Tetris I Tintranje

TETRIS I TINTRANJE [iFOTOGRAFIJE]
- izbor tekstova sa portala focanskidani, flickr-a i facebooka

- sve fotografije su objavljene na facebooku, focanskidani, flickr-u ekranportal13, portalima...
- priredio:Kenan Sarač
foto:ilustracija

1
2

3
istaknuta fotografija: GRAD i DILIM/ FOČA - design:Kenan Sarač
PREUZETO sa portala STAV, od 22.09.2020.
NA HAŠKOJ LISTI NALAZI SE 71 OSUMNJIČENI ZA ZLOČINE POČINJENE U FOČI

Na haškoj listi nalazi se 71 osumnjičeni za zločine počinjene u Foči. Od aktuelnih optužnica,
jedno suđenje završeno je i izrečena je prvostepena presuda, dva su u toku i jedno u
pripremi, jedan optuženi izležava dugogodišnju kaznu zatvora u Njemačkoj, a trojica su
nedostupni bosanskohercegovačkom pravosuđu.
Za ratne zločine počinjene nad Bošnjacima na području opdine Foča do sada je, kako smo ved
pisali, na šest sudova izrečeno 19 osuđujudih presuda, kojima je 28 direktnih izvršilaca
4
pripadnika Vojske RS-a i MUP-a RS-a osuđeno na ukupnu kaznu od 392 godine zatvora.
Pored njih, i za zločine u Foči osuđeni su predsjednik RS-a Radovan Karadžid (doživotni
zatvor), potpredsjednica Biljana Plavšid (11 godina), predsjednik Narodne skupštine Momčilo
Krajišnik (20 godina) i komandant VRS-a Ratko Mladid (prvostepeno osuđen na doživotni
zatvor).
To nije konačan bilans sudskog progona počinilaca zlodjela u Foči tokom Agresije na Bosnu i
Hercegovinu. Trenutno je aktuelno devet optužnica kojima se terete deveterica pripadnika
Vojske RS-a. Jedno suđenje završeno je i izrečena je prvostepena presuda, dva su u toku i
jedno u pripremi, jedan optuženi izležava dugogodišnju kaznu zatvora u Njemačkoj, a trojica
su nedostupni domadim sudskim organima.
OSMERICA OPTUŽENIH
U ponedjeljak, 14. septembra 2020. godine, pred Sudom BiH izrečena je prvostepena
presuda Saši Durčidu, optuženom za silovanje. Osuđen je na pet godina. Durčida je SIPA
uhapsila 27. marta 2018. godine. U optužnici stoji da je neutvrđenog dana između 3. i 18.
jula 1992. godine Dragan Zelenovid iz Srednjoškolskog centra u Foči izveo tri djevojke,
zaštidene svjedokinje S1, S2 i još jednu osobu, te ih je sa Sašom Durčidem odveo u jednu
kudu, u kojoj je Durčid, piše u optužnici, svjedokinju S1 uveo u zasebnu sobu i silovao je.
Dragan Zelenovid osuđen je pred Haškim tribunalom na 15 godina zatvora na osnovu
priznanja krivice. Bio je vođa paravojnih formacija i organizirao je višestruka silovanja
Bošnjakinja. Godine 2015. pušten je na prijevremenu slobodu i danas živi u Foči. S njima je
bio i Milomir Davidovid, osuđen pred Sudom BiH na 7 godina zbog silovanja. On je iz zatvora
doveden u sudnicu 19. novembra 2019. da svjedoči.
Za silovanje u Foči pred Sudom BiH sudi se i Radovanu Paprici i Slavku Ognjenovidu. Njih je
SIPA uhapsila 16. septembra 2019, a suđenje je počelo 23. decembra. U optužnici piše da je
Slavko Ognjenovid zvani Mačak izveo svjedokinju A-1 iz kude u Staroj Koloniji u Miljevini i
odveo je u prazan stan, gdje ju je silovala osoba pod imenom Neđo. Kada se spremala da
izađe, ušao je Ognjenovid, potrgao joj odjedu i silovao je uz nekoliko šamara i prijetnji da
nikome ne smije redi. Kada se i drugi put spremala da napusti stan, ušao je Radovan Paprica
zvani Papro i silovao je, udarivši joj nekoliko šamara. On joj je zaprijetio da ne smije napuštati
stan jer de oni opet dodi, ali ona je uspjela iskočiti kroz prozor i pobjedi. Suđenje je u fazi
izvođenja svjedoka odbrane.
Suđenje je počelo i Slobodanu Durčidu. Optužnicom od 5. septembra 2018. Tužilaštvo BiH ga
tereti da je tokom 1992. godine za vrijeme napada na selo Hum ubio dvoje civila bošnjačke
nacionalnosti, te da je učestvovao u silovanju i seksualnom zlostavljanju žena i djevojaka. U
maju 2019. Durčid se jednostavno prestao pojavljivati u sudnici. Nastanjen je u Crnoj Gori i za
njim je raspisana međunarodna potjernica.
Domadim pravosudnim institucijama nedostupan je i Nikola Brčid. Tužilaštvo BiH ga tereti za
višestruka silovanja u Karamanovoj kudi, a u nekoliko presuda označen je kao jedan od
zaduženih za ovaj logor.
Nedavno je Tužilaštvo BiH podiglo optužnicu protiv još jednog silovatelja iz Foče. Ranko
Radulovid optužen je da je, kao pripadnik VRS-a, tokom jula i augusta 1992. godine
učestvovao u progonu civilnog stanovništva bošnjačke nacionalnosti i uništavanju njihove
imovine u velikim razmjerama, da je uzimao taoce, da je učestvovao u nezakonitom
hapšenju i zatvaranju civila, da je pomagao u prisiljavanju djevojaka bošnjačke nacionalnosti
5
na seksualni odnos, te da je počinio više silovanja. Radulovid je rođen u Nišu i državljanin je
Crne Gore.
SILOVATELJ KUNARAC OPET DE NA OPTUŽENIČKU
Silovatelja Dragoljuba Kunarca ved je dotakla ruka pravde. Haški tribunal osudio ga je na 28
godina. Oglašen je krivim za porobljavanje, mučenje i silovanje. Mnoge je žene i djevojke, od
kojih su neke imale samo dvanaest godina, odvodio iz logora u privatne kude na grupno
silovanje i govorio da je to “jedan od načina da se postigne nadmod i pobjeda nad
Muslimanimaˮ. Kaznu izdržava u Njemačkoj. Sudija Haškog tribunala Theodor Meron odbio
je da ga 2016. godine pusti na prijevremenu slobodu “zbog težine krivičnih djela i zbog toga
što nije pokazivao dovoljno znakova rehabilitacijeˮ. Kada izađe iz zatvora, opet ga čeka
optuženička klupa. Sud BiH je 11. januara 2019. potvrdio novu optužnicu protiv njega.
Optužnica ga tereti da je, u svojstvu komandira specijalne jedinice VRS-a, koja je dobila naziv
po njegovom nadimku Žaga, 27. i 28. jula 1992. na području sela i zaselaka Kobilja Ravan,
Luke i Falovidi – Podpede učestvovao u ubistvima najmanje šest osoba, te mučenju i
nanošenju strašne fizičke i psihičke patnje zarobljenim civilima, kao i deportaciji civilnog
stanovništva bošnjačke nacionalnosti.
Tužilaštvo BiH podiglo je optužnicu i protiv komandanta Taktičke grupe Foča VRS-a Marka
Kovača. Optužnica od 12. decembra 2019. tereti ga da je planirao, naredio, poticao,
pomagao u planiranju i pripremanju zločina, kao nadređena osoba znao da su počinjeni ili da
de biti počinjeni, te nije poduzeo mjere da se spriječe ili kazne počinioci. U okviru progona
bošnjačkog i hrvatskog stanovništva tokom 1992. i 1993. nezakonito je držao zatočeno više
stotina civila u KPD Foča, Srednjoškolskom centru, Sportskoj dvorani Partizan, vršeno je
mučenje, prisilno preseljenje i deportacija stanovništva, ubistva i prisilni nestanak više od
190 osoba, silovanja, te druga nečovječna djela, kao i paljenje i uništavanje kuda i imovine, te
kulturno-sportskih i kulturnih objekata. Marko Kovač nastanjen je u Kragujevcu u Srbiji.
Njegov podređeni Goran Mojovid, koji je trenutno nedostupan, odgovarat de za rušenje
Aladža džamije. Sud BiH potvrdio je optužnicu protiv njega 28. decembra 2018. Ona ga tereti
da je, u svojstvu načelnika inžinjerijske jedinice Taktičke grupe Foča VRS-a, 2. augusta 1992.
godine s još jednim vojnikom koji je poginuo 1993. godine digao Aladžu u zrak. U optužnici se
navodi da je navečer došao u prostorije TG Foča u Velečevu te vojnicima prenio naredbu da
se sruši Aladža. Dvojica vojnika navodno su odbila da to učine, dok je Rajko Miloševid pristao,
te je otišao s Mojovidem do vojnog magacina Livade, gdje su preuzeli potreban materijal.
Eksploziv su, tvrdi se u optužnici, postavili na odgovarajuda mjesta u džamiji i oko nje i
aktivirali.
Pred Okružnim sudom u Trebinju sudi se Danku Vladičidu zvanom Pide i Džakara. Optužnica
podignuta 26. februara 2018. tereti ga da je 18. augusta 1992. godine, između 22 i 24 sata,
naoružan puškom i crnom kremom namazan preko lica, došao do stana u barakama u Brodu
na Drini, u kojem su živjeli V. R. i V. T. i ubio ih tako što je u svaku ispalio po jedan metak.
Njihova tijela nisu pronađena do dana podizanja optužnice.
HAŠKA LISTA
Privođenju osumnjičenih za zločine počinjene na području opdine Foča ni izbliza se ne nazire
kraj. Samo na haškoj listi nalazi se njih 71. U kategoriji A ih je 33 (oznaka A Tužilaštvu Haškog
tribunala značila je da postoji dovoljno dokaza po međunarodnim standardima za osnovanu
sumnju da je osoba počinila teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava): Njegoslav
6
Boškovid (pominje se u knjizi Genocid nad Bošnjacima na području opštine Foča 1992–
1995 Preljuba Trafe i dr. Bedira Macida kao jedan od učesnika u zločinu nad Bošnjacima u
Miljevini), Momo Čančar (ratni rezervni policajac u Foči), Dragomir (Milosava)
Obrenovid zvani Obren, rođen 1957, i Zoran Matovid zvani Zoka i Milomir Marid zvani Mara
(stražari u KPD), Milorad Vukovid Mido (zet Blagoja Eleza, bliskog rođaka samozvanog
vojvode Pere Eleza, za kojeg se pisalo da je poginuo u kamionu koji je naletio na minu,
kamion za čišdenje mina koji su vozili Bošnjaci je prošao, a kamion u kojem je bila vojska
naletio je na minu i poginulo je 40 vojnika i u Foči je oglašena trodnevna žalost), Nebojša
Jankovid zvani Čičak rođen 1959. (Esad Mujkanovid, dvadesetšestogodišnji mladid, svjedočio
je, kako su pisali mediji 1992, da je Nebojša Jankovid iz sela Trnovača i Brod na Drini, skupa s
nekim četnicima i mještanima iz svog sela, odveo grupu svojih komšija, 12 ljudi, na most ma
Drinu i strijeljao ih, Esad je skočio s mosta i tako se spasio), Velibor Miletid zvani Veso
(zaštideni svjedok 87 iz Trošnja, koji je 1992. imao 15 godina, na suđenju Draganu Zelenovidu
svjedočio je kako je Veso Miletid dolazio sa Zelenovidem i ispitivao ga), Zdravko
Vasiljavid (Tafro i Macid ga u svojoj knjizi navode kao jednog od počinilaca zločina u MZ
Trnovača-Brod), Zoran Samardžid (brat je Neđe Samardžida osuđenog na 24 godine, u čijoj se
presudi navodi da je s njim učestvovao u nezakonitom privođenju i premladivanju komšija
bošnjačke nacionalnosti u Rataju), Miško Savid (po kazivanju svjedoka, učestvovao je u
nezakonitom privođenju muškaraca i odvođenju u KPD, a neki ga vezuju i za silovanje u
Karamanovoj kudi), Risto Trifkovid (nastavnik Likovne kulture u Miljevini, pripadnik jedinice
Pere Eleza, za njega u Udruženju Žrtava rata Foča 92–95 kažu da je u maju 1992. u Poljicama
zaklao dva svoja učenika, bradu Almira i Aldina Barlova iz Jeleča, kao i da je umiješan u
ubistvo Sade i Zule Barlov), Milenko Vukovid (Tafro i Macid navode da se u ključne zločince
Miljevine ubrajaju još i Miljenko Vukovid…), Rajko Bojat (advokat iz Foče, mediji su pisali da
je bio predsjednik prijekog suda osnovanog od strane Kriznog štaba Srpske opštine
Foča), Jezdimir Mališ (neki svjedoci ga pominju kao onog koji je privodio civile u
KPD Foča), Dragan Stankovid, Radomir Draškovid, Durko Dubljevid, Miroslav Elez, Luka Elez,
Željko Elez, Gojko Lalovid, Zdravko Mijanovid, Nedeljko Matovid, Duško Pržulj, Borivoje
Sladoje, Uroš Radovid zvani Jure, Saša Gagovid, Stojan Blagojevid zvani Stole, Radenko
Pljevaljčid, Vladimir Trivun, Mladen Živanovid i Radenko Pejovid.
U kategoriji B (za njih je Haško tužilaštvo smatralo da ne postoji dovoljno dokaza) nalaze se
četverica osumnjičenih: Slaviša (Petka) Jojid rođen 25. marta 1959, Miroslav Pjano, Stanimir
Vasiljevid zvani Beban i Savo Elez.
U kategoriji C (kategorija u kojoj su oni za koje tužitelj Haškog tribunala nije u mogudnosti
dati mišljenje bez dodatnih dokaza) nalazi se 20 osumnjičenih: Radivoje Markovid (pominje
se u optužnici Radovanu Stankovidu: “Jednom prilikom Radovan Stankovid je doveo jednog
srpskog vojnika koji se zvao Radivoje Markovid i rekao mu da siluje FWS-75ˮ), Dragan Mašid
(policajac u KPD Foča, iz sela Orahova, bio je među optuženim i suspendiranim policajcima
kojima je suđeno za pomaganje pri bijegu Radovana Stankovida i zbog toga je na kraju, kada
je oslobođen, naplatio odštetu od entiteta u visini od 19.721 KM; Brankica Davidovid i Ranka
Dragičevid priznale su krivicu), Rajko Milutinovid, rođen 20. oktobra 1936. (mnogi svjedoci
navode da je pljačkao i palio kude u Jeleču i da je na vrlo okrutan način ubijao civile,
uglavnom muškarce), Neđo Mitrid (Tafro i Macid pišu da se, prema kazivanju preživjelih,
istakao u ubijanju mještana sedam sela mjesne zajednice Vitoč), Zoran (Marinka) Pavlovid,
rođen 4. septembra 1965. (Tafro i Macid ga pominju kao jednog od počinioca zločina u MZ
Trnovača), Slobodan Pejid zvani Boban rođen u Foči 28. decembra 1964. (na suđenju
7
Miloradu Krnojelcu, upravniku KPD, bivši zatočenik svjedočio je: “Po cijeli dan su dolazili i
odvodili i tukli. Najčešde je dolazio jedan mladi stražar, Slobodan Pejid, zvali su ga Boban.ˮ),
Miladin Pejovid (Miladin Pejovid zvani Krs, konobar iz Jošanice, ubio je Muhameda Bašida,
pisao je u Danima Faik Tafro), Đoko Vukovid (nekoliko svjedoka svjedočilo je da je Đoko
Vukovid učestvovao u napadu i spaljivanju sela Kosman), Zdravko Jokovid (Tafro i Macid ga
spominju kao jednog od zločinaca u MZ Ustikolina, u kojoj je ubijeno ili se vodi kao nestalo
199 Bošnjaka), Neđo Golubovid (Tafro i Macid pišu da je, “skupa sa Pavlom Elezom, na
Mitrovom Vrelu ubio Murisa Hrbinida, Hamida Muhovida, Ahmeta Ramovida i jedno romsko
dijeteˮ, a zaštidena svjedokinja A-3 je 17. februara 2020. na suđenju Radovanu Paprici i
Slavku Ognjenovidu kazala da je čula da su A-1 silovali optuženi i Neđo Golubovid, za kojeg je
kasnije čula da je poginuo), Grujo Lalovid (bio je predsjednik SDS-a i predsjednik Kriznog
štaba Kalinovika, u Udruženju Istina Kalinovik kažu da je odmah nakon rata u Novom Sadu
otvorio pogon proizvodnje namještaja, a da u Bijeljini ima pilanu), Borivoje Arsenid, Zoran
Ivanovid, Milorad Miletid zvani Žuti, rođen 13. februara 1960, Slavko Paprica, Ljubomir
Ristanovid, Predrag (Jove) Stevanovid zvani Predo, rođen 17. augusta 1951, Milovan Vukovid
zvani Crni, rođen 19. februara 1954, Radovan Vukovid zvani Žuti i Rade, rođen 20. juna 1937,
i Radomir Radovid.
U kategoriji E (predmet ne spada u nadležnost ICTY-a ) jesu četverica osumnjičenih: Zdravko
(Straje) Matovid, rođen 4. februara 1966. (u ratu bio zatvorenik u KPD Foča; predsjednik je
Udruženja fočanskih rafting klubova; u policijskoj izjavi od 1. septembra 2015. stoji da je
Zdravko Matovid zapalio auto svog sina Straje, a ovaj njegov), Sreten Vujadin, rođen 6.
januara 1944. (Trafo i Macid pominju Sretena Vujadina iz sela Tulovidi kao jednog od izvršioca
zločina u Lukama), Ljubo Ostovid, rođen 1. januara 1960, i Milorad Kovačevid.
OSLOBOĐENI OPTUŽBE
Do sada je oslobođeno devet pripadnika VRS-a optuženih da su počinili zločine na teritoriji
opdine Foča. Radoman Fundup je pred Sudom BiH oslobođen optužnice da je, kao pripadnik
1. fočanske lake pješadijske brigade VRS-a, 10. juna 1992. u poslijepodnevnim satima bio s
još dvojicom vojnika VRS-a u Ulici Dušana Fundida u Čohodor Mahali, kada su u avliji ubijeni
supružnici Nasifa i Latif Purušid, a u kudi porodice Dželilovid ubijena Emina Dželilovid i ranjena
svjedokinja C1, te iz kude Hamida Merdana izvedena Ifeta Merkez i njeno dvoje maloljetne
djece, Almedina od 13 i Almir od 6 godina, te strijeljani pred kudom. Presuda je pravosnažna
od aprila 2017, a u oktobru Fundup je tužio državu i zatražio 41.500 KM odštete.
Sud BiH oslobodio je Radmila Vukovida optužnice koja ga teretila da je 10. juna 1992. iz stana
u Miljevini izveo A, odveo je u drugi stan i silovao, a onda joj naredio da svaki put na njegov
poziv mora dodi u taj stan, pa je to trajalo sve do 24. ili 28. augusta, nakon čega je
zatrudnjela. Iz Miljevine je protjerana 20. februara 1993. i u goraždanskoj bolnici rodila je
muško dijete. Prvostepenom presudom od 16. aprila 2007. bio je osuđen na 5 godina i 6
mjeseci, pa je pravosnažnom presudom od 13. augusta 2008. oslobođen.
Ranko Vukovid i Rajko Vukovid oslobođeni su pred Sudom BiH optužbe da su krajem maja
1992, u grupi od dvadesetak pripadnika VRS-a, došli do sela Podkolun i, skupa s Rankom i
Blagojem Golubovidem, ubili Avdiju (Hasana) Hukaru (1909) i Mejru (Hasana) Bekriju (1927).
Prvostepenom presudom od 4. februara 2008. bili su osuđeni na po 12 godina, ali je ta
presuda ukinuta 2. septembra 2008, da bi pravosnažnom od 1. jula 2009. bili oslobođeni. Za
ovaj zločin bila je podignuta optužnica i protiv Blagoja Golubovida, ali ju je Sud BiH odbio.
8
Okružni sud u Trebinju oslobodio je četvericu pripadnika VRS-a. Zoran Trivkovid oslobođen je
optužbe da je u junu 1992, sa Zoranom Pljevaljčidem, koji je istom presudom oglašen krivim i
osuđen na 5 godina, i još jednim nepoznatim licem došao u jedno dvorište u Foči i
ukudanima koji su bili napolju zaprijetio da uđu u kudu i da je onda od Pljevaljčida zatražio da
ubaci bombu, od čega je jedna osoba poginula, i da je sam, nakon što su ušli u kudu, ubio
jednu i ranio drugu osobu koja je uspjela pobjedi. Presuda je pravosnažna od 18. juna 2009.
Živko Miletid oslobođen je optužbe da je u maju 1992. učestvovao u nezakonitom hapšenju
civila u selu Jeleč i u junu i julu u selu Rataje. Presuda je pravosnažna od 17. aprila 2008.
Momir Skakavac oslobođen je optužbe da je u junu 1992. odveo civilnu osobu bošnjačke
nacionalnosti u pravcu policijske stanice u Miljevini, od kada joj se gubi svaki trag, da je od
augusta do novembra 1992. godine dolazio u takozvanu javnu kudu Karaman u Miljevini i u
njoj silovao zatočenu osobu, te da je učestvovao u odvođenju žena na prinudan rad – muža
krava na farmi u selu Ocrkavlje. Presuda je pravosnažna od 3. aprila 2007.
Dragoje Radanovid oslobođen je optužbe da je 11. aprila 1992, s još deset do dvanaest
vojnika obučenih u uniforme JNA i naoružani puškama, ušao u Dom zdravlja u Foči i tražio
oružje, da je, pošto nisu našli oružje, nezakonito lišio slobode četiri lica bošnjačke
nacionalnosti zaposlena u Domu zdravlja u Foči, direktora A. Š., dežurnog ljekara I. K i vozače
saniteta M. H i G. K, da ih je tjerao da prvo telefonom pozivaju ugledne Bošnjake Foče da
predaju oružje, da je natjerao direktora A. Š da se popne na prozor dječijeg dispanzera i da
tako poziva Bošnjake iz okolnih kuda da predaju oružje i da je učestvovao u njihovom
odvođenju u logor L., gdje su predani drugim vojnicima koji su ih zatočili u hangar s drugim
civilima bošnjačke nacionalnosti. Prvostepenom presudom od 9. decembra 2005. bio je
osuđen na 2 godine, da bi pravosnažnom od 22. marta 2007. bio oslobođen.
Piše: Izet PERVIZ
STAV, 22.09.2020.
NEKAD DRINOM POTEČE I PRAVDA [STAV, 22.09.2020.]
https://stav.ba/nekad-drinom-potece-i-pravda/
istaknuta fotografija: GRAD i DILIM/ FOČA - design:Kenan Sarač
9
10
Foĉa 1992. - 1995. : Kazneno-popravni dom
Od 10. aprila 1992. godine do poĉetka juna 1992. godine na podruĉju Foĉe i njene okoline
izvršena su masovna hapšenja nesrpskih civila, muškaraca, uglavnom Muslimana koji su
odvedeni u KP dom.
Zatoĉenici su osim iz Foĉe bili i iz susjednih opština, Goraţda i Ĉajniĉa,

te iz mjesta s podruĉja opštine Foĉa, Ustikoline, Tjentišta, Miljevine i Jeleĉa.
11
Svi zatoĉenici (muškarci, Muslimani, civili) su 17. aprila 1992. godine iz zatoĉeniĉkog objekta
Livade prebaĉeni su u KP dom u Foĉi.
U maju 1993. godine jedan broj zatoĉenika iz Bileće prebaĉen je takoĊe u KP dom u Foĉi.
Zbog stalnih hapšenja Muslimana KP dom je tokom prvih mjeseci bio pretrpan. Broj
zatoĉenih je ponekad iznosio i do 750 ljudi, a smanjivao se od jeseni 1992. do 1993. godine,
kada je ostalo 200-300 zatoĉenika.
U KPD-u Foĉa bilo je oko 1000 ljudi. Prema iskazima svjedoka, najgori je bio august 1992., kada
su ljudi najviše izvoĊeni i premlaćivani, a najĉešće nisu vraćani. „FVS 119“ najbolje se sjeća
Vidovdana 28. juna 1992., kada je dovedeno oko 50 ljudi. OdvoĊeni su svaku veĉer od 17.30 do
22.00 sati. Ko god je tad odveden nije se vratio, kazao je, dodajući kako smatra da su sva tijela
baĉena u Drinu. Napomenuo je da su prvo odvedeni intelektualci, imućni ljudi ili ĉlanovi SDA.
Sjeća se i 17. septembra 1992. kada je straţar Milorad Vuković zatraţio od njih da se dobrovoljno
popišu za branje šljiva. Odvedeni su Sulejman Ĉelik, Avdo Hodţić, Suad Borovina, Rasim
Kajgana, Dţemal Vahida, Refik Veiz, Murat Crneta i drugi. Na upit ostalih logoraša zašto su ovi
otišli bez osobnih odijela i stvari, tamošnji straţar je odgovorio da će oni tamo dobiti druga odijela
i da će se vratiti. „FVS 119“ zna da se Sulejman Ĉelik nikada nije vratio jer su njegovi posmrtni
ostaci pronaĊeni pri ekshumaciji.
Blizu KPD-a Foĉa povremeno je slijetao helikopter. Kad god bi se spustio dogodile bi se
„razmjene zatoĉenika“, a ustvari je to znaĉilo ubijanja, kazao je. Ne zna ko je dolazio
helikopterom, ali po priĉi jednog logoraša koji je bio u blizini na prinudnom radu rijeĉ je o
Radovanu Karadţiću, Veliboru Ostojiću i Momĉilu Mandiću.
Delegacija MKCK prvi put je došla u KPD Foĉa krajem juna 1993. Navodno je dolazila i
prethodne godine, ali joj nije dopušteno ući. Ovaj svjedok je kazao da je pri dolasku te delegacije
„sakriveno“ 20 ljudi, meĊu kojima je Aziz Torlak, koji je s njim bio zatoĉen u sobi br. 16.
„Ĉuo sam da je Aziz 7. jula 1993. odveden rano na razmjenu, ali od tada ne znam za njega. Dok
sam bio u Kuli ĉuo sam da su ga htjeli razmijeniti za nekog vojvodu, ali je vojvoda ubijen pa su
ubili Aziza“, kazao je „FVS 119“.
Dţevad Lojo je tokom zatoĉeništva smršao više od 40 kilograma. U jednom je trenutku imao 48
kilograma. Ĉak i nakon što se sredinom 1993. godine hrana poboljšala teško je dobivao na teţini.
Stalna izloţenost studeni izazivala je oticanje zglobova, šaka i gleţnjeva.
MeĊu zatoĉenicima koji su premlaćivani su i: Dţemal Vahida, Enes Uzunović, Aziz

Šahinović,Elvedin Ĉedić, Kemal Dţelilović, Halim Konjo, Mustafa Kuloglija, Midhat i Zaim Rikalo,
Munib Veiz, Ramo Dţendušić, Nail Hodţić, Emir Frašto, Husein Rikalo, Nurko Nišić, Esad
Kiselica,Adil Granov, Latif Hasanbegović, Adnan Hasković, Halim Seljanci, Kemal Isanović i Emir
Mandţo. U KP dom su dolazili Boro Ivanović, Dragan Zelenović i drugi i tukli zatoĉenike.
Edhem Bunda je bio duševno poremećena osoba koja je bila sklona samoozljeĊivanju. Zbog
teških zatoĉeniĉkih uslova i gladi nije mogao da kontroliše svoje postupke. Jedne noći
pronašao je britvu koju su neki zatoĉenici koristili za brijanje i odrezao sebi komadić uha.
Odveli su ga do medicinskog tehniĉara koji ga je previo. Iduće veĉeri ponovo je došao do
britve i odrezao sebi sve nokte na rukama. Bio je toliko gladan da je jedno jutro pojeo tvrdo
12
kuhano jaje s ljuskom, a jeo je i kukce ako bi ih ulovio.
Ejub Durmišević imao je otprilike 75 godina kada je zatvoren u KP dom. Ĉesto su ga slali u
samicu koju je dijelio sa još dva zatoĉenika. Ta ćelija je bila toliko mala da su njih trojica
morali da spavaju postrance jedan uz drugoga, jer nije bilo moguće spavati na leĊima.
Durmišević je imao tešku povredu na uhu i krvna ţila mu je bila otvorena. Zatraţio je
ljekarsku pomoć, ali mu je uskraćena dok je bio u samici.
Tokom ljeta 1992. godine, dok su zatoĉenici formirali red za obrok, invalid Edhem Gradišić,koji je
bolovao i od epilepsije, poţalio se na male porcije hrane. Zbog toga su ga tri straţara tukli tako
snaţno da je odletio i pao na suprotnu stranu kantine. Dok je leţao na stomaku, dvojica od njih su
ga uhvatili za noge, izvukli iz kantine i odveli u samicu.
Ahmet Durić je tri ili ĉetiri dana bio zatvoren u samici sa još 15 zatoĉenika. U noći 22. na 23.
april 1992. godine u ćeliju su ušla vojnici u uniformama noseći dţepne lampe. Zatoĉenicima
je reĉeno da gledaju ravno u dţepne lampe koje su im uperili direktno u oĉi. Oni koji nisu
mogli drţati oĉi otvorene ili bi skrenuli pogled od svijetla zadobili bi udarac. Durić je dobio
tako snaţan udarac nogom u glavu da mu je lice skroz poplavilo, a do sljedećeg jutra pojavila se i
ogromna oteklina.
Sredinom juna 1992. godine Emir Mandţo je odveden do kapije KP doma, gdje je brutalno
pretuĉen od strane vojnika Zorana Vukovića iz Jošanice i straţara KP doma Zorana Matovića.
Zoran Vuković ga je udario vojniĉkom ĉizmom u vilicu od ĉega se Emir Mandţo onesvijestio.
Poĉetkom jula 1993. godine zatoĉenik (FWS 216) je pobjegao iz KP doma, ali je ubrzo
uhvaćen i zatoĉen u ćeliji za izolaciju gdje je zadrţan 28 dana. Za to vrijeme su ga Savo
Todović i drugi straţari tukli lancem i golim rukama po cijelom tijelu. Savo Todović je zbog
bijega ovog zatoĉenika rekao ostalim zatoĉenicima da će za kaznu njima svima biti smanjene
porcije hrane i da će rad i ljekarska pomoć biti zabranjeni.
Od juna do avgusta 1992. godine straţari pod komandom Mitra Raševića, te civilni i vojni
policajci i vojnici koji su ulazili u KP dom, zatoĉenike u upravnoj zgradi su udarali palicama,
motkama i pesnicama ispitujući ih da li imaju sakriveno oruţje. Od juna 1992. godine do
marta 1993. godine u najmanje dva navrata, straţari su teško pretukli Nurka Nišića,
prijeratnog sluţbenika opštinske uprave i ĉlana Stranke demokratske akcije (SDA). On je
nestao iz KP doma.
Omer Kunovac je bio gluhonijema osoba iz Ustikoline koja je umrla od posljedica
premlaćivanja. Kunovac je nakon premlaćivanja imao strašne bolove u stomaku i unutarnje
krvarenje. Zatoĉenici koji su bili medicinske struke razgovarali su o njegovom zdravstvenom
stanju sa straţarima i preporuĉili su da se hitno prebaci u bolnicu. Reĉeno im je da to ne dolazi u
obzir i Kunovac je bio prisiljen da s ostalim zatoĉenicima ode do kantine. Tek kad se srušio u
kantini, dozvolili su da mu se hrana donosi u njegovu prostoriju. Patio je od hroniĉnih bolova tri
sedmice sve dok nije umro 11. juna 1993.
Tokom zatoĉeništva, sledeći zatoĉeni su ustreljeni ili su podlegli povredama koje su im

nanešene premlaćivanjem: Alija Altoka, Salem Biĉo, Abdurahman Ĉankušić, Enko Ĉedić,
Kemal Dţelilović, Mate Ivanĉić, Halim Konjo, Adil Krajĉin, Mustafa Kuloglija, Krunoslav
Marinović, Nurko Nišić, Husein Rikalo, Midhat Rikalo, Zaim Rikalo, Ševal Šoro, Kemal
Tulek,Munib Veiz i Zulfo Veiz, kao i nepoznat broj drugih neidentifikovanih zatoĉenika.
Zatoĉenik Enes Hadţić je bolovao od ĉira na ţelucu, a njegovo se zdravstveno stanje

pogoršalo nakon što je ostao bez lijekova. U junu 1992. nastupilo je unutrašnje krvarenje i
poĉeo je da povraća krv. Umjesto da straţari pozovu ljekara ili da Enesa Hadţića odmah
prebace u bolnicu, zaprijetili su zatoĉenicima i ništa nisu uĉinili. Enes Hadţić je odveden u
13
bolnicu tek idućeg dana, kada je umro.
Šefko Kubat je preminuo usljed kasno ukazane ljekarske pomoći, a zbog uslova u logoru, Juso
Dţamalija je izvršio samoubistvo vješanjem.
Veliki broj zatoĉenika u KP domu je nestao izmeĊu avgusta i oktobra 1992. godine, u vrijeme dok
je Krnojelac bio upravnik. Krajem avgusta 1992. godine Savo Todović je na odredište u Crnu
Goru liĉno ispratio 55 zatoĉenika. Na granici sa Crnom Gorom (u Nikšiću) presreli su ih pripadnici
srpske vojske i vratili ih, da bi narednog dana 35 starijih i bolesnih zatoĉenika autobusom bilo
deportovano u Roţaje u Crnoj Gori, a preostalih 20 zatoĉenika odvedeno je u nepoznatom
pravcu od kada im se gubi svaki trag.
IzmeĊu 35 i 60 zatoĉenika je 17. septembra 1992. godine izvedeno van kruga KP doma
navodno na branje šljiva i odvedeni su u nepoznatom pravcu od kada im se gubi svaki trag.
Tada su odvedeni: Mirsad Hadţimešić, Amer Karabegović, Husein Korjenić, Hajro Klinac,
Samir Mujezinović, Halid Konjo, Murat Crneta, Rasim Kajgana, Dţemal Balić, Murat Deleut i
mnogi drugi.
Tijela dvojice od tih zatoĉenika – Murat Crneta i Halid Konjo kasnije su pronaĊeni u masovnoj
grobnici kod Previle u blizini Goraţda.
Krajem septembra 1992. godine, slovenaĉkog fotoreportera Alojza Krivograda zvanog Futy,na
putu prema Goraţdu, zarobili su srpski vojnici i zatvorili u samicu u KP domu u Foĉi. Njega su 11.
decembra 1992. godine zajedno sa zatoĉenicima Azizom Šahinovićem, Fahrudinom Malkićem,
Ekremom Ĉengićem, Halimom Dedovićem, Ibrahimom Kafedţićem i Nazifom Lagarijom straţari
odveli u nepoznatom pravcu. Posmrtni ostaci Alojza Krivograda pronaĊeni su 2001. godine u jami
Piljak kod Foĉe.
Prema procjenama Tuţilaštva MKSJ iz KP doma u Foĉi nestalo je najmanje 266 zatoĉenika.
Posmrtni ostaci jednog broja nestalih zatoĉenika u poslijeratnom periodu pronaĊeni su u
masovnim grobnicama na lokacijama rudnika Miljevina I, II, III te u jami Piljak, opština Foĉa.
Iz KP doma u Foĉi je od juna 1992. do marta 1993. godine nestalo najmanje 200 zatoĉenika,
Muslimana i drugih nesrba koji su deportovani i prebaĉeni na nepoznata mjesta. Većina se
još uvek vodi kao nestali:
1. Aljukić Nedţib, sin Šabana, roĊen 1964.
2. Srnja Salko, sin Atifa, roĊen 1965.
3. Srnja Muamer, sin Esada, roĊen 1965.
4. Šljivo Omer, sin Salka, roĊen 1967.
5. Šljivo Hamdo, sin Salka, roĊen 1971.
6. Šošević Sulejman, sin Izeta, roĊen 1960.
7. Zametica Edin, sin Avda, roĊen 1968.
8. Zametica Elvedin, sin Avda, roĊen 1968.
9. Šalaka Ekrem, sin Avda, roĊen 1971.
10. Balić Edhem, sin Šerifa, roĊen 1963.
11. Šukalo Jasmin, sin Šabana, roĊen 1967.
12. Karović Ramiz, sin Muja, roĊen 1961.
13. Kovaĉević Esad, sin Dţemala, roĊen 1963.
14. Kurtović Nijaz, sin Osmana, roĊen 1971.
15. Kurtović Edin, sin Husnije, roĊen 1971.
16. Ĉankušić Derviš, sin Naska, roĊen 1940.
17. Kajgana Rasim, sin Alije, roĊen 1950.
14
18. Borovina Suad, sin Edhema, roĊen 1959.
19. Klapuh Suad, sin Sulejmana, roĊen 1964.
20. Šoro Esad, sin Tahira, roĊen 1955.
21. Korjenić Husein, sin Hajdara, roĊen 1968.
22. Balić Dţemal, sin Meha, roĊen 1937.
23. Muminović Edib, sin Himza, roĊen 1956.
24. Mušanović Kasim, sin Murata, roĊen 1945.
25. Šoro Izet, sin Memije, roĊen 1962.
26. Mušanović Edhem, sin Hasana, roĊen 1955.
27. Karović Nezir, sin Muja, roĊen 1957.
28. Dţano Ramiz, sin Halima, roĊen 1953.
29. Ĉelik Sulejman, sin Uzeira, roĊen 1941.
30. Šoro Suljo, sin Edhema, roĊen 1951.
31. Muratović Uzeir, sin Šabana, roĊen 1956.
32. Srnja Mirsad, sin Abdulaha, roĊen 1955.
33. Šabanović Ferid, sin Mušana, roĊen 1958.
34. Ĉengić Ekrem, sin Avda, roĊen 1940.
35. Malkić Fahrudin, sin Nazifa, roĊen 1948.
36. Kafedţić Ibrahim, sin Avda, roĊen 1948.
37. Dedović Halim, sin Hasana, roĊen 1935.
38. Lagarija Nazif, sin Salka, roĊen 1937.
39. Ćemo Edin, sin Meha, roĊen 1970.
40. Ćemo Meho, sin Saliha, roĊen 1930.
41. Divović Munib, sin Sejmena, roĊen 1961.
42. Đozo Smail, sin Ibra, roĊen 1956.
43. Dţinić Hakija, sin Murata, roĊen 1929.
44. Hambo Atif, sin Ibra, roĊen 1937.
45. Krajĉin Ferid, sin Hasana, roĊen 1965.
46. Krajĉin Hasan, sin Husa, roĊen 1932.
47. Lepir Vejsil, sin Ahmeta, roĊen 1958.
48. Mazić Šaban, sin Sulejmana, roĊen 1964.
49. Mekić Kasim, sin Rama, roĊen 1940.
50. Mekić Vahid, sin Šerifa, roĊen 1959.
51. Mekić Suljo, sin Kasima, roĊen 1967.
52. Musić Rasim, sin Ragiba, roĊen 1964.
53. Oruĉ Halil, sin Muja, roĊen 1926.
54. Ramić Ramiz, sin Himza, roĊen 1962.
55. Rizvanović Murat, sin Alije, roĊen 1932.
56. Rizvanović Nedţib, sin Murata, roĊen 1963.
57. Subašić Mirsad, sin Salka, roĊen 1968.
58. Subašić Salko, sin Halila, roĊen 1947.
59. Ahmetspahić Vehid, sin Osmana, roĊen 1965.
60. Ćerimagić Mehmed, sin Avda, roĊen 1935.
61. Ćerimagić Šefik, sin Base, roĊen 1937.
62. Dedović Ramiz, sin Hamida, roĊen 1972.
63. Hajrić Dţevad, sin Dţafera, roĊen 1958.
64. Isanović Ibrahim, sin Fehima, roĊen 1960.
65. Kobiljar Rasim, sin Nedţiba, roĊen 1958.
66. Kovaĉ Senad, sin Edhema, roĊen 1974.
67. Krkalić Kemal, sin Rasima, roĊen 1965.
68. Kuloglija Salih, sin Agana, roĊen 1949.
15
69. Matuh Alija, sin Muja, roĊen 1969.
70. Murguz Mujo, sin Aziza, roĊen 1962.
71. Reko Huso, sin Hasiba, roĊen 1946.
72. Salĉinović Nusret, sin Osmana, roĊen 1954.
73. Softić Zijad, sin Muja, roĊen 1964.
74. Suljević Abdulah, sin Alije, roĊen 1962.
75. Šabanović Elvir, sin Ferida, roĊen 1974.
76. Šljivo Mehmedalija, sin Hakije, roĊen 1966.
77. Šoro Enes, sin Tahira, roĊen 1975.
78. Alibašić Remzija, sin Ibra, roĊen 1947.
79. Pašović Ismet, sin Hasana, roĊen 1926.
80. Karabegović Dţenan, sin Asima, roĊen 1959.
81. Hadţimešić Mirsad, sin Avda, roĊen 1957.
82. Lagarija Salih, sin Nazifa, roĊen 1965.
83. Karabegović Amer, sin Ahmeda, roĊen 1967.
84. Nikšić Sejad, sin Vehbije, roĊen 1956.
85. Nikšić Kemo, sin Munira, roĊen 1959.
86. Nikšić Mustafa, sin Adema, roĊen 1957.
87. Šljivo Salko, sin Omera, roĊen 1944.
88. Srnja Jusuf, sin Mustafe, roĊen 1968.
89. Biĉo Enes, sin Mustafe, roĊen 1962.
90. Jahić Bego, sin Nurifa,roĊen 1969.
91. Dţelil Alija, sin Ramiza, roĊen 1955.
92. Dţinić Dţevad, sin Hakije, roĊen 1960.
93. Aljukić Šaban, sin Smajila, roĊen 1938.
94. Borovina Ramiz, sin Edhema, roĊen 1962.
95. Sudar Jasmin, sin Mustafe, roĊen 1962.
96. Ĉaušević Ismet, sin Bećira, roĊen 1950.
97. Granov Murat, sin Nedţiba, roĊen 1958.
98. Mezbur Esad, sin Šaćira, roĊen 1957.
99. Mulavdić Nedţib, sin Avda, roĊen 1962.
100. Muratović Avdo, sin Selima, roĊen 1963.
101. Aljukić Munib, sin Hasana, roĊen 1957.
102. Hodţić Šefik, sin Halila, roĊen 1950.
103. Istrefi Rrahim, sin Šerifa,
104. Dedović Hilmo, sin Ramiza, roĊen 1961.
105. Kršo Emin, sin Sulejmana, roĊen 1960.
106. Ţuga Fadil, sin Šemsa, roĊen 1975.
107. Babić Ramiz, sin Asima, roĊen 1962.
108. Borovac Mirsad, sin Huseina, roĊen 1964.
109. Mušanović Amil, sin Muharema, roĊen 1968.
110. Musić Enes, sin Nazifa, roĊen 1970.
111. Musić Muradif, sin Redţa, roĊen 1942.
112. Mulahasanović Fehim, sin Sulja roĊen 1919.
113. Melez Dţemil, sin Husa, roĊen 1958.
114. Bašić Juso, sin Avdice, roĊen 1959.
115. Berber Adnan, sin Nedţada, roĊen 1967.
116. Kovaĉević Fikret, sin Muja roĊen 1961.
117. Dţomba Izet, sin Osmana, roĊen 1962.
118. Kibrić Muharem, sin Ahmeta, roĊen 1970.
119. Kibrić Muhamed, sin Ahmeta, roĊen 1969.
16
120. Divjan Fadil, sin Ramiza, roĊen 1961.
121. Dudić Safet, sin Asima, roĊen 1958.
122. Huko Munib, sin Avda,
123. Konaković Imšir, sin Ibrišima, roĊen 1934.
124. Jusufović Murat, sin Sulja
(Od broja 84. tijela zatoĉenika su pronaĊena i ekshumirani u toku 2004. godine na
lokalitetu Rudnik Miljevina iz masovnih grobnica I i II te identifikovani u toku
novembra 2006. godine).
izvor:Sud BIH,presude...
fotografije:flickr ekranportal13/fb PutnikNamjernik/focanskidani

priredio:Kenan Saraĉ
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Objavljeno : 24. septembra 2018. ·
Fočanski logori
Najpoznatiji četnički logori u Foči bili su: Karamanova kuda, ženski logor u kome su vršena
najsvirepija silovanja, čak i djevojčica od 12 i 14 godina; zatim nekoliko drugih kuda, u kojima
su držane i silovane žene, a neke su čak razmjenjivane kao roba ili prodavane u Srbiju i Crnu
32
Goru; više objekata u Miljevini korišteno je kao logor, jedan je i policijska stanica, i to su
uglavnom logori za silovanje žena; DTV ''Partizan'' također je bio uglavnom ženski logor kroz
koji je prošlo najmanje 300 žena, vedina je silovana jednom ili više puta, a žene iz ovog logora
odvođene su na Grebak da bi pregovarale sa Armijom BiH, ali su im zadržavana djeca kao
garant da de se vratiti; magacin trgovačkog preduzeda ''Perudica'' u mahali Aladža, gdje je
bilo zatočeno nekoliko stotina Bošnjaka, a oni su prvo odvođeni u džamiju Aladžu gdje je u
jednom danu bilo zatočeno više od 300 Bošnjaka; kasarna u Velčevu; kasarna u selu
Pilipovidi, gdje su zatočeni ubijani pred vodom za strijeljanje; školski centar u mahali Aladža,
odakle su zatočeni vođeni na drinske mostove i klani; Šareni mejtef korišten je kao ženski
logor za četnička orgijanja nad maloljetnim Bošnjakinjama i njihovim majkama; Buk Bijela,
također logor za žene; više kuda i stanova u Foči; te najvedi od svih, poznati KPD u Donjem
Polju. Kroz sve ove logore prošlo je više hiljada Bošnjaka i Bošnjakinja, od tek rođenih beba
do staraca na samrti.
U logoru KPD Foča ubijeno više od 400 logoraša
Mnogi spomenuti logori bili su dijelom i sabirnog karaktera, odnosno korišteni su kao
prelazno riješenje tokom velikih hapšenja Bošnjaka. Nakon nekoliko dana neki od zatvorenih
bili bi prebačeni u KPD, neki bi ostajali u ovim logorima, a neke bi puštali da se vrate kudama,
a onda bi im kudama odlazili drugi četnici i ubijali ih, ili bi ih odvodili i klali na drinskim
mostovima. Najvedi logor bio je KPD Foča. Kroz njega je sigurno, dakle dokumentovano, na
razne načine, od svjedočenja pa nadalje, prošlo 800 nesrba, uglavnom Bošnjaka. Međutim,
slobodnije procjene idu i do cifre od 10 hiljada logoraša koji su prošli kroz ovaj logor. Raniji
zatvor pretvoren je u logor za nesrbe, tj. za Bošnjake uglavnom 17. aprila '92. godine, a kao
logor zatvoren je 10. oktobra '94. godine kada je razmijenjen posljednji logoraš Bošnjak. Sa
sigurnošdu se zna da je u logoru ubijeno 38 logoraša, i to uglavnom u upravnoj zgradi gdje su
zatočeni mučeni, maltretirani i ubijani, te na obližnjem mostu na Drini. U evidenciji nestalih
cifra je značajno veda, čak 341 zatočenik logora KPD odveden je navodno na razmjenu i od
tada bi im se izgubio svaki trag. Ovoj cifri treba dodati i 12 logoraša koji su odvedeni 17.
septembra '92. godine. Kasnije se saznalo da su korišteni za iznošenje municije i druge ratne
opreme na srpske položaje, na brdo Stolac, u širem prostoru sela Previla. ''U novembru 1997.
godine, poslije reintegracije spomenutog područja u sastav FBiH, izvršena je ekshumacija
posmrtnih ostataka iz masovne grobnice. Prema podacima koje je iznio sedmični list Ljiljan
(19. 11. – 26. 11. 1997.) postojanje ove masovne grobnice i njenu lokaciju otkrio je Srbin
Simo Mojevid. Bio je pred agresiju direktor osmogodišnje škole 'Sveti Sava' u Foči. Zajedno sa
nastavnikom Danilom Maridem odgovoran je za sve počinjene zločine u području MZ
Ustikolina i Jabuka. I tih zločina bilo je puno. Prema kazivanju spomenutog, logoraše je pobio
autoprijevoznik Novak Blagojevid, a zbog osvete za sina Zorana koji je nešto
ranije poginuo na području sela Previla'', pišu u svojoj knjizi Preljub Tafro i dr. Bedir Macid. Iz
logora KPD Foča 248 zatočenika je razmijenjeno. Za 63 ljudi rodbina tvrdi da su odvedeni u
logor, ali nema evidencije ili nekog traga koji bi potvrdio da su i bili u logoru. Vjerovatno su
likvidirani na nekom drugom mjestu, a ne odvedeni u logor.
Mučenje i likvidacija u KPD-u
Bošnjaci su u ovom logoru doživjeli razne oblike mučenja i maltretiranja. Do 20. maja '92.
mučitelji i ubice u ovom logoru uglavnom su bili četnici iz Srbije i Crne Gore, a nakon toga
upravu nad logorom preuzimaju domadi četnici. Tek tada je za zatočene nastala prava
tortura. Vedina zatvorskih mučitelja bili su Srbi koji su i ranije radili kao stražari ili su bili u
nekoj drugoj ulozi u KPD Foča. Ni jedan zatočeni Bošnjak nije bio vojno lice, svi su bili civili
koji su odvođeni iz svojih kuda, sa ulice, radnog mjesta i sl. Mučenja su vršena u upravnoj
33
zgradi, u samicama, ali i sobi zvanoj ''smederevka''. Ubistva su vršena uglavnom nodu i to u
upravnoj zgradi ili na drinskom mostu u blizini logora.
Osim mučenja i ubistava u samom logoru, logoraši su korišteni i kao živi štit na ratištu prema
Goraždu. Četnici bi stavljali logorašima eksploziv na leđa, vezali bi im ruke, a onda bi ih tjerali
da idu ispred njihovih snaga prema slobodnoj teritoriji Goražda. Četnici su, također, od
logoraša uzimali krv za svoje potrebe, odnosno za svoje ranjenike. Logoraši su Srbima služili i
kao ''čistači mina''. Naime, četnici su se kretali po planini Zelengori i u strahu da im branitelji
koji su se krili po ovoj planini ne bi postavili mine na puteve, oni su koristili logoraše da idu u
automobilima ispred njih. Ako bi naišli na mine, stradali bi logoraši. Zna se da su čistači mina
bili Hamed Čelik, Goran Kukavica i Šaban Karup. Svoj praznik Vidovdan, 28. juna '92. godine,
Srbi su proslavili ubistvom vede grupe logoraša na drinskom mostu. Logoraši su korišteni i za
sve vrste teških fizičkih poslova, od rada u rudniku Miljevina, preko rada na utovarivanju
opljačkane imovine Bošnjaka ili nekih preduzeda, te raščišdavanju ruševina Aladža džamije,
do nošenja municije na borbene položaje.
U ovaj logor dovedeni su i Bošnjaci koji su bili izbjegli u Crnu Goru pa ih je tamošnja vlast
pohapsila i predala Karadžidevim zločincima. Također, u ovom logoru boravili su i bošnjački
politički lideri iz crnogorskog dijela Sandžaka, uhapšeni u montiranom političkom procesu
1993./'94. godine, kada im je na teret stavljen pokušaj navodnog oružanog otcjepljenja
Sandžaka od tada SR Jugoslavije.
Zatvorski mučitelji U mučenju i ubijanju logoraša naročito su se isticali stražari unutrašnjeg
voda: Milenko Burilo Buši, Dragomir Obrenovid Obren, Zoran Matovid Zoka, Vlatko
Pljevaljčid, Vitomir Mičevid Vito, Radovan Vukovid, Jovo Savid, Zoran Vukovid, Milovan
Vukovid i Savo Todovid Bunda. Pored njih, u mučenju su se isticali i vojni policajci iz Foče, koji
su uvijek, kad god bi to zaželjeli, odlazili u logor i tukli logoraše. Među njima su se najviše
isticali brada Banovid Branko i Danko, Dragan Đurovid te Dragan Dosovid Dosa.
Preljub Tafro i dr. Bedir Macid odlučili su istražiti zločine u Foči, napisati knjigu o njima i na taj
način od zaborava otrgnuti po ko zna koji put ponovljeni zločin nad Bošnjacima Foče.Knjiga
sa nazivom ''Genocid nad Bošnjacima na području opdine Foča 1992.-1995.'' izašla je 2004.
godine u izdanju Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava.
Recenzenti ove knjige bili su prof. dr. Ismet Dizdarevid i mr. Suljo Borovina, a knjiga je
podijeljena u tri dijela: ''Žrtve na području Foče – izvan logora'', ''Žrtve u logoru Kazneno-
popravni dom'' i ''Prilozi''
priredio:Kenan Sarač/focanskidani
design:Kenan Sarač
34
Objavljeno : 24. Septembra 2018. ·
U Foči je radio pakao

Kazivanje o ljudima i gradu na dvije zavađene rijeke, Foĉi, našem zaviĉaju. ... logoraše
35
je pobio autoprijevoznik Novak Blagojević, a zbog osvete za sina ...
"U Foĉi je radio pakao'', rekla je dvanaestogodišnja djevojĉica, Bošnjakinja, nakon što
se izvukla iz Foĉe na slobodnu teritoriju. I to je najbolji opis onoga što su preţivjeli
Bošnjaci, posebno oni koje su ĉetnici uhapsili i drţali zatoĉene po mnogobrojnim
tamošnjim logorima. Poseban teret preţivjele su mnogobrojne zatoĉene Bošnjakinje,
zatoĉene u nekoliko logora namijenjenih samo za ţene, za njihova muĉenja, silovanja,
zlostavljanja i najbrutalnija seksualna iţivljavanja svih vrsta. Po ovim ţenskim logorima
Foĉa je bila posebna u posljednjoj agresiji.
Imali su ĉetnici i u drugim gradovima koje su okupirali svoje ţenske logore,
namijenjene za seksualna iţivljavanja, ali ne u broju i svireposti kako je to bilo u Foĉi.
Foĉanski logori
Najpoznatiji ĉetniĉki logori u Foĉi bili su: Karamanova kuća, ţenski logor u kome su
vršena najsvirepija silovanja, ĉak i djevojĉica od 12 i 14 godina; zatim nekoliko drugih
kuća, u kojima su drţane i silovane ţene, a neke su ĉak razmjenjivane kao roba ili
prodavane u Srbiju i Crnu Goru; više objekata u Miljevini korišteno je kao logor, jedan
je i policijska stanica, i to su uglavnom logori za silovanje ţena; DTV ''Partizan''
također je bio uglavnom ţenski logor kroz koji je prošlo najmanje 300 ţena, većina je
silovana jednom ili više puta, a ţene iz ovog logora odvođene su na Grebak da bi
pregovarale sa Armijom BiH, ali su im zadrţavana djeca kao garant da će se vratiti;
magacin trgovaĉkog preduzeća ''Perućica'' u mahali Aladţa, gdje je bilo zatoĉeno
nekoliko stotina Bošnjaka, a oni su prvo odvođeni u dţamiju Aladţu gdje je u jednom
danu bilo zatoĉeno više od 300 Bošnjaka; kasarna u Velĉevu; kasarna u selu Pilipovići,
gdje su zatoĉeni ubijani pred vodom za strijeljanje; školski centar u mahali Aladţa,
odakle su zatoĉeni vođeni na drinske mostove i klani; Šareni mejtef korišten je kao
ţenski logor za ĉetniĉka orgijanja nad maloljetnim Bošnjakinjama i njihovim majkama;
Buk Bijela, također logor za ţene; više kuća i stanova u Foĉi; te najveći od svih, poznati
KPD u Donjem Polju. Kroz sve ove logore prošlo je više hiljada Bošnjaka i Bošnjakinja,
od tek rođenih beba do staraca na samrti.
U logoru KPD Foĉa ubijeno više od 400 logoraša
Mnogi spomenuti logori bili su dijelom i sabirnog karaktera, odnosno korišteni su kao
prelazno riješenje tokom velikih hapšenja Bošnjaka. Nakon nekoliko dana neki od
zatvorenih bili bi prebaĉeni u KPD, neki bi ostajali u ovim logorima, a neke bi puštali
da se vrate kućama, a onda bi im kućama odlazili drugi ĉetnici i ubijali ih, ili bi ih
odvodili i klali na drinskim mostovima. Najveći logor bio je KPD Foĉa. Kroz njega je
sigurno, dakle dokumentovano, na razne naĉine, od svjedoĉenja pa nadalje, prošlo
800 nesrba, uglavnom Bošnjaka. Međutim, slobodnije procjene idu i do cifre od 10
hiljada logoraša koji su prošli kroz ovaj logor. Raniji zatvor pretvoren je u logor za
nesrbe, tj. za Bošnjake uglavnom 17. aprila '92. godine, a kao logor zatvoren je 10.
oktobra '94. godine kada je razmijenjen posljednji logoraš Bošnjak. Sa sigurnošću se
zna da je u logoru ubijeno 38 logoraša, i to uglavnom u upravnoj zgradi gdje su
zatoĉeni muĉeni, maltretirani i ubijani, te na obliţnjem mostu na Drini. U evidenciji
nestalih cifra je znaĉajno veća, ĉak 341 zatoĉenik logora KPD odveden je navodno na
razmjenu i od tada bi im se izgubio svaki trag. Ovoj cifri treba dodati i 12 logoraša
36
koji su odvedeni 17. septembra '92. godine. Kasnije se saznalo da su korišteni za
iznošenje municije i druge ratne opreme na srpske poloţaje, na brdo Stolac, u širem
prostoru sela Previla. ''U novembru 1997. godine, poslije reintegracije spomenutog
podruĉja u sastav FBiH, izvršena je ekshumacija posmrtnih ostataka iz masovne
grobnice. Prema podacima koje je iznio sedmiĉni list Ljiljan (19. 11. – 26. 11. 1997.)
postojanje ove masovne grobnice i njenu lokaciju otkrio je Srbin Simo Mojević. Bio je
pred agresiju direktor osmogodišnje škole 'Sveti Sava' u Foĉi. Zajedno sa nastavnikom
Danilom Marićem odgovoran je za sve poĉinjene zloĉine u podruĉju MZ Ustikolina i
Jabuka. I tih zloĉina bilo je puno. Prema kazivanju spomenutog, logoraše je pobio
autoprijevoznik Novak Blagojević, a zbog osvete za sina Zorana koji je nešto
ranije poginuo na podruĉju sela Previla'', pišu u svojoj knjizi Preljub Tafro i dr. Bećir
Macić. Iz logora KPD Foĉa 248 zatoĉenika je razmijenjeno. Za 63 ljudi rodbina tvrdi da
su odvedeni u logor, ali nema evidencije ili nekog traga koji bi potvrdio da su i bili u
logoru. Vjerovatno su likvidirani na nekom drugom mjestu, a ne odvedeni u logor.
Muĉenje i likvidacija u KPD-u
Bošnjaci su u ovom logoru doţivjeli razne oblike muĉenja i maltretiranja. Do 20. maja
'92. muĉitelji i ubice u ovom logoru uglavnom su bili ĉetnici iz Srbije i Crne Gore, a
nakon toga upravu nad logorom preuzimaju domaći ĉetnici. Tek tada je za zatoĉene
nastala prava tortura. Većina zatvorskih muĉitelja bili su Srbi koji su i ranije radili kao
straţari ili su bili u nekoj drugoj ulozi u KPD Foĉa. Ni jedan zatoĉeni Bošnjak nije bio
vojno lice, svi su bili civili koji su odvođeni iz svojih kuća, sa ulice, radnog mjesta i sl.
Muĉenja su vršena u upravnoj zgradi, u samicama, ali i sobi zvanoj ''smederevka''.
Ubistva su vršena uglavnom noću i to u upravnoj zgradi ili na drinskom mostu u
blizini logora.
Osim muĉenja i ubistava u samom logoru, logoraši su korišteni i kao ţivi štit na ratištu
prema Goraţdu. Ĉetnici bi stavljali logorašima eksploziv na leđa, vezali bi im ruke, a
onda bi ih tjerali da idu ispred njihovih snaga prema slobodnoj teritoriji Goraţda.
Ĉetnici su, također, od logoraša uzimali krv za svoje potrebe, odnosno za svoje
ranjenike. Logoraši su Srbima sluţili i kao ''ĉistaĉi mina''. Naime, ĉetnici su se kretali
po planini Zelengori i u strahu da im branitelji koji su se krili po ovoj planini ne bi
postavili mine na puteve, oni su koristili logoraše da idu u automobilima ispred njih.
Ako bi naišli na mine, stradali bi logoraši. Zna se da su ĉistaĉi mina bili Hamed Ĉelik,
Goran Kukavica i Šaban Karup. Svoj praznik Vidovdan, 28. juna '92. godine, Srbi su
proslavili ubistvom veće grupe logoraša na drinskom mostu. Logoraši su korišteni i za
sve vrste teških fiziĉkih poslova, od rada u rudniku Miljevina, preko rada na
utovarivanju opljaĉkane imovine Bošnjaka ili nekih preduzeća, te rašĉišćavanju
ruševina Aladţa dţamije, do nošenja municije na borbene poloţaje.
U ovaj logor dovedeni su i Bošnjaci koji su bili izbjegli u Crnu Goru pa ih je tamošnja
vlast pohapsila i predala Karadţićevim zloĉincima. Također, u ovom logoru boravili su
i bošnjaĉki politiĉki lideri iz crnogorskog dijela Sandţaka, uhapšeni u montiranom
politiĉkom procesu 1993./'94. godine, kada im je na teret stavljen pokušaj navodnog
oruţanog otcjepljenja Sandţaka od tada SR Jugoslavije.
Zatvorski muĉitelji U muĉenju i ubijanju logoraša naroĉito su se isticali straţari
37
unutrašnjeg voda: Milenko Burilo Buši, Dragomir Obrenović Obren, Zoran Matović
Zoka, Vlatko Pljevaljĉić, Vitomir Miĉević Vito, Radovan Vuković, Jovo Savić, Zoran
Vuković, Milovan Vuković i Savo Todović Bunda. Pored njih, u muĉenju su se isticali i
vojni policajci iz Foĉe, koji su uvijek, kad god bi to zaţeljeli, odlazili u logor i tukli
logoraše. Među njima su se najviše isticali braća Banović Branko i Danko, Dragan
Đurović te Dragan Ćosović Ćosa.
Primjeri zloĉina u ţenskim logorima
Što se tiĉe ţenskih logora, nema preciznih podataka o broju logorašica i broju onih
koje su silovane. Te logore smo pobrojali, a što se tiĉe torture koju su preţivjele te
ţene, ona se teško moţe iskazati rijeĉima. Navest ćemo primjer kroz zloĉinca
Dragoljuba Kunarca, koji je od juna '92. pa do februara '93. godine bio komandant
specijalnih izviđaĉkih jedinica. On je u svoj štab, inaĉe smješten u kući Osmana Đikića,
u kojem je boravio sa 15 do 20 svojih vojnika, dovodio zatoĉene Bošnjakinje iz logora
''Partizan'' svojim vojnicima na silovanje. Silovanja je i liĉno vršio. Osim u ovu kuću,
Kunarac je odvodio Bošnjakinje i u Karamanovu kuću u Miljevini gdje su također
silovane. Prilikom silovanja govorio je ţrtvama da će rađati djecu a da neće znati ni ko
im je otac. Neke od ţrtava imale su samo 12 godina. Neke od ţena zadrţane su u
Karamanovoj kući i tu su bile stalno silovane, a pored te torture morale su odrţavati
kuću za ĉetnike. Drugi primjer je prodaja djevojĉice od 12 godina. Nju je nakon više
silovanja od strane nekoliko ĉetnika prodao Radomir Kovaĉ drugom vojniku.
Komšijska kama
U 13 sela koja pripadaju mjesnoj zajednici Luka ubijeno je 36 Bošnjaka. Granatiranja
ovih sela poĉela su 8. aprila '92. godine iz miljevinskog sela Budanj, a najjaĉa su bila
14. maja. Kakve zloĉine su ĉetnici ĉinili u selima Luke, govore primjeri iz Daniĉića, gdje
su Srbi iz porodice Vuković iz sela Kozje Luke masakrirali devet ĉlanova porodice
Nurke Karahasanović, koji su se skrivali u šumi Radoviš. Primjer zloĉina je i selo Pirni
Do, gdje su ubijeni Bego i Nura Jahić. A, ubistvo Muje Osmankovića u selu Hrđavci
najdrastiĉniji je primjer ĉetniĉkog zloĉina u Lukama. Dogodio se u maju '92. godine
kada su Srbi macolom razbili jedan nišan na mezarju i na njega nabili Osmankovića.
Stradanje Bošnjaka Luke Organizatori zloĉina u Lukama su pripadnici Kriznog štaba iz
Miljevine, a izvršitelji su uglavnom lokalni Srbi iz sela Kozje Luke. Najviše zloĉina
uĉinili su ĉlanovi porodice Vuković: Brane, Luka i Milorad, potom Blagoje Golubović,
Miodrag Stanić te Rajko Todorović. U zloĉinima uĉestvuju i Srbi iz Miljevine,
pripadnici porodice Elez, kao i Njegoslav Bošković. Tu su i vojvoda Simo Mojević iz
Ustikoline sa svojim sljedbenicima, zatim neki od ĉlanova porodica Škipina i Miletić,
pa Sreten Vujadin i Sreten Kovaĉević iz sela Tulovići koje pripada Ustikolini. Branitelji i
mještani mjesne zajednice Luka povukli su se 1. juna '92. prema Grepku, prema
slobodnoj teritoriji, tako da na ovom podruĉju nije bilo velikog stradanja mještana.
Zlocin u mjesnoj zajednici Trnovaĉa – Brod
Na podruĉju mjesne zajednice Trnovaĉa – Brod u devet sela ubijeno je ili se vodi kao
nestalo 115 Bošnjaka. Sela ove mjesne zajednice nalaze se na putevima koji vode od
Foĉe prema Sarajevu i Dubrovniku. Prva stradanja desila su se u selu Điđevo, u koje
ĉetnici ulaze 20. aprila, nakon što su najprije u selo došli komšije Dragan i Zoran
38
Pejović i Rajo Stanojević sa ultimatumom za predaju oruţja. Nedţib Hadţimusić je to
odbio i onda otpoĉinje granatiranje sa svih strana. Otpor je bio kratkotrajan i ĉetnici
na ĉelu sa Anđelkom Veljovićem ulaze u selo. Muškarce zatvaraju u kuću Bore Dţajića,
a ţene i djecu u kuću Sulejmana Hodţića, da bi naveĉer muškarce krvave i isprebijane
odveli na livadu Bare. Neki su odmah ubijeni, a drugi otjerani u koncentracioni logor
u KPZ Foĉa. Sutradan, 21. aprila, hapsili su skrivene muškarce. Neke, poput Ferida
Krše, ubili su pored Drine nakon prethodnog iţivljavanja i muĉenja. Nešto kasnije, u
maju, Srbi su odvodili iz sela, u više navrata, ţene i djevojke u štab na Brodu na Drini.
Tamo su muĉene i silovane.
Sela Bjeliš, Raoniĉko Brdo, Kovaĉići, Radaĉići i Štovići okupirana su 4. i 5. juna '92.
godine. Bošnjaci ovih sela predali su nešto malo oruţja što su imali pred sami rat,
tako da su bili potpuno bespomoćni i pod stalnom straţarskom kontrolom od strane
komšija Srba. Nadgledanje Bošnjaka i straţe drţali su Srbi iz sela Gradac, a predvodili
su ih Nikola i Mirko Kovaĉević, te Jovo Vukadinović sa svoja ĉetiri sina. Na zvjerski
naĉin pobijeni su stanovnici štovićkih sela. Paljeni su ţivi u svojim kućama. Komšije
Srbi su se iţivljavali nad staricama i nejaĉi. Tako je Gojko Vasiljević Gica natjerao jednu
staricu da se skine gola, a onda je strpao u šaht od vode.
Glavni poĉinitelji zloĉina nad Bošnjacima u mjesnoj zajednici Trnovaĉe – Brod bili su
komšije Srbi. Jedinica ''Sveti Sava'' prednjaĉila je u zloĉinu, a na ovom podruĉju
djelovao je i srpski odred vojne policije ''Dragan Nikolić'' iz Foĉe, predvođen Jankom
Janjićem Tutom, Dragoljubom Kunarcem Ţagom, braćom Banović itd. Ideolozi zloĉina
u ovoj mjesnoj zajednici bili su njeni ĉlanovi Kriznog štaba: Drago Krunić, Anđelko
Veljović, Ilija Ĉalasan, Drago Fulurija, Rajo Stanojević, Stamen Ranđelov, Zoran i
Dragan Pjević, Nebojša i Vojo Kalajdţić. Svi su oni i direktno uĉestvovali u napadima
na selo Điđevo, a pored njih zloĉine su na ovom podruĉju ĉinili i: Radmilo Ostojić,
Mirko Babić, Boro Višnjić, Nebojša Rakić, Zdravko Vasiljević, Jelena i Rade Babić, Mišo
Bajić, Desimir Ĉalasan, Slavica Fulurija, Zoran Pavlović, Slobodan Popović, Zoran
Tomović, sinovi Nikole Bodiroge, kao i izvjesni Komljenović. U štovićkim selima
također su komšije Srbi dominirali u zloĉinima. Predvodio ih je Milivoje Radović iz sela
Gradac, raniji komandir stanice policije u Foĉi, a svjedoci su prepoznali među
ĉetnicima i komšije Ljubana Milanovića iz Avdagića Luke, Slavka Kovaĉevića iz Lisiĉića,
Vladu Kovaĉevića sa sinom Savom iz sela Bjeliš, zatim Jovu i Slobodana Škipinu,
Vojislava
Milanovića sa sinovima.
Jabuka i Ustikolina
U selima mjesne zajednice Jabuka ubijeno je 22 ljudi, u 10 sela. Ovo podruĉje je
posljednje došlo na udar agresora, tako da je stanovništvo moglo izbjeći. Oni koji su
ostali u kućama, pobijeni su.
U mjesnoj zajednici Ustikolina ubijeno je ili se vodi kao nestalo 199 Bošnjaka. Svi su
ubijeni na najbrutalnije naĉine: klanjem, spaljivanjem u kućama i štalama, strijeljanjem.
Od 21 mjesne zajednice u Foĉi, u ovoj je bilo najveće stradanje civilnog stanovništva.
Nikakav otpor nije pruţen agresoru, niti je bilo nekakvog organiziranog povlaĉenja ili
bijega na slobodne teritorije. Jednostavno su ţrtve ĉekale svoje dţelate. Za razliku od
39
Bošnjaka, komšije Srbi dobro su se naoruţali i spremili za rat. Neki od zloĉinaca u ovoj
mjesnoj zajednici su: Vinko Šubara, Radmilo Mihajlović, Zdravko Mijović, Slaviša
Miliĉević, Arsen Blagojević, Zdravko Joković, Novislav Kovaĉ, Novak Blagojević, Ţeljko
Škobo, Miladin Pejović, Brane Vuković, Sreten Vujadin, Boško Divljak, major JNA koji
je zajedno sa Petrom Mihajlovićem 26. aprila '92. godine koordinirao napad na
Ustikolinu, Milika Golubović, Sreten Starović, zatim Ţeljko, Drago, Vasilj, Mile i Neđo
Blagojević, Radmilo Miletić, Rajko Todorović, Milan Maljković, major JNA Slavko
Miliĉević, vodnik JNA Zoran Marić, kao i pripadnici vojne policije iz Foĉe Zoran
Vuković, Dragan Zelenović, Dragoljub Kunarac, Janko Janjić i dr.
Stradanje Ĉelikova Polja
U 12 sela mjesne zajednice Ĉelikovo Polje ubijeno je ili se još vodi kao nestalo 50
Bošnjaka. Sela ove mjesne zajednice nalaze se na desnoj strani Drine uzvodno od
Foĉe. Prva ţrtva ove mjesne zajednice bio je Dţemil Polovina koji je ubijen 26. maja, a
glavni zloĉini poĉinjeni su 8. juna, a poĉinili su ih uglavnom komšije Srbi. Pred
naletom Srba 8. juna većina stanovništva Ĉelikova Polja bjeţi u šumu i tu se skriva
danima. Zahvaljujući odvaţnosti nekolicine mladića, noću 23. juna, 173 mještana na
malim ĉamcima prelaze Drinu i odlaze na planinu Vuĉevo, gdje se prikljuĉuju
Bošnjacima iz sela Sutjeske. Jedan broj ţena i djece uspio je preći most na Šćepan-
Polju i preći u Crnu Goru. Međutim, ovim nije okonĉano stradanje mještana ovih sela,
jer su mnogi stradali kasnije prilikom povlaĉenja zbjega preko Zelengore. Kao
poĉinitelje zloĉina svjedoci su prepoznali: Ljubomira Dostića, komandanta bataljona,
Simu, Dušana, Vladimira i Dejana Kovaĉa, Dragana i Zorana Nitkovića, Vukadina i
Milutina Perišića, Miluna i Slobodana Milanovića, Rajka Mijovića, Radomira, Radosava
i Vlastimira Pavlovića, Savu Pejovića, Slobodana Starovića, Rajka Krnojelca, Nenada
Drakulu, Tošu Kalajdţića, Valerijana Simića, Zdravka Vasiljevića, Sloboda Ćurĉića,
Zorana Mijovića, Mišu i Danila Pavlovića, Radovana Vukovića, Velju i Zdravka Mijovića,
Vukolu Vujovića, Obrada Mališa.
Mjesne zajednice Dragoĉevo i Godijeno
U pet sela mjesne zajednice Dragoĉava stradalo je 30 mještana, Bošnjaka. Scenarij je
isti kao i u drugim mjesnim zajednicama. Prvo se Bošnjacima postavi ultimatum za
predaju oruţja, a onda, kada oni to urade, slijedi ubijanje. Prvi zloĉin u ovoj mjesnoj
zajednici poĉinjen je 22. aprila u selu Saš. Okrutnost je prisutna i kod ovog zloĉina:
klanje, paljenje u kućama i sl. Nakon 22. aprila u više navrata Srbi upadaju u sela i pale
i pljaĉkaju. Zloĉine su uglavnom ĉinile komšije iz susjednih sela, a glavni je bio Simo
Bodiroga, šumar iz Dragoĉeva, i Miladin Pjano sa sinovima, iz Potpeći. Spominju se još
i ĉetnici iz porodice Vilotić, kao i sinovi Todora Simovića.
Mjesna zajednica Godijeno ima 10 sela, a stradalo je 47 mještana. Ĉetnici su zloĉine u
ovim selima ĉinili sve do avgusta '92. godine, dok i posljednjeg Bošnjaka nisu ubili ili
dok nije pobjegao. Prijetnje su poĉele još 19. aprila od strane ĉetnika na ĉelu sa
samozvanim vojvodom Borom Ivanovićem. Bošnjaci ovih sela sa desne strane
Ćehotine izbjegli su prema slobodnoj teritoriji, ali oni na lijevoj strani nisu imali tu
sreću, ostali su u okruţenju ĉetnika. Zloĉine su ĉinili komšije Srbi: Ĉedo, Anđelko,
Borivoje, Radojica, Mile, Spomenko i Strajo Perišić, zatim Mile Bodiroga, Borislav i
40
Dobrislav Pjano, Ljuban i Dragan Vuković, Vlado Simović i dr. Dţamija u Godijenu
zapaljena je 2. maja, a munara srušena dan kasnije.
Zloĉini u Slatini, Vikoĉu, Ĉelebićima
U devet sela mjesne zajednice Slatina stradalo je 20 Bošnjaka. Prvi upad u ova sela
dogodio se 2. maja, tada Srbi pale nekoliko sela i ubijaju zatekle. Narod se sklanja u
šume iznad sela, a onda se prebacuje na slobodnu teritoriju Goraţda. U ovoj mesnoj
zajednici pruţen je otpor ĉetnicima sa nešto malo oruţja, uglavnom lovaĉkog. Od te
grupe naoruţanih Bošnjaka formirana je Slatinska ĉeta koja ĉetnicima nanosi gubitke
sve do konca '94. godine. Među ĉetnicima istiĉu se Milivoje i Vojislav Đorđević,
Nebojša Vrećo, Velimir Višnjić, Milutin Vilotić i dr.
Sedam sela mjesne zajednice Vikoĉ imalo je 30 ţrtava. Srbi su u sela ove zajednice ušli
8. avgusta '92. godine. Zloĉinci su bili komšije, ali i pomoćnici iz Ĉelebića, Jošanice i
Brusna, te ĉetnici iz Crne Gore. Poĉinili su svirepe zloĉine. ''Prilikom upada u selo
Papratno Donje, hvataju Miralema Ahmića. Mladić je imao samo 22 godine. U blizini
škole u Papratnu vješaju ga za noge na jednu krušku. Ispod glave su mu naloţili vatru.
Mladić je od bolova vrištao, trzao se, uvijao... Poslije toga su poluugljenisano tijelo
skinuli sa kruške, stavili ga na obliţnji plot i ponovo naloţili vatru ispod već mrtvog
tijela mladića... U drugom sluĉaju, u selu Papratno Gornje, na svirep naĉin ubijena je
Kenda Trako. Odrali su joj koţu sa tijela do pasa i tako je ostavili naslonjenu na među
pored kuće Memije Šoro. Tog 8. avgusta '92. zapaljena je škola i dţamija u Vikoĉu.
Sva sela su, također, spaljena. U zloĉinima se, prema kazivanju preţivjelih mještana,
istiĉu komšije: Pero Kovaĉ, Ilija Ĉanĉar, Rade Kovaĉ, Spomenko Arsenić, Neđo Mitrić i
Milenko Arsenić'', pišu Preljub Tafro i dr. Bećir Macić u knjizi ''Genocid nad
Bošnjacima na podruĉju općine Foĉa 1992.-1995.''
U 16 sela mjesne zajednice Ĉelebići, Zavait i Jošanica ubijeno je 58 mještana. O
stradanju Bošnjaka u ovim krajevima malo se zna, jer nema onih koji su preţivjeli
ĉetniĉke torture. Oni koji su pobjegli, to su uĉinili pravovremeno, a oni koji su ostali,
ubijeni su. Zloĉin u selima Ĉelebića izvršen je 27. jula, a u selima Zavaita 12. avgusta.
Po zloĉinu istakli su se komšije: Mitar Kunarac, Vlastimir Avram, Bobo Jolović, Rajko
Milanović.
Ubijanje Bošnjaka po selima
Stradanje foĉanskih Bošnjaka nije bilo vezano samo za grad i prigradska naselja, već
se događalo po cijeloj općini. Ubijene su stotine Bošnjaka po foĉanskim selima,
hapšeni su i odvođeni u logore, ţene su silovane i drţane kao robinje za seksualna
iţivljavanja, paljene su kuće i ljudi u njima.
Ĉetnicki zloĉin u selima Sutjeske
U 20-ak sela mjesne zajednice Popov Most, odnosno sela na Sutjesci, ubijeno je i vodi
se kao nestalo blizu 100 Bošnjaka. Većina sela je popaljena i uništena. Prve znake
pripreme zloĉina na ovom podruĉju Srbi su pokazali još u ljeto 1991. godine kada je
70 naoruţanih Crnogoraca iz crnogorskog sela Mratinja prešlo na teritoriju Foĉe u
selo Vuĉevo. Došli su u posjetu Jakši Jovoviću i da, pokazujući svoje naoruţanje,
zastraše Bošnjake. A, još od ranije poĉela je netrpeljivost Srba sa podruĉja Sutjeske
prema komšijama Bošnjacima. Sve se više budio srpski nacionalizam i javno
41
ispoljavala mrţnja prema komšijama Bošnjacima. Srbi se obuĉavaju po selima, u selo
Ĉelebiće pristiţe vojska sa vukovarskog ratišta, prolaze uz pucnjavu, psovke i
provokacije jedinice JNA prema Dubrovniku. Srbi se naoruţavaju i pripremaju za rat.
Ĉim se poĉelo pucati u Foĉi, Srbi na Sutjesci prave barikade, postavljaju topove i
okreću cijevi prema selima gdje su Bošnjaci. Vode se nekakvi pregovori, a zapravo su
to ultimatumi koje Srbi daju Bošnjacima da predaju oruţje i da im navodno neće niko
ništa. Pregovori se vode u više navrata, prvi 16. pa onda 25. aprila. Poĉinje predaja
oruţja, ali samo onog trofejnog i lovaĉkog, ostalo Bošnjaci, vođeni iskustvima iz
Drugog svjetskog rata, skrivaju. Nakon ovoga poĉinju pretresi bošnjaĉkih kuća. Jedna
skupina od 800 Bošnjaka otišla je put Gacka. Jaĉa i srpska propaganda i
padaju prve ţrtve. Ubijen je Hajro Lugušić. Bošnjaci se skrivaju po šumama i
planinama. Tada na teren Sutjeske preko brda iz Sarajeva stiţe Zaim Bešević,
demobilizirani major JNA. Dolazi sa namjerom organiziranja otpora i pomoći
zbjegovima pri povlaĉenju. Nastaje ĉuveni bataljon ''Sutjeska'', zahvaljujući kojem
4.500 Bošnjaka Sutjeske uspijeva da se probije do slobodne teritorije, a ovaj bataljon
se isticao kasnije na ratištima širom BiH.
Pored mještana sela Sutjeske, u brda ovih krajeva pristiţu i Bošnjaci iz drugih sela, ali i
općina, poput Gacka. Svi priĉaju o velikim zloĉinima koje Srbi, komšije i pridošli
dobrovoljci, ĉine po njihovim selima. Na planini Vuĉevo i na Zelengori Bošnjaci se
koncentrišu i uz pomoć Beševića dobro organiziraju, moţe se reći, izbjegliĉke
kampove. Imaju straţe, izvidnice, miniraju se mogući ĉetniĉki prilazi, što je urodilo
plodom jer je u dva navrata poginulo 19 ĉetnika koji su htjeli prići izbjeglim, ali
organiziranim Bošnjacima na Vuĉevu. Srbi, ne mogavši prići Bošnjacima, granatiraju ih
sa odstojanja, a aktivna je i avijacija. Istovremeno pale sela i ubijaju na najsvirepije
naĉine one koji su ostali u selima, najĉešće zbog nemoći i bolesti. Topovskim
projektilima 12. juna ĉetnici ruše dţamiju u Šadićima. Iako je odbrana izbjeglih u
Vuĉevo i Zelengoru uspješna, ipak ţivot postaje sve teţi za njih. Ponestaje im oruţja,
hrane, lijekova, sanitarija, a ĉetnici tuku sve više i sa nekoliko strana, iz pravca
Kalinovika, Mratinja i sa prevoja Ĉemerno.
Na Gorama iznad Šadića 12. jula odrţan je sastanak na kojem je donesena odluka o
probijanju prema slobodnoj teritoriji. Proboj poĉinje 15. jula sa Zelengore, a 17. sa
Vuĉeva. Probijanje zbjegova dosta uspješno štite pripadnici ''Sutjeske'', iako je bilo
ţrtava kako od granata, tako i u borbama kada bi se naišlo na ĉetnike. Proboj je trajao
devet dana i noći, a pojedinci koji su iz raznih razloga zaostajali, probijali su se i po 15
dana. Preţivjeli Bošnjaci Sutjeske među kljuĉne liĉnosti zloĉina u ovom kraju istiĉu:
Jovana Vukovića, vojvodu i komandira svih srpskih snaga na ovim prostorima, zatim
Ratomira Mastilovića, Tihomira Aćimovića, Ţeljku Majdova, Ljubomira Kovaĉevića,
Đoku Vukovića, Ljubu Milinkovića, Dušana Ţivanovića, vojvodu Zdravka Vladiĉića,
Dragana Vladiĉića, Sinišu Nitkovića, Zorana Papricu, Dragana Mališića, Nešu Ostovića,
Gojka Lalovića, Zdravka Pavlovića, Luku Tanovića...
Zloĉin u Jeleĉu
U mjesnoj zajednici Jeleĉ, u njenih 11 sela, stradalo je oko 120 Bošnjaka. Stradanja su
poĉela 1. maja 1992. godine i trajala su sve do oktobra. Zloĉinci su bili domaći Srbi,
42
komšije. Metode koje su ĉetnici primijenili tokom zloĉina u Jeleĉu sliĉne su metodama
koje su primjenjivali i u drugim krajevima Foĉe i BiH. Najprije su pozvali Bošnjake da
predaju oruţje, onda su blokirali podruĉje barikadama, postavili artiljeriju na sigurno
odstojanje i već 1. maja poĉinju granatirati jeleĉka sela. Granatiranje sa Vratla iznad
Jeleĉa, stare ceste prema Kalinoviku trajalo je tri dana. Nemoćan i praktiĉno
nezaštićen bošnjaĉki narod povlaĉi se u planine. Ĉetvrtog maja Srbi upadaju u Jeleĉ i
najsvirepijim metodama ubijaju sve koje su zatekli, uglavnom nemoćne i bolesne, ali i
one naivne pojedince koji su vjerovali svojim komšijama. Ţive ih spaljuju u kućama,
kolju, siluju. Srbi nastavljaju naprijed, a Bošnjaci se sve više povlaĉe u planine.
Desetog maja ĉetnici napadaju šumsko radilište na Paleţima gdje se skrio dio
izbjeglog stanovništva.
Sukobi se nastavljaju i narednih dana, a 20. septembra Bošnjaci uspijevaju na
Papratnim Njivama zadati jak udarac ĉetnicima, ubivši ih 38. Ali, granatiranje zbjegova
se nastavlja. Bliţila se i zima i odluĉeno je da se i ova grupa prebacuje prema
slobodnoj teritoriji, a uz pomoć brigade ''Sutjeska''. Probijanje je poĉelo 1. oktobra i
trajalo je 10 dana. Organizatori zloĉina u mjesnoj zajednici Jeleĉ, između ostalih, bili
su Ljubo Ninković, potpukovnik Pavlović iz garnizona JNA u Kalinoviku i Vojko
Cicković iz Miljevine. U izvršenju zloĉina istakli su se: samozvani vojvoda Pero Elez,
nastavnici iz Miljevine Risto Trifković i Pero Krunić, naĉelnik srpske policije Miljevine
Milenko Vuković. Pored njih u zloĉinu su se istakli još i Ţeljko, Pavle, Luka, Nenad,
Rade i Slavko Elez, zatim Rajko Milutinović, Radmilo Vuković, Zoran Ivanović, Nenad
Janković, Gojko Jojić, Ţeljko Krunić, Zdravko Milutinović,
Drago Ninković, Risto Ostojić, Dragan Ronĉević, Ţivko Miletić i dr.
Miljevinski zloĉini i zloĉinci
U sedam sela mjesne zajednice Miljevina ubijeno je 68 Bošnjaka. O zloĉinima u
rudarskom naselju Miljevina i okolini nema puno svjedoĉenja, jer su ovdje ĉetnici
ubijali neostavljajući svjedoke u ţivotu. Zloĉini su se dešavali tokom maja, juna, jula, a
zloĉinci su bili komšije Srbi. Pošto je većina građana ovog naselja radila u rudnicima,
kako Bošnjaka tako i Srba, onda se moţe reći da su rudari Srbi ubijali kolege Bošnjake.
U Miljevini su poĉinjeni i veliki zloĉini silovanja Bošnjakinja. Karamanova kuća
pretvorena je u javnu kuću u kojoj su silovane i drţane u zatoĉeništvu mlade
Bošnjakinje, bilo ih je ĉak od 12 godina. Također, i mnoge druge kuće su pretvarane u
mjesta silovanja i iţivljavanja komšija nad svojim komšinicama. I motel u Miljevini
sluţio je za silovanja. Sva sela u mjesnoj zajednici Miljevina popaljena su i porušena.
Ideolozi i izvršitelji zloĉina u Foĉi su, prije svih, pripadnici Kriznog štaba ove mjesne
zajednice predvođeni Pavlom Elezom.
U Kriznom štabu još su bili: Pero Elez, Pavlov sin; rudarski inţinjer Slavko Stanković
koji je bio i predsjednik IO SO Foĉa; trgovac Brane Stanković; oficir JNA Stojan
Stanković; inţinjer Nikola Baja Golijanin; te Dragan Todorović i Savo Milovanović. Tu
su još: Ljubo Ninković, republiĉki sindikalni funkcioner; potom već spomenuti
nastavnik Risto Trifković. On je formirao javnu kuću od kuće Kahrimana. Svjedoci za
njega kaţu da je zaklao svoja dva uĉenika, braću Barlove. Također kaţu da je zaklao i
hodţu Murata Drinjakovića i staru Zejnu Suljević. Skupa sa Draganom Ćosovićem i
43
Ljubom Cicmilom zaklao je Alemu Barlov u selu Trošanj. U kljuĉne zloĉince Miljevine
ubrajaju se još i Miljenko Vuković, naĉelnik SUP-a u Miljevini, nastavnik Miloš Krunić,
za koga svjedoci kaţu da je liĉno ubio Zahida i Hamida Šalaka, te da je sauĉesnik u
ubistvu hodţe Ćamila Tuzlaka. Tu su još: Novak Stanković, Mićo Vuković, Dobro
Stanković, Neđo Todorović, Zdravko Tešević, Neđo Dunić, i izvjesni novinar Cerović.
Ova grupa je u selu Mrđanovićima 24. juna '92. ubila sedam ţena.
Neđo Golubović je još jedan od miljevinskih zloĉinaca koji je skupa sa Pavlom Elezom
na Mitrovom Vrelu ubio Murisa Hrbinića, Hamida Muhovića, Ahmeta Ramovića i
jedno romsko dijete. Treba spomenuti i: Neđu Boškovića, Radu Draškovića, Petra
Pejovića, Ljubu Zelenovića, Peru Ninkovića, Zorana Ivanovića, Duška Jovovića,
Miroslava Delića, Gorana Ćosovića, Gorana Milutinovića, Radmila Davidovića, Dana
Šošića, Velibora Vukovića, Dušana Ivanovića, Dragana Janjića, Miću Orlovića, Biljanu
Mrgud, Jelenu Cicović, Maricu Simović, Nadu Stanković, Vladu Golubovića, Sašu
Gagovića, Tomu Ostojića, Dragana Teševića, Jagu Mališa, Njegu Boškovića, Radivoja
Pavlovića, Radivoja Filipovića, Slobodana i Aleksu Markovića itd.
Zloĉin u mjesnoj zajednici Kratine
Zloĉine u mjesnoj zajednici Kratine osmislili su i ĉinili isti oni koji su to radili i na
podruĉju Miljevine. Na ovom podruĉju u 11 sela poginulo je blizu 30 ljudi. Iako su
Bošnjaci ovih sela bili nenaoruţani, ĉetnici nisu smjeli napasti pješadijom ovo
podruĉje sve do 22. juna, iako su od samog poĉetka agresije gađali artiljerijom sa
Kolunskog brda i od crkve u Budnju. Kada su napali tog 22. juna, 70-ak seljana ove
mjesne zajednice bilo je organizirano u odbrani, pruţili su dobar otpor i više do
oktobra nije bilo napada. Kada su poĉela povlaĉenja u oktobru prema slobodnoj
teritoriji sa Zelengore, zbjegovi su prolazili kroz podruĉje Kratine odakle su se ljudi
prikljuĉivali zbjegovima, a onda su ĉetnici samo ušli i pobili one koji nisu mogli otići.
Slovom protiv zaborava
Preljub Tafro i dr. Bećir Macić odluĉili su istraţiti zloĉine u Foĉi, napisati knjigu o njima
i na taj naĉin od zaborava otrgnuti po ko zna koji put ponovljeni zloĉin nad
Bošnjacima Foĉe.Knjiga sa nazivom ''Genocid nad Bošnjacima na podruĉju općine
Foĉa 1992.-1995.'' izašla je 2004. godine u izdanju Instituta za istraţivanje zloĉina
protiv ĉovjeĉnosti i međunarodnog prava. Recenzenti ove knjige bili su prof. dr. Ismet
Dizdarević i mr. Suljo Borovina, a knjiga je podijeljena u tri dijela: ''Ţrtve na podruĉju
Foĉe – izvan logora'', ''Ţrtve u logoru Kazneno-popravni dom'' i ''Prilozi''
Piše: Ramiz Hodţić
Cjelokupno podrinjsko podruĉje, ĉiji je dio i Foĉa, među prvima je bilo na udaru
velikosrpskih snaga, s namjerom da se i na tom dijelu Bosne i Hercegovine realiziraju
velikodrţavni srpski ratni ciljevi – stvaranje ĉistih etniĉkih (srpskih) prostora i genocid
nad Bošnjacima. U tom kontekstu je i podruĉje Foĉe paradigma zloĉina koji su
izvršeni u Bosni i Hercegovini, a koji se, pored ostalog, ogledaju u prijekim
egzekucijama, prisilnom premještanju ili deportaciji Bošnjaka, neĉovjeĉnom
postupanju tokom i nakon napada na gradove, sela i naselja, fiziĉkom, psihiĉkom i
seksualnom zlostavljanju, prisiljavanju na ţivot u nehumanim uvjetima, protupravnom
zatoĉenju, prisilnom radu, bezobzirnom razaranju grada, sela i naselja, te posebno
44
potpunom rušenju vjerskih objekata, pljaĉkanju i uništenju privatne imovine itd.
Zloĉin se ne moţe sakriti
Polazeći od ovih ĉinjenica, Preljub Tafro i dr. Bećir Macić odluĉili su istraţiti zloĉine u
Foĉi, napisati knjigu o njima i na taj naĉin od zaborava otrgnuti po ko zna koji put
ponovljeni zloĉin nad Bošnjacima Foĉe. Knjiga sa nazivom ''Genocid nad Bošnjacima
na podruĉju općine Foĉa 1992.–1995.'' izašla je 2004. godine u izdanju Instituta za
istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i međunarodnog prava. Recenzenti ove knjige
bili su prof. dr. Ismet Dizdarević i mr. Suljo Borovina, a knjiga je podijeljena u tri dijela:
''Ţrtve na podruĉju Foĉe – izvan logora'', ''Ţrtve u logoru Kazneno-popravni dom'' i
''Prilozi''. Navedeni dijelovi knjige predstavljaju koherentnu cjelinu u kojoj su
argumentirano prikazani zloĉini na podruĉju Foĉe. O kvalitetu, vrijednostima i znaĉaju
ove knjige najbolje govori izdavaĉ u svom predgovoru za knjigu.
''Planiranje, pripremanje i izvršenje zloĉina ostvareno je, kao i u drugim podruĉjima,
raspoređivanjem artiljerije, u ovom sluĉaju oko Foĉe, naoruţavanjem srpskog
stanovništva, aferama u radnim organizacijama 'Foĉatrans' i 'Ozren', organiziranjem
obiljeţavanja raznih praznika sa nacionalistiĉkom euforijom, zahtjevom bošnjaĉkom
stanovništvu za predaju oruţja, formiranjem 'srpskih institucija' (krizni štabovi, MUP,
školstvo, zdravstvo i dr.), vođenjem besplodnih pregovora, zauzimanju sredstava
informiranja (posebno radija), otpuštanju sa posla radnika bošnjaĉke nacionalnosti,
intenzivnim i bezobzirnim granatiranjem naselja sa bošnjaĉkom većinom, progonom,
zatoĉenjem, silovanjem i prijekim egzekucijama civilnog stanovništva, pljaĉki privatne
imovine, rušenju vjerskih objekata i dr.
Ţrtve na podruĉju Foĉe – izvan logora
U prvom dijelu knjige 'Ţrtve na podruĉju Foĉe – izvan logora' prezentirana su
najznaĉajnija saznanja do kojih su došli autori o zloĉinima protiv civilnog stanovništva,
gdje je van logora ubijeno 1.113 lica, od ĉega 958 na podruĉju Foĉe, 84 van Foĉe, a
71 se vodi kao nestali. Sva gnusnost zloĉina pokazana je u klanjima, nabijanjima na
kolac, šutanjem glava ţrtava, ubijanju bolesnika, bacanju u Drinu unakaţenih tijela,
masakriranju djece, ţena i staraca, paljenju i pljaĉkanju kuća i radnji, ubijanju ĉitavih
familija, u strahotama koncentracionih logora itd. Sistematska obrada zloĉina (grad
Foĉa i ostalih 15 mjesnih zajednica) omogućava ĉitatelju da se na pregledan i
sveobuhvatan naĉin upozna sa zloĉinima u gradu Foĉi, mjesnim zajednicama, selima,
zaseocima itd. Posebnu vrijednost predstavljaju uvodne napomene date za svaku
mjesnu zajednicu, u kojima se izlaţe hronologija agresorskih dejstava, njihovi zloĉini,
te pokušaj spasavanja bošnjaĉkog stanovništva. Zloĉini protiv civilnog stanovništva
obrađeni su tako što su, između ostalog, dati osnovni podaci o ţrtvama, a u nekim
prilikama i imena lica za koja se opravdano pretpostavlja da su poĉinitelji zloĉina.
Ţrtve u logoru Kazneno-popravni dom
Drugi dio knjige 'Ţrtve u logoru Kazneno-popravni dom' obrađuje oblike zloĉina u
muĉilištu KPD Foĉa. U vezi s tim autori posebno pruţaju podatke i o njihovim
osnovnim pokazateljima: vremenu djelovanja logora (od 17. aprila '92. do 10. oktobra
'94. godine), oblicima izvršenih zloĉina, kao što su: muĉenje zatoĉenika, njihovo
korištenje za 'ţivi štit', prisilan rad, uzimanje krvi, 'ĉistaĉi mina', ubijanja, bacanja tijela
45
u Drinu, zlostavljanja prilikom isljeđivanja, sakrivanje logoraša od Crvenog kriţa itd. U
knjizi je posebna paţnja posvećena tzv. 'razmjenama logoraša', pri ĉemu je veliki broj
izvođen iz logora uz obrazloţenje da ih vode u razmjenu, ali im se nakon izvođenja iz
logora gubi svaki trag. Na taj naĉin nestala su 404 zatoĉenika. Hronologija razmjene
to oĉigledno potvrđuje, jer se najĉešće ne zna sudbina logoraša iz grupe, njihov broj,
razmjena, likvidacija itd. Autori su uspjeli da sakupe osnovne podatke o ubijenim
logorašima (38) sa posebnim osvrtom na oblike zloĉina, koji su se najĉešće sastojali
od ubistava nakon muĉenja, te bacanja u Drinu.
Znaĉajni prilozi za knjigu
Knjiga u dijelu 'Prilozi' sadrţi svjedoĉenja stanovništva općine Foĉa prema
izjašnjavanju o nacionalnoj pripadnosti po naseljenim mjestima, a po popisu iz '91.
godine, te originalne fotografije o ekshumacijama do kraja 2001. godine. Autori su
prezentirali 12 do sada neobjavljenih izjava neposrednih preţivjelih uĉesnika
događaja u Foĉi od '91. Do '95. godine. Svaka izjava je obrađena, identitet svjedoka
zaštićen i naveden arhivski izvor, tako da je postignuta njihova sistematiĉnost i
preglednost. Sadrţinu izjava na najbolji naĉin odraţavaju njihovi jezgroviti i udarni
naslovi dati od strane autora. Po standardnim metodama ĉuvanja identiteta svjedoka
autori su svugdje gdje bi se mogla identifikovati liĉnost davatelja izjave primijenili do
sada korišten uobiĉajeni postupak. Imajući to u vidu, imena svjedoka su oznaĉena
inicijalima. U ovom dijelu knjige objavljeni su podaci o stanovništvu Foĉe prema
izjašnjavanju o nacionalnoj pripadnosti po naseljenim mjestima po popisu iz '91.
godine. Na sistematiĉan naĉin ĉitatelj će moći sagledati nacionalnu strukturu po
naseljima. Dokumentarne fotografije o ekshumacijama na podruĉju Foĉe do kraja
2001. ilustriraju aktivnosti na traţenju nestalih, te potresne prizore o zloĉinima koji su
izvršeni nad civilima Bošnjacima na podruĉju Foĉe.
Da se ne zaboravi
Ova knjiga predstavlja znaĉajan izvor za nauĉne, sudske i druge ustanove i uopće širu
javnost. Ona još jednom potvrđuje da je bez sistematskog prouĉavanja zloĉina,
odnosno genocida u istoĉnoj Bosni, ĉiji je dio i Foĉa, nemoguće dokumentovano
istraţiti ciljeve, obim i razmjere agresije na BiH. Knjiga je rađena na osnovu liĉnih
saznanja autora, izjava svjedoka i dosadašnjih rezultata istraţivanja zloĉina na
prostorima općine Foĉa, a posebno ekshumacija. Prema istraţivanjima, a posebno
izjavama oĉevidaca, naveden je jedan broj imena osoba za koje se sumnja da su
izvršile zloĉine na podruĉju Foĉe.'' Ova knjiga znaĉajno je koristila i autoru ovog
ĉlanka tokom istraţivanja zloĉina u Foĉi i pisanja o istom u sklopu feljtona ''Zloĉin''.
EGIDA 1
U prvom dijelu knjige ''Ţrtve na podruĉju Foĉe – izvan logora'' prezentirana su
najznaĉajnija saznanja do kojih su došli autori o zloĉinima protiv civilnog stanovništva,
gdje je van logora ubijeno 1.113 lica, od ĉega 958 na podruĉju Foĉe, 84 van Foĉe, a
71 se vodi kao nestali.
EGIDA 2
Ova knjiga predstavlja znaĉajan izvor za nauĉne, sudske i druge ustanove i uopće širu
javnost. Ona
46
još jednom potvrđuje da je bez sistematskog prouĉavanja zloĉina, odnosno genocida
u istoĉnoj Bosni, ĉiji je dio i Foĉa, nemoguće dokumentovano istraţiti ciljeve, obim i
razmjere agresije na BiH. Knjiga je rađena na osnovu liĉnih saznanja autora, izjava
svjedoka, i dosadašnjih rezultata istraţivanja zloĉina na prostorima općine Foĉa, a
posebno ekshumacija. Prema istraţivanjima, a posebno izjavama oĉevidaca, naveden
je jedan broj imena osoba za koje se sumnja da su izvršile zloĉine na podruĉju Foĉe.
Okupacija u 15 dana
Iako su se Srbi u Foĉi, kao i širom Bosne i Hercegovine, otvoreno, bez prikrivanja
pripremali za rat, za agresiju, većina Bošnjaka Bosne, pa i Foĉe naivno je vjerovala da
do agresije neće doći. Do poĉetka aprila 1992. godine Srbi u Foĉi imaju formirane
krizne štabove u gradu i po selima, naoruţani su, imaju planove napada, formirane
jedinice, prave spiskove za hapšenja i likvidacije, a Bošnjaci 5. aprila organiziraju
pacifistiĉka okupljanja ispred Skupštine općine. Ista stvar ponavlja se narednog dana.
Za to vrijeme Srbi su već u akciji. Zauzimaju stanicu policije u Miljevini.
Abid Ramović - prva ţrtva Istog dana, dakle 6. aprila, dolazi do prve pucnjave. Iz kuće
Ivanovića sa Duba puca se na ''Foĉatrans''. Dolazi do potpunog razdvajanja policije na
srpsku i bošnjaĉku. Na ĉelu srpske policije nalazio se Dragan Gagović, a na ĉelu
bošnjaĉke policije Zulfo Veiz. Naravno, ove policije ne mogu se porediti ni po kojoj
osnovi, posebno ne po naoruţanju i logistici. Sljedećeg dana, 7. aprila, poĉinje
otvorena akcija Srba u cilju okupiranja Foĉe. Pada i prva ţrtva, rijeĉ je o policajcu
Abidu Ramoviću, koji gine u policijskom automobilu dok je pokušavao do bolnice
prebaciti ranjenu Milevu Radojĉić, koju su ranili Srbi pucnjavom iz kuće Ivanovića u
pravcu ''Foĉatransa''. Prema jednoj verziji Ramović je poginuo od metka ispaljenog iz
kuće Ivanovića, a druga verzija kaţe da ga je ubio kolega Srbin koji je bio sa njim u
automobilu. Istog dana Srbi predvođeni SDS-om zauzimaju magacin oruţja TO u
Livadama i dijele svojim sunarodnicima. Zauzimaju i lokalnu radiostanicu, uspijevaju
kontrolirati sve prilaze gradu, a već grad prelijeću i prve granate. Stigle su i jedinice iz
Srbije koje su smještene u planinarski dom na Zabrani. Onaj dio svjesnih i
organiziranih Bošnjaka postavlja barikade u Donje Polje, a civili pripremaju skloništa
po podrumima. Sve vrijeme traju navodni pregovori između SDS-a i SDA, ali ne daju
rezultate, jer Srbi pregovaraju samo kako bi dobili na vremenu i kako bi Bošnjake što
više zaveli i obmanuli navodnom ţeljom da se sve završi mirno.
Granatiranje grada
Narednog dana, 8. aprila, Foĉa se granatira i pod stalnom je pušĉanom paljbom Srba.
Srpske zloĉinaĉke horde uspijevaju tog dana zauzeti Dom zdravlja i zarobiti prisutne
Bošnjake, ljekare Ibru Karovića i Avdu Šadinliju. Srpski hajduci ulaze u Carevu dţamiju
i na munaru stavljaju ĉetniĉku zastavu, a na dţamijski razglas puštaju ĉetniĉke pjesme.
Idućeg dana nastavlja se granatiranje, a srpsko rukovodstvo ultimativno traţi predaju
vlasti, na šta odbrana ne pristaje. Granatira se grad, zgrade i kuće su u plamenu, a
granate dolaze iz Zabrane i Orahova. Vodi se i pješadijska borba. Znatno slabije
naoruţani i organizirani Bošnjaci napuštaju grad i kreću se put Goraţda i put Crne
Gore. Granatiranje se nastavlja i narednih dana. Srbi lagano osvajaju dio po dio grada
i na kraju ulaze u njega. U Aladţi 10. aprila Srbi ubijaju Jusu, Raziju i Esmu Aganović.
47
Međutim, ţrtava ima i na srpskoj strani.
Gine im vojvoda Dragan Nikolić, sin Boţidara, komandir policijske ispostave u
Ĉelebićima i Miljevini. Srbi 11. aprila zauzimaju veći dio grada, a ostatak granatiraju.
Narednog dana Srbi pale Prijeku Ĉaršiju, trgovaĉko-zanatski centar, pale se bošnjaĉke
kuće i lokali.
Pljaĉka bošnjaĉke imovine Srpski zloĉinci konstantno napreduju u osvajanju grada.
Kako osvajaju koji dio grada, tako Bošnjake koji nisu izbjegli hapse i odvode u sabirni
logor u Livadama. Logor je smješten u magacinima TRO ''Perućica''. Osim domaćih
Srba, koji su izvukli iz svojih budţaka kokarde, u zloĉinima uĉestvuju i Srbi sa strane.
Nastavlja se granatiranje dijelova koje brane malobrojne snage Bošnjaka, a u
okupiranim dijelovima nastavlja se pljaĉka i paljenje bošnjaĉkih kuća i stanova. Već 13.
i 14. Srbi su u centru grada, a sa lokalne radiostanice oglašava se predsjednik SDS-a
Miroslav Stanić, koji navodno garantira sigurnost Bošnjacima koji ţele napustiti grad.
Petnaesti dan aprila bio je dan pljaĉke. Tog su dana dolazili Srbi i sa sela i pljaĉkali što
se
opljaĉkati i odnijeti moglo. Naredni dan upadom Srba u Donje Polje oko 18 ĉasova
grad je u potpunosti okupiran.
Sabirni logori Kako je u redovima Srba, predvođenih SDS-om, unaprijed već sve bilo
isplanirano, tako je odmah nakon okupiranja grada otvoren koncentracioni logor u
bivšem KP domu, u koji su smještani uhapšeni Bošnjaci do tada drţani po sabirnim
logorima. Sabirnih logora bilo je više. Već smo spomenuli logor u Livadama, a pored
njega tu su bili Srednjoškolski centar u Aladţi, DTV ''Partizan'', direkcija TRO
''Perućica'' u Gornjem Polju, barake hidrocentrale u izgradnji ''Buk bijela'', te
mnogobrojne privatne kuće. U sabirne, a onda u centralni logor Bošnjaci su dovođeni
iz svojih kuća.Jednostavno su nailazile srpske jedinice i po nekakvim spiskovima, ali i
bez njih odvodili su Bošnjake. Ĉlanovi SDA i drugi ugledni Bošnjaci bili su smješteni u
jedan magacin TRO ''Perućica'' u Gornjem Polju, barake hidrocentrale u izgradnji ''Buk
bijela'', te mnogobrojne privatne kuće. U sabirne, a onda u centralni logor Bošnjaci su
dovođeni iz svojih kuća. Jednostavno su nailazile srpske jedinice i po nekakvim
spiskovima, ali i bez njih odvodili su Bošnjake. Ĉlanovi SDA i drugi ugledni Bošnjaci
bili su smješteni u jedan magacin TRO ''Perućica''. O stanju u sabirnim logorima
govore Preljub Tafro i dr. Bećir Macić u svojoj knjizi: ''Ţivot u sabirnim logorima bio je
uţasan, bez hrane, vode, nuţnika... Svaki ĉas su u magacine ubacivali nove uhvaćene
ljude. Po noći su sa vrata prozivali neke od njih. Oni se više nikad nisu vraćali u
magacin. Po noći su se ĉule pucnjave iz Prevraćkog potoka, iznad baraka. Komandant
sabirnog logora u Livadama bio je Veselin Ĉanĉar, ekonomista u TRO 'Perućica'. Bio je
obuĉen u uniformu JNA, sa kapetanskim ĉinovima. U magacinu Srbi nisu zlostavljani.
Povremeno su u taj magacin ubacivali isprebijane ljude. Nisu mogli ni stajati na
nogama. Bili su to unakaţeni likovi poznanika: Muniba Veiza, Zulfe Veiza, Enesa
Uzunovića, Ibre Selimovića 'Spone' iz Tabaka. Svi su oni kasnije ubijeni u
koncentracionom logoru'', pišu Tafro i Macić u knjizi ''Genocid nad Bošnjacima na
podruĉju općine Foĉa 1992.- 1995. godina'' i o prvi danima agresije i napada
nastavljaju:
48
Okupacija 18. aprila ''Srbi zauzimaju i posljednje uporište odbrane Foĉe, Šukovac 18.
aprila 1992. godine. Foĉa je definitivno okupirana. Tada nastaje pakao za Bošnjake
koji su ostali u Foĉi i prigradskim naseljima. Kuće Muslimana su u plamenu. Nekako u
to vrijeme u Foĉu helikopterom dolazi Biljana Plavšić. Provozala se Foĉom u
opljaĉkanom automobilu tek ubijenog Foĉaka Adnana Isanovića. Vidjevši foĉanske
dţamije, koje još nisu bile porušene, uzviknula je: 'Kako će, molim vas, Foĉa biti srpski
grad, s ovoliko turskih dţamija.' Time daje jasnu poruku srpskim rušiteljima šta im je
raditi. Za kratko vrijeme, svih 11 foĉanskih dţamija nestalo je sa lica zemlje. Aladţa
dţamija, Careva dţamija, Atik Ali-pašina dţamija... Sve biseri islamske graditeljske
kulture, barbari su za kratko vrijeme sravnili sa zemljom. Građevinski materijal iz
Aladţe dţamije posluţit će da se proširi parkiralište ispred koncentracionog logora. I
sva druga obiljeţja vjekovnog ţivljenja Bošnjaka na ovim prostorima, uništavaju se.
Gori Islamska biblioteka sa vrijednim eksponatima, devastiraju se groblja.
Na sve strane se pljaĉka sve što je bošnjaĉko. U pomoć domaćim pljaĉkašima pristiţu
i oni iz Crne Gore, sa kamionima. Prepuni kamioni namještaja, bijele tehnike i svega
što su 'junaĉki' đetići opljaĉkali, odlazi prema Pivskoj planini. Poĉinju ubistva,
silovanja. Zabranjuje se kretanje Bošnjacima. Postaju svi taoci. Svi su u kućnom
pritvoru. Ĉeka se kada će dţelati udariti na vrata. Rušitelji i ubice ne ţele svjedoke
svojih nedjela. Svjedoke ili ubijaju ili odvode u koncentracioni logor. Ideolozima
genocida nad Bošnjacima Foĉe, Vojislavu Maksumiću i Veliboru Ostojiću, kao da nije
dovoljna ţestina sa kojom ubice i rušitelji izvršavaju njihove naredbe.Svojim 'vatrenim'
govorima na lokalnoj radiostanici podstiĉu ubice da brţe ubijaju, rušitelje da brţe
ruše. Za kratko vrijeme na podruĉju grada i prigradskih naselja ubijena su ili nestala
343 Bošnjaka (građanina) Foĉe. Najviše zloĉina poĉinjeno je u prigradskim naseljima
Tabaci, Zubovići, Susješno, Hamdići, Mijakovići i Ljubovići. U jednom danu u
Ĉohodarmahali, u kojoj su i u Drugom svjetskom ratu poĉinjeni strahoviti zloĉini, na
svirep naĉin je ubijeno 29 građana (24 se gubi trag u koncentracionim logorima). Te
zloĉine poĉinili su domaći Srbi, komšije ubijenih."
priredio:Kenan Saraĉ/focanskidani
design:Kenan Saraĉ
49
50
SUOČAVANJE SA PROŠLOŠDU
Objavljeno : 24. septembra 2018. ·
Ova predstava predstavlja dostojanstveno suočenje sa bolnom temom deportacije, vrada
dignitet žrtvama, budi uspavane građane, donosi neprospavane nodi zločincima, otvara
višemilenijsko pitanje može li zločin ostati nekažnjen bez teških posljedica po izvršioce,
njihove bližnje i društvo.
Zločin počinjen nad Bošnjacima koji su na samom početku agresije na Bosnu i Hercegovinu
prebjegli u Crnu Goru da bi se spasili, crnogorska vlast ni dvadeset sedam godina nakon
njihove sramne deportacije u ruke Karadžidevih dželata, ne želi kao temu. Otvoreno, sa
rijetkim moralnim dignitetom jasno je o zločinu deportacije svjedočio tadašnji policijski
inspektor Slobodan Pejovid, koji se, kako autor i u tekstu navodi „nije dao kupiti...“
Činilo se da vlasti odgovorne za ratni zločin uspješno peru ruke, jer je vrhovna pravosudna
institucija zemlje u dva navrata ustvrdila da zločina nije ni bilo, iako su vlasti isplatile četiri
miliona eura porodicama žrtava (kojih po Vrhovnom sudu Crne Gore nije ni bilo), a ni
književna, pa čak ni publicistička djela nisu progovorila o njemu, a crnogorska javnost, osim
čestitih izuzetaka, djelovala je u najboljem slučaju nezainteresovano, iako je dutanje uvijek
značilo odobravanje...
Zato i nije čudno što tekst “Deportacije” tri godine nije našao put do pozornica crnogorskih
pozorišta.
Likovi drame su životni, praktično preslikani iz života, surovo autentični i istiniti. Govoredi
kroz lik nekadašnjeg ministra policije, a kasnije ministra poljoprivrede o kontinuitetu
beskrupulozne i bezobzirne vlasti Vušurovid svoj dramski tekst čini ovovremenim, pa
praktično i svevremenim.
51
Vušurovidevih šest likova nosi šest individualnih drama koje kod gledalaca moraju otvoriti
mnoga bolna pitanja i izazvati nerijetko katarzične odgovore.
design:Kenan Sarač
24. Septembar 2018. ·

ODRŢANA PROMOCIJA PUBLIKACIJE Ratni zloĉini u Foĉi – presude
Udruţenje za društvena istraţivanja i komunikacije (UDIK) je u ponedjeljak, 24. septembra
2018. godine, organizovalo press konferenciju sa ciljem predstavljanja publikacije Ratni
zloĉini u Foĉi – presude. Knjiga je objavljena kao dio edicije Ratni zloĉini – transkripti
presuda sudova u BiH. Publikaciju su predstavili Edvin Kanka Ćudić, koordinator UDIK-a, i
Lejla Ĉengić iz Instituta za nestale osobe Bosne i Hercegovine.
Ovom knjigom UDIK objavljuje presude donesene pred sudovima u Bosni i Hercegovini
(Sud Bosne i Hercegovine i Kantonalni sud u Sarajevu), a koje se tiĉu ratnih zloĉina
poĉinjenih na podruĉju prijeratne opštine Foĉa. Tako se unutar knjige nalaze sljedeći
predmeti: Gojko Janković, Jasko Gazdić, Krsto Dostić, Mitar Rašević i Savo Todović, Neđo
Samardţić, Novica Tripković, Radovan Stanković i Veselin Ĉanĉar. Oni su osuđeni na
kazne zatvora od 4 do 34 godine. Najveću izreĉenu kaznu zatvora dobio je Gojko
Janković. Neki od osuđenih su danas već na slobodi. Iz KPD Foĉa Mitar Rašević je pušten
52
2010. godine, a Savo Todović 2014. Pored presuda, unutar knjige je priloţena lista sa
imenima i prezimenima osoba koje su do danas ekshumirane iz masovnih grobnica, a
koje su nestale na podruĉju prijeratne opštine Foĉa.
53
“Na podruĉju Foĉe prve ekshumacije izvršen su u periodu 1997. i 1998 godine. Prema
evidenciji Instituta za nestale osobe BiH na podruĉju Foĉe prijavljeno je 1.566 nestalih
osoba. Do sada je ekshumirano i identificirano 960 nestalih osoba, dok se za oko 600
osoba još uvijek traga”, izjavila je Lejla Ĉengić, na promociji publikacije Ratni zloĉini u Foĉi
– presude, dodajući da neke osobe nikada neće biti pronađene, naroĉito one koje su
baĉene u Drinu, ali da neke ubijene, ĉak i kada su pronađeni njihovi posmrtni ostaci, nije
moguće identifikovati jer su njihova tijela u potpunosti uništena.
Ĉengić je pozvala one koji su poĉinili zloĉine da otkriju gdje su neotkrivene masovne
grobnice, a pozvala je one koji su bili nijemi promatraĉi zloĉina da barem sada otkriju
informacije koje imaju, kako bi broj onih za kojima se danas traga u konaĉnici bio što
manji.
“Foĉa će sigurno i u budućnosti zauzimati posebno mjesto sjećanja na ţrtve ratnih
zloĉina. Iz tog razloga, ova publikacija treba ostaviti trag u našim sjećanjima, istraţivaĉima
posluţiti kao osnova za istraţivanje teških kršenja ljudskih prava, a Foĉacima srpske
nacionalnosti kao pouka u budućnost da se ovakvi zloĉini više ne smiju dogoditi”, istiĉe u
uvodniku knjige koordinator UDIK-a Edvin Kanka Ćudić.
Osim presuda, u publikaciji “Ratni zloĉini u Foĉi” nalazi se i lista osoba koje su do danas
ekshumirane iz masovnih grobnica, a koje su nestale na podruĉju prijeratne opštine Foĉa.
design:Kenan Saraĉ
54
DOBA ISTINE
Presjek rada Odjela za ratne zloĉine pri Sudu BiH u periodu 2005-2010
Izdavaĉ:Balkanske istraţivaĉke mreţe (BIRN) BIH
https://www.academia.edu/40357429/DOBA_ISTINE
DOBA ISTINE
http://detektor.ba/publikacije/Time_for_Truth_BOS.pdf
55
56
57
U Sarajevu predstavljena Publikacija 'Ratni zločini u Foči - Presude'
Udruženje za društvena istraživanja i komunikacije (UDIK) danas je predstavilo publikaciju
"Ratni zločini u Foči - Presude" u kojoj su objavljenje presude za ratne zločine pred Sudom
Bosne i Hercegovine i Kantonalnim sudom u Sarajevu.
Predstavnik UDIK-a Edvin Kanka Dudid istakao je da Foča ili Srbinje, kako je tokom rata
preimenovano, zbog počinjenih ratnih zločina u ovom mjestu svakome ostavlja 'gorak ukus
etničkog čišdenja' koji se manifestovao najviše silovanjem Bošnjakinja.
- Masovna silovanja žena i djevojčica u dobi od tek petnaest godina bila su tako sistematična,
tako raširena i tako užasna da su promijenila same zakone ratovanja. Nakon Foče seksualno
nasilje kao oružje rata smatrat de se zločinom protiv čovječnosti - istakao je.
Naglasio je da je suđenjima koja su se vodila pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu
Jugoslaviju, ali i pred Sudom BiH, utvrđeno da je u aprilu 1992. godine u Foči počelo etničko
čišdenje stanovništva koje je 'okrunjeno' januara 1994. godine promjenom imena grada u
Srbinje te da je u u februaru 2004. godine Ustavni sud BiH naziv Srbinje proglasio nelegalnim
i diskriminatorskim.
- Foča je pala u ruke bosanskih Srba negdje između 15. i 18. aprila 1992. godine, kada su
mnogi Bošnjaci koji su ostali u Foči za vrijeme borbi počeli da bježe. Nesrpskom stanovništvu
kretanje je bilo ograničeno. Policijski automobil s razglasom obilazio je grad objavljujudi da
Bošnjacima nije dozvoljeno kretanje gradom. Slična objava data je i putem radija - podsjetio
je Dudid.
Također je kazao da je Foča tokom rata u potpunosti izgubila bošnjačko stanovništvo, čija je
imovina opljačkana i zapaljena, a civili hapšeni i sakupljani na jedno mjesto. Između 10. aprila
1992. godine i početka juna 1992. godine, dodao je, u cijeloj Foči i okolini izvršena su
masovna hapšenja nesrpskih civila, uglavnom muškaraca Bošnjaka, koji su nakon hapšenja
prebacivani u Kazneno-popravni zavod Foča.
- Pored KP Doma mnogo je lokacija gdje je civilno stanovništvo bilo zatočeno, a neke danas
poznate lokacije su barake "Buk - Bijela", Gimnazija u Foči, sportska dvorana "Partizan",
58
zgrada "Lepa Brena", Karamanova kuda u Miljevini, kuda u Ulici Osmana Đikida, kuda u
Trnovačama, Srednjoškolski centar, skladište JNA u Livadama i drugi - istakao je Dudid te
dodao da su građani na tim mjestima ubijani ili sistematski zlostavljani.
Pojasnio je da je sredinom juna 1992. godine oko 27 civila bošnjačke nacionalnosti, vedinom
žena i djece, ubijeno u naselju Čohodor mahala. Civili su ubijani i u Jeleču, Mješajima, Trošnju
i Pilipovidima.
- Leševi nekih drugih civila viđeni su kako plutaju Drinom. Zatočenici KPZ-a koji su poslani na
radove na obali rijeke morali su daskama i štapovima da guraju leševe nizvodno. Samo u
ovom gradu je, prema podacima Istraživačko-dokumentacionog centra iz Sarajeva, ubijeno ili
nestalo oko 2.800 osoba, vedinom Bošnjaka - kazao je.
Govoredi o presudama, Dudid je istakao da se unutar te publikacije ne nalaze presude MKSJ-a
koje terete ratne zločince u Foči, a to su: Dragoljub Kunarac, Milorad Krnojelac, Radomir
Kovač, Zoran Vukovid i Dragan Zelenovid.
Dodao je da UDIK u publikaciji objavljuje samo one presude koje su donesene pred domadim
sudovima, a to su predmeti Gojko Jankovid, Jasko Gazdid, Krsto Dostid, Mitar Raševid i Savo
Todovid, Neđo Samardžid, Novica Tripkovid, Radovan Stankovid te predmet Veselin Čančar.
Glasnogovornica Instituta za nestale osobe BiH Lejla Čengid istakla je da su na području Foče
izvršeni stravični zločini kao što su masovna ubijanja civilnog stanovništva, masovna silovanja
žena i djevojčica, odvođenje stanovništva u koncentracione logore, deportacije i progoni,
pljačkanje, otimanje i uništavanje imovine te uništavanje vjerskih objekata.
- Posljedica čega su brojne masovne grobnice, potpuno spaljene obiteljske kude zajedno sa
ukudanima, uništeni vjerski objekti, iseljeno stanovništvo - kazala je.
Čengid je naglasila da je prema evidenciji Instituta za nestale osobe BiH na području Foče
prijavljeno 1.566 nestalih osoba, te da je do sada ekshumirano i identificirano 960 nestalih
osoba.
- Najvede masovne grobnice u Foči su jama Piljak iz koje su ekshumirani posmrtni ostaci 63
žrtve bošnjačke nacionalnosti te grobnica Buk Bijela iz koje su ekshumirane 43 žrtve
bošnjačke nacionalnosti - naglasila je.
Čengid ističe da su brojne žrtve koje su ubijene na području Foče u toku proteklog rata
pronađene u potpuno spaljenim objektima, uglavnom je riječ o privatnim kudama.
- Na lokalitetu Gornje Žešde-Previla iz spaljene obiteljske kude ekshumirani su posmrtni
ostaci deset potpuno ugljenisanih žrtava. U mjestu Jošanica-Gudelj izgorjela je kuda hodže
Reko, gdje su zajedno s njim spaljeno još šest žrtava - kazala je te dodala da se bez obzira na
naučna i tehnička dostignuda u oblasti genetike i forenzike, posmrtni ostaci koji su potpuno
ugljenisani u vedini slučajeva nisu mogli identificirati na temelju DNK analize, jer nije bilo
mogude izolovati DNK iz ugljenisanih koštanih uzoraka.
- Žrtve koje su ubijene na području Foče pronađene su također i na obje strane obale rijeke
Drine. Od Foče do Ustiprače na obali Drine pronađene su na desetine tijela. Riječ je o
žrtvama koje su ubijene na području Foče i bačene u Drinu, koja je i najveda masovna
grobnica u BiH - naglasila je.
Nažalost, zaključila je Čengid, na području Foče još uvijek je registriran veliki broj nestalih
osoba, onih koji se na evidenciji Instituta za nestale osobe BiH vode kao aktivni slučajevi,
kojih danas ima više od šest stotina.
design:Kenan Sarač
59
60
Zlocin u Kozjoj Luci
U 13 sela koja pripadaju mjesnoj zajednici Luka ubijeno je 36 Bošnjaka. Granatiranja ovih sela
počela su 8. aprila '92. godine iz miljevinskog sela Budanj, a najjača su bila 14. maja. Kakve
zločine su četnici činili u selima Luke, govore primjeri iz Daničida, gdje su Srbi iz porodice
Vukovid iz sela Kozje Luke masakrirali devet članova porodice Nurke Karahasanovid, koji su se
skrivali u šumi Radoviš. Primjer zločina je i selo Pirni Do, gdje su ubijeni Bego i Nura Jahid. A,
ubistvo Muje Osmankovida u selu Hrđavci najdrastičniji je primjer četničkog zločina u
Lukama. Dogodio se u maju '92. godine kada su Srbi macolom razbili jedan nišan na mezarju i
na njega nabili Osmankovida.
Stradanje Bošnjaka Luke Organizatori zločina u Lukama su pripadnici Kriznog štaba iz
Miljevine, a izvršitelji su uglavnom lokalni Srbi iz sela Kozje Luke. Najviše zločina učinili su
članovi porodice Vukovid: Brane, Luka i Milorad, potom Blagoje Golubovid, Miodrag Stanid te
Rajko Todorovid. U zločinima učestvuju i Srbi iz Miljevine, pripadnici porodice Elez, kao i
Njegoslav Boškovid. Tu su i vojvoda Simo Mojevid iz Ustikoline sa svojim sljedbenicima, zatim
neki od članova porodica Škipina i Miletid, pa Sreten Vujadin i Sreten Kovačevid iz sela
Tulovidi koje pripada Ustikolini. Branitelji i mještani mjesne zajednice Luka povukli su se 1.
juna '92. prema Grepku, prema slobodnoj teritoriji, tako da na ovom području nije bilo
velikog stradanja mještana.
design:Kenan Sarač
61
62
63
Zlocin u mjesnoj zajednici Trnovače – Brod
Na području mjesne zajednice Trnovača – Brod u devet sela ubijeno je ili se vodi kao nestalo
115 Bošnjaka. Sela ove mjesne zajednice nalaze se na putevima koji vode od Foče prema
Sarajevu i Dubrovniku. Prva stradanja desila su se u selu Điđevo, u koje četnici ulaze 20.
aprila, nakon što su najprije u selo došli komšije Dragan i Zoran Pejovid i Rajo Stanojevid sa
ultimatumom za predaju oružja. Nedžib Hadžimusid je to odbio i onda otpočinje granatiranje
sa svih strana. Otpor je bio kratkotrajan i četnici na čelu sa Anđelkom Veljovidem ulaze u
selo. Muškarce zatvaraju u kudu Bore Džajida, a žene i djecu u kudu Sulejmana Hodžida, da bi
navečer muškarce krvave i isprebijane odveli na livadu Bare. Neki su odmah ubijeni, a drugi
otjerani u koncentracioni logor u KPZ Foča. Sutradan, 21. aprila, hapsili su skrivene muškarce.
Neke, poput Ferida Krše, ubili su pored Drine nakon prethodnog iživljavanja i mučenja. Nešto
kasnije, u maju, Srbi su odvodili iz sela, u više navrata, žene i djevojke u štab na Brodu na
Drini. Tamo su mučene i silovane.
Sela Bjeliš, Raoničko Brdo, Kovačidi, Radačidi i Štovidi okupirana su 4. i 5. juna '92. godine.
Bošnjaci ovih sela predali su nešto malo oružja što su imali pred sami rat, tako da su bili
potpuno bespomodni i pod stalnom stražarskom kontrolom od strane komšija Srba.
Nadgledanje Bošnjaka i straže držali su Srbi iz sela Gradac, a predvodili su ih Nikola i Mirko
Kovačevid, te Jovo Vukadinovid sa svoja četiri sina. Na zvjerski način pobijeni su stanovnici
štovidkih sela. Paljeni su živi u svojim kudama. Komšije Srbi su se iživljavali nad staricama i
nejači. Tako je Gojko Vasiljevid Gica natjerao jednu staricu da se skine gola, a onda je strpao
u šaht od vode.
Glavni počinitelji zločina nad Bošnjacima u mjesnoj zajednici Trnovače – Brod bili su komšije
Srbi. Jedinica ''Sveti Sava'' prednjačila je u zločinu, a na ovom području djelovao je i srpski
odred vojne policije ''Dragan Nikolid'' iz Foče, predvođen Jankom Janjidem Tutom,
Dragoljubom Kunarcem Žagom, bradom Banovid itd. Ideolozi zločina u ovoj mjesnoj zajednici
bili su njeni članovi Kriznog štaba: Drago Krunid, Anđelko Veljovid, Ilija Čalasan, Drago
Fulurija, Rajo Stanojevid, Stamen Ranđelov, Zoran i Dragan Pjevid, Nebojša i Vojo Kalajdžid.
Svi su oni i direktno učestvovali u napadima na selo Điđevo, a pored njih zločine su na ovom
području činili i: Radmilo Ostojid, Mirko Babid, Boro Višnjid, Nebojša Rakid, Zdravko Vasiljevid,
Jelena i Rade Babid, Mišo Bajid, Desimir Čalasan, Slavica Fulurija, Zoran Pavlovid, Slobodan
Popovid, Zoran Tomovid, sinovi Nikole Bodiroge, kao i izvjesni Komljenovid. U štovidkim
selima također su komšije Srbi dominirali u zločinima. Predvodio ih je Milivoje Radovid iz sela
Gradac, raniji komandir stanice policije u Foči, a svjedoci su prepoznali među četnicima i
komšije Ljubana Milanovida iz Avdagida Luke, Slavka Kovačevida iz Lisičida, Vladu Kovačevida
sa sinom Savom iz sela Bjeliš, zatim Jovu i Slobodana Škipinu, Vojislava Milanovida sa
sinovima.
design:Kenan Sarač
64
Jabuka i Ustikolina
65
U selima mjesne zajednice Jabuka ubijeno je 22 ljudi, u 10 sela. Ovo područje je posljednje
došlo na udar agresora, tako da je stanovništvo moglo izbjedi. Oni koji su ostali u kudama,
pobijeni su.
U mjesnoj zajednici Ustikolina ubijeno je ili se vodi kao nestalo 199 Bošnjaka. Svi su ubijeni
na najbrutalnije načine: klanjem, spaljivanjem u kudama i štalama, strijeljanjem. Od 21
mjesne zajednice u Foči, u ovoj je bilo najvede stradanje civilnog stanovništva. Nikakav otpor
nije pružen agresoru, niti je bilo nekakvog organiziranog povlačenja ili bijega na slobodne
teritorije. Jednostavno su žrtve čekale svoje dželate. Za razliku od Bošnjaka, komšije Srbi
dobro su se naoružali i spremili za rat. Neki od zločinaca u ovoj mjesnoj zajednici su: Vinko
Šubara, Radmilo Mihajlovid, Zdravko Mijovid, Slaviša Miličevid, Arsen Blagojevid, Zdravko
Jokovid, Novislav Kovač, Novak Blagojevid, Željko Škobo, Miladin Pejovid, Brane Vukovid,
Sreten Vujadin, Boško Divljak, major JNA koji je zajedno sa Petrom Mihajlovidem 26. aprila
'92. godine koordinirao napad na Ustikolinu, Milika Golubovid, Sreten Starovid, zatim Željko,
Drago, Vasilj, Mile i Neđo Blagojevid, Radmilo Miletid, Rajko Todorovid, Milan Maljkovid,
major JNA Slavko Miličevid, vodnik JNA Zoran Marid, kao i pripadnici vojne policije iz Foče
Zoran Vukovid, Dragan Zelenovid, Dragoljub Kunarac, Janko Janjid i dr.
design:Kenan Sarač
66
67
68
69
Rasim Halilagid FOČA 1992 – 1995. ŽRTVE GENOCIDA
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u
Sarajevu, 2008, 498 strana.
(Uvodne napomene; Opdina Foča do 1992; Pripreme za agresiju i okupacija grada; Osnovni
podaci o žrtvama u gradu Foči sa prigradskim naseljima; Uništavanje vjerskih i kulturnih
objekata; Odgovornost za zločine u Foči – ustikoljanska četvorka; Dobri Fočaci u crnom
vremenu; Genocid ili nešto gore; Dokumemntarne fotografije….)
70
Rasim Halilagid FOČA 1992 – 1995. ŽRTVE GENOCIDA
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u
Sarajevu, 2008, 498 strana.
71
UBIJENI - NESTALI
FOĈANSKI KRVAVI MOSTOVI 1992. - 1995.
Brod na Drini - Most na Drini
Otac i sin, Esad (Salko) Dţin, 1941. i Nedţad (Esad) Dţin, 1966.
Zarobljeni kod kuće u Trnovaĉama, 21. juna 1992. Dovedeni na ovaj most.
Zaklani od strane komšija - ĉetnika. Tijela su baĉena u Drinu.
Odveli su ih Ljubo Kovaĉević, Nebojša Janković, Slobodan i Milisav Pavlović.
72
UBIJENI - NESTALI
FOĈANSKI KRVAVI MOSTOVI 1992. - 1995.
Brod na Drini - Most na Drini
Otac i sin, Esad (Salko) Dţin, 1941. i Nedţad (Esad) Dţin, 1966.
Zarobljeni kod kuće u Trnovaĉama, 21. juna 1992. Dovedeni na ovaj most.
Zaklani od strane komšija - ĉetnika. Tijela su baĉena u Drinu.
Odveli su ih Ljubo Kovaĉević, Nebojša Janković, Slobodan i Milisav Pavlović.
73
74
75
76
SLOBODA
Još uvijek sanjam o slobodi i miru (jedan od mojih starijih radova)
- Ridha H. Ridha - Iraqi Cartoonists
Liberté de ... liberté de écrire ou pensé// on est ou aujourd’hui???
Sloboda...sloboda pisane rijeĉi i/ili sloboda govora// danas???
SLOBODA
Još uvijek sanjam o slobodi i miru (jedan od mojih starijih radova)
- Ridha H. Ridha - Iraqi Cartoonists
Liberté de ... liberté de écrire ou pensé// on est ou aujourd’hui???
Sloboda...sloboda pisane rijeĉi i/ili sloboda govora// danas???
77
78
79
80
81
DŽAMIJE U FOČI
SEDAMNAEST FOČANSKIH DŽAMIJA (FOTO)
https://wordpress.com/post/focanskidani.wordpress.com/14507
U Foči je bilo sedamnaest džamija i sve su podignute za vrijeme Osmanske uprave. Džamije
su građene u periodu od druge polovine 15. do sredine 18. stoljeda.
Najstariji je Hamza-begov mesdžid, izgrađen u periodu 1470/74, najmlađa je džamija

Mehmed-paše Kukavice, sagrađena 1751/2, najpoznatija Aladža (Šarena) džamija iz 1550., a
jedna je i sultanova, carska – Careva džamija iz 1500/1. godine.
Njih dvanaest je preživjelo Drugi svjetski rat, a sve su uništene u periodu agresije na Bosnu i
Hercegovinu 1992. – 1995. godine, kada je nad islamskim sakralnim spomenicima u Foči
izvršen kulturocid, a nad Bošnjacima (muslimanima) genocid. Prva obnovljena i otvorena
džamija je Atik Ali-pašina ili Musluk džamija 2007. godine. Obnovljena je i Careva džamija
(2016., otvorenje 2017.). Obnovljena je i najpoznatija, Aladža džamija.
Sedamnaest džamija u Foči:
1. Hamza-begov mesdžid
2. Džaferbegova ili Džafer Čelebijina džamija
3. Mustafa-pašina džamija
4. Careva džamija ili džamija sultana Bajazida Valije
82
5. Kadi Osman-efendijina ili Šehova džamija
6. Hasan Nazirova ili Aladža džamija
7. Ali Čohodareva džamija
8. Džamija Defterdara Memišahbega ili Nazorova džamija
9. Sultanije Fatime džamija
10. Atik Ali-pašina ili Musluk džamija
11. Dev Sulejmanbegova džamija
12. Hadži Mustafin mesdžid ili Pilavska džamija
13. Šejh Pirijin mesdžid
14. Hadži Seferov mesdžid
15. Mumin-begov mesdžid
16. Hadži Osman-begova džamija
17. Džamija Mehmed-paše Kukavice
https://www.facebook.com/media/set/?vanity=kenan.sarac.39589&set=a.50267989342026
6
83
84
85
86
87
ČUDESNI KMURSKI VIDICI
Tekst PREUZET sa fb Suzana Djozo
ČUDESNI KMURSKI VIDICI
Kmur se može smatrati nižom planinom jer doseže svega 1509 metara nadmorske visine. U
širem je smislu ogranak Zelengore, jer se greben pruža od Trebove na Zelengori, preko Mrčin
i Rude planine, završavajudi se Kmurom koji se nadnio nad Brod na Drini. Omeđen je Drinom,
njenim lijevim pritokama Bistricom i Bjelavom, te rječicom Otešom. Izrazito je kupastog
oblika, pa se jasno raspoznaje gledan iz daljine sa svih strana.
Tvrdim da je Kmur najniža planina u bivšoj Jugoslavji sa koje se vidi najviše planina visokih
preko dvije hiljade metara a to su: na sjeverozapadu Vranica (2112) udaljena oko 115 km,
Bjelašnica (2067) na oko 50 km, na zapadu Treskavica (2086) na oko 36 km i Prenj (2123) na
oko 76 km, jugozapadno Lelija (2032) na oko 27 km, Zelengora (2014) na oko 29 km, a južno
Maglid (2386) na oko 22 km, Volujak (2297) na oko 25 km, Bioč (2396) na oko 30 km, Vlasulja
(2337) na oko 27 km, Durmitor (2523) na oko 55 km i, napokon, jugoistočno Ljubišnja (2238)
na oko 40 km.
Sa Zerdina, vrha Kmura čudesni su vidici, naročito u jesen kada se rijeke isparavaju, tako da
je neprozirna magla kao razastrta vuna, a iznad tog «mora» magle izdižu se vrhovi planina
kao ostrva, ili u oktobru kada se predjeli «zapale» vatrenom rujevinom divljih trešanja i
krušaka, prošarani zlatom breza i jasika, rđastih bukava i hrastova, te zelenih otava i
plavičastih šljivika najbližih sela – Risjaka, Butkovida, Pokrivenika, Zakmura i Đeđeva.
Ko na Kmur dođe početkom juna, vidjede na pašnjacima bezbroj mirišljivih narcisa i drugog
livadskog cvijeda od kojeg se trava i ne vidi.
Planinarska kuda, koja je izgrađena 1953. godine, od dotrajalosti se srušila, jer je bila
sagrađena od slabog materijala. Vojska je izgradila cestu do vrha u desetak serpentina
vidljivih sa jugozapada. Inače, od podnožja, sa oko 400 metara nadmorske visine, može se
popeti do vrha za oko 3 sata, bilo od Broda na Drini ili iz sela uz Bistricu, stazom bez
markacije, koju je izbrisalo vrijeme. Možda de neko opet sagraditi planinarsku kudu na
proplanku kraj izvora, gdje je nekada bila i uživati u mirisnim narcisima i čudesno lijepim
vidicima sa vrha Zerdin.
***Prethodni tekst je prepisan iz neobjavljenje knjige „Sjedanja na planine“ Vojislava
Milidraga. Knjigu je pisao u opkoljenom rodnom gradu 1992-1995. i to na pisadoj mašini,
ilustrirao svojim crtežima i pokojom fotografijom, a posvetio je unuci Maji.
- Tekst preuzet sa fb Suzana Djozo
88
89
KMUR (Wikipedia)
Kmur je planina u BiH.
Nalazi se u opdini Foča. Najviši vrh planine je na 1508 m.
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
ZANIMLJIVOSTI IZ KRALJEVINE JUGOSLAVIJE
U Kraljevini Jugoslaviji vladao je šerijat za muslimane te su između ostalih povlastica koje
101
nudi šerijat jugoslovenski muslimani mogli da vjenčaju dvije, tri i četiri žene. Zato je srpski
književnik, književni kritičar i akademik Milan Bogdanovid (1892-1964), zloupotrijebio šerijat i
prešao u islam kako bi pored svoje žene mogao da oženi još jednu. Iako oženjen poželio je da
se ponovo oženi te je javila Politika 15. septembra 1937. godine, da je Bogdanovid otišao u
Niški imamat i kod hodže predao molbu da pređe u islam. Od hodže je dobio potvrdu da je
zvanično postao musliman i tom prilikom je dobio muslimansko ime Mefail. Politika je javila
da je Bogdanovid poslije toga otišao u Šerijatski sud gdje se vjenčao sa gđom Milkom, bivšom
ženom g. V. B. iz Požarevca. G. Bogdanovid se sa gospođom Milkom oženio 10. juna. Brak je
mješovit jer je žena ostala u pravoslavlju.
Milan Bogdanovid bio je urednik „Srpskog književnog glasnika”, časopisa „Danas” i
„Književnih novina” kao i upravnik pozorišta u Novom Sadu i Beogradu. Bio je član Srpske
akademije nauka.
U braku sa Milevom (rođ. Mihailovid) imao je dvoje djece. Njegov sin je arhitekta i bivši
gradonačelnik Beograda Bogdan Bogdanovid a kderka Ivana Bogdanovid bila je profesor
Filološkog fakulteta i majka srpskog istoričara Ivana Đurida.
Milan Bogdanovid je sahranjen u Aleji narodnih heroja na Novom groblju u Beogradu.
*******************
HODA, PIŠE I GOVORI…ZULFIKAR ZUKO DŽUMHUR

Zulfikar Zuko Džumhur (Konjic, 24. rujna/septembra 1920. – Herceg Novi, 29.
studenog/novembra 1989 .)
https://focanskidani.wordpress.com/2015/09/19/zulfikar-zuko-dzumhur-konjic-24-rujna-
septembra-1920-herceg-novi-29-studenog-novembra-1989-foto/
102
103
104
105
106
107
108
Senada, Senada...je bila uzrokom jada tada mladog Werthera, odnosno Seja B., koji to
otpjeva nekad davno morebit negdje oko 1980.
109
110

Tetris I Tintranje

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tetris I Tintranje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TETRIS I TINTRANJE [iFOTOGRAFIJE]

- izbor tekstova sa portala focanskidani, flickr-a i facebooka

TETRIS I TINTRANJE [iFOTOGRAFIJE]

TETRIS I TINTRANJE [iFOTOGRAFIJE]

PREUZETO sa portala STAV, od 22.09.2020.

NA HAŠKOJ LISTI NALAZI SE 71 OSUMNJIČENI ZA ZLOČINE POČINJENE U FOČI

Zatoĉenici su osim iz Foĉe bili i iz susjednih opština, Goraţda i Ĉajniĉa,

MeĊu zatoĉenicima koji su premlaćivani su i: Dţemal Vahida, Enes Uzunović, Aziz

Tokom zatoĉeništva, sledeći zatoĉeni su ustreljeni ili su podlegli povredama koje su im

Zatoĉenik Enes Hadţić je bolovao od ĉira na ţelucu, a njegovo se zdravstveno stanje

fotografije:flickr ekranportal13/fb PutnikNamjernik/focanskidani

U Foči je radio pakao

24. Septembar 2018. ·

24. Septembar 2018. ·

SEDAMNAEST FOČANSKIH DŽAMIJA (FOTO)

Najstariji je Hamza-begov mesdžid, izgrađen u periodu 1470/74, najmlađa je džamija

Sedamnaest džamija u Foči:

2. Džaferbegova ili Džafer Čelebijina džamija

4. Careva džamija ili džamija sultana Bajazida Valije

6. Hasan Nazirova ili Aladža džamija

7. Ali Čohodareva džamija

8. Džamija Defterdara Memišahbega ili Nazorova džamija

9. Sultanije Fatime džamija

10. Atik Ali-pašina ili Musluk džamija

11. Dev Sulejmanbegova džamija

12. Hadži Mustafin mesdžid ili Pilavska džamija

13. Šejh Pirijin mesdžid

14. Hadži Seferov mesdžid

15. Mumin-begov mesdžid

16. Hadži Osman-begova džamija

17. Džamija Mehmed-paše Kukavice

U Kraljevini Jugoslaviji vladao je šerijat za muslimane te su između ostalih povlastica koje

HODA, PIŠE I GOVORI…ZULFIKAR ZUKO DŽUMHUR

You might also like