Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî
Ìåòîäîëîã³ÿ ÿê ñôåðà ìèñëåä³ÿëüíîñò³
̲ÐÊÓÂÀÍÍß ÏÐÎ ÌÅÒÎÄ
(ÙÎÁ ÏÐÀÂÈËÜÍÎ ÑÏÐßÌÓÂÀÒÈ ÑÂ²É ÐÎÇÓÌ
² ²ÄØÓÊÀÒÈ ²ÑÒÈÍÓ Â ÍÀÓÊÀÕ)*
Ðåíå ÄÅÊÀÐÒ
Rene Descartes
DISCOURSE ON METHOD
ßêùî öå ì³ðêóâàííÿ çäàâàòèìåòüñÿ çàíàäòî
äîâãèì, àáè áóòè ïðî÷èòàíèì ö³ëêîì çà îäèí
ðàç, òî éîãî ìîæíà ðîçïîä³ëèòè íà ø³ñòü
÷àñòèí. Ó ïåðø³é âèÿâëÿòüñÿ ð³çí³ ì³ðêóâàííÿ
ñòîñîâíî íàóê; ó äðóã³é – îñíîâí³ ïðàâèëà
ìåòîäó, âèíàéäåíîãî àâòîðîì; ó òðåò³é – äåÿê³
ç ïðàâèë ìîðàë³, âèäîáóòèõ àâòîðîì ç öüîãî
ìåòîäó; ó ÷åòâåðò³é – äîêàçè, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ
â³í äîâîäèòü ³ñíóâàííÿ Áîãà ³ ëþäñüêî¿ äóø³,
ÿê³ º çàñàäîâèìè äëÿ éîãî ìåòàô³çèêè; ó ï’ÿò³é
ìîæíà áóäå çíàéòè ïîñë³äîâí³ñòü ïèòàíü ô³-
çèêè, ÿê³ â³í ðîçãëÿíóâ, ³, çîêðåìà, ïîÿñíåííÿ
ðóõó ñåðöÿ òà ðîçãëÿä äåÿêèõ ³íøèõ ñêëàäíèõ
ïèòàíü, ùî ñòîñóþòüñÿ ìåäèöèíè, à òàêîæ â³ä-
ì³íí³ñòü, ÿêà ³ñíóº ì³æ íàøîþ äóøåþ òà äó-
øåþ òâàðèí; ³ â îñòàíí³é – âêàç³âêè íà òå, ùî,
íà äóìêó àâòîðà, íåîáõ³äíî äëÿ òîãî, àáè ï³òè
ó äîñë³äæåíí³ ïðèðîäè äàë³, í³æ öå âäàëîñÿ
éîìó, à òàêîæ ïîÿñíåííÿ ì³ðêóâàíü, ÿê³
ñïîíóêàëè éîãî ïèñàòè.
×àñòèíà ïåðøà
̲ÐÊÓÂÀÍÍß ÑÒÎÑÎÂÍÎ ÍÀÓÊ
Çäîðîâèé ãëóçä º ð³÷, ðîçïîä³ëåíà ñïðàâåä-
ëèâ³øèì çà âñå íà ñâ³ò³ ÷èíîì: êîæåí ââàæàº
ñåáå íàñò³ëüêè íèì îáäàðîâàíèì, ùî íàâ³òü
ò³, êîãî íàéâàæ÷å çàäîâîëüíèòè ó áóäü-ÿêîìó
³íøîìó â³äíîøåíí³, çàçâè÷àé íå ïðàãíóòü ìàòè
çäîðîâîãî ãëóçäó á³ëüøå, í³æ âîíè éîãî ìàþòü.
Äî òîãî æ íåéìîâ³ðíî, ùîá óñ³ ïîìèëÿëèñÿ. Öå
ñâ³ä÷èòü ðàäøå ïðî òå, ùî çäàòí³ñòü ïðàâèëüíî
ì³ðêóâàòè ³ â³äð³çíÿòè ³ñòèíó â³ä õèáè – ùî,
âëàñíå, ³ º òèì, ùî ìè çâåìî çäîðîâèì ãëóçäîì,
– â³ä ïðèðîäè º îäíàêîâîþ ó âñ³õ ëþäåé, à
òàêîæ ïðî òå, ùî â³äì³íí³ñòü íàøèõ îï³í³é
ïîõîäèòü íå â³ä òîãî, ùî îäí³ ðîçóìí³ø³ çà
³íøèõ, à ëèøå â³ä òîãî, ùî ìè ñïðÿìîâóºìî
íàø³ äóìêè ð³çíèìè øëÿõàìè ³ ðîçãëÿäàºìî
* ×àñòèíè 1–3, Copyright © Àíäðóøêî Â., Ãàòàëüñüêà Ñ., ïåðåêëàä,
37
Copyright © 1637; 2011; 2015
ÓÄÊ 167/168
íå îäí³ é ò³ æ ñàì³ ðå÷³. Àäæå íåäîñòàòíüî
ïðîñòî ìàòè äîáðèé ðîçóì, ãîëîâíå – öå äîáðå
éîãî äîêëàñòè. Íàéâåëè÷í³ø³ äóø³ çäàòí³ ÿê
äî íàéá³ëüøèõ ïîðîê³â, òàê ³ äî íàéá³ëüøèõ
÷åñíîò, ³ íàâ³òü ò³, õòî éäå äóæå ïîâ³ëüíî, ñïðî-
ìîæí³, ðóõàþ÷èñü çàâæäè ïðÿìèì øëÿõîì,
ï³òè çíà÷íî äàë³, í³æ ò³, õòî á³æèòü, ùîäàë³ ç
öüîãî øëÿõó çáî÷óþ÷è.
Ùî æ äî ìåíå, òî ÿ í³êîëè íå ââàæàâ ñâ³é
ðîçóì á³ëüø äîñêîíàëèì, í³æ ó ³íøèõ, ³ ÷àñòî
íàâ³òü áàæàâ ìàòè òàêó øâèäêó äóìêó, àáî òàêó
âèðàçíó é ÷³òêó óÿâó, àáî òàêó îáñÿãîâó é íà-
ä³éíó ïàì’ÿòü, ÿê ó äåÿêèõ ³íøèõ. ² ÿ íå çíàþ,
ìàáóòü, ³íøèõ ÿêîñòåé, êð³ì çàçíà÷åíèõ, ÿê³
ïîòð³áí³ áóëè á äëÿ óäîñêîíàëåííÿ ðîçóìó;
ùî æ ñòîñóºòüñÿ ðîçóìó àáî çäîðîâîãî ãëóçäó,
òî, îñê³ëüêè öå ºäèíà ð³÷, ÿêà ðîáèòü íàñ
ëþäüìè ³ â³äð³çíÿº íàñ â³ä òâàðèí, òî ÿ õî÷ó
â³ðèòè, ùî â³í ö³ëêîâèòî íàÿâíèé ó êîæíîìó,
äîòðèìóþ÷èñü ó öüîìó çàãàëüíî¿ äóìêè ô³ëîñî-
ô³â, ÿê³ òâåðäÿòü, ùî ê³ëüê³ñíà â³äì³íí³ñòü
ìîæå áóòè ò³ëüêè ì³æ âèïàäêîâèìè âëàñòèâîñ-
òÿìè, à çîâñ³ì íå ì³æ ôîðìàìè, àáî ïðèðîäàìè,
³íäèâ³äóóì³â îäíîãî é òîãî æ ñàìîãî âèäó.
Ïðîòå ÿ íå ïîáîþñÿ çàÿâèòè, ùî, íà ìîþ
äóìêó, ìåí³ â þíàöòâ³ âåëüìè ïîùàñòèëî ñòàòè
íà äåÿê³ øëÿõè, ùî ïðèâåëè ìåíå äî ì³ðêóâàíü ³
ïðàâèë, íà ï³äñòàâ³ ÿêèõ ÿ âèðîáèâ ì å ò î ä,
ç äîïîìîãîþ ÿêîãî ÿ ìîæó, ÿê ìåí³ çäàºòüñÿ,
ïîñòóïîâî âäîñêîíàëþâàòè ìîº ï³çíàííÿ, ïî-
âîë³ ï³äíîñÿ÷è éîãî äî íàéâèùîãî ð³âíÿ, ÿêèé
ïåðåñ³÷í³ñòü ìîãî ðîçóìó òà êîðîòêèé òåðì³í
æèòòÿ çìîæóòü éîìó äîçâîëèòè äîñÿãíóòè. Áî
çà äîïîìîãè öüîãî ìåòîäó ÿ âæå ìàþ äåÿê³
çäîáóòêè, õî÷à ó ñóäæåííÿõ ïðî ñàìîãî ñåáå
çàâæäè ñõèëÿþñÿ ðàäøå äî íåäîâ³ðè, àí³æ äî
ñàìîâäîâîëåííÿ; ³ äèâëÿ÷èñü îêîì ô³ëîñîôà
íà ð³çíîìàí³òí³ ä³¿ ³ çàõîäè ëþäåé, ÿ íå çíà-
õîäæó ñåðåä íèõ ìàéæå æîäíîãî, ùî íå âèäà-
2011.
38 2015. — ¹ 2
âàâñÿ á ìåí³ ñóºòíèì òà áåçïë³äíèì. Òîìó ÿ
íå ìîæó íå â³ä÷óâàòè îñîáëèâîãî çàäîâîëåííÿ
ç ïðèâîäó óñï³õ³â, ÿêèõ, ÿê ìåí³ çäàºòüñÿ, ÿ
âæå äîñÿã ó â³äøóêàíí³ ³ñòèíè, ³ ïëåêàþ
ñïîä³âàííÿ íà ìàéáóòíº ââàæàòè, ùî ÿêùî ì³æ
ñóòî ëþäñüêèõ çàíÿòü º ä³éñíî ãàðí³ é âàæëèâ³,
òî öå ñàìå ò³, êîòð³ ÿ îáðàâ.
Âò³ì, ìîæå ñòàòèñÿ, ùî ÿ ïîìèëÿþñü. ² òå,
ùî ÿ ââàæàþ çà çîëîòî òà ä³àìàíò, º íå á³ëüø
í³æ êðèõòè ì³ä³ òà ñêëà. ß çíàþ, ÿê ìè ñõèëüí³
äî ïîìèëîê â óñüîìó òîìó, ùî ñòîñóºòüñÿ íàñ;
³, äî òîãî æ, ç ÿêîþ íåäîâ³ðîþ ìóñèìî ìè ñòà-
âèòèñÿ äî ñóäæåíü äðóç³â, êîëè âîíè âèñëîâ-
ëþþòüñÿ íà íàøó êîðèñòü. Àëå ìåí³ äóæå õî-
ò³ëîñÿ á ïðèìóñèòè ïîáà÷èòè â öüîìó ì³ðêóâàí-
í³, ÿêèìè º ò³ øëÿõè, êîòðèìè ÿ ñë³äóâàâ, ³
çîáðàçèòè ñâîº æèòòÿ, ìîâ íà êàðòèí³, ùîá
êîæíèé ì³ã ñêëàñòè ïðî íüîãî ñâîº ñóäæåííÿ
³ ùîá ÿ, ç ïîãîëîñó äîâ³äàâøèñÿ ãàäêè ïðî
íüîãî, çäîáóâ áè íîâèé çàñ³á ñàìîíàâ÷àííÿ ³
ïðèºäíàâ áè éîãî äî òèõ, ÿê³ ÿ çàçâè÷àé âèêî-
ðèñòîâóþ.
Òàêèì ÷èíîì, ì³é íàì³ð ïîëÿãຠíå â òîìó,
ùîá íàâ÷àòè òóò ìåòîäó, ÿêîìó êîæíèé ìàº
ñë³äóâàòè, ùîá ïðàâèëüíî ñïðÿìîâóâàòè ñâ³é
ðîçóì, à ò³ëüêè â òîìó, ùîá ïîêàçàòè, ÿêèì
÷èíîì ñïðÿìîâóâàâ ÿ ñâ³é âëàñíèé ðîçóì. Ò³,
õòî áåðåòüñÿ íàïó÷óâàòè ³íøèõ, ïîâèíí³ ââàæàòè
ñåáå ìàéñòåðí³øèìè çà òèõ, êîãî âîíè íàïó-
÷óþòü, ³ ÿêùî âîíè áîäàé ó íàéìåíøîìó âèÿâ-
ëÿòüñÿ íåñïðîìîæíèìè, òî ï³äëÿãàþòü îñóäîâ³.
Ïðîòå, ïðîïîíóþ÷è öåé òâ³ð ò³ëüêè ÿê îïîâ³äü
àáî, ÿêùî çàâãîäíî, ÿê âèãàäêó, äå ñåðåä
ïðèêëàä³â, ã³äíèõ íàñë³äóâàííÿ, âè, ìîæëèâî,
çíàéäåòå òàê³, ÿê³ íå òðåáà íàñë³äóâàòè, ÿ
ñïîä³âàþñÿ, ùî â³í äëÿ êîãî-íåáóäü âèÿâèòüñÿ
êîðèñíèì, íå çàøêîäèâøè ïðè öüîìó í³êîìó,
³ ùî âñ³ áóäóòü âäÿ÷í³ ìåí³ çà ìîþ â³äâåðò³ñòü.
Ìåíå ç äèòèíñòâà æèâèëè íàóêè, é îñê³ëüêè
ìåíå çàïåâíÿëè, ùî çà ¿õ äîïîìîãè ìîæíà çäî-
áóòè ÿñíå é íàä³éíå ï³çíàííÿ âñüîãî êîðèñíîãî
äëÿ æèòòÿ, òî ÿ ìàâ íàäçâè÷àéíî âåëèêå áà-
æàííÿ îñÿãíóòè ö³ íàóêè. Àëå ùîéíî ÿ çàê³í-
÷èâ âåñü öåé êóðñ íàâ÷àííÿ, çàâåðøóâàíèé
çâè÷àéíî ïðèéíÿòòÿì äî ëàâ â÷åíèõ, ÿ ö³ëêîì
çì³íèâ ñâîþ äóìêó, ïîçàÿê íàñò³ëüêè çàïëó-
òàâñÿ ó ñóìí³âàõ ³ ïîìèëêàõ, ùî, çäàâàëîñÿ,
ñâî¿ìè ñòàðàííÿìè ó íàâ÷àíí³ äîñÿã ëèøå
îäíîãî: äåäàë³ á³ëüøå ïåðåêîíóâàâñÿ ó ñâîºìó
íåçíàíí³. À ïðîòå ÿ íàâ÷àâñÿ â îäí³é ç íàéâ³-
äîì³øèõ øê³ë â ªâðîï³ ³ ââàæàâ, ùî ÿêùî º
äå-íåáóäü íà çåìë³ â÷åí³ ëþäè, òî ñàìå òóò
âîíè é ìàþòü áóòè. ß âèâ÷èâ òàì óñå, ùî
âèâ÷àëè ³íø³, ³ íàâ³òü, íå çàäîâîëüíÿþ÷èñÿ
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî
íàóêàìè, ùî ¿õ íàì âèêëàäàëè, ïåðå÷èòóâàâ
óñ³ êíèãè, ùî òðàïëÿëèñÿ ìåí³ ïåðåä î÷èìà,
äå éøëîñÿ ïðî íàéá³ëüø ð³äê³ñí³ é íàéö³êàâ³ø³
íàóêè. Ðàçîì ç òèì ÿ çíàâ, ùî äóìàþòü ïðî
ìåíå ³íø³, ³ íå ïîì³÷àâ, ùîá ìåíå ñòàâèëè
íèæ÷å çà ìî¿õ ñï³âó÷í³â, ñåðåä ÿêèõ áóëè é
ò³, êîãî ââàæàëè ã³äíèìè ïîñ³ñòè ì³ñöå íàøèõ
íàñòàâíèê³â. ² íàðåøò³, íàøå ñòîð³÷÷ÿ çäàâà-
ëîñÿ ìåí³ êâ³òó÷èì ³ áàãàòèì íà âèñîê³ ãîëîâè
íå ìåíøå, í³æ áóäü-ÿêå ç ïîïåðåäí³õ. Óñå öå
äàëî ìåí³ ñì³ëèâ³ñòü ñóäèòè ïî ñîá³ ïðî ³íøèõ
³ ââàæàòè, ùî òàêî¿ íàóêè, ÿêîþ ìåíå ñïî÷àòêó
îáíàä³þâàëè, ó ñâ³ò³ íåìàº.
Àëå âñå æ ÿ äóæå ö³íóâàâ âïðàâè, ÿêèìè
çàéìàþòüñÿ ó øêîëàõ. ß çíàâ, ùî ìîâè, ÿê³
âèâ÷àþòüñÿ òóò, íåîáõ³äí³ äëÿ ðîçóì³ííÿ òâîð³â
ñòàðîäàâí³õ; ùî çâàáëèâ³ñòü ôàíòàç³é æèâèòü
ðîçóì; ùî ïàì’ÿòí³ ³ñòîðè÷í³ ä³ÿííÿ çâåëè-
÷óþòü éîãî ³ ùî îçíàéîìëåííÿ ç íèìè ó ðîçóì-
íèõ ìåæàõ ðîçâèâຠçäàòí³ñòü ñóäæåííÿ; ùî
÷èòàííÿ äîáðèõ êíèæîê º íåìîâáè áåñ³äîþ ç
¿õí³ìè àâòîðàìè – íàéã³äí³øèìè ëþäüìè ïîïå-
ðåäí³õ ñòîð³÷, ³ ïðè öüîìó áåñ³äîþ çì³ñòîâíîþ, â
ÿê³é àâòîðè ðîçêðèâàþòü êðàù³ ç³ ñâî¿õ äóìîê;
ùî êðàñíîìîâí³ñòü ìຠíåçð³âíÿííó ñèëó òà
êðàñó, ùî ïîåç³ÿ ñïîâíåíà íàé÷àð³âí³øî¿ âè-
òîí÷åíîñò³ òà í³æíîñò³; ùî ìàòåìàòèêà äຠíàé-
ìàéñòåðí³ø³ âèíàõîäè, çäàòí³ íå ò³ëüêè çíà÷-
íîþ ì³ðîþ çàäîâîëüíèòè ö³êàâ³ñòü, àëå é ïî-
ëåãøèòè ðåìåñëà òà ëþäñüêó ïðàöþ; ùî òâîðè,
â ÿêèõ éäåòüñÿ ïðî ìîðàëü, ì³ñòÿòü áåçë³÷ âêà-
ç³âîê òà ïîâ÷àíü, äóæå êîðèñíèõ ³ òàêèõ, ùî
íàâåðòàþòü íà ÷åñíîòè; ùî áîãîñë³â’ÿ â÷èòü,
ÿê äîñÿãòè ðàþ; ùî ô³ëîñîô³ÿ äຠçàñ³á ïåðå-
êîíëèâî ãîâîðèòè ïðî âñ³ëÿê³ ðå÷³ é äèâóâàòè
ìàëî îá³çíàíèõ; ùî þðèñïðóäåíö³ÿ, ìåäèöèíà
òà ³íø³ íàóêè íåñóòü øàíó é áàãàòñòâî òèì,
õòî íèìè çàéìàºòüñÿ, ³ ùî, íàðåøò³, êîðèñíî
îçíàéîìèòèñÿ ç íèìè óñ³ìà, íàâ³òü ç òèìè, ÿê³
íàéá³ëüø ñïîâíåí³ çàáîáîí³â òà õèáíèõ ïîã-
ëÿä³â, ùîá âèçíà÷èòè ¿õíþ ñïðàâæíþ ö³íó é
íå áóòè íèìè îøóêàíèì.
Ïðîòå ÿ ââàæàâ, ùî äîñòàòíüî âæå ïðè-
ñâÿòèâ ÷àñó ìîâàì, à òàêîæ ÷èòàííþ ñòàðîäàâ-
í³õ êíèã ç ¿õí³ìè ³ñòîð³ÿìè é âèãàäêàìè, áî
âåñòè áåñ³äó ç ïèñüìåííèêàìè ³íøèõ ñòîð³÷ –
òå æ ñàìå, ùî é ìàíäðóâàòè. Êîðèñíî ïåâíîþ
ì³ðîþ îçíàéîìèòèñÿ ç³ çâè÷àÿìè ð³çíèõ íà-
ðîä³â, ùîá òâåðåç³øå ñóäèòè ïðî íàø³ ³ íå
ââàæàòè ñì³øíèì òà íåðîçóìíèì óñå òå, ùî
íå çá³ãàºòüñÿ ç íàøèìè çâè÷àÿìè, ÿê öå ÷àñòî-
ãóñòî ðîáëÿòü ëþäè, ÿê³ í³÷îãî íå áà÷èëè. Àëå
õòî ìàðíóº äóæå áàãàòî ÷àñó íà ìàíäðè, ìîæå
âðåøò³-ðåøò ñòàòè äëÿ ñâ êðà¿íè ÷óæèì, à
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî Ð. Äåêàðò
õòî íàäòî ö³êàâèòüñÿ ñïðàâàìè ìèíóëèõ ñòîð³÷,
çàçâè÷àé ñàì ñòຠíåâ³ãëàñîì ùîäî òîãî, ùî
â³äáóâàºòüñÿ çà éîãî ÷àñó. Êð³ì òîãî, êàçêè
ïîäàþòü ÿê ìîæëèâ³ òàê³ ïî䳿, ÿê³ â ä³éñíîñò³
º íåìîæëèâèìè. ² íàâ³òü ó íàéäîñòîâ³ðí³øèõ
³ñòîðè÷íèõ îïèñàõ, äå çíà÷åííÿ ïîä³é íå ïåðå-
á³ëüøóþòü ³ íå ïîäàþòü ó õèáíîìó ñâ³òë³, ùîá
çðîáèòè ö³ îïèñè á³ëüø ã³äíèìè ÷èòàííÿ, àâ-
òîðè ìàéæå çàâæäè îìèíàþòü íèçüê³, ìåíø
äîñòîéí³ ñëàâè îáñòàâèíè, çâ³äñè é ðåøòà
ïîñòàþòü íå òàêèìè, ÿêèìè áóëè, ³ òîìó ò³,
õòî ñï³ââ³äíîñèòü ñâîþ ìîðàëüí³ñòü ç òàêèìè
çðàçêàìè, ìîæóòü ëåãêî ñòàòè äèâàêàìè íà
êøòàëò ëèöàð³â íàøèõ ðîìàí³â ³ çàìèñëþâàòè
ñïðàâè, ùî ïåðåá³ëüøóþòü ¿õíþ ñíàãó.
ß âèñîêî ö³íóâàâ êðàñíîìîâí³ñòü ³ áóâ çàêî-
õàíèé ó ïîåç³þ, àëå ââàæàâ, ùî ³ òå ³ òå º
ðàäøå äàðîì ðîçóìó, í³æ ïëîäîì íàâ÷àííÿ.
Ò³, õòî ñèëüí³øèé ó ì³ðêóâàííÿõ ³ õòî êðàùå
â³äøë³ôîâóº ñâî¿ äóìêè ç ìåòîþ íàäàííÿ ¿ì
á³ëüøî¿ ÿñíîñò³ ³ çðîçóì³ëîñò³, çàâæäè êðàùå
çà ³íøèõ ìîæóòü ïåðåêîíàòè â òîìó, ùî âîíè
ïðîïîíóþòü, íàâ³òü ÿêáè âîíè ðîçìîâëÿëè
íèæíüîáðåòîíñüêîþ é í³êîëè íå íàâ÷àëèñÿ
ðèòîðèêè. À ò³, õòî çäàòíèé äî íàéïðèºìí³øèõ
âèãàäîê ³ â쳺 âåëüìè áàðâèñòî é âèòîí÷åíî
âèñëîâëþâàòèñÿ, áóäóòü êðàùèìè ïîåòàìè,
õî÷à á ìèñòåöòâî ïîå糿 áóëî ¿ì íåçíàéîìå.
Îñîáëèâî ïîäîáàëàñÿ ìåí³ ìàòåìàòèêà ÷åðåç
â³ðîã³äí³ñòü ³ î÷åâèäí³ñòü ñâî¿õ äîêàç³â, ïðîòå
ÿ ùå íå áà÷èâ ¿¿ ³ñòèííîãî çàñòîñóâàííÿ, à
ââàæàâ, ùî âîíà ñëóãóº ëèøå ðåìåñëàì, ³ äè-
âóâàâ ç òîãî, ùî íà òàêîìó ì³öíîìó ³ òâåðäîìó
ôóíäàìåíò³ íå ñïîðóäæåíî ùîñü á³ëüø ï³ä-
íåñåíå. Íàâïàêè, òâîðè ñòàðîäàâí³õ ÿçè÷íèê³â,
ÿê³ ïîòðàêòîâóâàëè ïðî ìîðàëüí³ñòü, ÿ ïîð³â-
íþþ ç äóæå ïèøíèìè é âåëè÷íèìè ïàëàöàìè,
ïîáóäîâàíèìè íà ï³ñêó òà áðóä³. Âîíè âèõâà-
ëÿþòü ÷åñíîòè é çìóøóþòü ö³íóâàòè ¿õ ïîíàä
óñå íà ñâ³ò³, ïðîòå íåäîñòàòíüî íàâ÷àþòü ¿õ
ðîçï³çíàâàòè, ³ ÷àñòî-ãóñòî òå, ùî âîíè íàçè-
âàþòü öèì ÷óäîâèì ³ì’ÿì, âèÿâëÿºòüñÿ í³÷èì
³íøèì, ÿê íå÷óòëèâ³ñòþ, àáî ãîðä³ñòþ, àáî â³ä-
÷àºì, àáî áàòüêîâáèâñòâîì. ß øàíóâàâ íàøå
áîãîñë³â’ÿ ³ íå ìåíø, í³æ áóäü-õòî, ñïîä³âàâñÿ
äîñÿãòè ðàþ. Ïðîòå, âçíàâøè ÿê ð³÷ äîñèòü äîñ-
òîâ³ðíó, ùî öåé øëÿõ â³äêðèòèé îäíàêîâî ÿê
äëÿ íåâ³ãëàñ³â, òàê ³ äëÿ íàéâ÷åí³øèõ ³ ùî îòðè-
ìàí³ øëÿõîì ïîâ³äîìëåííÿ ³ñòèíè, ÿê³ òóäè
âåäóòü, ïåðåâèùóþòü íàøå ðîçóì³ííÿ, ÿ íå íà-
ñì³ëèâñÿ ïîêëàäàòè ¿õ ïðåäìåòîì ìîãî íåì³÷íî-
ãî ì³ðêóâàííÿ ³ ââàæàâ, ùî äëÿ ¿õ óñï³øíîãî
äîñë³äæåííÿ òðåáà îòðèìàòè îñîáëèâó äîïîìîãó
â³ä íåáåñ ³ áóòè á³ëüøå, àí³æ ëþäèíîþ.
39
Ïðî ô³ëîñîô³þ ñêàæó îäíå: ñïîñòåð³ãàþ÷è,
ùî âïðîäîâæ áàãàòüîõ ñòîð³÷ âîíà ðîçðîáëÿ-
ºòüñÿ íàé÷óäîâ³øèìè ãîëîâàìè ³, íå çâàæàþ÷è
íà öå, â í³é äîòåïåð íåìຠïîëîæåííÿ, ÿêå íå
áóëî á ïðåäìåòîì ñóïåðå÷îê ³, îòæå, íå áóëî
á ñóìí³âíèì, ÿ íå çíàéøîâ ó ñîá³ òàêî¿ ñàìî-
âïåâíåíîñò³, ùîá ðîçðàõîâóâàòè íà á³ëüøèé
óñï³õ, í³æ ³íø³. ², áåðó÷è äî óâàãè òå, ñê³ëüêè
ñòîñîâíî îäíîãî é òîãî ñàìîãî ïðåäìåòà ìîæå
áóòè ð³çíèõ äóìîê, ÿêèõ äîòðèìóþòüñÿ â÷åí³
ëþäè, íàòîì³ñòü ³ñòèííîþ ñåðåä öèõ äóìîê ìîæå
áóòè ò³ëüêè îäíà, ÿ ïî÷àâ ââàæàòè õèáíèì
ìàéæå âñå, ùî áóëî íå á³ëüø, í³æ â³ðîã³äíèì.
Äàë³, ùî ñòîñóºòüñÿ ³íøèõ íàóê, òî, îñê³ëüêè
âîíè çàïîçè÷óþòü ñâî¿ ïðèíöèïè ç ô³ëîñîô³¿,
ÿ ââàæàâ, ùî íà òàêèõ ñëàáêèõ çàñàäàõ íå ìîæ-
íà ïîáóäóâàòè í³÷îãî ì³öíîãî. Ìåí³ íåäîñòàò-
íüî áóëî ïî÷åñòåé òà âèã³ä, ùîá ïðèñâÿòèòè ñåáå
¿õ âèâ÷åííþ, àäæå, äÿêóâàòè Áîãó, ÿ íå â³ä÷ó-
âàâ ñåáå â òàêîìó ñòàí³, ùîá ðîáèòè ç íàóêè
ðåìåñëî äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ñâîãî äîáðîáóòó. ²
õî÷à ÿ íå ââàæàâ ñåáå çîáîâ’ÿçàíèì çíåâàæàòè
ñëàâó, ÿê öå ðîáëÿòü ê³í³êè, ïðîòå ÿ ìàëî ö³íóâàâ
òó ñëàâó, ÿêó çì³ã áè çäîáóòè íåçàñëóæåíî.
Íàðåøò³, ùî ñòîñóºòüñÿ õèáíèõ â÷åíü, òî ÿ
äîñòàòíüî çíàâ ¿ì ö³íó, ùîá íå áóòè ââåäåíèì
â îìàíó àí³ îá³öÿíêàìè ÿêîãî-íåáóäü àëõ³ì³êà,
àí³ ïåðåäáà÷åííÿìè àñòðîëîãà, àí³ âèò³âêàìè
ìàãà, àí³ âñ³ëÿêèìè õèòðîùàìè àáî âèõâàëÿí-
íÿì òèõ, õòî âèäຠñåáå çà ëþäåé, ÿê³ í³áè-òî
çíàþòü á³ëüøå, í³æ ¿ì íàñïðàâä³ â³äîìî.
Îñü ÷îìó, ùîéíî â³ê äîçâîëèâ ìåí³ âèéòè ç
ï³äïîðÿäêóâàííÿ ìî¿õ íàñòàâíèê³â, ÿ çîâñ³ì
îáëèøèâ êíèæêîâ³ çàíÿòòÿ ³ âèð³øèâ øóêàòè
ëèøå òó íàóêó, ÿêó ì³ã çäîáóòè â ñîá³ ñàìîìó,
àáî æ ó âåëèê³é êíèç³ ñâ³òó, ³ âèêîðèñòàâ
ðåøòêè ñâ ìîëîäîñò³ íà òå, ùîá ìàíäðóâàòè,
áà÷èòè äâîðè òà àð쳿, çóñòð³÷àòèñÿ ç ëþäüìè
ð³çíèõ çâè÷à¿â ³ ñòàí³â òà çäîáóòè ð³çíîìàí³òíèé
äîñâ³ä, âèïðîáóâàâøè ñåáå ó çóñòð³÷àõ, ÿê³
ïîñèëຠäîëÿ, ³ â óñ³õ óñþäàõ ðîçì³ðêîâóâàâ
íàä íàäèáóâàíèìè ðå÷àìè òàê, ùîá âèäîáóòè
ç òàêèõ çàíÿòü ÿêó-íåáóäü êîðèñòü. Áî ìåí³
çäàâàëîñÿ, ùî ÿ ìîæó çíàéòè á³ëüøå ³ñòèíè â
òèõ ì³ðêóâàííÿõ êîæíîãî, ùî ñòîñóþòüñÿ
ñïðàâ, ÿê³ éîãî áåçïîñåðåäíüî ö³êàâëÿòü ³ ðîç-
â’ÿçàííÿ ÿêèõ íåãàéíî ïîêàðຠéîãî, ÿêùî â³í
ì³ðêóâàâ íåâ³ðíî, àí³æ â êàá³íåòíèõ óìîãëÿäàõ
â÷åíîãî, ùî íå çàâåðøóþòüñÿ 䳺þ ³ òàêèõ, ùî
ìàþòü äëÿ íüîãî, ìàáóòü, ÷è íå ºäèíèé íàñ-
ë³äîê, à ñàìå: â³í òèì á³ëüøå ïèøàºòüñÿ íèìè,
÷èì äàë³ òàêèé â÷åíèé â³ä çäîðîâîãî ãëóçäó,
îñê³ëüêè ó öüîìó âèïàäêó éîìó äîâîäèòüñÿ
âèòðàòèòè á³ëüøå ðîçóìó òà ìèñòåöòâà, ùîá
40 2015. — ¹ 2
ñïðîáóâàòè çðîáèòè ¿õ ïðàâäîïîä³áíèìè. ß æ
çàâæäè ìàâ íàéá³ëüøå áàæàííÿ íàâ÷èòèñÿ
ðîçð³çíÿòè ³ñòèííå â³ä õèáíîãî, ùîá êðàùå
ðîçáèðàòèñü ó ñâî¿õ ä³ÿõ ³ âïåâíåíî ðóõàòèñü
ó öüîìó æèòò³.
Ùîïðàâäà, â òîé ÷àñ, êîëè ÿ ò³ëüêè ñïîñòå-
ð³ãàâ çâè÷à¿ ³íøèõ ëþäåé, ÿ íå çíàõîäèâ ñåðåä
íèõ æîäíîãî, íà ÿêèé ì³ã áè ñïåðòèñü, îñê³ëüêè
ïîáà÷èâ òóò òàêå ñàìå ðîçìà¿òòÿ, ÿêå ðàí³øå
áà÷èâ ó ïîãëÿäàõ ô³ëîñîô³â. Íàéá³ëüøà êî-
ðèñòü, îòðèìàíà ìíîþ, ïîëÿãàëà â òîìó, ùî,
ïîì³òèâøè, ÿê áàãàòî ç òîãî, ùî çäàºòüñÿ íàì
äèâíèì ³ ñì³øíèì, âèÿâëÿºòüñÿ çàãàëüíîóñòà-
ëåíèì ³ ñõâàëþâàíèì â ³íøèõ âåëèêèõ íàðîä³â,
ÿ íàâ÷èâñÿ íå äóæå â³ðèòè òîìó, ùî ìåí³ áóëî
íàâ³ÿíî ëèøå çà äîïîìîãîþ ïðèêëàäó òà çâè-
÷àþ. Òàê ÿ ìàëî-ïîìàëó çâ³ëüíèâñÿ â³ä áàãà-
òüîõ ïîìèëîê, ÿê³ ìîæóòü çàòüìàðèòè ïðè-
ðîäíå ñâ³òëî é çðîáèòè íàñ ìåíø çäàòíèìè ÷óòè
ãîëîñ ðîçóìó. Ïðîòå, ï³ñëÿ òîãî ÿê ÿ âèêîðèñ-
òàâ ê³ëüêà ðîê³â íà òàêå âèâ÷åííÿ êíèãè ñâ³òó
³ ñïðîáóâàâ íàáóòè äåÿêèé äîñâ³ä, ä³éøîâ
ð³øåííÿ âèâ÷èòè ñàìîãî ñåáå é âèêîðèñòàòè
âñ³ ñèëè ðîçóìó, ùîá îáðàòè øëÿõè, ÿêèì ìàþ
ñë³äóâàòè. Öå, çäàºòüñÿ, âäàëîñÿ ìåí³ á³ëüøîþ
ì³ðîþ, í³æ áè ÿ í³êîëè íå ïîëèøàâ ì áàòü-
ê³âùèíè òà ìî¿õ êíèã.
×àñòèíà äðóãà
ÃÎËÎÂͲ ÏÐÀÂÈËÀ ÌÅÒÎÄÓ
ß ïåðåáóâàâ òîä³ ó ͳìå÷÷èí³, äå áóâ ïðèç-
âàíèé ó çâ’ÿçêó ç â³éíîþ, ÿêà íå çàê³í÷èëàñÿ
é äîòåïåð; êîëè ïîâåðòàâñÿ ç êîðîíàö³¿ ³ìïå-
ðàòîðà â àðì³þ, çèìà, ùî ïî÷àëàñÿ, çóïèíèëà
ìåíå íà îäíîìó ç ïîñòî¿â, äå, íå çíàéøîâøè
æîäíîãî ñï³âðîçìîâíèêà, ÿêèé áè ðîçâàæèâ
ìåíå, ³, êð³ì òîãî, íå ïîòóðáîâàíèé, íà ùàñòÿ,
æîäíèìè êëîïîòàìè òà ïðèñòðàñòÿìè, ÿ çàëè-
øàâñÿ ö³ëèé äåíü íàîäèíö³ ó òåïë³é ê³ìíàò³,
ìàþ÷è ïîâíå äîçâ³ëëÿ â³ääàòèñÿ ñâî¿ì ì³ðêó-
âàííÿì. Ñåðåä íèõ îäíèì ç ïåðøèõ, ùî ñïàëî
ìåí³ íà äóìêó, áóëî ì³ðêóâàííÿ ïðî òå, ùî
÷àñòî-ãóñòî âèòâîðè, ñêëàäåí³ ç áàãàòüîõ ÷àñòèí
³ çðîáëåí³ ðóêàìè áàãàòüîõ ìàéñòð³â, íå íà-
ñò³ëüêè äîñêîíàë³, ÿê âèòâîðè, íàä ÿêèìè ïðà-
öþâàëà îäíà-ºäèíà ëþäèíà. Òàê, ìè áà÷èìî,
ùî áóä³âë³, çàäóìàí³ é ïîáóäîâàí³ îäíèì-ºäè-
íèì àðõ³òåêòîðîì, çàçâè÷àé êðàñí³øå òà ë³ïøå
îáëàøòîâàí³, í³æ ò³, ó ïåðåðîáëåíí³ ÿêèõ
áðàëè ó÷àñòü áàãàòî ëþäåé, âèêîðèñòîâóþ÷è
ñòàð³ ìóðè, ïîáóäîâàí³ äëÿ ³íøèõ ö³ëåé. Òàê
ñàìî ñòàðîâèíí³ ì³ñòà, ùî ðîçðîñòàëèñÿ ç íå-
âåëè÷êèõ ì³ñòå÷îê ³ ñòàëè ç ïëèíîì ÷àñó âå-
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî
ëèêèìè ì³ñòàìè, çàçâè÷àé íàñò³ëüêè ïîãàíî
ðîçïëàíîâàí³ ïîð³âíÿíî ç ì³ñòàìè, ùî ìàþòü
ðåãóëÿðí³ çàáóäîâè, çâåäåíèìè íà ð³âíèí³ çà
çàäóìîì îäíîãî ³íæåíåðà, ùî õî÷à, ðîçãëÿäà-
þ÷è ö³ áóä³âë³ ïîîäèíö³, íåð³äêî çíàõîäèø ó
íèõ ñò³ëüêè æ, à òî é á³ëüøå ìèñòåöòâà, í³æ ó
öèõ ðåãóëÿðíèõ áóäîâàõ, ïðîòå, áà÷à÷è òå, ÿê
âîíè ðîçòàøîâàí³ – òóò ìàëåíüêà ñïîðóäà, òàì
âåëèêà – ³ ÿê ¿õí³ âóëèö³ ñòàþòü âèêðèâëåíèìè
³ íåð³âíèìè çà äîâæèíîþ, ìîæå çäàòèñÿ, ùî
öå ñêîð³øå ñïðàâà âèïàäêó, àí³æ ðîçóìíî¿ âîë³
ëþäåé, ùî âîíè ðîçòàøîâàí³ òàêèì ÷èíîì. À
ÿêùî ìàòè íà óâàç³, ùî çàâæäè áóëè ïîñàäîâ³
îñîáè, çîáîâ’ÿçàí³ ï³êëóâàòèñÿ ïðî òå, ùîá
ïðèâàòí³ çàáóäîâè áóëè ïðèêðàñîþ ì³ñòà, òî
ñòàíå ÿñíî, ÿê âàæêî, ìàþ÷è ñïðàâó ëèøå ç
÷óæèìè âèòâîðàìè, ñòâîðèòè ùîñü äîñêîíàëå.
Òàêèì ÷èíîì ÿ óÿâëÿâ ñîá³, ùî íàðîäè, ÿê³
ïåðåáóâàëè ðàí³øå ó íàï³âäèêóíñüêîìó ñòàí³
é ëèøå ïîñòóïîâî öèâ³ë³çóâàëèñÿ ³ ÿê³ âñòà-
íîâëþâàëè ñâî¿ çàêîíè ò³ëüêè ì³ðîþ òîãî, ÿê
ëèõà â³ä ñêîþâàíèõ çëî÷èí³â ³ âèíèêàþ÷³
ñêàðãè ïðèìóøóâàëè ¿õ äî öüîãî, íå ìîæóòü
ìàòè òàê ñàìî äîáðèõ ãðîìàäÿíñüêèõ ïîðÿäê³â,
ÿê ò³, ùî â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ñâîãî îá’ºäíàííÿ
äîòðèìóþòüñÿ íàñòàíîâ ñâîãî çàêîíîäàâöÿ. Òàê
ñàìî î÷åâèäíî, ùî ³ñòèííà ðåë³ã³ÿ, çàïîâ³ä³
ÿêî¿ âñòàíîâëåí³ Áîãîì, ìຠáóòè íåçð³âíÿííî
êðàùå âëàøòîâàíà, í³æ áóäü-ÿêà ³íøà. ßêùî
æ êàçàòè ïðî ëþäñüê³ ñïðàâè, òî ãàäàþ, ùî
Ñïàðòà áóëà êîëèñü ó òàêîìó êâ³òó÷îìó ñòàí³
íå òîìó, ùî çàêîíè ¿¿ áóëè ãàðí³ êîæåí
çîêðåìà, ïîçàÿê äåÿê³ ç íèõ áóëè äóæå äèâí³
é íàâ³òü ñóïåðå÷èëè äîáðèì çâè÷àÿì, àëå òîìó,
ùî, áóäó÷è ñêëàäåí³ ëèøå îäí³ºþ ëþäèíîþ,
âñ³ âîíè ñïðÿìîâóâàëèñÿ äî îäí³º¿ ìåòè. Ïî-
ä³áíèì ÷èíîì ìåí³ ñïàëî íà äóìêó, ùî íàóêè,
âèêëàäåí³ ó êíèæêàõ, ïðèíàéìí³ ò³, äîêàçè
ÿêèõ ëèøå éìîâ³ðí³ ³ ÿê³ íå ìàþòü í³ÿêèõ
äîâåäåíü, ñêëàëèñü ³ ìàëî-ïîìàëó ðîçðîñëèñÿ
ç³ çäîãàäîê áåçë³÷³ ð³çíèõ îñ³á ³ íå íàñò³ëüêè
áëèçüê³ äî ³ñòèíè, ÿê ïðîñò³ ì³ðêóâàííÿ ëþ-
äèíè ç³ çäîðîâèì ãëóçäîì ñòîñîâíî ðå÷åé, ùî
¿é òðàïëÿþòüñÿ. Äî òîãî æ çðîçóì³ëî, ùî ïåðø
í³æ ñòàòè äîðîñëèìè, âñ³ ìè êîëèñü áóëè ä³òüìè,
³ âïðîäîâæ òðèâàëîãî ÷àñó íàìè êåðóâàëè íàø³
áàæàííÿ òà íàø³ íàñòàâíèêè, ÿê³ ÷àñòî-ãóñòî
ñóïåðå÷èëè îäí³ îäíèì ³, ìîæëèâî, íå çàâæäè
ðàäèëè íàì íàéêðàùå, òîìó ìàéæå íåìîæëèâî,
ùîá íàø³ ñóäæåííÿ áóëè íàñò³ëüêè æ ÷èñòèìè
òà ´ðóíòîâíèìè, ÿêèìè âîíè áóëè á, ÿêáè ìè
êîðèñòóâàëèñÿ íàøèì ðîçóìîì ó âñ³é ïîâíîò³
â³ä ñàìîãî íàðîäæåííÿ é êåðóâàëèñÿ çàâæäè
ò³ëüêè íèì.
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî Ð. Äåêàðò
Ùîïðàâäà, ìè íå ñïîñòåð³ãàºìî òîãî, ùîá
ðóéíóâàëè âñ³ áóäèíêè ó ì³ñò³ ç ºäèíîþ ìåòîþ
ïåðåðîáèòè ¿õ ³ çðîáèòè âóëèö³ ãàðí³øèìè; àëå
ìè áà÷èìî, ùî áàãàòî ëþäåé ðóéíóþòü ñâî¿
âëàñí³ áóäèíêè, ùîá ¿õ ïåðåáóäóâàòè, à ³íîä³
é çìóøåí³ öå ðîáèòè, ÿêùî ôóíäàìåíò öèõ
áóä³âåëü íåì³öíèé ³ âîíè ìîæóòü çàâàëèòèñÿ.
Íà öüîìó ïðèêëàä³ ÿ ïåðåêîíàâñÿ, ùî íàâðÿä
÷è º ðîçóìíèì çàäóì ïåðåáóäóâàòè äåðæàâó,
çì³íþþ÷è é ðóéíóþ÷è âñå äî ñàìèõ ï³ä´ðóíòü,
ùîá çíîâó ¿¿ â³äíîâèòè, àáî æ çàéìàòèñÿ ïåðå-
òâîðåííÿì óñ³º¿ ñóêóïíîñò³ íàóê àáî ëàäó, âñòà-
íîâëåíîãî â øêîëàõ äëÿ ¿õ âèêëàäàííÿ. Ïðîòå,
ùî ñòîñóºòüñÿ ïîãëÿä³â, ñïðèéíÿòèõ ìíîþ äî
òîãî ÷àñó, ÿ íå ì³ã âä³ÿòè í³÷îãî êðàùîãî, ÿê
ïîçáóòèñÿ ¿õ ðàç ³ íàçàâæäè, ùîá çàì³íèòè ¿õ
ïîò³ì êðàùèìè àáî òèìè ñàìèìè, àëå óçãîäæå-
íèìè ç âèìîãàìè ðîçóìó. ² ÿ òâåðäî óâ³ðóâàâ,
ùî ó öåé ñïîñ³á ìåí³ âäàñòüñÿ ïðîæèòè ñâîº
æèòòÿ çíà÷íî êðàùå, í³æ ÿêáè ÿ áóäóâàâ éîãî
ò³ëüêè íà ïîïåðåäí³õ ï³äâàëèíàõ ³ ñïèðàâñÿ
ëèøå íà ò³ íà÷àëà, ÿê³ ñïðèéíÿâ þíàêîì,
í³êîëè íå ï³ääàþ÷è ñóìí³âó ¿õíþ ³ñòèíí³ñòü.
Õî÷à ÿ é ïåðåäáà÷àâ íà öüîìó øëÿõó ð³çí³
óòðóäíåííÿ, àëå âîíè çîâñ³ì íå áóëè íåóñóâíèìè
³ ¿õ íå ìîæíà áóëî ïîð³âíÿòè ç òèìè, ÿê³ âè-
ÿâëÿþòüñÿ çà ùîíàéìåíøèõ ïåðåòâîðåíü, ùî
ñòîñóþòüñÿ ãðîìàäñüêèõ ñïðàâ. Ö³ âåëåòåíñüê³
ñïîðóäè íàäòî âàæêî â³äíîâëþâàòè, ÿêùî âîíè
çàâàëèëèñÿ, âàæêî íàâ³òü óòðèìàòè ¿õ â³ä
ïàä³ííÿ, ÿêùî âîíè ðîçõèòàí³, ³ ïàä³ííÿ ¿õ º
íèù³âíèì. Äàë³, ùî ñòîñóºòüñÿ ¿õí³õ íåäîñêî-
íàëîñòåé, ÿêùî òàê³ ìàþòü ì³ñöå – â òîìó, ùî
âîíè ³ñíóþòü, íå âàæêî ïåðåêîíàòèñÿ ÷åðåç
¿õíþ ð³çíîìàí³òí³ñòü, – òî çâè÷êà, ïîçà ñóìí³-
âîì, äóæå çãëàäèëà ¿õ ³ äîçâîëèëà áåçáîë³ñíî
óñóíóòè ³ âèïðàâèòè áàãàòî ÷îãî, ùî íå ìîæíà
áóëî ïåðåäáà÷èòè çàçäàëåã³äü í³ çà ÿêî¿ ðîç-
âàæëèâîñò³. Íàðåøò³, ìàéæå çàâæäè ¿õí³ íå-
äîñêîíàëîñò³ ëåãøå ïåðåíåñòè, í³æ ¿õí³ çì³íè.
Òàê, âåëèê³ øëÿõè, ùî çâèâàþòüñÿ ïîì³æ ãîðè,
÷åðåç ÷àñò³ ïåðå¿çäè ïîòðîõè ñòàþòü íàñò³ëüêè
âêàòàíèìè òà çðó÷íèìè, ùî çíà÷íî êðàùå
ñë³äóâàòè íèìè, í³æ ³òè ïðÿì³øèì øëÿõîì,
âèäèðàþ÷èñü íà ñêåë³ òà ñïóñêàþ÷èñÿ â ïðîâàëëÿ.
Òîìó ÿ àæ æîäíèì ÷èíîì íå ñõâàëþþ
íåñïîê³éíó ³ ñâàðëèâó âäà÷ó òèõ, õòî, íå
áóäó÷è ïîêëèêàíèì í³ çà íàðîäæåííÿì, í³ çà
ñòàíîì äî êåðóâàííÿ ãðîìàäñüêèìè ñïðàâàìè,
íåâòîìíî ñèëêóºòüñÿ âèãàäàòè ÿê³-íåáóäü íîâ³
ðåôîðìóâàííÿ. ² ÿêáè ÿ ì³ã ïîäóìàòè, ùî â
öüîìó òâîð³ º áîäàé ùîñü, íà ï³äñòàâ³ ÷îãî
ìåíå ìîæíà ï³äîçðþâàòè ó öüîìó øàëåíñòâ³,
ìåí³ ñòàëî á äóæå ïðèêðî, ùî ÿ îïóáë³êóâàâ
41
éîãî. ͳêîëè ì³é íàì³ð íå ñÿãàâ äàë³ ñïðîáè
ðåôîðìóâàòè ìî¿ âëàñí³ äóìêè é áóäóâàòè íà
ôóíäàìåíò³, ÿêèé íàëåæèòü ö³ëêîì ìåí³. Àäæå
ç òîãî, ùî ì³é òâ³ð ìåí³ íàñò³ëüêè ñïîäîáàâñÿ,
ùî ÿ íàâàæèâñÿ ïîêàçàòè òóò éîãî çðàçîê, íå
âèïëèâàº, ùî ÿ ðàäæó êîìó-íåáóäü éîãî
íàñë³äóâàòè; ó òèõ, êîãî Áîã îáäàðóâàâ ñâîºþ
ìèë³ñòþ á³ëüø, í³æ ìåíå, ïåâíà ð³÷, áóäóòü
á³ëüø ï³äíåñåí³ íàì³ðè, àëå ÿ áîþñÿ, ÷è íå
áóäå ³ ì³é àæ íàäòî ñì³ëèâèì äëÿ áàãàòüîõ.
Ñàìå ð³øåííÿ çâ³ëüíèòèñÿ â³ä óñ³õ ïðèéíÿòèõ
íà â³ðó îï³í³é, íå º ïðèêëàäîì, ÿêîìó êîæåí
ìຠñë³äóâàòè. Ó ñâ³ò³ º õ³áà, ùî ëèøå äâà
ð³çíîâèäè ðîçóì³â, æîäíîìó ç ÿêèõ ì³é íàì³ð
í³ÿêîþ ì³ðîþ íå ï³äõîäèòü. Ïî-ïåðøå, ò³, õòî,
óÿâëÿþ÷è ñåáå ðîçóìí³øèìè, í³æ âîíè º íà-
ñïðàâä³, íå ìîæóòü óòðèìàòèñÿ â³ä ïîõàïëèâèõ
ñóäæåíü ³ íå ìàþòü äîñòàòíüîãî òåðï³ííÿ, ùîá
ðîçòàøîâóâàòè ñâî¿ äóìêè ó ïåâíîìó ïîðÿäêó,
òîìó, ðàç íàâàæèâøèñÿ ï³ääàòè ñóìí³âó ñïðèé-
íÿò³ ïðèíöèïè ³ óõèëèòèñÿ â³ä áèòîãî øëÿõó,
âîíè í³êîëè íå ï³äóòü ñòåæèíîþ, ÿêî¿ ñë³ä
òðèìàòèñÿ, ùîá ³òè ïðÿìî, ³ ïåðåáóâàòèìóòü â
îìàí³ âñå æèòòÿ. Ïî-äðóãå, ò³, õòî äîñòàòíüî
ðîçóìíèé àáî ñêðîìíèé äëÿ ðîçóì³ííÿ òîãî,
ùîá â³äð³çíÿòè ³ñòèííå â³ä õèáíîãî âîíè ìåíø
çäàòí³, í³æ ³íø³, ó êîãî âîíè ìîæóòü ïîâ÷è-
òèñÿ; âîíè ìàþòü ðàäøå çàäîâîëüíèòèñÿ òèì,
ùîá ñë³äóâàòè îï³í³ÿì ³íøèõ, à íå çàéìàòèñÿ
ñâî¿ìè âëàñíèìè ïîøóêàìè íàéêðàùî¿.
Òà é ñàì ÿ, ïåâíà ð³÷, áóâ áè ñåðåä îñòàíí³õ,
êîëè á ìàâ ëèøå îäíîãî â÷èòåëÿ àáî íå çíàâ
â³äì³ííîñò³ â îï³í³ÿõ â÷åíèõ, ÿêà ³ñíóâàëà â
óñ³ ÷àñè. Ïðîòå ÿ ùå íà øê³ëüí³é ëàâ³ ä³çíàâñÿ,
ùî íå ìîæíà âèãàäàòè í³÷îãî íàñò³ëüêè äèâíîãî
³ íåéìîâ³ðíîãî, ùî íå áóëî á óæå âèñëîâëåíî
êèìîñü ç ô³ëîñîô³â. Çãîäîì ï³ä ÷àñ ìàíäð³â ÿ
ïåðåêîíàâñÿ, ùî ëþäè, êîòð³ ìàþòü óÿâëåííÿ,
ÿê³ ñóïåðå÷àòü íàøèì, íå º ÷åðåç öå âàðâàðàìè
àáî äèêóíàìè ³ áàãàòî õòî ç íèõ òàê ñàìî ðî-
çóìíèé, ÿê ³ ìè, àáî íàâ³òü ðîçóìí³øèé; òàê,
òà æ ñàìà ëþäèíà, ç òèì ñàìèì ðîçóìîì, âè-
õîâàíà ç äèòèíñòâà ñåðåä ôðàíöóç³â àáî í³ìö³â,
ñòຠ³íøîþ, í³æ âîíà áóëà á, ÿêáè ìåøêàëà
ñåðåä êèòàéö³â àáî êàí³áàë³â. Òå æ ñàìå ñòîñó-
ºòüñÿ ³ ìîäè â îäÿç³: òà ñàìà ð³÷, ÿêà ïîäîáàëàñÿ
íàì äåñÿòü ðîê³â òîìó ³, ìîæëèâî, ñïîäîáà-
ºòüñÿ íàì çíîâó ðîê³â çà äåñÿòü, òåïåð âèäà-
ºòüñÿ íàì äèâíîþ òà ñì³øíîþ. Îòæå, çâè÷êà ³
ïðèêëàä ïåðåêîíóþòü íàñ á³ëüøå, í³æ õî÷ áè
òî ÿêå òî÷íå çíàííÿ, àëå ïðè âñüîìó òîìó
á³ëüø³ñòü ãîëîñ³â íå º äîêàçîì, ÿêèé ìàâ áè
ÿêåñü çíà÷åííÿ äëÿ ³ñòèí, ùî â³äêðèâàþòüñÿ ç
ïåâíèìè çóñèëëÿìè, îñê³ëüêè çíà÷íî éìîâ³ð-
42 2015. — ¹ 2
í³øå, ùîá ³ñòèíó çíàéøëà îäíà ëþäèíà, í³æ
ö³ëèé íàðîä. Ç öèõ ì³ðêóâàíü ÿ íå ì³ã îáðàòè
í³êîãî, ÷è¿ì äóìêàì ÿ ìàâ áè â³ääàòè ïåðåâàãó
ïåðåä îï³í³ÿìè ³íøèõ, ³ áóâ íåìîâáè çìóøåíèé
ñàì ñåáå ñêåðîâóâàòè.
Àëå ÿê ëþäèíà, êîòðà éäå ñàìà ³ ó òåìðÿâ³,
ÿ âèð³øèâ éòè òàê ïîâ³ëüíî ³ ç òàêîþ îáà÷ëè-
â³ñòþ ó âñüîìó, ùî íàâ³òü êîëè é ìàëî ïðîñó-
âàòèìóñÿ âïåðåä, òî ïðèíàéìí³ ñàì çìîæó
óáåçïå÷èòèñÿ â³ä ïàä³ííÿ. ß íàâ³òü íå õîò³â
îäðàçó ïîâí³ñòþ â³äêèäàòè æîäíó ç îï³í³é, ÿê³
ïðîêðàäàëèñÿ â ìî¿ ïåðåêîíàííÿ íåçàëåæíî
â³ä ìîãî ðîçóìó, äîêè íå ïðèä³ëþ äîñòàòíüî
÷àñó ñêëàäàííþ ïëàíó ðîáîòè, ÿêó ÿ ðîçïî÷è-
íàþ, ³ â³äøóêàííþ ³ñòèííîãî ìåòîäó äëÿ ï³ç-
íàííÿ âñüîãî òîãî, äî ÷îãî çäàòíèé ì³é ðîçóì.
Áóâøè ìîëîäøèì, ÿ âèâ÷àâ äåùî ç ô³ëî-
ñîôñüêèõ íàóê – ëîã³êó, à ç ìàòåìàòè÷íèõ –
ãåîìåòðè÷íèé àíàë³ç òà àëãåáðó – ö³ òðè ìèñ-
òåöòâà, àáî íàóêè, êîòð³, ÿê ìåí³ çäàâàëîñÿ,
ìàëè ñëóãóâàòè îêðåñëåí³é ìíîþ ìåò³. Ïðîòå,
âèâ÷àþ÷è ¿õ, ÿ ïîì³òèâ, ùî â ëîã³ö³ ¿¿ ñèëîã³çìè
³ á³ëüø³ñòü ³íøèõ ¿¿ ïðàâèë ðàäøå ñëóãóþòü
äëÿ ïîÿñíåííÿ ³íøèì òîãî, ùî íàì â³äîìî,
àáî íàâ³òü, ÿê ìèñòåöòâî Ëóë³ÿ, íàâ÷àþòü òîãî,
ùîá áåçòÿìíî ðîçâîäèòèñÿ ïðî òå, ÷îãî íå
çíàºø, çàì³ñòü òîãî, ùîá öå ñòóä³þâàòè. ² õî÷à
ëîã³êà ñïðàâä³ ì³ñòèòü ÷èìàëî äóæå ïðàâèëü-
íèõ ³ äîáðèõ ïðàâèë, ïðîòå äî íèõ äîì³øàíî
ñò³ëüêè ³íøèõ – àáî øê³äëèâèõ, àáî çàéâèõ, –
ùî â³ää³ëèòè ¿õ òàê ñàìî âàæêî, ÿê ðîçãëåä³òè
ijàíó àáî ̳íåðâó â ãëèá³ ùå íåòåñàíîãî ìàð-
ìóðó. Ùî ñòîñóºòüñÿ àíàë³çó ñòàðîäàâí³õ òà
àëãåáðè íîâîãî ÷àñó, òî, êð³ì òîãî, ùî âîíè
íàëåæàòü äî ïðåäìåò³â àáñòðàêòíèõ ³ òàêèõ,
ùî çäàþòüñÿ íåïîòð³áíèìè, ïåðøèé çàâæäè
ïðèìóøóº äî ðîçãëÿäó ô³ãóð ³, òàêèì ÷èíîì,
âïðàâëÿþ÷è ðîçóì, íå ìîæå íå âòîìëþâàòè
ñèëüíî óÿâó; äðóãà æ íàñò³ëüêè ï³äïîðÿäêó-
âàëà ñåáå ð³çíèì ïðàâèëàì òà çíàêàì, ùî
ïåðåòâîðèëàñÿ íà òåìíå ³ çàïëóòàíå ìèñòåöòâî,
ÿêå áåíòåæèòü íàø ðîçóì, à íå íà íàóêó, ÿêà
á éîãî ðîçâèâàëà. Ç ö³º¿ ïðè÷èíè ÿ âèð³øèâ,
ùî ñë³ä øóêàòè ³íøèé ìåòîä, ÿêèé, ïîºäíóþ÷è
ïåðåâàãè öèõ òðüîõ, áóâ áè â³ëüíèì â³ä ¿õí³õ
íåäîë³ê³â. ² ïîä³áíî äî òîãî ÿê áåçë³÷ çàêîí³â
íåð³äêî äຠïðèâ³ä äî âèïðàâäàííÿ ïîðîê³â ³
äåðæàâíèé ïîðÿäîê çíà÷íî êðàùèé, ÿêùî
çàêîí³â íåáàãàòî, àëå ¿õ ñóâîðî äîòðèìóþòüñÿ,
òàê ³ çàì³ñòü ÷èñëåííèõ ï ð à â è ë, ùî
ñêëàäàþòü ëîã³êó, ÿ âèçíàâ, ùî áóëî á
äîñòàòíüî ³ ÷îòèðüîõ, àáè ÿ ò³ëüêè ïðèéíÿâ
òâåðäå ð³øåííÿ ïîñò³éíî äîòðèìóâàòèñÿ ¿õ áåç
æîäíîãî âèíÿòêó.
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî
Ïåðøå – í³êîëè íå ïðèéìàòè çà ³ñòèííå
í³÷îãî, ùî ÿ íå âèçíàâ áè òàêèì ç î÷åâèäí³ñòþ,
òîáòî ðåòåëüíî óíèêàòè ïîõàïëèâîñò³ é óïåðåä-
æåíîñò³ òà âêëþ÷àòè ó ñâî¿ ñóäæåííÿ ò³ëüêè
òå, ùî óÿâëÿºòüñÿ ìîºìó ðîçóìîâ³ íàñò³ëüêè
ÿñíî ³ âèðàçíî, ùî íå äຠìåí³ æîäíîãî ïðè-
âîäó äëÿ ñóìí³âó.
Äðóãå – ä³ëèòè êîæíå ç ðîçãëÿäàíèõ ìíîþ
òðóäíåíü íà ñò³ëüêè ÷àñòèí, ñê³ëüêè ìîæëèâî
³ ïîòð³áíî äëÿ êðàùîãî ¿õ ðîçâ’ÿçàííÿ.
Òðåòº – ðîçòàøîâóâàòè ñâî¿ äóìêè ó ïåâí³é
ïîñë³äîâíîñò³, ïî÷èíàþ÷è ç ïðåäìåò³â íàéïðîñ-
ò³øèõ ³ íàéëåãøå ï³çíàâàíèõ, ³ ñõîäèòè ïîâîë³,
ìîâ ïî ñõîäèíêàõ, äî ï³çíàííÿ íàéñêëàäí³øèõ,
ïðèïóñêàþ÷è ³ñíóâàííÿ ïîðÿäêó íàâ³òü ñåðåä
òèõ, ÿê³ ïðèðîäíî íå ïåðåäóþòü îäíå îäíîìó.
² îñòàííº – ðîáèòè ñêð³çü ïåðåë³êè íàñò³ëüêè
ïîâí³ é îãëÿäè íàñò³ëüêè âñåîõîïí³, ùîá áóòè
âïåâíåíèì, ùî í³ùî íå ïðîïóùåíî.
Ö³ äîâã³ ëàíöþæêè äîâîä³â, íàéïðîñò³øèõ
³ ëåãêèõ, äî ÿêèõ çàçâè÷àé âäàþòüñÿ ó ãåîìåò-
ð³¿, ùîá ä³éòè íàéñêëàäí³øèõ äîâåäåíü, äàëè
ìåí³ ìîæëèâ³ñòü óÿâèòè ñîá³, ùî ³ âñ³ ðå÷³, ÿê³
ìîæóòü ñòàòè äëÿ ëþäåé ïðåäìåòîì ï³çíàííÿ,
ïåðåáóâàþòü ì³æ ñîáîþ ó òàê³é ñàì³é ïîñë³äîâ-
íîñò³ ³ ùî, òàêèì ÷èíîì, ÿêùî óòðèìóâàòèñÿ
â³ä òîãî, ùîá ïðèéìàòè çà ³ñòèííå áóäü-ùî,
ùî òàêèì íå º, ³ çàâæäè äîòðèìóâàòèñÿ ïîñë³-
äîâíîñò³, â ÿê³é ñë³ä âèâîäèòè îäí³ ðå÷³ ç
³íøèõ, òî íå ìîæå ³ñíóâàòè ³ñòèí àí³ íàñò³ëüêè
â³ääàëåíèõ, ùîá âîíè áóëè íåäîñÿæíèìè, àí³
íàñò³ëüêè ïðèõîâàíèõ, ùîá íå ìîæíà áóëî á
¿õ ðîçêðèòè. Ìåí³ íå çíàäîáèëîñÿ âåëèêèõ
çóñèëü â³äøóêàòè ò³, ç ÿêèõ ñë³ä ïî÷èíàòè, áî
ÿ âæå çíàâ, ùî ïî÷èíàòè òðåáà ç íàéïðîñò³øîãî
³ ëåãêî ï³çíàâàíîãî; ³ áåðó÷è äî óâàãè, ùî ì³æ
òèõ, õòî ðàí³øå äîñë³äæóâàâ ³ñòèíó â íàóêàõ,
ò³ëüêè ìàòåìàòèêàì âäàëîñÿ çíàéòè äåÿê³ äî-
âåäåííÿ, òîáòî äåÿê³ òî÷í³ òà î÷åâèäí³ äîâîäè,
ÿ íå ìàâ ñóìí³âó, ùî é ìåí³ íàëåæàëî ïî÷àòè
ç òîãî, ùî âîíè äîñë³äèëè, õî÷à ÿ é íå î÷³êóâàâ
â³ä öüîãî ³íøî¿ êîðèñò³, êð³ì ò³º¿, ùî âîíè
ïðèâ÷àòü ì³é ðîçóì æèâèòèñü ³ñòèíîþ ³ àæ
í³ÿê íå çàäîâîëüíÿòèñÿ õèáíèìè äîêàçàìè.
Ïðîòå ÿ íå ìàâ íàì³ðó âèâ÷èòè âñ³ îêðåì³ íàóêè,
ÿê³ ñòàíîâëÿòü òå, ùî íàçèâàþòü ìàòåìàòèêîþ:
áà÷à÷è, ùî õî÷ ¿õ ïðåäìåòè ð³çí³, ïðîòå âñ³ âîíè
óçãîäæóþòüñÿ ì³æ ñîáîþ ñòîñîâíî òîãî, ùî
äîñë³äæóþòü ò³ëüêè ð³çí³ íàÿâí³ â íèõ â³äíî-
øåííÿ ³ ïðîïîðö³¿, ÿ âèð³øèâ, ùî êðàùå äîñ-
ë³äæóâàòè ò³ëüêè ö³ â³äíîøåííÿ âçàãàë³ ³ øó-
êàòè ¿õ âèêëþ÷íî ó ïðåäìåòàõ, ÿê³ ïîëåãøèëè
á ìåí³ ¿õ ï³çíàííÿ, ïðîòå æîäíèì ÷èíîì íå
îáìåæóþ÷è ¿õ öèìè ïðåäìåòàìè, ùîá ìàòè
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî Ð. Äåêàðò
ìîæëèâ³ñòü çàñòîñîâóâàòè ¿õ ïîò³ì äî âñ³õ
³íøèõ ïðåäìåò³â, äî ÿêèõ âîíè ï³ä³éäóòü.
³äòàê, âçÿâøè äî óâàãè, ùî äëÿ êðàùîãî
ï³çíàííÿ öèõ â³äíîøåíü ìåí³ äîâåäåòüñÿ ðîç-
ãëÿäàòè êîæíó ïðîïîðö³þ çîêðåìà ³ ëèøå ³íîä³
óòðèìóâàòè ¿õ ó ïàì’ÿò³, àáî ðîçãëÿäàòè îäðàçó
ê³ëüêà, ÿ ïðèïóñòèâ, ùî äëÿ êðàùîãî äîñë³ä-
æåííÿ ¿õ ïîîäèíö³ òðåáà óÿâèòè ¿õ ó âèãëÿä³
ë³í³é, îñê³ëüêè íå çíàéøîâ í³÷îãî ïðîñò³øîãî
³ âèðàçí³øîãî äëÿ ì óÿâè òà ìî¿õ ïî÷óòò³â;
ïðîòå, äëÿ òîãî ùîá óòðèìóâàòè ¿õ, àáî ðîçãëÿ-
äàòè äåê³ëüêà âîäíî÷àñ, ïîòð³áíî áóëî âèðàçè-
òè ¿õ ÿêîìîãà ìåíøîþ ê³ëüê³ñòþ ïåâíèõ çíàê³â.
Ó òàêèé ñïîñ³á ÿ çàïîçè÷èâ áè âñå íàéêðàùå ç
ãåîìåòðè÷íîãî àíàë³çó òà ç àëãåáðè ³ âèïðàâèâ
áè íåäîë³êè ïåðøîãî ç äîïîìîãîþ äðóãî¿.
² ñïðàâä³, íàñì³ëþñÿ ñêàçàòè, ùî òî÷íå
äîòðèìàííÿ íåáàãàòüîõ îáðàíèõ ìíîþ ïðàâèë
äîçâîëèëî ìåí³ íàñò³ëüêè ëåãêî ðîçâ’ÿçàòè âñ³
ïèòàííÿ, ÿê³ äîñë³äæóþòü ö³ äâ³ íàóêè, ùî çà
äâà àáî òðè ì³ñÿö³ âèâ÷åííÿ, ðîçïî÷àâøè ç
íàéïðîñò³øèõ ³ íàéçàãàëüí³øèõ òà âèêîðèñòî-
âóþ÷è êîæíó âèíàéäåíó ³ñòèíó äëÿ çíàõîä-
æåííÿ íîâèõ, ÿ íå ò³ëüêè ïîäóæàâ ÷èìàëî
ïèòàíü, ùî âèäàâàëèñÿ ìåí³ ðàí³øå âàæêèìè,
àëå é ä³éøîâ òîãî, ùî íàðåøò³ ì³ã, ÿê ìåí³
çäàâàëîñÿ, âèçíà÷èòè, ÿêèìè çàñîáàìè ³ â ÿêèõ
ìåæàõ ìîæíà ðîçâ’ÿçóâàòè íàâ³òü íåçíàí³ äëÿ
ìåíå çàâäàííÿ. Ñïîä³âàþñÿ, âè íå ââàæàòèìåòå
ìåíå íàäòî ñàìîâïåâíåíèì, ÿêùî â³çüìåòå äî
óâàãè, ùî ³ñíóº ëèøå îäíà ³ñòèíà ñòîñîâíî
êîæíî¿ ðå÷³ ³ ùî òîé, õòî çíàéøîâ ¿¿, çíຠïðî
íå¿ âñå, ùî ìîæíà çíàòè; òàê, íàïðèêëàä, äè-
òèíà, íàâ÷åíà àðèôìåòèêè, çðîáèâøè äîäàâàííÿ
ïðàâèëüíî, ìîæå áóòè âïåâíåíà, ùî çíàéøëà
ñòîñîâíî áóäü-ÿêî¿ øóêàíî¿ ñóìè âñå, ùî ìîæå
çíàéòè ëþäñüêèé ðîçóì. Áî âðåøò³-ðåøò ìåòîä,
ÿêèé â÷èòü ñë³äóâàòè ³ñòèííîìó ïîðÿäêó é
òî÷íî ïåðåë³÷óâàòè âñ³ îáñòàâèíè øóêàíîãî,
ì³ñòèòü óñå, ùî íàäຠâ³ðîã³äíîñò³ ïðàâèëàì
àðèôìåòèêè.
Àëå ùî íàéá³ëüøå çàäîâîëüíÿëî ìåíå ó
öüîìó ìåòîä³ – öå ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî
çà éîãî äîïîìîãè ÿ â óñüîìó âèêîðèñòîâóâàâ
âëàñíèé ðîçóì ÿêùî íå â äîñêîíàëîñò³, òî ïðè-
íàéìí³ ÿêîìîãà êðàùå; êð³ì òîãî, êîðèñòóþ-
÷èñÿ íèì, ÿ â³ä÷óâàâ, ùî ì³é ðîçóì ïîâîë³
ïðèçâè÷àþºòüñÿ ìèñëèòè ïðåäìåòè ÿñí³øå òà
âèðàçí³øå ³ ùî, íå ïîâ’ÿçóþ÷è éîãî ç æîäíèì
îêðåìèì ïðåäìåòîì, ÿ îòðèìàþ ìîæëèâ³ñòü çà-
ñòîñîâóâàòè éîãî ç òàêîþ æ êîðèñòþ äî ðîçâ’ÿ-
çàííÿ óòðóäíåíü â ³íøèõ íàóêàõ, ÿê óæå
çðîáèâ öå ùîäî àëãåáðè. Öå íå îçíà÷àº, ùî ÿ
íàñì³ëèâñÿ á íåãàéíî âçÿòèñÿ çà ïåðåãëÿä óñ³õ
43
â³äîìèõ ìåí³ íàóê, îñê³ëüêè öå ñóïåðå÷èëî á
ïîñë³äîâíîñò³, çàâäàí³é ìåòîäîì; àëå, âçÿâøè
äî óâàãè, ùî îñíîâè íàóê ìàþòü áóòè çàïîçè-
÷åí³ ç ô³ëîñîô³¿, â ÿê³é ÿ äîñ³ çîâñ³ì íå çíàé-
øîâ äîñòîâ³ðíèõ ïðèíöèï³â, ÿ âèð³øèâ, ùî
ïåðåäóñ³ì íàëåæèòü ç’ÿñóâàòè ñàìå ¿õ. À îñ-
ê³ëüêè öÿ ñïðàâà º íàéâàæëèâ³øîþ ó ñâ³ò³,
ïðè÷îìó ïîõàïëèâ³ñòü àáî óïåðåäæåí³ñòü ó í³é
º íàéíåáåçïå÷í³øèìè, ÿ íå ïîâèíåí áóâ êâàïè-
òèñü ³ç çàê³í÷åííÿì ö³º¿ ñïðàâè, äîêè íå ñÿãíó
â³êó çð³ë³øîãî – à ìåí³ òîä³ âèïîâíèëîñÿ äâàä-
öÿòü òðè ðîêè – ³ äîêè ÿ íå âèòðà÷ó ÷èìàëî
÷àñó íà ï³äãîòîâ÷ó ðîáîòó, âèêîð³íþþ÷è â
ìîºìó ðîçóì³ âñ³ õèáí³ ñóäæåííÿ, çäîáóò³ äî
öüîãî ÷àñó, íàãðîìàäæóþ÷è çàïàñ äîñâ³äó,
ÿêèé ñëóãóâàâ áè ìåí³ ìàòåð³àëîì äëÿ ìî¿õ
ðîçäóì³â, ³, ïîñò³éíî âïðàâëÿþ÷èñü ó ïðèéíÿ-
òîìó ìíîþ ìåòîä³, òî çì³ã áè äåäàë³ á³ëüøå
ñòâåðäæóâàòèñÿ â íüîìó.
×àñòèíà òðåòÿ
ʲËÜÊÀ ÏÐÀÂÈË ÌÎÐÀ˲,
ÇÄÎÁÓÒÈÕ Ç ÖÜÎÃÎ ÌÅÒÎÄÓ
Çðåøòîþ, áåðó÷èñÿ äî ïåðåáóäîâè ïîìåø-
êàííÿ, çàìàëî çëàìàòè ñòàðå, çàïàñòèñÿ ìà-
òåð³àëàìè é àðõ³òåêòîðàìè àáî ñàìîìó íàáóòè
íàâè÷êè â àðõ³òåêòóð³ ³, êð³ì òîãî, ðåòåëüíî
îêðåñëèòè ïëàí – íåîáõ³äíî ïåðåäáà÷èòè ³íøå
ïðèì³ùåííÿ, äå ìîæíà áóëî á çðó÷íî âëàø-
òóâàòèñÿ ï³ä ÷àñ ðîá³ò; òàê ñàìî, ùîá íå áóòè
íåð³øó÷èì ó ä³ÿõ, äîêè ðîçóì çîáîâ’ÿçóâàâ
ìåíå äî íåð³øó÷îñò³ ó ñóäæåííÿõ, ³ ùîá ìàòè
ìîæëèâ³ñòü ïðîæèòè öåé ÷àñ ÿêîìîãà ùàñëè-
â³øå, ÿ ñêëàâ ñîá³ íàïåðåä äåÿê³ ïðàâèëà ìîðàë³
– òðè àáî ÷îòèðè ìàêñèìè, ÿê³ ÿ îõî÷å âàì
âèêëàäó.
Ïî-ïåðøå, êîðèòèñÿ çàêîíàì òà çâè÷àÿì
ì êðà¿íè, íåâ³äñòóïíå äîòðèìóâàòèñÿ ðåë³-
㳿, â ÿê³é, ìèë³ñòþ Áîæîþ, ÿ áóâ âèõîâàíèé ç
äèòèíñòâà, ³ êåðóâàòèñü ó âñüîìó ³íøîìó íàé-
á³ëüø ïîì³ðêîâàíèìè ³ â³ëüíèìè â³ä êðàéíîù³â
îï³í³ÿìè, ùî áóëè ñï³ëüíî âèðîáëåí³ íàéðîç-
âàæëèâ³øèìè ëþäüìè, â êîë³ ÿêèõ ìåí³ âèïàëî
æèòè. Îòæå, â³äòåïåð ÿ íå ââàæàâ çà í³ùî ñâî¿
âëàñí³ îï³í³¿ ÷åðåç òå, ùî ÿ çáèðàâñÿ ï³ääàòè
¿õ ïåðåãëÿäó, ïðîòå ÿ áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî
íàéêðàùå ñë³äóâàòè îï³í³ÿì íàéðîçâàæëèâ³-
øèõ ëþäåé. Õî÷à ðîçâàæëèâ³ ëþäè ìîæóòü
òðàïëÿòèñÿ é ñåðåä ïåðñ³â, êèòàéö³â, òàê ñàìî
ÿê ³ ñåðåä íàñ, ìåí³ çäàâàëîñÿ äîö³ëüí³øèì
óçãîäæóâàòèñÿ ç ó÷èíêàìè òèõ, ñåðåä êîãî ÿ
æèòèìó; à ùîá çíàòè, ÿêèìè íàñïðàâä³ º ¿õí³
îï³í³¿, ÿ ïîâèíåí áóâ çâåðòàòè á³ëüøå óâàãè
44 2015. — ¹ 2
íà òå, ÿê âîíè ïîâîäÿòü ñåáå, í³æ íà òå, ùî
âîíè êàæóòü, ³ íå ò³ëüêè òîìó, ùî ÷åðåç
ç³ïñîâàí³ñòü íàøî¿ âäà÷³ ñòàëî çàìàëî ëþäåé,
ëàäíèõ âèñëîâëþâàòè òå, ùî âîíè ãàäàþòü, àëå
é òîìó, ùî áàãàòî õòî é ñàì öüîãî íå çíàº; àëå
îñê³ëüêè ä³ÿ äóìêè, ÿêîþ ìè äóìàºìî ïðî ð³÷,
â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä 䳿 äóìêè, ÿêîþ ìè óñâ³äîì-
ëþºìî, ùî äóìàºìî ïðî íå¿, òî âîíè ÷àñòî-
ãóñòî íåçàëåæí³ îäíà â³ä îäíî¿. ̳æ áàãàòüîõ
îï³í³é, îäíàêîâî ïîøèðåíèõ, ÿ çàâæäè îáèðàâ
íàéïîì³ðêîâàí³ø³, îñê³ëüêè âîíè çðó÷í³ø³ íà
ïðàêòèö³ ³, íàïåâíå, íàéêðàù³, îñê³ëüêè áóäü-
ÿêà êðàéí³ñòü º ïîãàíîþ, à òàêîæ ³ çàäëÿ òîãî,
ùîá ó ðàç³ ïîìèëêè íàéìåíøå â³äõèëÿòèñÿ â³ä
³ñòèííîãî øëÿõó, í³æ ÿêáè ÿ, îáðàâøè ÿêóñü
êðàéí³ñòü, ìàâ áè ïåðåéòè äî ³íøî¿ êðàéíîñò³.
Îñîáëèâî æ ÿ çàðàõîâóâàâ äî êðàéíîù³â âñ³
îá³öÿíêè, ÿê³ ÿêîþñü ì³ðîþ îáìåæóþòü ñâî-
áîäó. Íå òîìó, ùî ÿ íå ñõâàëþâàâ çàêîí³â,
ÿê³ çàäëÿ òîãî, ùîá óáåçïå÷èòè ñëàáêèõ äóõîì
â³ä íåïîñò³éíîñò³, äîçâîëÿþòü – ÷è òî çàðàäè
ÿêîãîñü äîáðîãî íàì³ðó àáî íàâ³òü çàðàäè
íàä³éíîñò³ òîðã³âë³, ÷è òî ç ìåòîþ áàéäóæîþ
ñòîñîâíî äîáðà – äàâàòè îá³öÿíêè, óêëàäàòè
óãîäè, ùî ïðèìóøóþòü äî ïîñò³éíîãî ¿õ äîòðè-
ìàííÿ, àëå òîìó, ùî ÿ íå áà÷èâ ó ñâ³ò³ í³÷îãî,
ùî çàâæäè çàëèøàëîñÿ á â òîìó ñàìîìó ñòàí³,
³ îñê³ëüêè îñîáèñòî ÿ íàìàãàâñÿ äåäàë³ âäîñêî-
íàëþâàòè ñâî¿ ñóäæåííÿ, à íå ïîã³ðøóâàòè ¿õ,
òî ÿ ââàæàâ, ùî ñêî¿â áè âåëèêó ïîìèëêó
ñòîñîâíî çäîðîâîãî ãëóçäó, ÿêáè, ñõâàëèâøè
îäíîãî ðàçó áóäü-ùî, çîáîâ’ÿçàâ ñåáå ââàæàòè
öå äîáðèì ³ òîä³, êîëè âîíî, ìîæëèâî, ïåðå-
ñòàëî áóòè òàêèì àáî æ êîëè ÿ ïåðåñòàâ ââà-
æàòè éîãî òàêèì.
Ìî¿ì äðóãèì ïðàâèëîì áóëî çàëèøàòèñÿ
íàñò³ëüêè òâåðäèì ³ ð³øó÷èì ó ñâî¿õ ä³ÿõ,
íàñê³ëüêè öå áóëî ìåí³ äî ñíàãè ³ ç íå ìåíøîþ
íàïîëåãëèâ³ñòþ ñë³äóâàòè íàâ³òü íàéñóìí³âí³-
øèì îï³í³ÿì, ÿêùî ÿ ïîö³íîâóâàâ ¿õ ÿê ö³ëêîì
ñëóøí³. Ó öüîìó ÿ âïîä³áíþâàâ ñåáå äî ìàíäð³â-
íèê³â, ùî çàáëóêàëè â ë³ñ³: âîíè íå ïîâèíí³
êðóæëÿòè àáî áëóêàòè âð³çíîá³÷, í³, òèì á³ëü-
øå, çàëèøàòèñÿ íà îäíîìó ì³ñö³, àëå ìàþòü
³òè ÿêîìîãà ïðÿì³øå â îäíîìó íàïðÿìêó, íå
çì³íþþ÷è éîãî ç ÿêîãîñü íàéìåíøîãî ïðèâîäó,
õî÷à á ïî÷àòêîâèé âèá³ð ³ áóâ ö³ëêîì âèïàä-
êîâèì; ÿêùî æ âîíè íå ä³ñòàíóòüñÿ ñâ ìåòè,
òî âñå æ òàêè âèéäóòü êóäè-íåáóäü, äå ¿ì, ùî
íàé³ìîâ³ðí³øå, áóäå êðàùå, í³æ ïîñåðåä ë³ñó.
Îñê³ëüêè ïîáóòîâ³ ñïðàâè íå òåðïëÿòü çâîë³-
êàííÿ, òî áåçïåðå÷íî, ùî êîëè ìè íå â çìîç³
âèð³çíèòè ³ñòèíí³ îï³í³¿, òî ìóñèìî çàäîâîëü-
íèòèñÿ íàéá³ëüø ³ìîâ³ðíèìè; ³ íåõàé ìè íå
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî
âáà÷àºìî ð³çíèö³ ó ì³ð³ ¿õíüî¿ éìîâ³ðíîñò³, ìè
âñå æ ïîâèíí³ çâàæèòèñÿ íà ÿêóñü îäíó ³ áåç
âàãàíü ïðèéíÿòè ¿¿ äî ïðàêòèêè íå ÿê ñóìí³âíó,
àëå ÿê ö³ëêîì ³ñòèííó ç ò³º¿ ïðè÷èíè, ùî
ñëóøíèìè áóëè ì³ðêóâàííÿ, ÿê³ çìóñèëè íàñ
¿¿ îáðàòè. Öüîãî âèÿâèëîñÿ äîñòàòíüî, ùîá
ïîçáàâèòè ìåíå áóäü-ÿêîãî êàÿòòÿ òà äîêîð³â
ñóìë³ííÿ, ùî çàçâè÷àé íåïîêîÿòü ëþäåé ñëàá-
êèõ òà õèòêèõ, ÿê³ ÷àñòî-ãóñòî íåïîñë³äîâíî
äîçâîëÿþòü ñîá³ ðîáèòè íåìîâáè ùîñü äîáðå
òå, ùî âîíè çãîäîì âèçíàþòü çà ïîãàíå. Ìî¿ì
òðåò³ì ïðàâèëîì áóëî çàâæäè ïðàãíóòè ïåðå-
ìàãàòè ðàäøå ñåáå, í³æ äîëþ, çì³íþþ÷è ñâî¿
áàæàííÿ, à íå ñâ³òîâèé ëàä, ³ âçàãàë³ çâèêíóòè
äî äóìêè, ùî ó ïîâí³é íàø³é âëàä³ ïåðå-
áóâàþòü âèêëþ÷íî íàø³ äóìêè ³ ùî ï³ñëÿ òîãî,
ÿê ìè çðîáèëè âñå ìîæëèâå ñòîñîâíî çîâí³øí³õ
äëÿ íàñ ðå÷åé, òå, ùî íàì íå âäàëîñÿ, ñë³ä
ðîçãëÿäàòè ÿê ùîñü àáñîëþòíî íåìîæëèâå.
Öüîãî îäíîãî ìåí³ çäàëîñÿ äîñòàòíüî, ùîá íå
áàæàòè ó ìàéáóòíüîìó ÷îãîñü ïîíàä óñå äî-
ñÿãíóòå ³ ó òàêèé ñïîñ³á çíàõîäèòè çàäîâî-
ëåííÿ, îñê³ëüêè íàøà âîëÿ ïðèðîäíî ïðàãíå
ëèøå òîãî, ùî íàø ðîçóì íàäຠ¿é ÿê òàê ÷è
òàê ìîæëèâå; î÷åâèäíî, ùî, ââàæàþ÷è âñ³
çîâí³øí³ áëàãà îäíàêîâî äàëåêèìè â³ä íàøèõ
ìîæëèâîñòåé, ìè íå áóäåìî á³ëüøå øêîäóâàòè
ïðî òå, ùî ïîçáàâëåí³ òèõ áëàã, íà ÿê³ ìè,
çäàâàëîñÿ á, ìàºìî ïðàâî â³ä íàðîäæåííÿ,
ÿêùî ñàì³ íå çàâèíèëè ó öüîìó ïîçáàâëåíí³,
ÿê íå øêîäóºìî ïðî òå, ùî íå âîëî䳺ìî Êèòà-
ºì àáî Ìåêñèêîþ. Îáåðíóâøè, ÿê òî êàæóòü,
ïîòðåáó íà ÷åñíîòó, ìè òàê ñàìî íå áàæàòèìåìî
ñòàòè çäîðîâèìè, êîëè ìè õâîð³, àáî â³ëüíèìè,
ïåðåáóâàþ÷è ó â’ÿçíèö³, ÿê ³ òåïåð íå áàæàºìî
ìàòè ò³ëî ç íàñò³ëüêè æ íåçëàìíî¿ ðå÷îâèíè,
ÿê ä³àìàíò, àáî ìàòè êðèëà, ùîá ë³òàòè, ìîâ
ïòàõè. Ïðîòå ÿ ââàæàþ, ùî òóò ïîòð³áí³ òðèâàë³
âïðàâè ³ íåîäíîðàçîâî ïîâòîðþâàí³ ðîçäóìè,
ùîá çâèêíóòè äèâèòèñÿ íà ðå÷³ ï³ä òàêèì êóòîì
çîðó. ² ÿ ââàæàþ, ùî ãîëîâíèì ÷èíîì ó öüîìó
ïîëÿãຠòàºìíèöÿ òèõ ô³ëîñîô³â, ÿê³ âì³ëè
ñåáå ïîñòàâèòè ïîçà âëàäîþ äîë³ ³, íåçâàæàþ÷è
íà ñòðàæäàííÿ ³ íåãàðàçäè, ñóïåðíè÷àòè ó áëà-
æåíñòâ³ ç³ ñâî¿ìè áîãàìè. Ïîñò³éíî ðîçãëÿäà-
þ÷è ìåæ³, ïîêëàäåí³ ¿ì ïðèðîäîþ, âîíè ä³-
éøëè ö³ëêîâèòîãî ïåðåêîíàííÿ, ùî í³ùî ¿ì
íå ï³äâëàäíå, êð³ì âëàñíèõ äóìîê, ³ öüîãî âæå
áóëî äîñòàòíüî, ùîá çàâàäèòè ¿ì ïðàãíóòè ÷î-
ãîñü ³íøîãî; íàä äóìêàìè æ âîíè âîëîäàðþ-
âàëè íàñò³ëüêè íåîáìåæåíî, ùî ìàëè ï³äñòàâè
ââàæàòè ñåáå áàãàòøèìè é ìîãóòí³øèìè, â³ëü-
í³øèìè é ùàñëèâ³øèìè, í³æ ðåøòà ëþäåé, ùî
íå ìàþòü òàêî¿ ô³ëîñîô³¿ ³, õî÷ áè ñê³ëüêè íå
Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî Ð. Äåêàðò
ñïðèÿëà ¿ì ïðèðîäà òà äîëÿ, í³êîëè íå ìàþòü
âñüîãî, ÷îãî áàæàþòü.
Íàðåøò³, íà çàâåðøåííÿ ö³º¿ ìîðàë³ ÿ âèð³-
øèâ ðîçãëÿíóòè ð³çí³ çàíÿòòÿ, âëàñòèâ³ ëþäÿì
ó öüîìó æèòò³, ùîá ñïðîáóâàòè îáðàòè êðàùå
ç íèõ, ³, íå áàæàþ÷è çà÷³ïàòè çàíÿòü ³íøèõ
ëþäåé, ÿ âèð³øèâ, ùî íåìຠí³÷îãî êðàùîãî,
í³æ ïðîäîâæèòè ò³ ñïðàâè, ÿêèìè ÿ çàéìàþñÿ,
òîáòî ïðèñâÿòèòè âñå ìîº æèòòÿ âäîñêîíà-
ëåííþ ìîãî ðîçóìó é ïðîñóâàòèñÿ, íàñê³ëüêè
ÿ áóäó â çìîç³, ó ï³çíàíí³ ³ñòèíè çã³äíî ç ìåòî-
äîì, êîòðèé ÿ ñàì äëÿ ñåáå îáðàâ. ß â³ä÷óâ
òàêå âåëèêå çàäîâîëåííÿ, â³äòîä³ ÿê ïî÷àâ
ïîñëóãîâóâàòèñÿ öèì ìåòîäîì, ùî íàâðÿä ÷è
ìîæíà îòðèìàòè ó öüîìó æèòò³ íàñîëîäó ïðè-
ºìí³øó òà ÷èñò³øó; ³ â³äêðèâàþ÷è ùîäíÿ ç éîãî
äîïîìîãîþ äåÿê³ ³ñòèíè, ÿê³ ìåí³ çäàâàëèñÿ
äîñòàòíüî âàæëèâèìè ³ çàãàëîì íåâ³äîìèìè
³íøèì ëþäÿì, ÿ â³ä÷óâàâ íàñò³ëüêè ïîâíå çà-
äîâîëåííÿ ðîçóìó, ùî ðåøòà äëÿ ìåíå íåìîâáè
íå ³ñíóâàëà. Êð³ì òîãî, ùî òðè ïîïåðåäí³ ïðà-
âèëà ´ðóíòóâàëèñÿ âèêëþ÷íî íà ìîºìó íàì³ð³
ïðîäîâæèòè ñàìîîñâ³òó, îñê³ëüêè Áîã íàä³ëèâ
êîæíîãî ç íàñ äåÿêèì ñâ³òëîì, ùîá ðîçð³çíÿòè
³ñòèííå òà õèáíå, ÿ í³ íà ìèòü íå ââàæàâ ñåáå
çîáîâ’ÿçàíèì çàäîâîëüíèòèñÿ îï³í³ÿìè ³íøèõ,
ÿêáè íå ïåðåäáà÷àâ âèêîðèñòàòè ñâîº âëàñíå
ñóäæåííÿ äëÿ ¿õ ïåðåâ³ðêè, êîëè íàñòàíå ÷àñ;
³ ÿ íå çì³ã áè çâ³ëüíèòèñÿ â³ä ñóìí³â³â, ñë³äó-
þ÷è öèì îï³í³ÿì, ÿêùî á ÿ íå ñïîä³âàâñÿ, ùî
öå íå ïîçáàâëÿº ìåíå ìîæëèâîñò³ çíàéòè êðàù³
ç íèõ, ÿêùî òàê³ âçàãàë³ ³ñíóþòü. ² çðåøòîþ,
ÿ íå ì³ã áè í³ îáìåæèòè ñâî¿ áàæàííÿ, í³ áóòè
çàäîâîëåíèì, ÿêáè íå éøîâ øëÿõîì, ÿêèé, ÿê
ÿ áóâ óïåâíåíèé, â³â ìåíå äî çäîáóòòÿ âñ³õ
çíàíü, íà ÿê³ ÿ áóâ çäàòíèé; ó òîé æå ñàìèé
ñïîñ³á ÿ ñïîä³âàâñÿ äîñÿãòè ï³çíàííÿ âñ³õ ³ñ-
òèííèõ áëàã, ùî áóäü-êîëè áóëè ìåí³ ï³äâëàä-
í³; òèì ïà÷å, ùî íàøà âîëÿ ïðàãíå ÿêî¿ñü ìåòè
àáî óíèêຠ¿¿ ò³ëüêè ÿêùî íàø ðîçóì ðåïðå-
çåíòóº ¿¿ ÷è òî äîáðîþ, ÷è òî ïîãàíîþ. À òîìó
äîñòàòíüî ïðàâèëüíî ñóäèòè, ùîá ïðàâèëüíî
ä³ÿòè, ³ äîñòàòíüî íàéñëóøí³øîãî ì³ðêóâàííÿ,
ùîá ³ ä³ÿòè òàêîæ íàéïðàâèëüí³øå, òîáòî ùîá
çäîáóòè âñ³ ÷åñíîòè, à ðàçîì ç íèìè âñ³ ³íø³
äîñòóïí³ íàì áëàãà. Ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî
öå ä³éñíî òàê, íå ìîæå íå âèêëèêàòè âåëèêîãî
çàäîâîëåííÿ.
ϳñëÿ òîãî, ÿê ÿ òàêèì ÷èíîì ñòâåðäèâñÿ ó
öèõ ïðàâèëàõ ³ ïîñòàâèâ ¿õ ïîðÿä ç ³ñòèíàìè
â³ðè, ÿê³ ÿ çàâæäè ñòàâèâ ïîíàä óñå, ÿ ä³éøîâ
âèñíîâêó, ùî ðåøòè âñ³õ ìî¿õ îï³í³é ÿ ì³ã áè
â³ëüíî ïîçáóòèñÿ. ² ñïîä³âàþ÷èñÿ, ùî êðàùå
äîñÿãíó ö³º¿ ìåòè, ñï³ëêóþ÷èñÿ ç ëþäüìè, í³æ
45
çàëèøàþ÷èñÿ òðèâàëèé ÷àñ âäîìà, äå ó ìåíå
âèíèêëè âñ³ ö³ äóìêè, ÿ, íå ÷åêàþ÷è çàê³í÷åííÿ
çèìè, çíîâó ðóøèâ ó ìàíäðè. Ö³ëèõ äåâ’ÿòü
ðîê³â ÿ í³÷èì ³íøèì íå çàéìàâñÿ, ÿê âåøòàâñÿ
ñâ³òîì ó íàìàãàíí³ áóòè ðàäøå ãëÿäà÷åì, í³æ
àêòîðîì ó âñ³õ êîìåä³ÿõ, ùî ðîç³ãðóâàëèñÿ òàì.
Ðîçì³ðêîâóþ÷è ç ïðèâîäó êîæíîãî ïðåäìåòà,
³ îñîáëèâî ïðî òå, ùî ìîæå çðîáèòè éîãî
ñóìí³âíèì ³ äàòè ïðèâ³ä äëÿ íåïîðîçóì³íü, ÿ,
ì³æ òèì, âèêîð³íþâàâ ç ìîãî ðîçóìó âñ³ õèáí³
äóìêè, ÿê³ ðàí³øå ìîãëè â íüîãî ïðîêðàñòèñÿ.
Ïðîòå ÿ íå íàñë³äóâàâ òèõ ñêåïòèê³â, ÿê³
ñóìí³âàþòüñÿ ëèøå çàðàäè ñàìîãî ñóìí³âó ³
ââàæàþòü çà êðàùå ïåðåáóâàòè çàâæäè ó
íåð³øó÷îñò³; íàâïàêè, ìîº ïðàãíåííÿ ïîëÿãàëî
â òîìó, ùîá äîñÿãòè âïåâíåíîñò³ ³, â³äêèíóâøè
õèñòêó çåìëþ ³ ï³ñîê, çíàéòè ãðàí³ò àáî òâåð-
äèé ´ðóíò. Öå ìåí³ âäàëîñÿ, çäàºòüñÿ, äîñèòü
äîáðå, òèì ïà÷å, ùî ïðè íàìàãàííÿõ ðîçêðè-
âàòè õèáí³ñòü ÷è íåïåâí³ñòü äîñë³äæóâàíèõ
ìíîþ ïîëîæåíü íå øëÿõîì ñëàáêèõ çäîãàäîê,
à çà äîïîìîãè ÿñíèõ ³ íàä³éíèõ ì³ðêóâàíü, ÿ
çîâñ³ì íå çóñòð³÷àâ æîäíîãî ñóìí³âíîãî ïî-
ëîæåííÿ, ç ÿêîãî íå ìîæíà áóëî á çàâæäè
âèäîáóòè ÿêèé-íåáóäü äîñòàòíüî íàä³éíèé
âèñíîâîê, áîäàé òàêèé, ùî öå ïîëîæåííÿ íå
ì³ñòèòü í³÷îãî â³ðîã³äíîãî. ² ïîä³áíî äî òîãî,
ÿê ïðè çëàì³ ñòàðî¿ áóä³âë³ çàçâè÷àé çáåð³ãàþòü
¿¿ óëàìêè, ùîá âèêîðèñòàòè ¿õ äëÿ ïîáóäîâè
íîâî¿, òàê ³ ÿ, çâ³ëüíèâøèñÿ â³ä òèõ ìî¿õ
îï³í³é, ÿê³ ââàæàâ ïîãàíî îáãðóíòîâàíèìè,
ðîáèâ ð³çí³ ñïîñòåðåæåííÿ ³ íàáóâàâ äîñâ³äó,
ÿêèé ïðèñëóæèâñÿ ìåí³ ïîò³ì äëÿ âñòàíîâ-
ëåííÿ á³ëüø íàä³éíèõ îï³í³é. Âîäíî÷àñ ÿ
ïðîäîâæóâàâ âïðàâëÿòèñü ó ìåòîä³, ÿêèé ÿ ñîá³
âèðîáèâ; áî, íå êàæó÷è âæå ïðî òå, ùî ÿ
íàìàãàâñÿ âçàãàë³ ñêåðîâóâàòè âñ³ ìî¿ äóìêè
çã³äíî ç éîãî ïðàâèëàìè, ÿ ÷àñ â³ä ÷àñó ïðè-
ä³ëÿâ ê³ëüêà ãîäèí ñïåö³àëüíî äëÿ òîãî, ùîá
âïðàâëÿòèñü ó ñêëàäíèõ ïèòàííÿõ ìàòåìàòèêè
àáî ³íøèõ íàóê, ÿê³ ÿ íåìîâáè âïîä³áíþâàâ
äî ìàòåìàòè÷íèõ, çâ³ëüíÿþ÷è ¿õ â³ä âèõ³äíèõ
ïîëîæåíü ³íøèõ íàóê, íà ìîþ äóìêó íåäîñ-
òàòíüî íåïîõèòíèõ; ïðèêëàäè öüîãî âè ïîáà-
÷èòå â ö³ë³é íèçö³ ïèòàíü, âèñâ³òëþâàíèõ ó
öüîìó òîì³. Ñàìå òàêèì ÷èíîì, íå â³äð³çíÿþ-
÷èñÿ íà âèãëÿä â³ä òèõ, õòî íå ìຠâ æèòò³
í³ÿêîãî ³íøîãî çàíÿòòÿ, í³æ ïðîâîäèòè ÷àñ
ïðèºìíî ³ áåçíåâèííî, ïðàãíó÷è â³ää³ëÿòè
çàäîâîëåííÿ â³ä ïîðîê³â ³ äëÿ óíèêíåííÿ
íóäüãè ïðè ö³ëêîâèòîìó äîçâ³ëë³ êîõàòèñü ó
âñ³õ ïðèñòîéíèõ ðîçâàãàõ, ÿ æèâ ó áåçíàñ-
òàííîìó ïåðåñë³äóâàíí³ ñâ ìåòè ³, çäàºòüñÿ,
ìàâ óñï³õ ó ï³çíàíí³ ³ñòèíè á³ëüøèé, í³æ ÿêáè
46 2015. — ¹ 2 Ïñèõîëîã³ß
³ ñóñï³ëüñòâî

çàéìàâñÿ âèêëþ÷íî ÷èòàííÿì êíèæîê òà ñï³ë-
êóâàííÿì ç îñâ³÷åíèìè îñîáàìè.
Âò³ì, ö³ äåâ’ÿòü ðîê³â ïðîìèíóëè ðàí³øå,
í³æ ÿ ïðèéíÿâ ÿêå-íåáóäü ð³øåííÿ ñòîñîâíî
óòðóäíåíü, ÿê³, çâè÷àéíî, º ïðåäìåòîì ñóïåðå÷îê
ì³æ â÷åíèìè, ³ ïî÷àâ îáäóìóâàòè çàñàäè íîâî¿
ô³ëîñîô³¿, á³ëüø â³ðîã³äíî¿, í³æ çàãàëüíîóñòà-
ëåíà. Ïðèêëàä áàãàòüîõ âèäàòíèõ â÷åíèõ, ÿê³
áðàëèñÿ çà öå ïåðåä³ ìíîþ, àëå, ÿê ìåí³
çäàâàëîñÿ, áåç óñï³õó, íàâîäèâ ìåíå íà äóìêó
ïðî íàÿâí³ñòü òóò òàêèõ óòðóäíåíü, ùî ÿ,
ìàáóòü, ùå äîâãî íå íàâàæèâñÿ ñòàòè äî íå¿,
êîëè á íå ä³çíàâñÿ, ùî äåêîòð³ âæå ðîçïóñòèëè
÷óòêè, í³áèòî ÿ ä³ñòàâñÿ ¿¿ óñï³øíîãî çàâåð-
øåííÿ. Íå çíàþ, ùî äàëî ïðèâ³ä äëÿ òàêîãî
òâåðäæåííÿ, ³ ÿêùî ÿ é ñïðèÿâ òðîõè öüîìó
ñâî¿ìè âèñëîâëþâàííÿìè, òî ëèøå ç³çíàþ÷èñü
ó ñâîºìó íåçíàíí³ á³ëüø â³äâåðòî, í³æ öå
çàçâè÷àé ðîáëÿòü ò³, õòî ÷îãî-íåáóäü íàâ÷àâñÿ,
à ìîæå, ³ âêàçóþ÷è ï³äñòàâè, ÷îìó ÿ ìàâ ñóìí³â
ùîäî áàãàòüîõ ðå÷åé, ÿê³ ³íø³ ââàæàëè â³ðî-
ã³äíèìè, àëå âæå í³ÿê íå âèõâàëÿþ÷èñü ÿêèì-
íåáóäü â÷åííÿì. Àëå, îñê³ëüêè ìåí³ íå áðàêóº
ñóìë³ííÿ, ùîá çîâñ³ì íå áàæàòè áóòè ïðèéíÿ-
òèì çà òîãî, êèì ÿ íàñïðàâä³ íå º, ÿ ââàæàâ,
ùî ïîâèíåí äîêëàñòè âñ³õ çóñèëü, ùîá ñòàòè
ã³äíèì ðåïóòàö³¿, ÿêó ìåí³ ïðèïèñóþòü. гâíî
â³ñ³ì ðîê³â òîìó öå áàæàííÿ ñïîíóêàëî ìåíå
â³ääàëèòèñÿ â³ä óñ³õ òèõ ì³ñöü, äå ÿ ì³ã ìàòè
çíàéîìñòâà, é óñàì³òíèòèñÿ òóò, ó êðà¿í³, äå
òðèâàëà â³éíà âñòàíîâèëà òàêèé ëàä, ùî â³éñü-
êà, ÿê³ òóò ïåðåáóâàëè, áóëè ïðèçíà÷åí³, çäà-
ºòüñÿ, ëèøå äëÿ òîãî, ùîá ç á³ëüøîþ áåçïåêîþ
êîðèñòóâàòèñÿ ïëîäàìè ìèðó, ³ äå ñåðåä íàòîâ-
ïó âåëèêîãî ³ äîñèòü ä³ÿëüíîãî íàðîäó, ÿêèé
á³ëüøå ï³êëóºòüñÿ ïðî ñâî¿ ñïðàâè, í³æ ö³êà-
âèòüñÿ ÷óæèìè, ÿ ìîæó, íå ïîçáàâëÿþ÷è ñåáå
âñ³õ çðó÷íîñòåé, ÿê³ âëàñòèâ³ ÷àñòî â³äâ³äó-
âàíèì ì³ñòàì, æèòè â òàêîìó óñàì³òíåíí³, ÿêáè
ÿ ïåðåáóâàâ ó íàéâ³ääàëåí³ø³é ïóñòåë³.
Äðóêóºòüñÿ çà âèäàííÿì:
Äåêàðò Ð. ̳ðêóâàííÿ ïðî ìåòîä,
ùîá ïðàâèëüíî ñïðÿìîâóâàòè ñâ³é ðîçóì
³ â³äøóêóâàòè ³ñòèíó â íàóêàõ /
ïåð. Â. Àíäðóøêà, Ñ. Ãàòàëüñüêî¿. –
Ê.: Òàíäåì, 2011. – 101 ñ.
Íàä³éøëà äî ðåäàêö³¿ 15.03.2015.

Øàíîâí³ êîëåãè!

Âïåðøå â Óêðà¿í³
ðåäàêö³ÿ ãîòóº äî âèõîäó ó ñâ³ò
áàãàòîòîìíó õðåñòîìàò³þ
«Ñèñòåìà ñó÷àñíèõ ìåòîäîëîã³é»
ï³ä çàãàëüíîþ ðåäàêö³ºþ
ïðîôåñîðà Ôóðìàíà À.Â.
Ó ïåðøîìó òîì³ ïëàíóþòüñÿ äî âèñâ³òëåííÿ ðîçä³ëè
“Êóëüòóðà, ìåòîäîëîã³ÿ, íàóêà ó ñèñòåì³ ñóñï³ëüíîãî
âèðîáíèöòâà” òà “Ô³ëîñîôñüêà ìåòîäîëîã³ÿ”.
Ó âèäàíí³ áóäóòü îïóáë³êîâàí³ ïðàö³ Ð. Äåêàðòà,
Â. Ñòüîï³íà, Ì. Êàãàíà, Ì. Áåðäÿºâà, ². Áè÷êà,
À. Ôóðìàíà, Ñ. Êðèìñüêîãî, Â. ßðîøîâöÿ,
Î. Ëîñºâà òà ³í.

Ïðîïîçèö³¿ òà çàìîâëåííÿ
íà prfurman@yandex.ua