Barok [edytuj]

Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania

Annibale Carracci, Domine, quo vadis

Kościół Il Gesù w Rzymie

Andrea Pozzo, Apoteoza św. Ignacego

Bartolomé Esteban Murillo, Immaculata

Pałac w Wilanowie
Fara poznańska
Barok (prawdopodobnie z port. barroco – „perła o nieregularnym kształcie”, z
wł. – dziwność, nietypowość) – główny kierunek w kulturze europejskiej,
którego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku[1]. Nieoficjalny
styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich, stąd pojawiające się jeszcze
w połowie XX wieku zamienne określenia: „sztuka jezuicka” czy „sztuka
kontrreformacyjna”[2]. W odróżnieniu od humanizmu antropocentrycznego
doby renesansu, barok reprezentował teocentryczny mistycyzm. W znaczeniu
węższym, barok to jeden z nurtów literackich XVII wieku, koegzystujący z
klasycyzmem i manieryzmem; od niego XX-wieczni badacze wyprowadzili
jednak nazwę dla całej epoki.
Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej. U
jego podstaw leżało twórcze przekształcenie renesansowego klasycyzmu w
dążeniu do uzyskania maksymalnego oddziaływania na odbiorcę[1]. Barok jest
pojęciem bogatszym od manieryzmu, przede wszystkim dlatego, że konotuje
nie tylko sam styl, ale jak dowodzą niektórzy badacze również procesy
historyczne, spory filozoficzne i teologiczne oraz nastroje społeczne[3]. Bogaty
w zdobnictwo, pomysłowe rozwiązania i symbolikę styl architektoniczny,
malarski i literacki baroku z założenia opierał się na ignacjańskiej zasadzie
applicatio sensuum, polegającej na wykorzystaniu ludzkiej zmysłowości i
erotyki do przekazania treści religijnych (stąd figury świętych w ekstazie czy
wyrazy oblubieńczych uczuć, skierowanych do Chrystusa)[4].
W epoce tej wykształciły się dwa zasadnicze nurty myślowe, które legły u
podstaw oświecenia: racjonalizm, który zakładał, że mądrość uzyskać można
jedynie dzięki potędze rozumu, oraz empiryzm, którego z kolei założeniem
było poznawanie świata dzięki zmysłom i doświadczeniu. W literaturze
barokowej swoistymi nurtami stały się z jednej strony poezja libertyńska, tzw.
nurt „światowych rozkoszy” (Jan Andrzej Morsztyn), z drugiej natomiast –
poezja ascetyczna, mistyczna, religijna (Sebastian Grabowiecki). Centrum
rozwoju polskiej liryki barokowej była świadoma kontynuacja wzorów
powziętych z Jana Kochanowskiego, podjęta przez takich twórców jak Piotr
Kochanowski, Samuel Twardowski, Wespazjan Kochowski i Wacław Potocki.
Rozwijała się również poezja nowołacińska (Maciej Kazimierz Sarbiewski), a
także moralistyka (Stanisław Herakliusz Lubomirski, Andrzej Maksymilian
Fredro).

Spis treści
1 C
e
T
c
ł
h
o
y B
fil
c a
T o
h r B
ł z
a o a
o o
r k r
k fi K
W a N L w o
u c a Z
i k a it lit k
lt z t B B m
a t u e e w A
u n N o a a i
d e ki r r lit r M
r e e T li r r e
o r p a a e c a P
T o i o e c o R o r
m y r t t r h l r
e w n s o y k z T k z
o1 1 s 3z 3 3 3 u4u4 a 5 it 5 5a5 z
r e a t l z w e e w c
ś . . 2t 3 . y . . . 4r . r . t 5 . e. . r . 6 7 8y 9
m i u o o m s ź a m h
ci 1 2 y 1r 2 3 4 a1z 2 u 1k 2 3s 4 p
i h k ic g s z b tr u b
o c o p e r t t is
n is o y i a t a z a
g z d i e z u w y
t w z a r u y r
ó n n ę u e r o
o e m m c c o
l e ic k r p a
r e a e e k
n s z n o o
y p c u
e z e a p ls
c o ki
t e ki
z ki
u js e
n b
ki ki j
e a
b e
r
a j
o
r
k
o
u
k
u
Linki zewnętrzneWiadomości ogólne[edytuj | edytuj kod]
Termin[edytuj | edytuj kod]
Termin „barok”, którego geneza jest wciąż niewyjaśniona,
najprawdopodobniej pochodzi od portugalskiego barroco, które oznacza perłę
o nieregularnym kształcie. W takim znaczeniu po raz pierwszy użył go
przyrodnik Garcia de Orta. Istnieje także teoria, jakoby termin ten wywodził
się z nazwy niepoprawnego sylogizmu, i wskazywał pierwotnie na dziwactwa
formalne jako najbardziej charakterystyczną cechę sztuki barokowej.
Początkowo sporadycznie używana nazwa „barok” była terminem o
charakterze pejoratywnym[5]. W XVIII wieku tak nazywano wszelkie
odstępstwa od normy (m.in. nowych tendencji w rzeźbie Michała Anioła i
Rafaela Santiego), jakie pojawiały się w sztuce XVI-XVII wieku. Myśl epoki
oświecenia, która jako pierwsza zbudowała mocny fundament ukształtowanej
później krytyki literackiej, nie uznawała działalności artystów barokowych za
przejaw nowej epoki. Barok utożsamiany ze złym gustem i zacofaniem nie
zasługiwał nawet na miano osobnego nurtu; rozpatrywano go jedynie jako
przykład zepsucia smaku w odniesieniu do renesansu. Opinia, którą
wypracowała myśl oświeceniowa, utrwaliła się na długi czas, aż do końca XIX
wieku, zwłaszcza w dziedzinie literatury. Przykładem może być dzieło Jacoba
Burckhardta Der Cicerone (1855), które wprost nazywa barok „zwyrodniałą
formą renesansu”[1].
Należne miejsce sztuce baroku przywróciły dopiero badania XX-wieczne[1].
Pionierami w pojmowaniu baroku jako osobnego, w pełni wartościowego stylu
w dziejach kultury europejskiej byli dwaj niemieccy literaturoznawcy: Heinrich
Wölfflin i Fritz Strich. Niedługo potem Benedetto Croce ustanowił barok
autonomiczną epoką. W historii literatury polskiej do ok. lat 90. powszechnie
stosowaną nazwą tej epoki była „literatura XVII wieku”[6]. Roman Pollak
postulował, aby epokę nazwać mianem „seicentyzmu”.
Tło kulturowe i historyczne[edytuj | edytuj kod]
W epoce baroku najpotężniejszymi państwami Europy były: najludniejsze na
kontynencie Królestwo Francji (Ludwik XIV) oraz posiadająca kolonie na
całym świecie Hiszpania Habsburgów (Filip II). Do najbogatszych obszarów
należały: rozdrobniona Italia, podzielone Niderlandy oraz Czechy. Autorytety
papieża oraz cesarza rzymskiego odgrywały istotną rolę w polityce
prowadzonej przez ówczesnych władców. Kolonialną ekspansję rozpoczęły
m.in.: Holandia, Anglia, Francja i Rosja, morską potęgą pozostawała
Portugalia. Był to również okres świetności Rzeczypospolitej oraz Szwecji.
Największym konfliktem epoki była wojna trzydziestoletnia pomiędzy
katolikami z Habsburgami na czele z protestantami i Francją. Powstały także
koalicje chrześcijańskie, które pokonały Imperium osmańskie w bitwie pod
Lepanto (1571) i w bitwie pod Wiedniem (1683). W epoce baroku
ustabilizował się na kontynencie europejskim podział religijny pomiędzy
papiestwo (większa część) oraz kościoły powstałe w okresie reformacji
(głównie na północy). Pogłębiły się różnice między katolikami a
prawosławnymi (patriarchowie Moskwy) oraz muzułmanami (Imperium
osmańskie), ale też doszło do szeregu unii kościołów wschodnich z Rzymem.
Badacz literatury staropolskiej Janusz Pelc tak opisuje czasy, jakie przypadły
na rozwój baroku:
Była to epoka wzrastającej nietolerancji wyznaniowej i dramatycznych prób
ochrony tolerancji, epoka stosów, na których katoliccy i niekatoliccy
inkwizytorzy palili heretyków, myślicieli pragnących zgłębić tajemnice
wszechświata, oraz epoka ciągłych narodzin przeróżnych herezji, epoka
powstania wielu wybitnych teorii naukowych, wielu znakomitych dzieł
literatury i sztuki, epoka triumfu różnego typu dogmatów (...). Była to epoka
straszliwych wojen, wyniszczających dorobek ludzkości i ludzkość samą i
epoka budowania wielkich dzieł architektury, tworzenia nowożytnych,
scentralizowanych organizmów państwowych, instytucji społecznych;
rozdrabniania i łączenia[6].
Wielką rolę w formacji duchowej i intelektualnej baroku odegrali jezuici, którzy
etyką posłuszeństwa względem autorytetów kościelnych starali się uchronić
wiernych przed protestantyzmem[7]. Szkoła jezuicka „wypracowała sobie
gotowe już recepty przeciw chorobom tych czasów i według nich wsączała
drobnymi dawkami odtrutki w krew swoich wychowanków” – jednak w opinii
niektórych historyków, ujemną stroną tak zarysowanej misji Towarzystwa
Jezusowego było „wypaczenie zmysłu estetycznego oraz niezdolność do
samodzielnego myślenia”[7].
Cechy charakterystyczne sztuki baroku[edytuj | edytuj kod]
Barok, zarówno w warstwie światopoglądowej, jak i estetycznej, nie był
bezpośrednim zaprzeczeniem zdobyczy Odrodzenia. Zaburzenie zasady
renesansowej harmonii dla harmonii pojętej jako synteza przeciwieństw oraz
wprowadzenie efektownego ruchu wynikało z innowacyjnego przetworzenia
tradycji humanistycznej[8]. Barok nie trzymał się niewolniczo klasycznych
reguł, ale wykorzystywał poszczególne elementy zgodnie z zasadami
psychologii, tak aby wywołać pożądany efekt. Dużą rolę odgrywała
kreatywność (koncept), synteza różnych dziedzin sztuki i wykorzystanie
wiedzy np. o zasadach perspektywy (trompe l’oeil).
Jednym z głównych teoretyków barokowego języka, a zwłaszcza
konceptyzmu, był Baltasar Gracián. W jego ujęciu „prawda im jest
trudniejsza, tym przyjemniejsza, a poznanie, które wiele kosztuje, jest wyżej
cenione”[9]. Gracián uznawał sztukę za „uzupełnienie natury”, ponieważ dzięki
erudycji i wysublimowaniu danego dzieła można poszerzyć, upiększyć, a
nawet naprawić to, co przyrodzone, natomiast zaistnienie książki, obrazu czy
utworu muzycznego jest pokrewne Boskiemu aktowi stwórczemu[10]. Wedle tej
koncepcji, pierwszą i podstawową powinnością literatury byłoby zdumiewanie
wirtuozerią formy oraz precyzją języka[11]. Trzy pojęcia stały się dla niej
konstytutywne:
• concepto (koncept) odpowiadał związkowi między słowem a
przedmiotem[12],
• ingenio (pomysłowość), czyli zręczność formułowania wypowiedzi[12],
• agudeza (ostrość) pokrewna angielskiemu wit (dowcip) tłumaczona była
zwykle jako „ciętość umysłu”. Jest to kategoria całkowicie obca tradycji
antycznej[13].
U progu epoki baroku nową koncepcję retoryki przedstawił Petrus Ramus. Na
ogół polegała ona na przekształceniu klasycznego rozkładu mowy zgodnie z
aktualnymi koncepcjami filozoficznymi[14]. Ramus zauważył, że dispositio,
czyli rozplanowanie materiału, jest identyczne z logicznym tokiem myślenia.
Dlatego wcielił tę część w całości do logiki[14]. Z kolei poziom inventio rozumiał
jako sprawne posługiwanie się toposami[14].
Tło filozoficzne i naukowe epoki baroku[edytuj | edytuj kod]
W myśli filozoficznej epoki baroku ogromną rolę zaczęła odgrywać erudycja,
rozumiana – za sprawą Justusa Lipsiusa – za nową, nieoficjalną gałąź sztuki.
W epoce baroku powszechnym uznaniem cieszyła się nadal tradycyjna myśl
chrześcijańska, wzbogacona o idee kontrreformacyjne, reformacyjne i
neostoicyzm Justusa Lipsiusa. Na skutek ruchów reformatorskich w Kościele,
rozwoju edukacji, starannego kształcenia duchownych, misji ludowych i
polemik religijnych, jej znajomość w społeczeństwie stała się głębsza niż w
poprzednich epokach. Tradycyjna myśl dawała spójny obraz świata i
konkretne zasady postępowania w codziennym życiu, tak aby osiągnąć
zbawienie.
Rozwijała się edukacja, prowadzona głównie przez zakony. Dominującą rolę
zyskali jezuici. Liczne szkoły prowadzili również pijarzy i teatyni. Ożywioną
działalność prowadził Jan Chrzciciel de la Salle. Obok uniwersytetów zaczęły
powstawać towarzystwa naukowe (Académie Française, The Royal Society).
Istniała również filozofia elitarna, którą kształtowały wybitne indywidualności.
Blaise Pascal przedstawiał człowieka jako trzcinę najwątlejszą w przyrodzie,
ale trzcinę myślącą i dowodził, że opłaca się wierzyć w Boga (zakład
Pascala). Dla panteisty Barucha Spinozy wszystko było częścią Boga.
Dominikanin Tommaso Campanella, czterokrotnie oskarżany o herezję włoski
filozof, teolog i poeta, doradca kardynała A.J. de Richelieu, przedstawił w
swoim traktacie La città del Sole (1602, wydanie polskie pod tytułami
Państwo Sł