Professional Documents
Culture Documents
6456 18290 1 PB
6456 18290 1 PB
Quintos
ABSTRACT
Isang palasak na realidad ang pagkakapareho ng ilang naratibo mula sa iba’t ibang
etnolingguwistikong grupo sa Pilipinas. Mula sa Hilagang Luzon hanggang sa Timog
ng Mindanao, malalantad ang ilang pagkakatulad ng mga kuwentong-bayan ukol sa
“babae-sa-tubig.” Pinatotohanan ito ni Hazel Wrigglesworth sa kaniyang tinipong
koleksiyon sa The Maiden of Many Nations (1991). Nakakalap ng 27 naratibo mula sa
21 etnolingguwistikong grupo mula sa bansa2 si Wrigglesworth tungkol sa kuwento
ng “babae-sa-tubig” na sumusunod sa klasipikasyong Aarne at Thompson 400 (AT400)
na “The Man on a Quest for his Lost Wife” mula sa librong The Types of the Folktale:
94
J.J. F. Quintos
A Classification and Bibliography (1961) nina Anti Aarne at Stith Thompson. Tampok
ng libro ang pag-uuring ginawa ukol sa mga nagkakatulad na naratibo ng mga
kuwentong-bayan mula sa iba-ibang bansa sa buong daigdig.
95
An Babaye ug Suba
pinarusahan ng kaniyang amain dahil mas pinili niya ang pag-awit at pagsayaw ng
saut sa halip na makidigma. Dahil dito, pinaikot siya ng pitong beses sa buong
mundo habang inaawit ang kadakilaan ng mga mito at naratibo ng kanilang komunidad.
Sa pangyayaring ito, maaaring ipagpalagay na ang pag-awit ni Baybayan ay umabot
sa iba’t ibang dako ng mundo. Ito, marahil, ang makapagsasabi kung bakit nagkaroon
ng magkakatulad na mito at naratibo ang mga pook sa buong kapuluan at maging sa
buong mundo (Lucero 2007).
96
J.J. F. Quintos
May paniniwala rin ang mga Bukidnon Manobo tungkol sa espiritung si Pontivug, na
siyang gumagabay sa bata sa sinapupunan ng nagbubuntis (Arayam 2005, 3). Kung
hindi naman matuloy ang pagbubuntis, may pamamaraang tinatawag na periser ang
mga Manobo. Ito ay tumutukoy sa paggawa ng mga halamang gamot na maaaring
makapagbigay ng supling sa mga babae na hindi mabuntis-buntis. Inilalaga ang ilang
halamang-gamot sa kumukulông tubig at pagkatapos ay iniinom ito ng babaeng
gustong mabuntis (Polenda 2002, 18). Kung tatahiin ang ganitong paniniwala, bahagi
ng kosmolohikong sistema ng mga Bukidnon Manobo ang pagbubuntis, may
kaluluwang gumagabay sa babae at sa supling. Sa mga pagkakataon naman na hindi
mabuntis ang isang babae, humihingi sila ng tulong sa kalikasang kinapapalooban ng
mga Bukidnon Manobo tulad ng mga halaman. Hindi ito nalalayo sa naratibo ni
Baybayan na nabuntis ang isang dalaga sa pamamagitan lamang nang pagkuskos ng
dayap sa kaniyang buhok.
Kung pagbabatayan naman ang iba’t ibang katutubong epiko mula Luzon, Visayas, at
Mindanao—mula na rin sa naunang proyekto ni Wrigglesworth—maaaring ipagpalagay
na posible ang pagbuo sa nagkakatulad na imahen ng “babae-sa-tubig.” Sa epikong
Ullalim Banna ng Kalinga na inawit ni Gaano Laudi sa Dalupa, Pasil, Kalinga noong
Mayo 1965 at isinalin naman sa Ingles ni Ernesto Constantino, maririnig o mababasa
(dahil ito’y wala na sa tradisyong pabigkas) sa ika-435 hanggang 436, ang babae sa
tubig sa ullalim:
97
An Babaye ug Suba
Buod ng ullalim ang pagkawala ni Banna matapos mapatay ang halimaw sa lawa na si
Kumaw. Nanatili sa Magobya si Laggunawa habang si Banna naman ay natagpuan ng
mga taga-Kabbasila at ipinakasal sa anak ng datu na si Gassinu. Sa naratibo,
mapapansing ilang ulit na binanggit ang lawa bilang lunan ng maraming pangyayari:
ang pagpatay sa halimaw, ang paliligo, at ang paggamit dito bilang kasangkapan sa
masamang balakin. Halimbawa sa mga ito ay ang pagpapanggap ni Gassinu, ang
ikalawang asawa ni Banna, na siya’y maliligo sa lawa ngunit iyon pala ay pupunta
siya sa Magobya upang patayin ang isa sa mga apo ni Laggunawa.
98
J.J. F. Quintos
99
An Babaye ug Suba
Ang Liyasan ay salitang Subanon na ang ibig sabihin ay umaapaw. Sinasabi na ang
salitang Liyasan ay dating pangalan ng Bundok Malindang sa Misamis Occidental na
may dalawang lawa sa tuktok. Sa kasalukuyan, tinatawag na Lawang Duminagat ang
lawang ito (Castro 1985, 371). Tulad ng lingguwistikong pagpapakahulugan sa
pangalan ng mga Subanon, suba na nangangahulugang ilog, mahaba at masalimuot
ang kanilang kaligirang kasaysayan sa usapin ng katubigan.
100
J.J. F. Quintos
Dipelanung, yawanen
Salug, lai kunglatanen
Madanding, kemedanen.
Suminugud, egludenen.
Sibugay, pengnaapnaap.
Danaw, pekegyugegyug. (2)
Makikita sa unang anim na linya ng tula ang iba’t ibang pangalan ng mga ilog sa
Zamboanga, ang lugar na pinamamalagian ng mga Subanon. Mahuhugot sa mga siniping
linya ang tila pagiging saksi ng ilog sa iba’t ibang mukha ng pakikipagsapalaran ng
mga Subanon—lunan ang ilog ng pagkamangha, ng pagtatago, pakikibaka, at muling
pagbangon. Ayon kay Felicia Brichoux (2002), kung papansinin ang unang dalawang
linya ng tula na sinipi, maaaring ipagpalagay na tumutukoy ito sa pagkamangha ng
mga Subanon sa nangyayari sa kalangitan mula sa kinatatayuan nilang ilog. Maaari
daw sabihin na, marahil, ito ay tumutukoy sa paglipad ng iba’t ibang eroplano at
sasakyan sa himpapawid na panggiyera. Sa ganitong pagbasa, maaaring sabihin na
tumutukoy ang dalawang naunang linya sa karanasan ng mga Subanon sa Ikalawang
Digmaang Pandaigdig. Sa ikaapat na linya naman, maaaring sabihin na ang ilog bilang
espasyo ay itinuturing ng mga Subanon bilang banal at sagrado na kakanlong at
kakalinga sa kanila sa panahon ng agam-agam.
101
An Babaye ug Suba
102
J.J. F. Quintos
103
An Babaye ug Suba
Ngunit kung titingnan naman ang paglalarawan ni Jose Rizal kay Mariang Makiling,
mapapansin ang tila pinagsama-samang pagtunghay at pakiwari ng taong-bayan:
Siya’y isang dalagang matangkad at mainam ang tindig, may mga matang
malalaki’t maiitim, at may buhok na mahaba’t malago. Ang kulay niya’y
kayumangging-kaligatan, gaya ng tinatawag ng mga tagalog; ang kanyang
mga kamay at paa ay maliliit at makikinis. … Siya’y isang nilalang na
parang likha ng guni-guni, kalahating nimpa at kalahating silpide. (124)
Kung isa-isang susuriin ang mga pisikal na katangian na inihain ni Rizal, makabubuo
ng tagpi-tagping piraso ng larawan ni Mariang Makiling. Tila nagsasalubong sa
paglalarawan kay Mariang Makiling ang iba-ibang impluwensiya ng mga kulturang
pamana mula sa prekolonyal at kolonyal na yugto sa bansa. Kung prekolonyal, ito ay
maaaring kumakatawan sa “katutubo” at sa impluwensiya ng mga bansang
nakakahalubilo ng bansa sa pamamagitan ng pakikipagkalakalan. Kung kolonyal naman,
ito ay tumutukoy sa mga banyagang kultura na dinala ng mga mananakop upang
palaganapin sa bansa.
104
J.J. F. Quintos
105
An Babaye ug Suba
Una’y ang kuwento tungkol sa “The Lost Lender,” pumapaksa ito sa isang diwatang
mapagbigay at mapagkalinga sa kaniyang mga kapitbahay. Lagi’t lagi, tinatakbuhan ng
taumbayan ang diwata sa kuweba upang humiram ng iba’t ibang gamit na kinakailangan
sa mga pagdiriwang tulad ng pista, kaarawan, kasal, binyag, atbp. Kalimitang hinihiram
ang mga gamit tulad ng damit, plato, kubyertos, at kung ano-ano pa. Ngunit dumating
ang panahon kung kailan ang mga hinihiram na gamit sa diwata ay ibinabalik nang
sira-sira na, kung minsa’y pingás ang bibig, at kadalasa’y baság-baság na, o kung
malasin, hindi na ito naibabalik. Dahil dito, nagdamdam ang diwata at hindi na muling
nagpakita sa taumbayan. Sinasabing umalis na rin ito sa tinutuluyan niyang matandang
kuweba sa bundok. Kung susuriin, may pagkakapareho ang kuwentong ito sa isang
perspektiba ukol sa sinapit ni Mariang Makiling sa alamat ni Rizal na bigla na lamang
naglaho matapos abusuhin ng taumbayan ang pagiging mapagbigay nito. Patunay ito,
kung gayon, sa pagiging magkaugnay ng naratibo nina Mariang Makiling at Maria
Cacao.
106
J.J. F. Quintos
Kung sisipatin naman, simbolikal ang kinasapitan ni Maria Cacao bilang mangangalakal
ng cacao na ang gintong barko’y dumaraong sa ilog. Maaaring sabihin na ang dating
“babae-sa-tubig” na naliligo ay tuluyan nang nabago, ang tubig ay hindi na lamang
lunan nang paliligo kundi naging lunan na rin ng negosyo. Mapapansin sa kuwento na
hindi na lamang ito sa panahon ng mga Espanyol dahil binabanggit na rin ang panahon
ng mga Amerikano na siyang nagpatayo ng matibay at kongkretong tulay sa Cebu. Sa
puntong ito, litaw na litaw pa rin ang espasyo ng tubig bilang tulay at ilog. Ngunit,
kapansin-pansin na kakaibang anyo ng trahedya ang sinapit ni Maria Cacao sa alamat
na ito. Kung ang dalaga sa “Alamat ng Himulugang Taktak” ay muntik nang gahasain
kaya’t nagpatiwakal, dito’y ang nakamamanhid na kapitalismo ang siyang naging kalaban
ni Maria Cacao. Kung noo’y malayang dumaraong ang gintong barko ni Maria Cacao
upang mangalakal ng cacao, kahit na masira pa ang tulay sa itaas ng ilog sa tuwing
tatamaan ito ng barko, mapapalitan ang tulay ng matibay na tulay na itatayo ng mga
Amerikano. Sa ganang ito, hindi na makapagpapatuloy sa pagdaong ang gintong barko
ni Maria Cacao dahil hindi na nito makakayang lumusot, o kaya’y wasakin ang bagong
tayong tulay. Maaaring hugutin sa pangyayaring ito ang mas matibay na pundasyon
ng tulay sa panahon ng mga Amerikano bilang talinghaga ng pag-abante mula sa
bukid at dagat patungong bayan, mula agrikultural patungong kapitalismo. Ang “babae-
sa-tubig,” sa puntong ito, mula sa pagiging malaya sa pagtatampisaw at paliligo sa
tubig ay tuluyan nang nakulong sa bitag ng kapitalismo. Kung ang tubig noon ay
hinaharaya bilang lunan ng paliligo, ang tubig sa binabanggit na alamat ay itinuturing
na rin bilang espasyo ng kolonyalismo at konsumerismo.
Nagpapatuloy ang iba-ibang bersiyon ng kuwento ukol kay Maria Cacao. Mula sa
paglaho nitong parang bula simula nang makaligtaan ng mga taumbayan na magsauli
ng mga gamit o kaya’y simula nang ipatayo ng mga Amerikano ang matibay na tulay
sa ilog, hindi na raw muling nagpakita ang engkatanda. Ngunit kung tutuntunin ang
iba-iba pang bersiyon ng kuwento, may mga nagsasabing si Maria Cacao ay lumipat
mula Visayas patungong Mindanao.
107
An Babaye ug Suba
MSU Iligan na may pamagat na Kwentong Baha, Maria Cacao at Tambyong: Etikal at
Mistikal na Pag-aaral (Ponce 2014), tinipon ang iba-ibang bersiyon ng kuwento
tungkol kay Maria Cacao sa panahon ng Bagyong Sendong noong 2011. Ayon sa mga
kuwento, tila naghiganti si Maria Cacao matapos malugi ang kaniyang negosyo ng
cacao. Bumaba ito mula sa bundok at saka dumaong ang itim niyang barko sa ilog na
sinasabing sumira sa maraming tulay tulad sa Hinaplanon (Mandulog) at Tambyong
at nagbunga ng pag-apaw ng tubig at pagkakaroon ng malaking baha. Ayon sa sabi-
sabi, itim ang kulay ng barko ni Maria Cacao ngunit sa loob nito’y kay liwa-liwanag at
ingay-ingay kung saan naroon ang mga nilalang na kawangis ng tao ngunit ang ulo ay
hugis kalabasa.5
Kung susuriin, taglay pa rin ng mga kuwento sa Mindanao tungkol kay Maria Cacao
ang imahen ng “babae-sa-tubig.” Si Maria Cacao bilang engkatandang sakay ng
dumaraong niyang barko sa mga ilog ng Iligan. Ngunit mahalagang sipatin ang tila
paglalarawan sa engkantada hindi na lamang bilang mangangalakal kundi bilang
mapaghiganti at tagapagdulot ng kalamidad. Ang pagdaong ng barko ni Maria Cacao
ang siyang itinuturong pangunahing sanhi ng pagbaha, pagkasira ng maraming
establisimiyento, at pagkamatay ng mga tao’t hayop. Sa imahinasyong pampanitikan
sa kasalukuyan na nauukol kay Maria Cacao, tila naging kakabit nito ang paghihiganti
at imahen ng sakuna.
Isa sa mga kontrobersiyal na naratibong awit ng mga Tausug ang Ang Parang Sabil
nina Abdulla at Putli’ Isara na nagtatampok sa pagtutol ng grupong Tausug sa iba-
ibang mukha ng mga mananakop na nagnanais sakupin ang kanilang paniniwala at
kultura. Ang dalumat ng parang sabil ay tumutukoy sa paraan ng paglaban ng mga
Tausug sa pamamaraang ginusto ni Allah (Abubakar 1990; Tuban 1992; Rixhon
2010). Ang Parang Sabil nina Abdulla at Putli’ Isara ay inawit ni Indah Annura at
inirekord ni Gerard Rixhon. May 184 na saknong ang awit na nagtataglay ng apat
hanggang anim na linya. Sa bersiyon ni Indah Annura, pangunahing agam-agam ng
mga Tausug ang itinatayong hukbong sandatahan ng mga Espanyol sa Sulu. Sa saray
ng pananagisag, malinaw na pahiwatig ito ng mithiin ng hukbong Espanyol sa
paglukob sa kabuuan ng Sulu.
Kung babalikan ang naratibo ng awiting Tausug, itinatampok nito ang magkasintahang
bidang tauhan, sina Putli’ Isara, anak na dalaga ng panglima, at Abdulla, ang binatang
108
J.J. F. Quintos
109
An Babaye ug Suba
Kung titingnan ang isang Sugbuanong Binisayang tula na isinulat ni Michael Obenieta,
ang “Nganong Nahanaw si Maria Cacao?” (Why Did Maria Cacao Disappear?),
mapapansin ang paggamit ng may-akda sa dalumat ni Maria Cacao. Nagwagi ng Unang
Gantimpala sa “Indigay sa Pagsulat sa Bathalad” ang tula noong 2000. Sa unang
pagtanaw sa pamagat, mahihiwatigan na kung sino ang sentral na karakter dito, walang
iba kundi ang diwatang naglalayag sa ilog sa Cebu na kung minsa’y nagbebenta ng
cacao at iba pang produkto, at kadalasan nama’y butihing nagpapahiram ng gamit sa
mga tao sa komunidad tulad ng pinggan, baso, kutsara, at tenedor na ginagamit sa
mga kasiyahan at pagtitipon tulad ng pista, kasal, binyag, at iba pa. Siya si Maria
Cacao.
Kung sisipatin ang unang saknong sa tula, mapapansin na tila malungkot at punong-
puno ng pangamba ang emosyon at tono ng mismong persona na nagsasalita:
110
J.J. F. Quintos
Hindi malinaw kung sino ang persona sa tula, ngun’t litaw na litaw sa unang saknong
ang pag-aalala niya dahil sa pagkawala ni Maria Cacao. Sa kuwebang tirahan ng
diwata, naroon ang tunog ng ragasa ng tubig sa talon at ilog, maging ang ingay ng
mga nagtatampisaw na dahon, ngunit nawawala ang presensiya ni Maria Cacao sa
lahat ng nangyayaring ito.
111
An Babaye ug Suba
Sa huling saknong ng tula, mapapansin ang tila pagsagot sa bugtong kung ano nga ba
ang dahilan nang pagkawala ni Maria Cacao at ng iba pang mga babae sa lugar:
Sumisilip sa huling saknong ang kasagutan kung saan nga ba nagtungo ang lumisang
si Maria Cacao at ang nagsunuran sa kaniyang lupon ng mga babae. Binabanggit ang
mumunting kuweba sa “Sanciangco,” isang lugar sa Cebu kung saan maraming tagpuan
ng inuman na sinasabi ring pugad ng prostitusyon. Idagdag pa rito ang pagpunta ng
grupo nila Maria Cacao sa “Japan” at “Amsterdam.” Sa saray ng pananagisag tungkol sa
paglalayag ng mga babae sa Japan at Amsterdam, hindi maiiwasan ang kalakip nitong
pag-uugnay sa prostitusyon. Hindi nalalayo ang realidad ng pagpunta ng mga babae
sa ibang bansa upang maging “entertainers” sa realidad na tinatawag na “warm body
export” at “vaginal economy.” Sa huling bahagi ng dekada ng ika-20 dantaon, hindi na
lamang likas-yaman tulad ng abaka, saging, at goma ang ineeksport ng Pilipinas,
kundi maging ang lakas-paggawa at ang mismong katawan ng mga tao o industriya
ng “warm body export,” partikular na ang napakalaking bilang ng mga babaeng
pinipiling maging OFW (Tadiar 2008).
112
J.J. F. Quintos
Simple ang banghay ng kuwento: itinatampok nito ang isang binata na walang pangalan,
may hilig sa pagsusulat ng tula at kuwento, at kasalukuyang tinatapos ang kaniyang
kursong Literature. Minsan, sa pagdalaw at pagbisita ng binata sa isang ilog sa Maigo
sa Lanao del Sur, kung saan maaaring manghuli ng uwang, 8 ay pinagpakitahan siya ng
isang magandang babae na nakasuot ng kulay puting bestida na may mahabang buhok
na lampas hanggang batok. At simula nang araw na iyon, nang pagpakitahan siya ng
magandang babae, hindi na naalis sa isip ng binata ang imahen ng babae sa ilog. Ilang
taon ang lilipas, sa pag-uusap ng binatang nagkukuwento at isang hinahangaan niyang
manunulat na tubong-Maigo rin, mapupunta ang pag-uusap sa rikit ng isang lunan sa
kanilang pinagmulang bayan kung saan may lugar na kaaakit-akit ang imahen dahil sa
pagtatagpo ng ilog at sapa. Dadako ang pag-uusap na iyon sa matandang mag-asawa
na patagong naninirahan sa masukal na kagubatan doon. Sinasabing patago dahil sa
sakit na ketong ng matandang mag-asawa, na tila pinandidirihan ng ibang tao, maliban
sa kanilang dalagang anak. Ngunit sa kasamaang-palad, ang katangi-tanging dalagang
anak na nag-aalaga sa mag-asawang may ketong ay mamamatay sa ilog. Sa ganitong
banghay umiikot ang naratibo ng sugilanon, kung papaanong hinaharaya at binibigyan
ng kahulugan ng binatang manunulat ang nagpakita sa kaniyang babae sa ilog.
113
An Babaye ug Suba
“Balete?”
“Balete”
“Ang Balete na nakatayo sa lugar kung saan nagtatagpo ang ilog at sapa.”
114
J.J. F. Quintos
Matagal na palang patay ang babaeng anak ng mag-asawang may ketong. Ngunit,
mapapansin na patuloy itong dumadalaw sa sapa at ilog, ayon na rin sa nakakita
ritong binata. Tila malupit ang kinahinatnan ng babaeng anak, bunga nang pagnanais
niyang tulungan at pagsilbihan ang kaniyang mga magulang, ang espasyo ng ilog at
sapa mismo ang kumitil sa kaniyang buhay. Maaaring ipagpalagay, sa puntong ito, na
hindi na lamang ang mga dayuhang mananakop at ang sistema ng malupit na lipunan
ang pumupuksa sa pagbabagong anyo ng “babae-sa-tubig,” maging ang kalikasan
mismo ay nagiging mapamuksa na rin. Ang tubig bilang lunan ng kabuhayan at
kabahayan ang siyang naging dahilan ng kamatayan ng babaeng anak.
Maaari namang itanong kung ano ba ang ugat ng pagkamatay ng babaeng anak? Sa
literal na pagbasa, naging biktima ang babae ng pagkalunod dahil sa baha. Kalamidad
na likha ng kalikasan ang pagkabaha ngunit maaaring itanong kung bakit nga ba nasa
ilog ang babae. Lumilikha ng diyalektika ang pangyayaring ito: una, hindi na sumusunod
ang sugilanon sa tradisyonal na pagtingin na ang babae ay dapat nasa bahay lamang
sapagkat maging ang babae ay maaari nang lumabas dito at magtrabaho, tulad ng
pamimingwit at panghuhuli ng isda, susô, uwang, at alimasag na maaari nilang ulamin
at kainin; at pangalawa, ang pagtatago ng mga magulang ng babae dahil sa sakit na
ketong ay may bitbit na maraming kahulugan, ang paninirahan sa masukal na
kagubatan ay maaaring dahilan ng pagtataboy sa kanila ng taumbayan, ang hindi
pagtanggap sa kanila ng sinasabing kaayusan ng lipunan, at ang kakapusan sa pera
bunsod ng matinding kahirapan na nagdudulot upang hindi maipagamot ang sakit na
ketong.
115
An Babaye ug Suba
Kung pagbabatayan ang kuwento ni Maria Cacao na kinalap ni Osorio, tila sumisilip
dito ang pagiging subersibo ni Maria Cacao bilang engkantadang lider na nangunguna
sa paglaban sa mga Amerikano. Tila nagpapatunay ang bersiyon na ito sa pangyayaring
hindi tuluyang nagbago ang anyo ng “babae-sa-tubig.” Kung hinaharaya ang imahen
nito bilang malaya sa panahon ng prekolonyal na daigdig sa bansa habang tagatunghay,
pasibo, naglahong parang bula, pinagsamantalahan, o kaya’y namatay naman sa kolonyal
at kontemporaneong daigdig, masasabing pinupunan ng subersibong kuwento ni Maria
Cacao ang bugtong na tuluyan lamang na nabago ang imahen ng “babae-sa-tubig”
nang wala man lamang pagtutol o paglaban na ginawa.
116
J.J. F. Quintos
MGA TALA
1
Ang ilang bahagi sa pag-aaral na ito ay mula sa pinal na papel sa isang gradwadong
kursong “Panitikang Pambansa” ni Dr. Bienvenido Lumbera noong ikalawang semestre
ng Akademikong Taon 2013–2014. Lubos ang aking pasasalamat sa mga komento at
suhestiyon ni Dr. Lumbera para sa lalong ikabubuti ng papel na ito. Taos sa puso rin ang
aking pasasalamat kay Dr. Rosario Cruz-Lucero na siyang unang nag-aral sa tagpo ng
mga “dalaga-sa-batis” (T ingnan ang “Ang Talinghaga ni Mariang Makiling: Isang
Panimulang Makapilipinong Teoryang Feminista” nasa The Nation Beyond Manila, 2007).
Nakatulong nang malaki ang mga ibinahagi ni Dr. Lucero na tala, materyal, at dunong
mula class room hanggang pribadong pag-uusap, saksi ang ilang tasa ng kape at
baguette.
2
Ang 21 entolingguwistikong grupo na pinagmulan ng 27 naratibo ay ang sumusunod:
Ilianen Manobo, Sarangani Manobom Dibabawon Manobo, Ata Manobo, Agusan Manobo,
Binukid, Mamanwa, Gitnang Subanen, Kanluraning Subanen, Tausug, Maguindanaon,
Romblomanon, Casiguran Agta, Hilagang Kankanay, Amganad Ifugao, Batad Ifugao, Bontoc
Igorot, Ibaloi, Binongan Itneg “Tinggian,” Isnag ng Kalinga Apayao, at Keley-I Kallahan.
3
Sa ika-435 at 436 na mga talata sa epikong Ullalim Banna, mapapansin ang tila pagkakaiba
ng orihinal na “teksto” at ang naging pagsasalin dito na pinangunahan ni Ernesto
Constantino. Tingnan, halimbawa, ang pagbanggit sa pangalan ni Laggunawa sa salin
sa Ingles habang sa katutubong wika ng mga Kalinga ay wala ito.
4
Muli, lubos ang aking pasasalamat kay Dr. Rosario Cruz-Lucero sa dunong na ibinahagi
niya ukol at nauukol sa imahen ng tubig sa “Alamat ni Mariang Makiling.” Ibinahagi ito ni
Dr. Lucero sa 7th J. Elizalde Navarro Criticism Workshop on Cultural Heritage and Critical
Studies na ginanap sa Baguio noong Hulyo 2015.
5
Ang pag-aaral na Kwentong Baha, Maria Cacao at Tambyong: Etikal at Mistikal na Pag-aaral
ay isang undergraduate na tesis sa MSU Iligan noong 2014. Malaki ang pasasalamat ko
kay Prop. Chem Pantorilla ng MSU Iligan sa pagbibigay sa akin ng kopya ng manuskritong
ito.
6
Malaki ang pasasalamat ko kay Jeffrey Javier sa pagsasalin ng tulang “Nganong Nahanaw
si Maria Cacao” mula Sugbuanong Binisaya patungong Ingles.
7
Malaki ang pasasalamat ko kina CD Borden at Richel Dorotan sa pagbibigay suhestiyon
na gamitin ang maikling kuwentong “Ang Babaye sa Suba” ni Emeterio S. Sumagang.
Lubos din ang pasasalamat ko kay Rizia Perez, naging katuwang ko sa pagsasalin ng
kuwentong ito mula Sugbuanong Binisaya patungong Filipino.
8
May pagkakatulad ang uwang sa sugpo at hipon, karaniwan itong nahuhuli sa tubig-
tabang.
117
An Babaye ug Suba
SANGGUNIAN
Aarne, Anti A. and Stith Thompson. The Types of the Folktale: A Classification and Biliography.
Helsinki: Suomalainen Tiedeakatemia, 1961. Print.
Abubakar, Carmen A. “Cognition and Behavior Perspectives Among the Tao Higad: An Urban
Based Sample Study of the Tausug Political Culture.” Diss. University of the Philippines,
1990. Print.
Alburo, Erlinda K. “A Study of Two Cebuano Legends: The Lost Lender and Maria Cacao.”
Mula sa Philippine Quarterly of Culture and Society 8 (1980): 44-59. Print.
Arayam, Manuel, ed. A Voice from Mt. Apo: Oral and Written Essays on the Culture and Worldview
of the Manobo. Manila: Linguistic Society of the Philippines, 2005. Print.
Brichoux, Felicia, trans. A Voice From Many Rivers: Central Subanen Oral and Written Literature.
Manila: Linguistic Society of the Philippines, 2002. Print.
Castro, Jovita V. , et al. , eds. Antolohiya ng mga Panitikang ASEAN: Mga Epiko ng Pilipinas
(Anthology of ASEAN Literatures: Epics in the Philippines). Manila: Nalandangan, Inc.,
1985. Print.
Constantino, Ernesto, trans. Ullalim Banna: A Kalinga Epic. Kyoto: Nakanishi Printing Co. Ltd.,
2002. Print.
Constantino, Renato. The Philippines: A Past Revisited. Quezon City: Tala Publishing, 1975.
Print.
Cruz, Isagani R. at Soledad S. Reyes, eds. Ang Ating Panitikan (Our Literature). Manila:
Goodwill Trading Co. , Inc., 1984. Print.
de los Reyes, Angelo at Aloma de los Reyes, eds. Ethnologies of Major Tribes: Igorot, A People
Who Daily Touch the Earth and the Sky. Baguio City: Cordillera Studies Group, 1987.
Print.
Dozier, Edward P. The Changing Life of a Philippine Hill People. USA: U of Arizona P, 1966. Print.
Lucero, Rosario Cruz. The Nation Beyond Manila: Ang Bayan sa Labas ng Maynila. Quezon City:
Ateneo de Manila UP, 2007. Print.
“Ministry of Education, Culture and Sports.” From Folk Culture of the Central Visayas.
Quezon City: Instructional Materials Corporation, 1986. Print.
Mojares, Resil B. “Cebuano.” From CCP Encyclopedia of Philippine Arts, 1st edition. Manila City:
Cultural Center of the Philippines, 1992. Print.
118
J.J. F. Quintos
Obenieta, Michael U. “Nganong Nahanaw si Maria Cacao” (Why Did Maria Cacao Disappear?),
2000. http://bisdakobenieta.blogspot.com/2005/11/nganong-nahanaw-si-maria-
cacao.html. Web. 14 Aug 2016.
Polenda, Francisco C. A Voice From the Hills: Essays on the Culture and Worldview of the
Western Bukidnon Manobo People. Manila: Linguistic Society of the Philippines, 1989.
Print.
Ponce, Ruby P. , et al. “Kwentong Baha, Maria Cacao at Tambyong: Etikal at Mistikal na Pag-
aaral” (Flood, Maria Cacao, and Tambyong Narratives: An Ethical and Mystical Study).
Undergraduate thesis, Mindanao State University – Iligan Institute of Technology,
2014. Print.
Rixhon, Gerard. Voices from Sulu: A Collection of Tausug Oral Traditions. Quezon City: Ateneo
de Manila UP, 2010. Print.
Rizal, Jose P. Mga Akdang Pampanitikan sa Tuluyan (Literary Works in Prose). Manila: Pambansang
Komisyon ng Ika-Isang Dantaon ni Jose Rizal, 1961. Print.
Seki, Koki. “Rethinking Maria Cacao: Legend-making in the Visayan Context.” Philippine
Studies Journal 49.4 (2001): 560-583. Print.
Sumagang, Emeterio S. “Ang Babaye sa Suba” (The Woman by the River). Bisaya magazine,
23 Marso 2016. Print.
Tadiar, Neferti. “Poetics of Filipina Export” in Things Fall Away. Quezon City: U of the Philippines
P, 2009. Print.
Tuban, Maria Rita C. “Tausug Oral Traditions.” Diss. University of the Philippines Diliman,
1992. Print.
Unabia, Carmen C.Tula at Kwento ng Katutubong Bukidnon (Oral Poetry and Narratives of the
Bukidnon Manobo). Quezon City: Ateneo de Manila UP, 1996. Print.
Wrigglesworth, Hazel J. , ed. The Maiden of Many Nations: The Skymaiden Who Married a Man
From Earth. Manila: Linguistic Society of the Philippines, 1991. Print.
Jay Jomar F. Quintos < jfquintos@gmail.com > is a faculty member at the University
of the Philippines Mindanao. He has published his critical and creative works in
Humanities Diliman, Likhaan Journal, Plaridel, Daluyan, and SunStar Davao. He is also
an independent f ilmmaker.
119