-400 molekula hlorofila.Postoje dva fotosistema
koji igraju ključnu ulogu u fotosintezi:
-PSI(fotosistem I)-max.apsorpcije hlorofila na 700nm
-PSII(fotosistem II)-max.apsorpcije hlorofila na 680nm
Dobili su imena po redoslijedu po kojem su otkriveni,a ne po
redoslijedu transporta elektrona.
PSII bogat molekulama hlorofila apsorbuje sunčevu energiju što
uzrokuje da njihovi elektroni postanu pobuđeni.Pobuđeni elektroni
putuju u tilakoidnoj membrani od fotosistema II do fotosistema
I,uzrokujući da membrana postane negativno naelektrisana.Elektroni
se prenose preko niza spojeva koji se mogu reverzibilno oksidirati ili
reducirati(molekularni kompleksi).Oko tilakoidne membrane sa
vanjske strane nalazi se stroma(fluidni dio hloroplasta gdje se nalazi
voda i rastvoreni gasovi)koja okružuje granum(paketiće tilakoida)
hloroplasta.U tilakoidima su smještene molekule vode u kojima se H +
joni uz pomoć enzima i kvanta svjetlosti kidaju od molekule vode i
odlaze u fotosistem II.
2H2O     4H+ + O2 + 4e-  (fotoliza vode)
Kako se sve više H+ jona otkida od molekula vode tako sve više
elektrona putuje u fotosistem II.Zato će voda nadomjestiti sve
elektrone koji se gube u PSII pri njihovom prelazu iz PSII u
PSI.Preostali nascentni kisik iz jednog molekula vode se spaja sa
drugim nascentnim kisikom iz drugog molekula vode da bi se
proizveo O2 koji odlazi u atmosferu.Tako da vidimo da se u svjetloj
fazi fotosinteze proizvodi kisik koji se preko stoma(puči)-otvora na
listovima oslobađa u atmosferu.

Svjetlost pored toga što pogađa PSI ona naposlijetku pogodi i PSII.I
PSI kao i PSII stoga ima elektrone koji se pobuđuju.Elektroni ne
prestaju da prelaze sa PSII na PSI.U stromi se NADP + i H+ joni spajaju
zajedno preko elektrona u elektronskom transportnom tilakoidnom
lancu(tilakoidnoj membrani)da bi proizveli molekulu neophodnu za
tamnu fazu fotosinteze.Zbog toga je važna negativno nabijena
membrana.NADP+ se može zamisliti kao nosilac hidrogena(prenosi
hidrogen sa jednog mjesta na drugo).
Kako se u tilakoidima održava visoka koncentracija H + jona fotolizom
vode oni spontanim transportom preko enzima ATP-aze(engl.ATP-
synthase) koja se nalazi u tilakoidnim membranama prelaze u
stromu.Ti H+ joni potpomažu stvaranje ATP.

Enzim ATP-aza sintetizira ATP procesom fotofosforilacije:

ADP + P àATP
Nakon svjetle faze fotosinteze slijedi serija reakcija nezavisnih od
svjetlosti,koje se javljaju u stromi hloroplasta kada se proizvodi
svjetlosne faze,ATP i NADPH, koriste za pravljenje ugljikohidrata iz
ugljen dioksida(redukcija).
Uslovi najbolje performanse fotosinteze i još neki bitni podaci za
odvijanje samog procesa izloženi su u nastavku:
Postoje biljke koje su navikle na veliki intenzitet
svjetlosti(tzv.heliofite) ili biljke svjetla koje primaju od 600-2000 luxa
svjetlosti,dok biljke sjene(tzv.skiofite) primaju oko 100 luxa svjetlosti.
Listove koji rastu u uvjetima niskog intenziteta svjetlosti obično
oštećuje izlaganje svjetlosti visokog intenziteta.To se događa zbog
fotoinhibicije uslijed koje se snizuje stopa fotosinteze te smanjuje
prijenos elektrona i fotofosforilacija.
Bitan uticaj na stopu fotosinteze ima i CO 2.Posljednjih godina zbog
velikog ispuštanja tog plina najviše zbog sagorijevanja fosilnih goriva
mjere se koncentracije od 0,04 pa čak i 0,05%.Ova koncentracija je
suboptimalna za fotosintezu,što znači da se povećanjem
koncentracije može postići povećanje stope fotosinteze.
Međutim izrazito veliko povećanje koncentracije može štetno
djelovati na biljke pa se pri koncentracijama većim od 0,3% puči
zatvaraju.
Najveću produktivnost biljke ostvaruju u uslovima kada je
temperatura noći niža za 10oC od dnevne. Ovo je iz razloga što se pri
nižim noćnim temperaturama smanjuje disanje,odnosno količina
razgrađene organske materije koja je u toku dana sintetizirana.
Najintenzivniji procesi fotosinteze odvijaju se pri uslovima 80%
zasićenosti tla vodom.
U jesen, listovi proizvode manje hlorofila u pripremi za zimu. Kako se
proizvodnja hlorofila usporava,listovi mijenjaju boju. Možete vidjeti
crvene, ljubičaste i zlatne boje drugih fotosintetskih pigmenata. Alge
često prikazuju i druge boje.
5.UV-a I UV-b ZRAČENJE
Lako je potamniti od sunca dok se sunčate,jer drugi zakon fotohemije
pokazuje kako svaki UV foton od sunca oslobađa svoju energiju dok
udara u kožu.Ova energija se ne rasipa lako jer je koža izolator, tako
da energija ostaje u koži, izaziva foto-ekscitaciju, koja se doživljava
kao oštećenje u obliku opekotina od sunca.
Kako zaustaviti UV zračenje od oslobađanja energije u delikatne
molekule unutar kože?
Kreme za sunčanje se koriste da apsorbuju UV svjetlo prije nego što
dođe do foto-ekscitacije molekula unutar kože.
U posljednjih nekoliko godina reklame imaju namjeru da zvuče više
tehnički i spominju tzv.štetno UV-b svjetlo i prevenciju istog. Šta to
znači?
U praksi, pojam "UV svjetlo" predstavlja prilično širok opseg talasnih
dužina od 100 nm do oko 400 nm.Iako postoji kontinuum UV
energije, često je pogodno podijeliti ga na tri UV subrazine.UV-a
sadrži talasne dužine u rasponu 320–400 nm.Takva svjetlost prodire u
gornji, najudaljeniji sloj kože, uzrokujući fotolitičko oštećenje slojeva
ispod,što se kasnije vidi preranim starenjem,borama i obojenim
mrljama. UV-a može doprinijeti nastanku (melanoma)raka kože,ali je
inače relativno siguran pod uvjetom da se poduzme odgovarajuća
zaštita.

UV-b zračenje ima talasne dužine u opsegu 290–320 nm.To je mnogo

opasnije za kožu od UV-a,jer svaki foton posjeduje više energije(po
Planckovom izrazu).Kao posljedica toga,fotolitički procesi uzrokovani
UV-b zračenjem su ekstremniji od onih uzrokovanih UV-a
zračenjem.Na primjer,UV-b uzrokuje termalnu degradaciju
kože(nazivamo je "opekotine od sunca"),ali,dodatno, inhibira
replikaciju DNK i RNK, zbog čega će prekomjerna izloženost UV-b
zračenju na kraju dovesti do raka kože.
UV svjetlo u rasponu valnih dužina 190–290 nm naziva se UV-c.Takva
UV svjetlost se općenito može filtrirati ozonom u gornjoj atmosferi
prije nego što dosegne Zemljinu površinu.Analogno,izloženost UV-c je
opasnija od UV-a ili UV-b zbog veće energije koju posjeduje svaki
foton. To objašnjava trenutnu zabrinutost zbog oštećenja ozonskog
omotača, što dozvoljava da UV-c svjetlo dopre do površine Zemlje.
Postoji još jedna UV oblast,tzv.vakum UV-oblast u kojem se ne nalazi
kisik,već je tu prisutan samo nascentni oblik kisika(atomarni kisik).To
je oblast talasnih dužina manjih od 190 nm.
Dakle, u sažetku, opseg oštećenja uzrokovanih ovim različitim
tipovima UV svjetla ovisi o količini energije po fotonu svjetlosti, koja
je sama funkcija njegove valne dužine.
Melanin nastaje fotohemijskom reakcijom,tako da se koncentracija
melanina u ljudskoj epidermi(vanjski sloj kože) povećava nakon
izlaganja fotohemijskim reakcijama s tirozinom u koži.Preplanulost je
samo povećanje koncentracije melanina u koži i formira se kao
prirodni način zaštite kože od fotona bogatih energijom.Ovo
povećanje koncentracije melanina nakon izlaganja suncu je
očiglednije za ljude sa svijetlijom kožom,mada tamniji ljudi obično
brže tamne jer im se melanin proizvodi brže u koži.Melanin nas ne
štiti od svakog UV svjetla već samo od onog svjetla talasne dužine
veće od 370 nm.
Ako je koža oštećena ili ako tjelo ne može da proizvede sopstveni
melanin što je slučaj kod albino ljudi - tada UV neće biti
blokirano.Takođe je uobičajeno da mala djeca i bebe imaju
nedovoljnu količinu melanina u koži da bi efikasno blokirali UV.Iz tog
razloga bebe treba zaštititi od direktne sunčeve svjetlosti.
Osim toga,nakon zabrinutosti oko načina na koji je ozonski omotač
oštećen od hemikalija koje je stvorio čovjek(freona),neki UV-c sada
dosežu površinu Zemlje,posebno u Australiji i nekim dijelovima Južne
Amerike.Ljudi koji žive na takvim mjestima nisu adekvatno zaštićeni
od štetnih efekata sunčevih zraka od strane melanina u njihovoj koži.
Najbolje kreme za sunčanje su emulzije koje sadrže hemikalije koje
apsorbuju svjetlost na sličan način kao i prirodni melanin.Većina
krema za sunčanje funkcioniše tako što sadrži bilo organsko hemijsko
jedinjenje koje apsorbuje ultraljubičastu svjetlost(kao što je
oksibenzon) ili neprozirni materijal koji reflektuje svjetlost(kao što je
titanijum dioksid, cink oksid),ili kombinaciju oba.Cink oksid se
pokazao posebno efikasan pri zaštiti od UV zračenja.

Obično se apsorpcioni materijali nazivaju hemijskim blokovima,dok

su neprozirni materijali mineralni ili fizički blokovi.Danas se
pribjegava dodavanju lignina u emulzije krema da bi se pojačao faktor
apsorpcijske efikasnosti kreme.Upravo na tu temu su bazirana
istraživanja naučnika u ovoj oblasti.
Već smo vidjeli kako se na mikroskopskom nivou vibracione energije
veza kvantiziraju na sličan način kao što su energije potrebne za
elektronsku ekscitaciju kvantizirane.Iz tog razloga,zračenje sa
infracrvenom svjetlošću od sunca ili lampe rezultira apsorpcijom
fotona,a veze počinju da vibriraju(što nama daje osjećaj toplote kada
se sunčamo).
Dakle,fotoni infracrvenog svjetla nemaju dovoljno energije da
pobuđuju elektrone,ali se mogu pobuditi veze između kvantno-
mehaničkih vibracionih nivoa.

6.BIOLUMINESCENCIJA
Bioluminescencija je tip hemiluminescencije jer nastaje hemijskom
reakcijom.Dešava se kod nekih biljaka i životinja,većinom podvodnog
svijeta.Biljni i životinjski svijet koristi se bioluminescencijom kako bi
upozorio neprijatelja,u komunikaciji,kao mehanizmom odbrane.
Kod većine bioluminescentnih organizama esencijalna komponenta
koja emituje svjetlost kada je oksidovana,je organska molekula
luciferin i enzim luciferaza.Reakcija između luciferina i luciferaze je
tzv.enzim- supstrat tip reakcije u kojoj je luciferin katalitički
oksidovan molekularnim kisikom.U svim karakterističnim slučajevima,
enzim katalizira oksidaciju luciferina.Luciferin je jedan od
najjednostavnijih primjera hemiluminescencije živog svijeta i izuzetno
je učinkovit.Ukupni prinos je jedan foton po molekulu luciferina.
Prethodna slika najbolje opisuje reakcije koje se dešavaju unutar
molekule luciferina.

Jedno od imena đavola u jevrejskoj Bibliji je Lucifer, i dolazi od

hebrejske riječi koja znači “svjetlosni nosač”-po čemu je molekula i
dobila ime.
Krijesnice(svitci) su možda najpoznatiji primjer,iako su mnoge druge
vrste bioluminescentne,uključujući:meduze,hobotnice,svijetleće
crve,neke vrste gljiva i planktona.
Druge upotrebe su više eksperimentalne i naučnici,biolozi,inženjeri i
dan danas pokušavaju razviti savremene tehnike upotrebe
bioluminescencije kao pojave.Bioluminescentna stabla,na primjer,bi
mogla da pomognu u osvjetljavanju gradskih ulica i autoputeva.To bi
smanjilo potrebu za električnom energijom.Bioluminiscentni usjevi i
druge biljke mogli bi luminiscirati kada bi im bila potrebna voda ili
drugi hranjivi sastojci,ili kada bi bili spremni za berbu.To bi smanjilo
troškove poljoprivrednika i agrokulture.Zamislite samo kako bi to
dobro izgledalo.
Izvori

Thermodynamics, Statistical Thermodynamics, & Kinetics (Engel,

Reid, 2013.)

Physical Chemistry (Monk, 2004.)

https://en.wikipedia.org/wiki/Photochemistry (10.5.2019.)
https://sr.wikipedia.org/wiki/Fotohemija (10.5.2019.)
https://bs.wikipedia.org/wiki/Fosforescencija (10.5.2019.)
https://hr.wikipedia.org/wiki/Fluorescencija (10.5.2019.)
https://energyeducation.ca/encyclopedia/Photochemical_smog
https://www.youtube.com/watch?v=s2sHIyvN0aE
https://www.youtube.com/watch?v=CdbBwIgq4rs&t=194s
EPA Information - Photochemical smog — what it means for us
https://ask.learncbse.in/t/write-down-the-chemical-equations-of-
reaction-involved-during-the-formation-of-photochemical-smog-
how-can-it-be-controlled/5095
https://www.slideshare.net/showvin/group-5-luminol-dna-11695876
http://explorecuriocite.org/Explorer/ArticleId/185/how-does-
luminol-work-185.aspx
https://www.compoundchem.com/2014/10/17/luminol/
https://www.youtube.com/watch?v=SVONb8IBXVQ&t=92s
https://www.researchgate.net/publication/235225532_Luminol_in_t
he_forensic_science
https://annie-limbana-science.weebly.com/photochemistry-of-film-
photography.html
https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?
article=1085&context=senior_theses
https://www.slideshare.net/maruthupandi2596v/photochemistry-
74565117
https://www.youtube.com/watch?v=nue495wxlXo
https://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/Photosynth
esis.htm
https://www.youtube.com/watch?v=KfvYQgT2M-k
https://www.academia.edu/9221796/Fotosinteza
https://www.academia.edu/34366600/_Paul_M._S._Monk_Physical
_Chemistry_Understandin_BookSee.org_
https://www.youtube.com/watch?v=oKjFVBVGad0
https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/bioluminescence
/