Πανεπιστήμιο Κρήτης

Σχολή Επιστημών Αγωγής

Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών

“Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση με την χρήση των ΤΠΕ” e-learning

Α1: «Εισαγωγή στην Ανοιχτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση»

Τίτλος ατομικής εργασίας

Η Αξιοποίηση της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle για τη διδασκαλία μαθημάτων στη

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

Ατομική εργασία της Αλεξάκη Βασιλικής

Α.Μ. 01123
 Η Αξιοποίηση της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle για τη διδασκαλία μαθημάτων στη
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Εισαγωγή
Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την αξιοποίηση της
ψηφιακής πλατφόρμας Moodle για τη διδασκαλία μαθημάτων στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Ειδικότερα, η έρευνα εστιάζει στη διερεύνηση των απόψεων των μαθητών και των εκπαιδευτικών
από την οργάνωση και διάρθρωση των δραστηριοτήτων της Διδακτικής διαφόρων μαθημάτων μέσα
από την ψηφιακή πλατφόρμα Moodle στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Για τη διερεύνηση του
θέματος πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική επισκόπηση σχετικών ερευνών που εντοπίστηκαν σε
βάσεις δεδομένων ελληνικών και διεθνών βιβλιοθηκών. Η εργασία αποτελείται από το «Κυρίως
σώμα», που περιλαμβάνει το θεωρητικό υπόβαθρο της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle, βάση της
βιβλιογραφικής έρευνας, καθώς και από τα «Συμπεράσματα», όπου πραγματοποιείται η
παρουσίαση και ο σχολιασμός των ευρημάτων της βιβλιογραφικής επισκόπησης που σχετίζονται με
τους στόχους της παρούσας έρευνας.
Λέξεις κλειδιά: ψηφιακή εκπαιδευτική πλατφόρμα, moodle, εκπαίδευση, μαθησιακή διαδικασία.
Κυρίως σώμα
Η ψηφιακή πλατφόρμα Moodle είναι ένα από τα πιο γνωστά και ευρέως διαδεδομένα Συστήματα
Διαχείρισης της Μάθησης (e-learning) γνωστό επίσης και ως Course Management System (CMS) ή
Learning Management System (LMS), ή Virtual Learning Environment (VLE).Είναι ένα
σύστημα LMS – λογισμικό ανοικτού κώδικα, σχεδιασμένο από εκπαιδευτικούς, βασισμένο πάνω
σε συγκεκριμένες παιδαγωγικές αρχές. Πιο συγκεκριμένα, «το Moodle είναι ένα ασφαλές και
εύχρηστο ηλεκτρονικό περιβάλλον μάθησης, το οποίο αξιοποιείται, είτε για το σχεδιασμό,
διαχείριση, διαμοιρασμό και παροχή αλληλεπιδραστικών ηλεκτρονικών μαθημάτων είτε για τον
εμπλουτισμό των παραδοσιακών μαθημάτων (face-to-face) με ψηφιακό υλικό» (Πετροπούλου,
Κασιμάτη & Ρετάλης, 2015:173).Δημιουργήθηκε το 1999 ως μέρος της διδακτορικής διατριβής του
Αυστραλού Martin Dougiamas (Βερναδάκης, Γιαννούση, Αντωνίου, Κέλλης και Κιουμουρτζόγλου,
2007). Πρόκειται για ένα λογισμικό ανοικτού κώδικα το οποίο μπορεί να τρέξει σε οποιοδήποτε
σύστημα που υποστηρίζει PHP (Κάργα, Κατσάνα & Τρίμμη, 2009), διαχειρίζεται εκπαιδευτικό
περιεχόμενο (Course Management System), προσφέρεται δωρεάν σύμφωνα με την GNU Public
Licence (Παπαδάκης, Παρασκευάς & Τζιμόπουλος, 2014) και υποστηρίζει «...την παρακολούθηση,
τη σχεδίαση και την άμεση διαχείριση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας» (Αράπογλου,
2010:21)To Moodle αποτελεί ένα ηλεκτρονικό περιβάλλον μάθησης ευχάριστο και τεχνολογικά
εξελιγμένο. Η φιλοσοφία του Moodle στηρίζεται στη δομημένη εκπαιδευτική διαδικασία, στην
αλληλεπίδραση και δημιουργική συνεργασία εκπαιδευτών/τριών και εκπαιδευομένων (Kampylis,
Fikides& Theodorakopoulou, 2007) και στη διαπίστωση ότι η γνώση κατακτάται από τον άνθρωπο
μέσω της αλληλεπίδρασής του με το περιβάλλον. Στην κατηγορία των αλληλεπιδραστικών
δραστηριοτήτων που παρέχει το Moodle ανήκουν οι ομάδες συζήτησης, η ζωντανή συνομιλία που
πραγματοποιείται με πληκτρολόγηση (chat), η υποβολή εργασιών, τα παιχνίδια και τα κουίζ.
Επιπλέον, στα πλαίσια της εικονικής τάξης προωθείται η μαθησιακή διαδικασία και ενισχύεται η
συνεργασία και η συλλογική προσπάθεια (Παπαδάκης, Παρασκευάς & Τζιμόπουλος, 2014).Τέλος,
η Κορδάκη (2004) τονίζει ότι ο σχεδιασμός του ηλεκτρονικού περιβάλλοντος του Moodle έχει
υλοποιηθεί βάσει της θεωρίας της κοινωνικής εποικοδομητικής μάθησης (social constructionist
pedagogy). Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, ο άνθρωπος κατασκευάζει νέα γνώση καθώς
αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. Κάθε τι που διαβάζει, βλέπει, ακούει, αισθάνεται και αγγίζει
κάποιος, δοκιμάζεται με την προηγούμενη γνώση του και αν είναι βιώσιμο και υπάρχει
συμβατότητα στον δικό του κόσμο, τότε μπορεί να διαμορφώσει νέα γνώση που θα την έχει πάντα
μαζί του.
Οι σύγχρονες εκπαιδευτικές ανάγκες οδήγησαν στον εμπλουτισμό της συμβατικής εκπαίδευσης με
νέες διαδικασίες όπως είναι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση (Κόκκινος, 2005) με έμφαση στην
ηλεκτρονική μάθηση (e-learning) (Χαραλαμπίδη, Μαυρουδή, 2007).Η ηλεκτρονική μάθηση (e-
learning) διακρίνεται σε: Σύγχρονη και Ασύγχρονη Εκπαίδευση. Η σύγχρονη εκπαίδευση,
αφορά τη διδασκαλία σε πραγματικό χρόνο και με την άμεση αλληλεπίδραση διδασκόντων και
διδασκομένων είτε στον ίδιο χώρο (τάξη κλπ) είτε μέσω δικτύου, όπου μπορούν να
ανταλλάσσονται εκτός από απόψεις και εκπαιδευτικό υλικό. Αντίθετα η Ασύγχρονη Εκπαίδευση,
αφορά τη διδασκαλία κατά την οποία ο διδασκόμενος δεν βρίσκεται σε άμεση επαφή με το
διδάσκοντα. Οι μαθητές μπορούν να επιλέγουν μόνοι τους το προσωπικό τους εκπαιδευτικό
χρονικό πλαίσιο και να συλλέγουν το εκπαιδευτικό υλικό σύμφωνα με αυτό.
Ένας άλλος τρόπος μάθησης που αναπτύσσεται εφαρμόζοντας την ψηφιακή πλατφόρμα moodle
είναι η μικτή μάθηση (blended learning).Η Μικτή Μάθηση συνίσταται στη μίξη τυπικών, άτυπων,
ανοικτών και εξ' αποστάσεως μορφών εκπαίδευσης, σύγχρονης και ασύγχρονης μάθησης και
επικοινωνίας, πρόσωπο με πρόσωπο διδακτικών πρακτικών, ποικίλων μέσων διδασκαλίας,
εκπαιδευτικών υλικών και εφαρμογών εκπαιδευτικής τεχνολογίας. (Καψάλα, Α. Μάρκου, Α.,
ανάκτηση 2013) .
Οι εξελίξεις στην εποχή μας στον τεχνολογικό τομέα και η παραγωγή νέων γνώσεων επηρέασε και
το χώρο της εκπαίδευσης ( Κόκκινος, 2005). Η εισαγωγή των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και
της Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην εκπαίδευση διαμορφώνουν νέα περιβάλλοντα μάθησης άλλα με
βάση τεχνοκεντρικές και άλλα με βάση μαθητοκεντρικές αντιλήψεις (Αναστασιάδης, 2007).
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι αρωγός της εκπαιδευτικής διαδικασίας όταν αυτή συνδέεται με
συγκεκριμένα πλαίσια μάθησης, που έχει επιλέξει ο εκπαιδευτικός. Θα πρέπει να σχεδιάσει μικτά
μαθήματα με σαφείς παιδαγωγικούς στόχους όπως πράττει και στην συμβατική εκπαίδευση. Ο
εκπαιδευτικός που θα αποφασίσει να χρησιμοποιήσει την ψηφιακή πλατφόρμα Moodle στη
σχολική τάξη είναι ελεύθερος να αποφασίσει τη συγκεκριμένη διδακτέα ύλη που θα κρίνει ότι θα
κινητοποιήσει τους μαθητές του στην καλύτερη κατάκτηση της γνώσης. Το Moodle, λόγω της
ευελιξίας του και της ικανότητάς του να εστιάζει στη μάθηση και όχι στα εργαλεία του, μπορεί να
υποστηρίξει πολλές διαφορετικές εκπαιδευτικές και μαθησιακές προσεγγίσεις, βασιζόμενες σε
θεμελιωμένες παιδαγωγικές θεωρίες, έχει τη δυνατότητα αξιοποίησης ποικίλων εργαλείων «για τη
διαχείριση, οργάνωση, δημιουργία και παράδοση μαθημάτων» (Ασπιώτη, 2012). Ο εκπαιδευτικός
πριν συμπεριλάβει στη μαθησιακή διαδικασία κάποια πηγή ή εργαλείο, θα πρέπει πρώτα να
γνωρίζει ποιο στόχο διδασκαλίας επιδιώκει να κατακτήσουν οι μαθητές του, έτσι ώστε να πετύχει
τη μέγιστη αλληλεπίδραση, ισορροπώντας το χρόνο μελέτης με το χρόνο δραστηριοτήτων
(Gillespie et al., 2007). Με την εφαρμογή θα πρέπει ο εκπαιδευτικός να κάνει ανατροφοδότηση
(Eggen & Kauchak, 2001). και να βελτιώνει τα εργαλεία και τον τρόπο μαθησιακής λειτουργίας
ανάλογα με τις νέες ανάγκες των μαθητών.
Από παιδαγωγική σκοπιά, η ψηφιακή πλατφόρμα Moodle αναδεικνύεται σε ένα πολύ ενδιαφέρον
πεδίο επιστημονικής έρευνας. Στην παρούσα εργασία, η απάντηση του ερευνητικού ερωτήματος
βασίστηκε σε δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες. Η αναζήτηση έγινε με λέξεις κλειδιά στο
πεδίο της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle με βάση ορισμένα κριτήρια (χρονολογία, τύπος
δημοσίευσης) απ΄ όπου επελέγησαν οι πιο σχετικές δημοσιεύσεις οι οποίες αποτέλεσαν και τη
βιβλιογραφία της παρούσης έρευνας.
Όπως προέκυψε από τη μελέτη των συγκεκριμένων εργασιών η πλατφόρμα Moodle αποτελεί μια
νέα πρόκληση και κίνητρο για τους εκπαιδευτικούς να εμπλουτίσουν τα διδακτικά τους εργαλεία,
να δημιουργήσουν ψηφιακό περιεχόμενο και να εντάξουν τις ΤΠΕ στη σύγχρονη μαθησιακή
διαδικασία. Μπορεί να καλύψει διαδικτυακές ανάγκες μικτών προσεγγίσεων συνδυασμού για
σύγχρονη και ασύγχρονη χρήση της πλατφόρμας. Ευνοεί την αξιοποίηση διαδραστικών πινάκων
που έχουν διανεμηθεί σε αρκετά σχολεία και προωθεί τη συνεργατική και διαθεματική μάθηση.
Χρειάζεται προσεκτικός σχεδιασμός όπου ο εκπαιδευτικός θα στηρίξει την μαθησιακή του
προσέγγιση.
Οι μαθητές εφοδιάζονται με νέες μαθησιακές δεξιότητες που θα χρησιμοποιήσουν στη ζωή τους,
όπως η συνεργασία και η επικοινωνία, αντιλαμβανόμενοι τη μάθηση ως μια διαδικασία που
επιτελείται και εκτός σχολικής τάξης. Η πλατφόρμα μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά στην
εκπαιδευτική διαδικασία εφόσον το υλικό που διατίθεται δρα συμπληρωματικά στο κορμό του
μαθήματος και βοηθά στην εμπέδωση και στην επανάληψη. Αναπτύσσεται η πρωτοβουλία στο
μαθητή διότι εκείνος επιλέγει τον τρόπο προσέγγισης της γνώσης. Οι μαθητές μπορούν να ελέγξουν
την πρόοδό τους με παιγνιώδη τρόπο (κουίζ) και να ανακαλύψουν τα λάθη τους (Eggen &
Kauchak, 2001;Brophy, 1999) . Η μάθηση από δασκαλοκεντρική μετατρέπεται σε μαθητοκεντρική
και ο διδάσκων αναλαμβάνει το ρόλο του συντονιστή της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η ύπαρξη
forum στην ψηφιακή πλατφόρμα τους δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους
παραπέμποντάς τους στα γνωστά μονοπάτια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης , με τη διαφορά ότι
εδώ τους παρέχει διαδικτυακή ασφάλεια , εφόσον πρόσβαση στη συγκεκριμένη πλατφόρμα έχουν
μόνο οι πιστοποιημένοι χρήστες.
Πέρα όμως από τα πλεονεκτήματα της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle διατυπώνονται και κάποιοι
αρνητικοί προβληματισμοί. Η ασύγχρονη χρήση της πλατφόρμας από τους μαθητές προϋποθέτει
ύπαρξη ηλεκτρονικού υπολογιστή και σύνδεση στο διαδίκτυο και εάν λάβουμε υπόψη το γεγονός
ότι οι μαθητές προέρχονται από ποικίλα κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα αυτή η προϋπόθεση
παύει να ισχύει. Οι διδάσκοντες λαμβάνοντας τον παραπάνω παράγοντα υπόψη τους δομούν το
γνωστικό αντικείμενο αναλόγως. Στη σύγχρονη αξιοποίηση της πλατφόρμας ο εκπαιδευτικός
πρέπει να αφιερώσει πολύ χρόνο για την προετοιμασία του μαθήματος και πολλές φορές δρα
αρνητικά ως προς την ολοκλήρωση της ύλης του μαθήματος. Οι διδάσκοντες πρέπει να έχουν πολύ
καλή γνώση στο χειρισμό της πλατφόρμας ώστε να δομήσουν κατάλληλα τους μαθησιακούς
στόχους που θέλουν να θέσουν σε κάθε διδακτικό αντικείμενο.
Συμπεράσματα
Η συγκεκριμένη εργασία είχε ως σκοπό να διερευνήσει την επίδραση που ασκεί σε διδάσκοντες και
διδασκόμενους η εφαρμογή της ψηφιακής πλατφόρμας Moodle κατά την εκπαιδευτική διαδικασία.
Διαπιστώσαμε ότι σύμφωνα με τη θεωρία του κοινωνικού εποικοδομισμού οι δραστηριότητες που
υλοποιούνται από τα μέλη των μαθητευομένων προσδιορίζουν και το επίπεδο συμμετοχής των
μελών στις δραστηριότητες που οργανώνει ο εκπαιδευτικός. Λαμβάνοντας υπόψη και τα
αποτελέσματα διαφόρων μελετών, η συνεργατική μάθηση που υποστηρίζεται από υπολογιστή
συμβάλλει στην ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία και
στην αύξηση της μαθησιακής τους επίδοσης. Επίσης, μία ηλεκτρονική κοινότητα μάθησης όπως το
Moodle παρέχει τη δυνατότητα στους διδασκόμενους, να συμμετέχουν στην εκπαιδευτική
διαδικασία από τον δικό τους τόπο και στον δικό τους χρόνο, έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά και
βασίζεται σε οργανωμένα πλαίσια λειτουργίας (Χρονάκη & Μπουρδάκης, 2003) και σε αρχές όπως
η ειλικρίνεια, ο σεβασμός, η ακεραιότητα και η ύπαρξη κοινών στόχων. Η μαθησιακή διαδικασία
στο πλαίσιο μιας ηλεκτρονικής κοινότητας βασίζεται στην αλληλεπίδραση διδασκόντων και
διδασκομένων στην ανάπτυξη επικοινωνίας μεταξύ τους και στην καλή συνεργασία. Οι
εμπλεκόμενοι μαθαίνουν να αυτενεργούν και να αναπτύσσουν τη δεξιότητα επίλυσης
προβλημάτων και να εξασκούν την κριτική τους ικανότητα (Κορδάκη, 2004).Οι μαθητές μαθαίνουν
να αξιολογούν συγκρίνοντας μέσα από ένα αριθμό κειμένων, ασκήσεων, κτλ. και έτσι να
διαμορφώνουν τη δική τους άποψη. Το εκπαιδευτικό υλικό είναι διαθέσιμο στους εκπαιδευόμενους
και εμπλουτίζεται συνεχώς και με διαφορετικούς τρόπους παρουσίασης έτσι ώστε να παραμένει
ενεργό το ενδιαφέρον των μαθητών.
Η σχετική βιβλιογραφία εμπλουτίζεται συνεχώς και οι νέες έρευνες που προστίθενται στις ήδη
υπάρχουσες, δηλώνουν την ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης των δυνατοτήτων της συγκεκριμένης
ψηφιακής πλατφόρμας στην εκπαιδευτική διαδικασία καθώς και την εμπλοκή περισσοτέρων
διδασκόντων και διδασκομένων με απώτερο στόχο τη μετάβαση από τη δασκαλοκεντρική
διδασκαλία στη μαθητοκεντρική.

Βιβλιογραφία
Αναστασιάδης, Π. (2007). Η Διδακτική Αξιοποίηση της Διαδραστικής Τηλεδιάσκεψης στο Σύγχρονο
Σχολείο: Κοινωνικο – Εποικοδομιστική Προσέγγιση. Στο Α. Λιοναράκης (Επιμ) Πρακτικά 4ου
Διεθνούς Συνεδρίου Ανοικτής & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο,
Ελληνικό Δίκτυο Ανοικτής & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, Αθήνα 23-25 Νοεμβρίου, 2007.
Αράπογλου, Ι. (2010). Web services στο Moodle (Διπλωματική εργασία). Πανεπιστήμιο Πειραιώς,
Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων, Πειραιάς.
Ασπιώτη, Μ. (Δεκ 2012). Moodle: Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment -
Σύστημα Ασύγχρονης Τηλεκπαίδευσης, Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2015, από
www.slideshare.net/Marilenabo/moodle-presentation-15611509
Βερναδάκης, Ν., Γιαννούση, Μ., Αντωνίου, Π., Κέλλης, Η., & Κιουμουρτζόγλου, Ε. (2007). Η
επίδραση ενός συστήματος διαχείρισης μαθημάτων ασύγχρονης εκπαίδευσης για την υποστήριξη της
παραδοσιακής διδασκαλίας στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στο Α. Λιοναράκης (Επιμ.), Πρακτικά
4oυ Διεθνές Συνεδρίου για την Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση – Μορφές Δημοκρατίας
στην Εκπαίδευση: Ανοικτή Πρόσβαση και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, Αθήνα, 23-25 Νοεμβρίου
2007, τ. Α’, σελ. 309-318. Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός.
Brophy, J. (1999). Teaching. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο:
http://www.ibe.unesco.org/fileadmin/user_upload/archive/publications/EducationalPracticesSeriesP
df/prac01e.pdf(05/11/2009)
Gillespie, H., Boulton, H., Hramiak, A., & Williamson, R. (2007). Learning and teaching with
virtual learning environments. Great Britain: Cromwell Press ltd
Eggen, P., & Kauchak, D. (2001). Strategies for teachers: teaching content and thinking skills.
Boston: Allyn and Bacon
Kampylis, P., Fikides, E. & Theodorakopoulou, M. (2007).Towards Effective Computer-Related
Learning Environments for Primary School Students’ Creative Thinking Development. Paper
presented at the SQM & INSPIRE Conference 2007. Tampere, Finland.
Κάργα, Σ., Κατσάνα, Κ. & Τρίμμη, Φ. (2009). Οδηγός για το Σύστημα Ασύγχρονης Τηλεκπαίδευσης
Moodle (Έκδοση Moodle1.9.5).Κοζάνη: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Μακεδονίας
Καψάλα, Α. Μάρκου, Α. Ηλεκτρονική μάθηση Μοντέλα ηλεκτρονικής μάθησης
http://eprl.korinthos.uop.gr/wiki/index.php/Ηλεκτρονική_μάθηση_Μοντέλα_ηλεκτρο
νικής_μάθησης (Ανάκτηση 5/1/2013)
Κόκκινος, Δ. (2005). Διοίκηση και Οργάνωση Βιβλιοθηκών με έμφαση στις Νέες Τεχνολογίες της
Πληροφορίας.
Κορδάκη, Μ. (2004). Εκπαιδευτική Τεχνολογία και Διδακτική της Πληροφορικής στο τμήμα
Μηχ/κών Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και Πληροφορικής Πανεπιστημίου Πατρών. Πρακτικά 2ης
Διημερίδας «Διδακτική της Πληροφορικής», σελ. 193-200.Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Παπαδάκης, Σ., Παρασκευάς, Α. & Τζιμόπουλος, Ν. (2014). Η αξιοποίηση της σύγχρονης και
ασύγχρονης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών: Εμπειρία από τη
συνδυασμένη χρήση Moodle, LAMS, BBB/Centra και Open Sim. Στο Γ. Σαλονικίδης (Επιμ.), 3ο
Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας, 4-6 Απριλίου 2014 (σσ. 131-142). Υπουργείο
Παιδείας & Θρησκευμάτων.
Πετροπούλου, Ο., Κασιμάτη, Α. & Ρετάλης, Σ. (2015). Σύγχρονες μορφές εκπαιδευτικής
αξιολόγησης με αξιοποίηση εκπαιδευτικών τεχνολογιών. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος
Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.
Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/232
Χαραλαμπίδη Μ., Μαυρουδή Μ. (2007) Blended Learning. Ανάκτηθηκε 5/1/2013, από τη
διεύθυνση http://www.scribd.com/doc/54037184/Blended-Learning
Χρονάκη, Α. & Μπουρδάκης, Β. (2003). Κυβερνοχώρος, Ανοιχτή Εκπαίδευση και Κοινότητες
Μάθησης: Βασικές Παιδαγωγικές Αρχές Σχεδιασμού. Στο : Α. Λιοναράκης (Επιμ.), 2ο Πανελλήνιο
Συνέδριο για την Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση. Πρακτικά Εισηγήσεων (σελ.91–101).
Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός.