e

Jonathan Vergara Geronimo

University of Santo Tomas

Sa pagsibol at pamamayagpag ng huwad na disposisyong malaya sa kalakarang pampelikula na ‘indie’

(pagpapaikli sa independent films), napapatindi ang pagtataguyod sa mga kampanyang neoliberalismo
at globalisasyon na nagsisilbing pakete at pangunahing politikal na interes ng pambansang larangan ng
sining pampelikula sa Pilipinas. Hindi mapigil ang paglaganap at impluwensiya ng kalakarang ito sa mga
institusyong panlipunan lalo sa akademya na pinagmumulan ng mga gitnang-uring manonood o
kabataang filmmaker mismo na pangunahing tagatangkilik ng popular na kulturang ito. May
nakababahalang epekto sa mga Pilipinong tagatangkilik ang kawalan ng malinaw na adyenda sa mga
itinatanghal na pelikulang indie para sa alternatibong adhikain nito sa pangakong pagpapalaya. Sa
ganitong krisis, kinakailangan ang mahigpit na pagtugon ng akademya na magsisilbing gabay sa
pagpanday ng kamalayan at oryentasyong makabansa. Malaki ang maiaambag ng akademya sa
pagbubukas ng mga potensyal nitong makaalinsabay sa panlipunang kalakaran/trend at maisangkot
ang kanyang pamamaraam sa mapanghamong sitwasyon sa isang inobatibong silid-aralan. Layunin ng
papel na ito na talakayin ang katangian ng Pinoy indie alinsunod sa historikal na pagbalikwas nito at
potensyal na gamit bilang awtentiko at makabuluhang materyales sa pagtuturo ng mga varayti ng wika
at panlipunang diskurso. Gayundin, nilalayon ng papel na makapagmungkahi ng pedagohiyang
balangkas na may tumbukang lapit sa paglinang ng kritikal na pag-iisip ukol sa pag-uugnay ng
pagkakaiba-iba ng wika at diskurso nito sa kalagayan ng lipunang Pilipino. Pokus bilang sampol sa papel
ang pelikulang Tribu ni Jim Libiran na susuriin gamit ang mungkahing balangkas na nakasentro sa
pagtuturo ng mahahalagang aspekto sa pag-aaral ng varayti ng wika, kasabay ng pagsusuri sa
panlipunang diskurso nito sa tulong ng pagbanghay sa mga implikasyong kultural, politikal at
ekonomikal sa mga sitwasyong pangwika sa pelikula. Sa huli, ang paglikha ng mga mag-aaral ng sariling
maikling pelikula ang magsisilbing produkto sa pagtataya ng pag-unawa at komunikatibong kasanayan
na nalinang sa kanila sa proseso ng pagsasanib ng akademya at sining pambansa bilang magkatuwang
na pwersa sa pagsasabansa, ang unang hakbang sa pambansang pagpapalaya.

Mga susing salita: pinoy indie film, varayti ng wika, pedagohiya, panlipunang diskurso

JONATHAN VERGARA GERONIMO 34


Pagbaklas Tungo sa Malayang Identidad:
Pagbanghay sa Maikling Kasaysayan ng
Pelikulang Indie sa Pilipinas
Simula’t sapul nang maisilang ang
konsepto ng alternatibong pelikula sa laylayan ng
pelikulang komersiyal sa kalagitnaan ng dekada
’70, kakambal na nito ang pagpapakahulugan ng
pagbalikwas sa sistema ng naglalakihang istudyo
ng Lebran, Premiere Productions, Sampaguita at
LVN. Hanggang sa tuluyang nagkahugis ang
pormulang ‘avant-grande’ sa pagsasapelikula, na
tumutukoy sa tuluyang pagbukod ng likhang
pelikula sa pagiging komersiyal nito.
Pinangunahan nito (avant-grande sa pelikula)
ang modernistikong kilusan ng mga filmmaker sa
pagtuklas ng sari-saring posibilidad sa midyum
ng pelikula na kaiba sa kumbensyon ng
pelikulang komersiyal. (De Ocampo 17).
Naipamalas sa pormulasyon ng ideyang avant-
grande sa pelikula ang maagang pagkamulat sa
limitadong potensyal ng midyum pampelikula.
Napabantog ang baguhang pangalan na Kidlat
Tahimik sa pelikulang Mababangong Bangungot
(Perfumed Nightmares) noong 1977 na lumikha
ng ingay lalo nang magwagi ng International
Critic’s Prize sa Berlin Film Festival.
Dumaluyong ang kanluraning estetika ng
ideyang art film at naibandila ang eksperimental,
abstrakto at malaswang tipo ng panoorin upang
mapagtakpan at pansamantalang makalimutan
ang mga panlipunang kapansanan at
pambansang paniniil. Sa panahong iyon na
ambisyosong itinatayo ng diktaduryang rehimen
ang kanyang “Bagong Lipunan”. Itinayo ang
Experimental Cinema of the Philippines (ECP) ng
diktaduryang Marcos noong 1982 upang hindi
lubusang malantad ang panunupil nito.
Nagpondo ito ng mga pelikulang de-kalidad, at
mga obrang ibinunga ay gamit na pantapal sa
mga pilat ng panunupil sa industriya. (“Ang
Pelikula sa Lipunang Filipino” Lumbera 59).
Pinasimulan ng ECP ang pagtatayo ng mga
arkibong pampelikula para sa lokal na industriya,
naipakilala ang sensura sa porma ng “film rating”
at itinaguyod ang alternatibong pelikula.
e
Naipamana ng ECP ang mga obrang Oro Plata
Mata (1982) ni Peque Gallaga, Himala (1982) ni
Ishamael Bernal, Misteryo sa Tuwa (1984) ni
Abbo de la Cruz at Soltero (1984) ni Pio de Castro
III. Nagpanibagong-hubog sa porma at paghahain
ng bagong panlasang pang-estetika ang mga
pelikula na nagbihis naman sa katawagang
“alternatibo” na sinasabing malaki ang naging
igpaw sa larangan ng kasiningan kung
ihahalintulad sa pelikulang komersiyal (Reyes 8).
Sa pamamayani ng mga kalakarang
virtual gaya ng internet at iba pang
teknolohiyang digital kasabay ng pagtindi ng mga
sensitibong isyung panlipunan na naging
potensyal na paksa ng mga baguhang filmmaker,
penomenal na sumulpot ang mga festival sa lokal
at internasyunal na arena na nagtakda ng bagong
pamantayan sa pagsasapelikula na tinawag na
“independent films” at naideklara na gintong
panahon ng alternatibong pelikula ang dekada
‘90. Tumataas taon-taon ang pampublikong
interes sa indie film lalo sa hanay ng gitnang-
uring mamamayan at mga akademista na
pangunahing tumatangkilik batay sa prinsipyo ng
popularidad at petiburges. Pinanday ang bagong
mukha ng independent filmmaking sa imbitasyon
ng mga kapitalista na sinakyan ang init ng
gitnang-uring aspirasyon para sa pangako ng
kalayaan sa kapwa porma at nilalaman na
bumabaklas sa karaniwang tipo ng
komersyalisadong pelikula ng mainstream.
Itinatag ang Cinemalaya Film Festival noong 2005
na may ganitong deklarasyon: “Cinemalaya
Philippine Independent Film Festival is a film
competition and festival that aims to encourage
the creation of new cinematic works by Filipino
filmmakers – works that boldly articulate and
freely interpret the Filipino experience with fresh
insight and artistic integrity…” (2009) Kapansin-
pansin na taon-taon ay matagumpay na
nakapagpapamalas ng varyasyon ng panlasang
artistiko ang mga lahok na pelikula sa nasabing
festival. Ngunit, ang pinakamalaking hamon dito
na makatakas sa anino ng kapitalistang
pamantayan at pangako ng mapagpalayang
oryentasyon ng progresibong sipat sa lipunan ay
JONATHAN VERGARA GERONIMO 35

higit pang pinababaw ng abstraksyon at binigo
ang manonood sa aliw ng pagtakas/eskapismo.
Sinang-ayunan ang ganitong ideya ng huwad na
kalayaan sa espasyo ng Pinoy indie sa nosyon ng
artikulong “Politikal na Filmmaking,”na ang
tunay na indie filmmaking ay hindi umaasa sa
film festival circuit at basbas ng institusyong
kultural para makagawa ng pelikula, ang politikal
na kolektibong pampelikula ang nagpapaiba sa
moda ng produksyon at resepsyon ng pelikula
(Tolentino, 2009). Sa obserbasyon naman sa
artikulong “Mula Indio Hanggang Indie:
Kakaibang Kaindiehan ni Eulalio R. Guieb, Jr.,
bihirang makapanood ng indie films na may
malinaw, lapat-sa-lupa at alternatibong
kamalayang politikal kung kaya’t masasabi na
hindi alternatibo ang diskurso ng kalakhan sa
binabansagang pelikulang indie (2011). Bagaman
sang-ayon kina Tolentino at Guieb na hindi pa
natatamo ang ganap na paglaya ng indie film sa
bansa, masasabing may pagsusumikap naman
itong umigpaw sa ilang katangiang kinasanayan
sa mainstream. Ang bahagyang paglaya sa porma
at nilalaman na idinidikta ng mga kapitalistang
produksyon at hayagang pagsipat ng lente sa
aktwal na kalagayang panlipunan ay ilan lamang
sa matingkad na pagtatangka sa kalakaran ng
Pinoy indie film na bumaklas sa tradisyon ng
mainstream. Sa ganitong pagdodokumento ng
awtentikong materyal na hango sa aktwal na
panlipunang set-ap, nabubuksan ang panibagong
potensyal ng kalakarang ito sa anggulo ng pag-
aambag ng mga Pinoy indie film sa pagsusulong
ng wikang Filipino. Ang pagkukulang na
malalimang busisiin ang politikal na konteksto sa
kasalukuyang Pinoy indie film ay maaaring
pansamantalang punan ng kritikal na pagsusuri
ng mga manonood sa ibang potensyal na
perspektiba nito. Ang wika bilang diskurso ng
lipunang Pilipino at matingkad na gamit sa Pinoy
indie film ay posibleng makatugon sa kahingiang
ito. Binigyang-diin ni Jose, ang wika ay isa lamang
sa mga instrumentong ginagamit sa
pagpapalaya. Ibigsabihin ang malayang gamit ng
Filipino sa pelikula ay munting ambag lamang sa
matagalang adhikain ng pagpapalaya (56).
e
Ngunit gaya ng ibinubukas na posibilidad ng
pahayag na ito, sinasabing maaaring magsisilbing
instrumento ang wikang Filipino sa
nasyunalisasyon/pagsasabansa ng mahahalagang
larangang pambansa na panimulang hakbang sa
malaong katuparan ng kahingiang politikal sa
kalakaran ng paglikha ng indie film sa bansa. Ang
pagsasabansa bilang panawagang ibalik ang
kapangyarihan sa sambayanan sa pamamagitan
ng nasyunalistang larangan ng politika,
ekonomiya at kultura ay mahalagang mekanismo
sa pagtatamo ng isang tunay na malayang
lipunan para sa lahat.
Kung lalagumin ang naging depenisyon
ng Pinoy indie sa kasaysayan, makikita na
nakaugat sa hangarin ng paglaya ang panig ng
mga manlilikha nito. Paglaya sa dikta ng
malalaking produksyong komersyal, paglaya sa
kumbensyunal na porma ng paglalahad at
paglaya para sa indibidwalistikong ekspresyon.
Bagaman katotohanang hindi tahasang
tinutugon ng umiiral na kalakarang ito ang
hamon at tunguhing maging alternatibo tungo sa
kolektibong identidad na mapagpalaya, may
pagtatangka namang magluwal ito ng ilang
panimulang potensyal. Sa ganitong mga
kabatiran ukol sa depekto ng isang lumalaganap
na kalakarang pangkultura sa bansa, mahalaga
ang papel na ginagampanan ng akademya sa
pangunguna ng mga mapanuring guro na
makapagtasa sa itinatakbo ng namamayaning
kilusang pansining. Ang kapwa guro at sining na
may malaking impluwensya sa pagpanday ng
makabayang kamalayan ng ating mga mag-aaral.
Sa ating pagiging malikhain at mapanuring pag-
iisip, magagawa nating balangkasin ang mga
kahinaan ng isang materyal upang bumuo ng
positibong silbi at makabuluhang gamit sa ating
krusada para sa pagsasabansa- ang panimulang
manipestasyon sa sumusulong na wikang Filipino
at pambansang identidad sa larangan ng Pinoy
indie na munting binhi sa pagsibol ng
pambansang pagpapalaya.
JONATHAN VERGARA GERONIMO 36

Pinilakang Pisara: Potensyal ng Pelikulang Indie
sa Pagtuturo ng Varyati ng Wika at Diskursong
Panlipunan
Malalim ang relatibong ugnayan ng
edukasyon at pelikula bilang makapangyarihang
larangan sa paghubog ng kaisipan ng mga
mamamayan ng isang bansa. Ayon na rin kay
Remollino, “Education is one of the most
powerful tools for the molding of minds.” (9)
Maaaring sabihin na may malaking epekto ang
mapagpalayang edukasyon sa paglikha ng
mapagpalayang pelikula. Hindi maitatanggi na
kapwa nagtataglay ng pananaw sa paghubog ng
pambansang kasaysayan ng isang lahi ang
pelikula at edukasyon sa katangian ng akademya.
Binigyang-kahulugan ang pelikula ni Lumbera na
isang kulturang nagtataglay ng salik na minsa’y
makabayan at kung minsan nama’y kolonyal
samantala, ang akademya ay itinuturing na isa sa
makapangyarihang pwersa na nagtatatak sa
pelikulang Filipino (“Ang Pelikula sa Lipunang
Filipino” 62). Kung susuriin ang inihahatag na
ugnayan ni Lumbera, mababalangkas ang ideya
na ang edukasyon at pelikula ay nagtataglay ng
pananaw na kapwa hinubog sa pangkasaysayang
danas nito, mula sa panahon ng kolonyalismo
hanggang sa kasalukuyang kalakaran ng
neoliberalismo at panliligalig ng globalisasyon. Sa
ganitong kaayusan mapatutunayan ang
obserbasyon ni Rolando Tolentino, integral ang
kolonialisasyon ng Pilipinas sa transformasyon ng
tunguhin ng pelikula [maging ng akademya].
(2010) Sa patuloy na siklong ito ng
pakikipagtunggali ng pelikula at akademya sa
kolonyal na kamalayan at adhikain ng
nyutralisasyon nito, mahigpit na
maimumungkahi ang pagsasanib ng dalawang
larangan sa pagsusulong ng kolektibong
tunguhing pambansa higit sa aspekto ng
pagsusulong ng pagsasabansa bilang
pangunahing hakbang at ambag sa matalagang
proseso ng pagpapalaya sa indie film sa bansa at
lipunang Pilipino sa kalakhan.
Nilalayon ng pambansang kurikulum sa
Filipino sa buong kapuluan ang pagtuturo ng
e
wika sa paglinang ng kakayahang
pangkomunikatibo upang magamit sa realidad at
pagtatamo ng pambansang kamalayan.
Gayundin, inaasahan ang kalinangan ng mga
makrong kasanayan kabilang ang panonood na
nagmumungkahi ng mga klasiko at alternatibong
pelikula bilang batayan sa kritikal na pagsusuri at
pagpapahalagang pangkultura. Bagaman, may
malinaw na layunin ang kurikulum ay hindi
naman maitatanggi ang malawak na pagkakanya-
kanya sa implementasyon at walang malinaw na
tunguhing pambansa. Batay na rin sa pagususri
ni Lumbera: “Ang Akademya, bagama(t)n
namamalayan ang pag-iral nito sa mga
institusyon ng mataas na edukasyon, ay walang
tinig at walang iisang tunguhin” (“Ang Pelikula sa
Lipunang Pilipino” 62). Kung mapagsasanib ang
dalawang disiplina sa akademya ay epektibo
nitong mapapalakas ang identidad ng pagiging
Pilipinong mag-aaral at proyekto ng
pagsasabansa ng mga indie film na umaayon sa
diktum ng pagiging malaya at mapagpalaya sa
karanasang Pilipino.
Hindi na bagong materyal sa pagtuturo
ng Araling Filipino ang pelikula, ngunit sa aking
obserbasyon at karanasan ay marami pa ring
alinlangan at reserbasyon ang mga guro na
gamitin ang indie film kapalit ng tradisyunal na
censored at komersyalisadong mainstream.
Gayundin, may kababawan pang ginagamit ang
pelikula sa bukod na gawain ng tematikong
pagsusuri, pagbubuod ng pangyayari at
repleksyon sa mensahe. Samantalang bihirang
magamit ang sining sa pagtuturo ng mga
konsepto ukol sa wika, kung mayroon man,
nakatali lamang sa teknikal na pagkakagamit ng
wika sa pelikula at kaantasan nito. Kailangang
lutasin ang ganitong mababaw na pagbubukod
ng papel ng sining pelikula sa pagsusulong ng
wika at pagkabansa sa pagtuturo, “…nararapat
lamang na ang nalilikhang kultura at panitikan
[gaya ng pelikula] ng mga kilusan, grupo at
indibidwal na mapagbago at mapagbalikwas sa
ating lipunan ay magkapuwang din sa mga silid
ng akademya at iskwelahan” (Atienza at Tangco
265)
JONATHAN VERGARA GERONIMO 37
 e

ito hindi lamang sa indibidwal kundi lalo na sa

Kaalinsabay ng paglalatag sa prinsipyo ng
Pinoy indie at pagpapalitaw ng realistikong
naratibo at lunan nito, nagagawang pataasin ang
eksperimental na dating/impact ng isang indie
film na magbubukas sa posibilidad ng sari-saring
estilo at pagdodokumento ng awtentikong
lipunan na papanig sa makapangyarihang wika
na magpapalitaw sa kolektibong danas,
sosyolinggwistikong pananaw at politikal na
potensyal sa panlipunang diskurso. Malinaw sa
ganitong estado ng paggamit ng wika sa
kalakarang indie ang pagsulpot ng iba-ibang
teknik sa pagtuturo ng mga aralin na may
kaugnayan sa diskurso at komunikasyong
Filipino, gaya ng pagsusuri sa mga varayti ng wika
sa awtentikong sitwasyong panlipunan na
itinatampok sa Pinoy indie. Ipinaliwanag ni
Constantino, “ang wika ay isang panlipunang
penomenon. Ibig sabihin, nililinaw na mahalaga
lipunang kanyang kinabibilangan” (61). Sa
ganyang paglalahad, nililinaw ang kahalagahan
ng awtentikong biswalisasyon ng mag-aaral sa
realistikong papel ng wika at indibidwal nitong
tungkulin bilang entidad ng lipunan. Mahalaga
ang malinaw na pagsasalin ng akademikong
konsepto ng varayti ng wika sa proseso ng
reyalisasyon sa mga ideya at teorya na posibleng
mag-udyok sa makabuluhang partisipasyon nito
sa lipunang kanyang nasasaksihan sa iskrin. Ang
talakayan sa mahahalagang konsepto,
dimensyon at teorya sa pag-aaral ng mga varayti
ng wika sa Filipino ay epektibong maisasagawa
sa tulong ng materyal na Pinoy indie na
kalakhang ginagamit ang wika sa naturalistikong
paraan at lumilinang hindi lamang sa kakayahang
komunikatibo bagkus kasabay na pinalalakas ang
kritikal na pag-iisip at pagpapahalaga sa kultura
at lipunan.

Tumbukang Pag-unawa at Paglikha: Mungkahing Balangkas sa Pagtuturo ng Varayti ng Wika at

Diskursong Panlipunan Gamit ang Pelikulang Indie

Pelikulang Pinoy
Indie

Pagsusuri sa Varayti Pagsusuri sa

ng Wika sa Pelikula Panlipunang
(Kahulugan, Diskurso sa Pelikula
Dimensyon at Teorya) (Ekonomikal,
Politikal at Kultural)

Maikling Pelikulang ukol

sa Panlipunang Papel ng
Wikang Filipino

Tinatalakay sa itaas ang mungkahing mag-aaral na magreresulta sa malikhaing

balangkas sa paggamit ng indie film sa pagtuturo
ng varayti ng wika at diskursong panlipunan na
magkasabay na tinatalakay sa proseso ng
pagtuturo at pagkatuto. Inilalatag sa ganitong
konsepto ang magkasanib na pagpapalakas ng
akademiko at panlipunang kamalayan ng mga
paglalapat ng adhikaing pagsasabansa ng
akademya at sining. Bago isagawa ang aktwal na
pagtuturo, masinop na isagawa ang pagpili ng
pelikulang gagamitin batay sa mga sumusunod
na pamantayan: 1) Angkop na nagtataglay ang
materyal ng naturalistikong pagdodokumento sa

JONATHAN VERGARA GERONIMO 38


paggamit ng wika; 2) may potensyal na
mapalitaw ang mga varayti at varyasyon ng wika
at mapatingkad ang mga teorya nito; 3)
nagtataglay ng temang may kaugnayang
panlipunan; 4) may katangiang maging
alternatibo o kahit may pagtatangka sa tipo ang
pelikula na sumasalamin sa pambansang
kalagayan at kamalayang mapagpalaya.
Sa pagpapakahulugan ni Valerio, ang
tunay na alternatibong pelikula ay isang sandata
sa paglaya mula sa kanluraning gahum (15). Sa
ganitong pananaw, marapat na sipatin at suriin
na ang pagiging malaya ng isang pelikula ay hindi
lamang nakakulong sa kuwadradong
paninindigan nitong bumaklas sa
komersyalisadong dikta ng mainstream, hindi rin
natatapos sa abanteng persepsyon sa
kumbensyon at elemento ng estetika sa paglikha,
bagkus ang pagiging malaya sa konteksto ng
indie film ay ang pagbuo nito ng katutubong
panlasa na nakasalig sa itinatakbo ng
pambansang kultura, politika at ekonomiyang
nagpapabagsak sa kanluraning
dominasyon/paghahari.
Sa aktwal na pagtuturo,
iminumungkahing pasimulan ang talakayan sa
panonood ng napiling indie film, bigyan ng gabay
ang mga mag-aaral ukol sa mga aspekto ng
pelikulang kailangan nilang bigyang-pansin
partikular ang gamit ng wika at sosyo-
sitwasyunal na implikasyon nito. Bigyang-diin din
ang pagtatala ng mga isyung panlipunan na
matatagpuan sa pelikula at ang potensyal nitong
maging alternatibo at katangiang mapagpalaya
batay sa inilahad na konsepto ni Valerio.
Mungkahing magsagawa ng pagrerekord ang
mga mag-aaral sa mga piling diyalogo at
isadokumento ang mga bahagi ng pelikula para
masipi bilang batayan sa isasagawang pagsusuri.
Matapos ang unang araw ng panonood at
indibidwal na pagsusuri, hatiin sa mga pangkat
ang klase para sa kolaboratibong pagsusuri.
Bilang preliminaryong gawain ng bawat pangkat,
talakayin nang pahapyaw ang kaligiran ng indie
film na nakapokus tema, istorya at reaksyon ng
e
bawat kasapi sa kabuuang disenyo ng pelikula. Sa
pagpalaot ng mga mag-aaral sa mahalagang
bahagi ng pagsusuri, ipasuri ang mahahalagang
konsepto, teorya at dimensyon ng varayti ng
wika na matatagpuan sa pelikula. Gayundin, ang
impact ng wika sa paglikha ng mga sitwasyong
panlipunan at pag-unawa sa iba’t ibang diskurso
nito parikular ang politikal, ekonomikal at
kultural na isyu sa pelikula. Magkakasabay na
nangyayari sa yugtong ito ang tumbukang
pagsusuri. Mahalagang maging tulay sa pagsusuri
ang replektibong pagtatasa ng mga mag-aaral sa
sarili nilang karanasan, pananaw at reaksyon na
tutungo sa sari-saring realisasyon ng pangkat
ukol sa kaayusang panlipunan na kanilang
natunghayan sa kabuuan ng pelikula. Tumutugon
ang konseptong ito sa pananaw ni Tolentino
(2004), “…sa pamamagitan ng kritikal na
pagkatuto, kinakailangan nagkakaroon ng ngalan
ang mga karanasan, nagkakaroon ng kabuuan
ang artikulasyon ng historikal at pang-araw-
araw.” Hayaang makapag-ugnay ang mga mag-
aaral sa kanilang mga sariling pagtingin,
pagsusuri at pagtitimbang sa mga kawalan at
kalabisan na kanilang nasaksihan sa pelikula
tungo sa konstruksyon ng lipunang nais nilang
baguhin. Sa katapusan ng talakayan,
pagpapasyahan ng mga mag-aaral sa talakayan
ang pagiging alternatibo at potensyal sa
pagpapalaya ng pelikula bilang biswalisasyon sa
sarili nilang paglikha ng malikhaing
awtput.Magsasagawa ng pag-uulat ang bawat
kinatawan ng pangkat ukol sa kanilang ginawang
pagsusuri at talakayan. Ilalatag din ng kinatawan
sa klase ang disenyo ng kanilang pangkat sa
lilikhaing maikling pelikula na nagbibigay-diin sa
makabuluhang papel ng wika sa pagpapatingkad
ng panlipunang kalagayan at krisis na nais nilang
baguhin. Sa ganitong proseso naitatampok ang
magkasanib na pagpapahalaga ng akademya at
sining sa adhikain ng pagsasabansa nito.
Alinsunod ang mungkahing gawain na ito sa
pananaw ni Hornedo na ang
pagtatanghal/perpormatibo ang pinakamataas
na pagpapahalaga, gayundin ay hindi ganap ang
sining kapag hindi nabibigyang-buay (24).
JONATHAN VERGARA GERONIMO 39
 e

Pelikulang Tribu: Paglalapat ng Mungkahing
Balangkas sa Pagtuturo ng Varayti ng Wika at
Diskursong Panlipunan Gamit ang Pelikulang
Indie
Sari-saring karakterisasyon ng wikang
Filipino ang itinatanghal sa mga Pinoy indie na
may nakapaloob na rasyunal sa pagtatampok ng
realidad at politisasyon ng pagkakagamit nito sa
layunin ng malayang diskurso at sentral na
paghahatid ng kabuluhan at buhay sa
naturalistikong pagsasapelikula.
Batay sa mga itinakdang pamantayan,
napili ang pelikulang Tribu (2007) na maging
pokus na pagsusuri gamit ang mungkahing
balangkas sa pagtuturo na inilatag sa papel na
ito. Ang pelikulang Tribu ni Jim Libiran na naging
lahok at itinanghal na Pinakamahusay na Pelikula
sa Cinemalaya noong 2007 ay kinilala dahil na
rin sa pagtatangka nitong maging matapat at
masinop sa realistikong paglalarawan sa mga
posibilidad ng aktwal na kalakaran ng partikular
na lipunang itinatampok nito. Tinatalakay sa
pelikula ang panlipunang tema ukol matingkad
na imahe ng mga kabataang Tondo na
nasasangkot sa pagkakabuo ng mga ‘gang’ bilang
subkulturang konsepto ng kapatiran, bisyo, gawi
at kapangyarihan sa teritoryo. Sentrong tampok
sa pelikula ang kuwento ng mga kabataang
kasapi ng tatlong malalaking gang sa Tondo (ang
SDT, Touch Angel at Diablo San Romano). Ang
kanilang namamayaning kultura sa gilid-gilid na
eskinita ang nagsisilbing kanlungan ng kanilang
pagkakaisa (sa pamamagitan ng sining ng rap,
inuman, droga, ritwal sa rekrutment, seks at
paggawa ng sandata). Mga eskinita rin na kung
minsa’y madugong pandayan ng kanilang tibay at
tapang na sinusukat ng pamantayang pumatay at
mamatay para pangalagaan ang bawat kasapi ng
grupo. Tinangkang isabuhay sa pelikula ang loob
at labas ng pagkataong nabubuo sa isang kasapi
ng gang bilang kapatid ng grupong
kinabibilangan at ordinaryong kasapi ng kanyang
pamilya at lipunan sa kabuuan. Sa pagkamatay ni
Totoy Turat na kasapi ng SDT gang at ang
paghahangad ng grupo nito ng hustisya sa
pamamagitan ng isang madugong rambol,
nangyari ang pinakamasidhing yugto ng pelikula
na naglalagom sa katwiran at kabuluhan ng
tunay na kapatiran na walang iwanan, matira ang
matibay, patay kung patay. Sa kabuuan, ang
pelikula sa tipo ng pinagsanib na
dokumentaryong sosyal at teknolohiyang digital,
mabisang nailatag at natamo ang pangako ng
pelikula na ihatid tayo sa dilim, ingay, gulo,
panulaan, karahasan at depresibong katayuan ng
Tondo na kinakatawan din ng kawalang
katarungang lipunan sa kabuuan.

Talahanayan 1 - Lagom ng Pagsusuri sa Pelikulang ‘Tribu’

Sitwasyon at siniping dayalogo Varayti ng Wika Panlipunang Diskurso

sa pelikula (Konsepto, dimensyon at (Implikasyong kultural,
teorya) politikal, ekonomikal)
D1. “Ah, lumalaban, nag-iinarte… arte Idyolek/Estilo Kultural/Politikal
mo ah, wala pang nakakahawak sa’yo, Dimensyong Sosyal
pa-virgin effect yata ito eh”-Babaeng Konsepto ng Varyabilidad
lider ng iniation ng Touch Angel
(Reaksyon sa babaeng nakasalang sa
initiation)
D2. Mabuti pa magsanay na kayong Sosyolek Ekonomikal
magpaypay ng abaniko dahil kapag Dimensyong Sosyal
kayo ay naputulan, pasensyahan Teoryang Sosyolinggwistiks
tayo,kung hindi nyo na mapapanood
ang paborito nyong telenobela” –

JONATHAN VERGARA GERONIMO 40

 e

Empleyado ng Meralco (Reaksyon ng

pagkainis sa mga nagrereklamong
residente ukol sa mataas na kuryente)
D3. “Ang buhay na ito’y ay talagang sa Idyolek/Moda Politikal/Ekonomikal
utang at sa utang tayo laging Dimensyong Sosyal
nabubuhay, ay talagang ganyan ang Teoryang Sosyolinggwistiks
ating bayan, kaya tayo’y sumusulong sa
pambansang utang” -Matandang
tindero ng ‘pagpag’(Komentaryo sa mga
mahilig mangutang sa kanyang
tindahan)
D4. “E Nay, gusto ko sanang maging Idyolek/Moda Ekonomikal
arkitekto kaya lang wala tayong Dimensyong Sosyal
pammatrikula” – Gege (kasapi ng SDT, Teoryang Deficit-Hypotesis
tugon sa tanong ng kanyang Nanay ukol
mga plano sa buhay)
D5. “…pasisikatin ka at bibigyan ka ng Idyolek/Sosyolek Kultural/Politikal
kontrata basta isusuot mo ang barong Dimensyong Sosyal
na may kurbata…Paglalabas ng album Teorya ng Akomodasyon
puro naman bwak, maglalabas ulit pare
‘wag na lang” – freestyle rapper ng
Diablo San Romano (Pagpuna sa mga
mainstream rapper)
D6. “Tignan mo ‘yang anak mo, Idyolek/Estilo Kultural
dumating lang saglit,sumubo, hindi pa Dimesyong Sosyal
nag-iinit ang puwet, dumali na naman” Teoryang Sosyolinggwistiks
– Tatay ni Makoy (Komentaryo ng Tatay
sa pag-alis ni Makoy sa hapag kainan)
D7. “Putang ina pumatay kay Totoy Sosyolek/Idyolek Kultural/Politikal
Turat aming ililigpit, tangna bumalik na Dimensyong Sosyal
kayo sa inyong pinagkaputahan… Lahat Teorya ng
ng pumatay ay iiwang may saksak. Akomodasyon/Sosyolinggwistiks
Tang ina nyo ‘wag sa amin
magpapakita… Tangna”– freestyle
rapper ng SDT (Pagpapahayag ng galit
at babala ng SDT sa pumatay sa
kasamahang si Totoy Turat)
D8. Hindi sa hindi kami tutulong, di Moda Kultural/Politikal
nangangahulugang hindi kami Dimensyong Sosyal
sumusuporta sa inyo” – Lider ng Touch Teoryang Sosyolinggwistiks
Angels (Pagbibigay ng mga
gamit/sandata sa paglusob bilang
suporta)
D9.“Kung pwede sana ika’y makasama, Standard na wika/Moda Kultural
aking panalangin tangi kong pangarap, Dimensyong Sosyal
pinilit kong ‘wag dumikit sa iyo ay ‘wag Konsepto ng
mapalapit, kahit hindi ko maiwasang Varyabilidad/Teorya ng

JONATHAN VERGARA GERONIMO 41


tingin mong kay lagkit ” – grupo ng Akomodasyon
rapper ng SDT at Touch Angel (Awitin
na may mensahe ng pag-ibig)
D10.“Makinig kayo ha, ayoko ng may Idyolek/Sosyolek/Estilo
kasamang takot, baka mamaya Dimensyong Sosyal
kakalog-kalog yung bayag nyo kayo pa Teoryang Sosyolinggwistiks
ang magpahamak sakin, ngayon kung
sinong gustong umuwi sa inyo, umuwi
na, laban nang patayan ‘to”
“Tang ina nyo para kay Turat ‘to”
Makoy (kasapi ng SDT, panawagan sa
huling pulong ng kasapian bago
nangyari ang rambol)
Ang talahanayan sa itaas ay lagom ng
isinagawang pagsusuri gamit ang mungkahing
balangkas sa pagtuturo ng varayti ng wika at
diskursong panlipunan gamit ang indie film. Sa
unang kolum, inilalahad ang mga piling
makabuluhang dayalogo at sitwasyon na sinipi at
hinalaw mula sa pelikulang Tribu upang maging
batayan at katibayan sa pagsusuri. Sa ikalawang
kolum naman, inilalahad ang mahahalagang
konsepto, uri, dimensyon at teorya ng varayti ng
wika na matingkad na matatagpuan sa mga
napiling dayalogo at konteksto ng pagkakagamit
sa sitwasyon. Samantala, sa ikatlong kolum
naman matatagpuan ang panlipunang dikurso na
masusuri sa mga napiling dayalogo na may
kolum/impact sa tatlong mahahalagang
aspektong kultural, politikal at ekonomikal.
Masusuri na ang idyolek bilang uri ng
varayti ang pinakamadalas na taglay ng mga
dayalogo, ang paraan ng paggamit ng mga
tauhan sa wika ay may varyasyong bunga ng
kanilang personal at tipikal na pagkakabuo ng
pahayag na nagpapagaan sa mensahe at
kahulugang nakabatay sa konteksto. Ang
ganitong gaan ay mababanghay sa anyo
halimbawa ng paggamit ng Taglish na code
switching (D1, pa-virgin effect) at mixed
switching (D5, album na puro naman bwak).
Mabisa ring nagamit ang matulaing paraan
bilang kakayanhang personal sa wika sa
pagsasalin ng intensipikadong kahulugan (D3) at
kumbersasyunal na paraan na maraming
e
Politikal
pagkakataong ginamit para sa karaniwang
pagkakabuo ng mga pahayag alinsunod sa
sitwasyong kaswal (D4, D6, D7 at D10).
Kapansin-pansin din ang varayti ng wika
sa mga dayalogo ng pelikula na impluwensya ng
panlipunang salik at diskurso ng pagpapahayag
na ginamit. Sa ilang sitwasyon, mapapansin ang
konsepto ng sosyolek na binibigyang-kahulugan
bilang varayti ng wikang nakabatay sa lipunang
ginagalawan at istatus na kaugnay sa edad,
interes, pinag-aralan at iba pa. Mapapansin
halimbawa ang pagpili ng salitang abaniko sa
halip na pamaypay, at telenobela imbes na
teleserye para sa may katandaang empleyado na
pinagmulan ng pahayag (D2), ang ispesyal na
lingo gaya ng salitang ‘bwak’ na may kahulugang
‘walang kwenta’ batay sa konteksto ng gumamit.
Ang pagmumura bilang sangkap ng ekspresyon
(D7 at D10) ay nagsisilbing identidad sa
pamamaraan ng wika ng kinabibilangang
pangkat. Samantala, ang moda na nagpapaiba sa
pahayag batay sa paraang pasalita at pasulat ay
madalas ding masusuri sa mga dayalogo.
Kapansin-pansin ang maluwag na paraan ng
paggamit ng mga pasalitang pahayag na walang
isinasaalang-alang na kawastuhan sa pagbaybay
(D4, pammatrikula) at istruktura (D3, ito’y ay at
buong pahayag ng D8). Malayong-malayo ang
pagkakabuo ng pasalitang pahayag na D3, D4 at
D8 sa pasalitang pagpapahayag ng isinulat na
awit na may kaunting pagsasaalang-alang sa
JONATHAN VERGARA GERONIMO 42

tuntuning gramatikal (D9) dahil may panahon ng
paghahanda sa pagbuo nito.
Angkop naman ang impormal na estilo at
gamit ng wika sa karamihan sa mga sitwasyon
gaya ng eksena ng initiation (D1), usapan sa
hapagkainan (D6) at impormal na pagpupulong
ng gang (D10). Gayundin ang standard na gamit
ng wikang Filipino sa awitin ay sapat lamang sa
layuning pang-estetika at masining na
pagpapahayag ng nararamdaman.
Mapatutunayan sa mga naitalang uri ng
varayti ang katangian ng dimensyong sosyal, ang
pagkakalikha ng mga varayti ng wika sa mga
pahayag ay masusuring bunga ng impluwensiya
ng seting na lungsod, wikang urban at mga
sitwasyong nalinang sa isang umiiral na
kalagayang panlipunan sa pelikula, na detalyado
pang tatalakayin sa mga susunod na pahina.
Malaki ang potensyal na matalakay ang
mahahalagang teorya ng varyasyon sa napiling
pelikulang indie na Tribu. Mababalangkas ang
pananaw ni Sapir ng sosyolinggwistiks sa mga
pahayag na gumagamit ng wika bilang
instrumento ng sosyalisasyon at mga relasyong
sosyal sa umiiral na lipunan. Naitanghal sa
pelikula ang ugnayang panlipunan sa pagitan ng
empleyado ng Meralco at mga nagrereklamong
residente (D2), matandang tindero sa suking
mangungutang sa kanyang tindahan (D3) at
usapan sa pagitan ng mga kasapi ng isang
pamilya (D6). Pinatutunayan naman ang nosyon
ni Saussure na ang wika ay umiiral lamang kung
nasa loob ng isang kolektibo sa mga sitwasyong
pangwika tulad ng pagmumura bilang panandang
pangkultura sa gawi ng pangkat (D7),
pagpapakita ng pakikiisa mula sa labas ng
pangkat (D8) at pagpapakahulugan sa ideya ng
kapatiran sa loob ng umiiral na pangkat (D10).
Masusuri naman ang dalawang tipo ng
linggwistikong pagtanggap sa Teorya ng
Akomodasyon ni Giles sa paglilkha ng mga
salitang sarili gaya ng ‘bwak’ (D5) at paraan ng
pagpapangalan na ‘Turat’ (D7), na kapwa
e
nagpapakita ng indikasyon ng pagbukod at
paglikha ng sariling identidad sa wika labas sa
umiiral na istandard na kaayusang panlipunan na
tinatawag ding Linguistic Divergence. Sa kabilang
banda, masusuri rin sa mga tinukoy na
halimbawa ang tipo ng Linguistic Convergence na
nagpapamalas naman ng pakikiisa at pakikilahok
sa paraan ng pagwiwika ng umiiral na subculture
ng gang at nagkakaunawaan sa isang tiyak na
pagpapakahulugan ng pakiramdam (D9).
Pinatutunayan naman ang teorya ng Variability
Concept sa paniniwalang penomenon ang
pagkakaiba-iba ng wika sa mga pahayag na
umuusbong bunga ng kumbersasyunal at
espontanyong paraan sa karaniwang pakikipag-
usap (D1). Gayundin, masusuri ang ideya ng
teoryang ito sa katwirang pantay-pantay lang
ang paggamit ng wika at hindi ito nakabatay sa
antas ng pamumuhay gaya ng pormalisado at
masining na paggamit ng wika sa awit at rap ng
isang gang sa pelikula (D9). Bagamat ipinalalagay
na sa ilang pagkakataon ay may tendesiyang
makaapekto ang antas ng pagtatamo ng pormal
na edukasyon sa kalidad ng paggamit ng
istandard na wika, at mapapansinin ang
kawalang kabihasaan halimbawa sa tamang
pagbaybay ng salita gaya ng salitang
‘pammatrikula’ (D4).
May matinding impact/dating ang
ginamit na iba’t ibang varayti ng wika sa sinuring
pelikula upang makapagpalitaw ng mga
panlipunang diskurso sa aspektong kultural,
politikal at ekonomikal. Naitanghal sa pelikula
ang wika sa pagpapakilala ng umiiral na kultura
sa loob ng kalakaran ng gang bilang isang
subkulturang isinasantabi, politikal na
argumento sa panlipunang imahe at ekonomikal
na implikasyon sa kalagayan ng Tondo at
lipunang Pilipino sa kabuuan. Wika ang ginamit
na kasangkapan para ilantad ang mga isyung
pangkultura at pampolitika sa pelikula bilang
lente ng lipunan, halimbawa, ang de-kahong
pagtingin sa babaeng kasapi ng gang sa laylayan
ng pamantayan nitong patriyarkal ay nabubukas
sa pagsasamantala ng katawan (D1). Ang politikal
na komentaryo ng mga freestyle rapper ukol sa
JONATHAN VERGARA GERONIMO 43

pamantayan ng musika sa pagkakatanikala nito
sa komersyalisadong sistema ng kontrata at
oryentasyon ng walang kalidad na album sa
mainstream (D5). Matingkad ding binigyang-diin
ang pagbura ng kasalukuyang henerasyon sa
kahalagahan ng pamilya at ang simpleng
hapagkainan bilang pagwiwika sa makabuluhang
konsepto ng pagsasama-sama ng mga kasapi nito
(D6). Ang paulit-ulit na pagmumura bilang ritwal
ay nagtatampok ng kultural na pagsasanib ng
loob at labas na impluwensya at nagsisilbing
politikal na indibidwalistikong ekspresyon tungo
sa kolektibong identidad, sa diwa man ng
nagkakaisang kapatiran (D10) o sama-samang
paghahangad ng hustisya (D7). Ginamit din ang
wika bilang aparato sa kultura ng pakikipag-
alyansa (D8) at pagpapahayag ng aspirasyon sa
ideyal na pag-ibig at pangarap na kinabukasan
(D9). Politikal rin ang bagaheng mensahe ng
sarkastikong pagtula bilang kritisismo sa
ekonomikong pormula ng pangungutang (D3), sa
konteksto man ng taga-Tondo na sa ‘pagpag’
nabubuhay o sa walang pagsulong na bayang
kontrol ng malalaking ahensyang multilateral sa
kabuuan. Mababalangkas din ang itinatampok na
prinsipyo ng katwiran at katarungan sa pananaw
ng mga kasapi ng gang (D10), ang paglalapat ng
katapangan, pagsandig sa sarili at kapasyahang
ilagay ang katarungan sa sariling mga kamay ay
produkto lamang ng kawalang-tiwala sa manhid
at bulag na mga institusyon ng estado na dapat
magpatupad sa katarungang panlahat. May
implikasyong ekonomiko ang pagdikurso sa
wikang ginamit sa pelikula. Tinatalakay
halimbawa ang pangunahing suliranin sa hindi
pagtatamo ng edukasyon na batayang karapatan
ng bawat kabataan at nagreresulta ng mga
misedukadong mamamayan (D4). Ang
pagtataglay ng kapangyarihan ng isang
empleyado ng Meralco laban sa mga
nagrereklamong residente ay representasyonal
na tunggaliang sosyo-ekonomiko rin, sa pagitan
ng mga kapitalistang nanggigipit at
mamamayang patuloy na nagtitiis sa bulok na
serbisyo. Ngunit, matutunghayan sa pelikula na
hindi laging matiisin ang mamamayan at hindi
laging nasa kapitalista ang kapangyarihan, ang
e
ipinakitang pag-iingay ng mga residente sa anyo
ng reklamo ay isang yugto ng pagkibo at
potensyal ng subersyon laban sa nagsasamantala
sa kanila.
Kapansin-pansin sa sinuring pelikula ang
pagkakagamit ng wikang Filipino lampas sa
rasyunal na makapagpalitaw lamang ng natural
at realistikong kalakarang panlipunan.
Ibinubukas ng isinagawang pagsusuri ang
posibilidad na tumbukang matalakay ang
panlipunang diskurso at leksikal-semantikal na
papel ng wika sa pelikula, tungo sa pagsusulong
ng pagpapahalaga sa magkasanib na papel nito
sa silid-aralan. Pinatunayan din ng isinagawang
pagsusuri sa mga pelikula ang konteksto ng
pagpapakahulugan sa wika bilang kasangkapang
panlipunan ni Constantino na isang
kasangkapang kapwa gamit sa eksploytasyon o
pagsasamantala at liberasyon o pagpapalaya
(62). Mapapansin ang ganitong argumento sa
sari-saring paraan ng pagtatanghal sa pananaw
ng pelikula gamit ang wikang Filipino at ang
paglilinaw sa papel nito sa pagtatamo ng
panlipunang kamalayan. Ang ganitong
panlipunang kamalayan ay panimulang hakbang
lamang sa mas malalimang pagdikurso sa
kalagayang panlipunan na lilinang sa panawagan
ng pagbalikwas sa status quo sa pamamagitan ng
kongkretong pagkilos.
Akademya sa Pelikula at Pelikula sa Akademya:
Sanib-Puwersa sa Adhikaing Pagsasabansa
Tungo sa Mapagpalayang Lipunang Pilipino
Inihain ni Valeriano, isang makabayang
kritiko ng sining sa komunikasyon ang kanyang
mga punto ukol sa katangiang dapat taglayin ng
isang tunay na makabayan at malayang
pelikulang Pilipino na inaasahan sa mga
makabagong filmmaker na may hipo ng
pagsasabansa: (a) Ang produksyon ay malaya sa
komersyalismong gawi; (b) diretsahan man o
hindi, tinatalakay o ipinakikita ng pelikula ang
masamang epekto ng globalisasyon,
imperyalismo at kaisipang kolonyal; at (c) higit sa
lahat, ang pelikulang alternatibo ay isang
JONATHAN VERGARA GERONIMO 44
 e

instrumento tungo sa dekolonisasyon ng ating ng Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan na

kamalayan (15). Tunay nga na isang aspekto
lamang ng adhikaing pagsasabansa at
pagpapalaya ng lipunan ang kilusan sa
pagsusulong wikang Filipino sa Pinoy indie,
ngunit ang panimulang igpaw na ito ay may
malaking ambag sa tinutukoy na dekolonisasyon
ng kamalayan. Gayundin, kung progresibong
hihimayin sa silid-aralan ay potensyal na lilikha
ito ng malalim na ugnayang sosyal na
magbubunsod ng pagpapakilos sa Pilipinong
mag-aaral at sambayanan. Malaki ang
maitutulong ng patuloy na inbensyon ng mga
pedagohiyang kritikal sa mga aralin sa wika at
komunikasyon na nagsasangkot sa gawain ng
pagpapahalagang kultural gaya ng pelikula, na
magkasabay na nililinang ang mga inaasahang
kasanayan at malalim na pag-unawa para sa
pagtatamo ng makabayang paninindigan.
Inilahad naman ni Jose, “Napalaki ng magagawa
ng akademya sa pagpapaunlad ng Filipino bilang
wika ng pagpapalaya, unang-una sa paghubog ng
mga bagong tagapagpalaya ng bayan;
pangalawa, sa paggamit nito sa pagtuturo…”
(59). Samantala, ipinalalagay din niya na
kinakailangan ang pagpapaunlad sa iba pang
larangan para magkaroon ito ng kaganapan.
Kaugnay rin nito ang dilema sa kilusang
pagpapalaya sa industriya ng pelikula na ihinatag
si Bienvenido Lumbera sa pagsasabing “Isa
lamang anyong pangkultura ang pelikula, at kung
mag-isa lamang ito, wala itong kakayahang
magbunsod ng pagpapalaya. Nakaugnay dapat
ang mapagpalayang pelikula sa isang kilusang
magdadala nito sa hanay ng nakraraming
mamamayan” (“Pelikula bilang Mapagpalaya”
83). Mapaghihinuha sa tinatakalay na kondisyon
nina Jose at Lumbera ang pangangailangan ng
pagsasanib-pwersa ng dalawang larangang
panlipunan upang mapalakas ang kilusan para sa
adhikaing pagsasabansa na daan sa pambansang
pagpapalaya. Kinakailangang magkasabay na
mapalakas ng guro ang kanyang identidad hindi
lamang bilang kritiko ng pambansang kultura at
intelektwal na akademista kundi dapat niyang
taglayin ang pagiging progresibong mamamayan
at makabayang Pilipino na tagapagsiwalat ng
tunay na kalagayang panlipunan at kasaysayang
Pilipino na nakikisangkot sa adyenda ng
pagpapalaya sa ganid na sistema ng kapitalismo,
bumabalikwas sa pambansang pagsasamantala
at tumututol sa dikta ng imperyalismo at
kanluraning ideya. Sa ganyan, ang pagiging
artista at guro ng bayan ay napalalakas at
napagkakaisa sa tunguhin ng ganap na
pagpapalaya sa lipunang Pilipino.

SANGGUNIAN

Cinemalaya Foundation, Inc. About The Cinemalaya Philippine Independent Film Festival. (2009):
<http://www.cinemalaya.org/about>

Constantino, Pamela at Monico Atienza, mga pat. Mga Piling Diskurso sa Wika at Lipunan. Quezon
City: University of the Philippines Press., 2006.

De Ocampo, Nick. Short Film: Emergence of a New Philippine Cinema. Manila City: Communication
Foundation for Asia., 1985.

Guieb III, Eulalio “Mula Indio Hanggang Indie: Kakaibang Kaindiehan.” Yccfilmdesk blogspot 4 Disyembre
(2011): 6 pars. Online. 15 Enero 2012, < http://yccfilmdesk.blogspot.com/2011/12/critic-of-
the-month-eulalio-r-gueib-iii-on.html>

JONATHAN VERGARA GERONIMO 45

 e

Infante, Eddie. Inside Philippine Movies 1970 – 1990: Essay for students of Philippine Cinema. Quezon
City: Ateneo De Manila University Press., 1991.

Jose, Vicencio. Ang Wika ng Pagpapalaya at ang Papel ng Akademya. mga pat. Constantino, Pamela at
Monico Atienza. Quezon City: University of the Philippines Press., 2006.

Lumbera, Bienvenido. Ang Pelikula sa Lipunang Filipino, ang Lipunang Filipino sa Pelikula. Pat. Rosario
Torres-Yu. Manila City: University of Santo Tomas Publishing House., 2005.

_________________. Pelikula bilang Mapagpalayang Sining. Pat. Rosario Torres-Yu. Manila City:
University of Santo Tomas Publishing House., 2005.

_________________. Pelikula: An Essay on the Philippine Film: 1961 – 1992. Pasay City: Cultural Center
of the Philippines., 1992.

Peregrino, Jovy, Pamela Constantino at Ocampo, Nilo, mga pat. Minanga: Mga Babasahin sa Varayti at
Varyasyon ng Filipino. Quezon City: UP Sentro ng Wikang Filipino., 2009.

Reyes, Manny. Malikhaing Pelikula: Mga Sanaysay tungkol sa Pelikulang Pilipino. Makati City: Media
Plus Publishing., 1996.

Remollino, Alexander. Philippine Education in the Neocolonial Period. Quezon City: Ibon Foundation
Inc., 2007.

Tolentino, Rolando. “Politikal na Filmmaking” Bulatlat.com. 6 Setyembre (2009): 23 pars. Online. 15

Enero 2012, < http://bulatlat.com/main/2009/09/06/politikal-na-filmmaking >

__________________. Sipat Kultura: Tungo sa Mapagpalayang Pagbabasa, Pag-aaral at Pagtuturo ng

Panitikan. Quezon City: Ateneo de Manila Press. 2010.

_____________ Paghahanap ng Virtual na Identidad. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2004.

_____________ Ang Bago, Bawal, at Kasalukuyan. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2004.

Tribu. Dir. Jim Libiran. Perfs. Shielbert Manuel, Karl Eigger Balingit, Honey "Hi C" Concepcion, Malou
Crisologo, Charena Escala, Jamir Garcia, Rey Javier Guevarra, Apollo Labastida, Gilbert
Lozano, Ira Marasigan, Albert Moreno at Resty Perez. 8 Glasses Productions. Cinelamaya
Entry, 2007.

Valerio, Elvin. “Ang Pelikulang Bukod na Bukod: Ang Pelikulang Alternatibo bilang Mapagpalayang
Sining.” Dalumat E-Journal, Vol 1, No 1 (2010): 15-16.

JONATHAN VERGARA GERONIMO 46