SADRŽAJ:

1. PRIMJENA KOMPRESORA............................................................................................1
1.1 Rashladna tehnika.........................................................................................................1
1.2 Procesne industrije........................................................................................................1
1.3 Pneumatski alati i automatika.......................................................................................1
1.4 Posebne primjene..........................................................................................................1
2. PODJELA KOMPRESORA..............................................................................................2
3. IDEALNI RAD KOMPRESORA......................................................................................3
4. VIŠESTUPANJSKA KOMPRESIJA ( kod idealnog kompresora).............................8
5. ANALIZA RADA STVARNOG KOMPRESORA........................................................12
6. KAPACITET KOMPRESORA.......................................................................................15
6.1 Volumetrijski faktor.........................................................................................................16
6.2 Tlačni faktor......................................................................................................................17
6.3 Temperaturni faktor..........................................................................................................18
6.4 Faktor propusnosti.............................................................................................................19
7. IZBOR BROJA STUPNJEVA.........................................................................................26
8. ODNOSI RADNIH VOLUMENA I TLAKOVA POJEDINIH STUPNJEVA...........27
9. SNAGA KOMPRESORA.................................................................................................29
10. KONSTRUKTIVNA RJEŠENJA KLIPNIH KOMRESORA......................................36
11. REGULACIJA KAPACITETA.......................................................................................37
12. ULJA ZA PODMAZIVANJE..........................................................................................45
13. KOMPRIMIRANJE VLAŽNOG ZRAKA.....................................................................46
14. ROTACIJSKI KOMPRESORI.......................................................................................47
14.1 Rotacijski kompresor s lamelama..................................................................................47
14.2 Vijčani kompresori.........................................................................................................49
 1. PRIMJENA KOMPRESORA

1 Rashladna tehnika
 frižideri, vitrine
 klimatizeri
 hladnjače

2 Procesne industrije
 pivovare ( CO 2 )
 MG Croatia plin ( boce O 2 , N 2 ...160 bar  )
 lakirnice
 željezare
 vulkanizeri

3 Pneumatski alati i automatika

 graditeljstvo
 vozila ( kočnice, vrata )
 hoteli, robne kuće
 industrija
 pneumatski transport

4 Posebne primjene
 brodovi ( za startanje motora, instrumentalni zrak )
 bolnice ( medicinski plinovi )
 transport plinovodima
 podmornice ( torpeda )
 ronioci
 plinsko turbinska postrojenja
 turbopunjači

Zaključak:

Kompresori uz pumpe elektro-motore i motore s unutrašnjim izgaranjem udahnjuju život

mnogim strojarskim instalacijama.
Kompresori su naprave koje sišu plinove iz nekog rezervoara, cjevovoda ili okoline i tlače ih
( uz znatniji porast tlaka ) u drugi rezervoar, cjevovod, ili općenito do nekog potrošaća.

1
 2. PODJELA KOMPRESORA
Kompresori mogu biti vrlo različiti po veličini, konstrukciji, namjeni, performansama itd.
Podjela kompresora, odnosno svrstavanje u neke grupe, mogu biti vrlo različite, npr:

 u rashladnoj tehnici ( hermetički, poluhermetički, otvoreni )

 u kemijskoj industriji ( uljni, bezuljni )
 kod kopresije zraka ( klipni i vijčani )

Jedna od mogućih podjela je prema termodinamičkom procesu ( načinu ) povećavanja

tlaka:

1. Kompresori sa sukcesivnim ponavljanjem radnog ciklusa

( direktno sabijanje plina smanjivanjem njegovog volumena )

2. Kompresori s kontinuiranim radnim ciklusom ( povećanje kinetičke energije

plina – ubrzavanje strujanja, a zatim pretvaranje te energije u tlak –
usporavanjem u difuzoru )

Dalje se ove dvije grupe dijele na:

1.1. Klipni kompresori

1.2. Membranski kompresori
1.3. Rotacijski kompresori
 krilni
 vijčani
 spiralni

2.1. Lopatični ( turbo ) kompresori

 centrifugalni
 aksijalni

2.2. Mlazni ( ejetorski ) kompresori

Prema gornjim grupama, ovdje se mogu svrstati i ventilatori. Naime, oni su također uređaji koji
tlače zrak, ili općenito plinove, sa nižeg na više, ali je njihova karakteristika: mali porast tlaka i
redovito lopatična izvedba.

Stoga granica između kompresora i ventilatora i ne postoji, ali ipak ponegdje se navodi da
ventilatori ostvaruju porast tlaka do najviše 1500 mm VS. Također,smatra se da kod
ventilatora, zbog male promjene tlaka nama promjene gustoće radnog medija – plina, te se
uzima da je radni medij nestlačiv, mada se radi o plinu.

2
3. IDEALNI RAD KOMPRESORA

Razmotrimo idealni klipni kompresor prikazan na sl. 3.1.

p
V
2 B
2
m2 dW
dp

1 p V = const.
m1
p2 A 1

p1 O C D V

a
Sl. 3.1. Načelo rada klipnog kompresora i proces u p-V dijagramu

Pomicanjem iz krajnjeg lijevog položaja u desno, klip u cilindru izaziva podtlak koji
nadvladava silu opruge usisnog ventila ˝a˝ i plin iz rezervoara 1 puni cilindar. Taj se proces
naziva usisavanje i zapravo je premještanje izvjesne količine plina iz rezervoara u cilindar. Plin
pri tome ostaje s veličinama stanja ( p1 ,v1 ,t1 ) pa je i proces A-1 samo uvjetno ucrtan u p-V
dijagramu. Rad potiskivanja klipa udesno ( rad usisavanja ) iznosi p1  V1 , gdje je V1
volumen cilindra, odnosno volumen usisanog plina, a stvarno ga obavlja uteg m1 svojim
spuštanjem za izvjesnu visinu. Taj rad prikazan je površinom 0A1D.

Kada klip krene s desna u lijevo počinje rasti tlak u cilindru. Ventil ˝a˝ se odmah sam od sebe
zatvara, a ventil ˝ b˝ se otvara tek kad tlak u cilindru kompresora dostigne vrijednost tlaka p 2
u tlačnom spremniku, odnosno neznatno više od toga. Proces od 1 do 2 je termodinamička
kompresija plina u cilindru. Zbog brzine kojom se odvija ( u praksi i do 3000 okretaja
pogonskog vratila u minuti ) može se zanemariti razmjena topline s okolinom, pa vrijedi
jednadžba adijabate p  V   const. Utrošeni rad kompresije prikazan je površinom D12C, a
računa se prema izrazu za tehnički rad.

Daljnjim gibanjem klipa ulijevo,uz otvoreni ventil ˝ b˝, već komprimirani plin se potiskuje u
rezarvoar visokog tlaka. Veličine stanja plina u ovom dijelu procesa ostaju konstantni (

3
 p 2 ,v 2 ,t 2 ) , a utrošeni rad istiskivanja iznosi  p 2  V2 . U p-V dijagramu ovaj rad istiskivanja
je prikazan površinom C2B0, a stvarno se troši za podizanje utega m 2 za izvjesnu visinu.

Time je obavljen jedan kompletan okret koljenčaste ( pogonske ) osovine, i kod svakog idućeg
okreta cjelokupan proces se ponavlja. Neto utrošeni rad idealnog kompresora prikazan je
šrafiranom površinom u p-V dijagramu i izračunava se:

mR
Wteh.  p1  V1    T2  T1   p 2  V2
κ 1

ili zamjeni li se p  V  m  R  T i sredi biti će:

mR
Wteh.     T2  T1  ili Wteh.    Wadijabate
 1

prema p-V dijagramu tehnički rad se može izračunati i kao:

p2
Wteh.    V  dp
p1
u općem slučaju proces može teći po politropi pa imamo:

Wteh.  n  W1, 2

ako bi kompresija bila izotermna, utrošak rada bio bi najmanji.

p
p2 2i 2a

adijabata

izoterma

p1 1

Koristeći jednadžbu stanja tehnički rad kompresora kod adijabate ( izentrope ) kompresije
postaje:

4
    
Wteh.   m  R T2  T1     p2V2  p1V1     p1V1  p2V2  1
 1  1  1  p1V1 
Također je:
1 1  1

p V  V  p  pV p  p1    p2  
p1V1  p 2V2  1   2   2   1   2 2  2     
p 2  V1  V1  p2  p1V1 p1  p2   p1 

Sada je:

  1 
  p2   
Wteh.  p1  V1 
 p   1
 1  1 

 


  1.4  za zrak
  1.31  za amonijak
  1.16  za freon R22

Primjer 1.

Odrediti rad za komprimiranje 100 kg okolnog zraka ( 1 bar, 20° C ) do tlaka 90 bar pri
izotermnom i adijabatskom procesu.

5
Za izotermu:

Wteh.  W1, 2 ( jer je n=1)

Općenito vrijedi:

p2 p2
dp p 
Wteh.    p  dV    V  dp  m  R  T   m  R  T ln 2 
p1 p1 p  p1 
p  90
Wteh.   p1V1 ln 2   100  287  293 ln  37839349.5 J 
 p1  1

Minus označava da se kod kompresije rad troši. Pošto je to opće poznato, u praksi se obično
ovaj minus izostavlja.
( Kod izotermne kompresije, se mora odvesti isto ovoliko topline, jer je)

q1, 2  w1, 2  u 2  u1 , a  u 2  u1   0 u  cv  T

Za adijabatu:

mR
Wteh.    W1, 2    T2  T1 
 1
 1 1.4 1
p    90  1.4
T2  T1  2   293   1060 K 
 p1   1 
T2  1060 K   t 2  787 C
100  287
Wteh.  1.4 1060  293  77045150 J 
1.4  1
Wteh.  77045150 J 

Zaključak:

U praksi je cilj postići kompresiju sa eksponentom manjim od  , a što bliže 1. Problem je,
ne samo znatno veći utrošeni rad kod adijabatske kompresije, nego i znatno veća temperatura
na kraju kompresije. U ovom primjeru izlaznu temperaturu ne bi izdržao materijal kompresora
ni cjevovoda, a pogotovo ne ulje za podmazivanje.

Primjer 2.

Ako bi se komprimirani zrak iz prethodnog primjera punio u čeličnu bocu, koliko bi opao tlak
plina u boci nakon hlađenja do temperature okoline.

Proces u boci je pri V  const.

6
 p3 T3 T 293
  p3  p2 3  90  24.9 bar 
p2 T2 T2 1060
p3  24.9 bar 

U praksi se u ovakvim slučajevima nakon kompresije postavlja hladnjak zraka.

1 2 3

voda za
hlađenje punjenje
boca

T
.
nst
co
V=

p2

T1 2

p1 p3
T1= T3
3
1

S
Pri tome se ne smije dozvoliti da temperatura kompresije prijeđe dozvoljenu temperaturnu
granicu ulja za podmazivanje.

4. VIŠESTUPANJSKA KOMPRESIJA
( kod idealnog kompresora)
Postizanje što nižeg eksponenta kompresije ostvaruje se hlađenjem cilindra vodom ili
zrakom. U praksi to ide dosta teško i nedovoljno, jer suvremeni kompresori imaju veliku
brzinu vrtnje ( do 3000 min-1), pa jednostavno nema vremena za razmjenu topline.

7
 Za postizanje viših tlakova kompresije, ovaj problem se rješava višestupanjskom
kompresijom uz međuhlađenje. Npr.

2 3
1 4
Međuhladnjak

Prvi stupanj Drugi stupanj

p
tokoline
4

međuhlađenje
3 2

V
Međuhlađenje je moguće samo do temperature okoline, jer se ono obavlja medijima iz
okoline ( zrakom ili vodom ).
Ako su početni i krajnji tlak zadani, odmah se pitamo koji je optimalni međutlak. To je onaj
međutlak kod kojeg je ukupan rad kompresora najmanji.

W  W1, 2  W3.4
  1    1 
   p2       p4   
W  pV     1  pV     1
  1 1 1  p1    1 3 3  p3 

 
 
 

za izotermu je p1V1  p3V3
za izobaru je p 2  p3  p x

  1  1 
  p x    p4   
W  p1V1     
 p   2 
 1 p
 1   x  
dW
Rješenje za p X se dobiva iz 0
dp x
p x p4 p 2 p4
p x  p1  p4   ili 
p1 p x p1 p3

Prvi i drugi stupanj kompresora ostvaruju isti omjer tlakova. Izlazne temperature nakon
kompresije su iste t2 = t4 .

8
Uvrštenjem px izraz za rad vidi se da su W1,2 = W3,4 . Oba stupnja kompresora su pojednako
opterećena. Za trostupanjsku, četverostupanjsku itd., kompresiju razmišlja se na isti način i
svaki stupanj kompresije treba biti jednako opterećen ( isti rad ) te je:
p tokoline
p4 4

p3 3' 3

p2 2' 2

p1
1

V
W1, 2  W2,3  W3, 4 ...
t1  t 2'  t 3' ...
p2 p p p
 3  4  ... z  x
p1 p2 p3 p z 1

gdje je x odnos tlakova u jednom stupnju

Ako pomnožimo sve odnose tlakova biti će:

p 2 p3 p 4 p
  ... z  x z
p1 p 2 p3 p z 1
pz p
 xz  x  z z
p1 p1
Kod stvarnih kompresora, zbog trenja, gubitaka tlaka, neidealnosti plina itd., je:

pz
x  K z  gdje je K=1.05 do1.15
p1
Primjer 3.

Koliki je utrošeni rad kod trostupanjskog komprimiranja 100 kg zraka od početnog stanja
( 1 bar, 20°C ) do 90 bar. Proces kompresije je adijabatski, a međuhlađenje se vrši do
temperature okoline.

W  W1, 2  W2,3  W3, 4

  1 
p 4 3 90   p2  
x3   4.48 W1, 2  m  R  T1  
 p   1

 1
p1 1  1 
 

p1  1 bar   1.41 
1.4   4.48  1.4
 1
p 2  x  p1  4.48  1  4.48 bar  W1, 2 
1,4  1
100  287  293  
 1   

 

p3  x  p 2  4.48  4.48  20.07 bar  W1, 2  15743029 J 
p 4  x  p3  4.48  20.07  89.9 bar 

9
Isti rezultat se dobiva za W2,3 i W3, 4 te je :

W  3  W1, 2  47229087 J 

( Usporediti s primjerom 1., gdje je W  77045150 J  )

Interesantno je izračunati i temperaturu nakon kompresije ( ista je poslije svakog stupnja ).

 1 1.4 1
p    4.48 
 450 K   t1  177 C
1.4
T2  T1  2   293   
 p1   1 

Primjer 4.

Dvostupanjski kompresor usisava zrak stanja p1  2 bar  , t1  30 C  i komprimira ga do

krajnjeg tlaka p4  22 bar  . Između dva stupnja kompresije zrak se hladi do temperature
t3  t1 i pri tome se odvodi 2.8 (kW) topline. Ako je kompresija adijabatska   1.4 , a
međutlak je onaj po idealnoj formuli naći:

a) količinu komprimiranog zraka

b) izlaznu temperaturu nakon drugog stupnja
c) ukupno utrošeni rad

p
tokoline
p4 4

međuhlađenje Qodv.
px 3 2

p1
1

10
 px  p1  p 4  2  22  6.63 bar 
 1 1.41
p    6.63 
 426.7 K 
1.4
T2  T1  2   303   
 p1   2 
 1 1.41
p    22 
 426.7 K 
1.4
b)  T4  T3  4   303   
p
 x  6.63 
a )  Qodv.  m  cp   T3  T2 
Qodv.  2 .8
 
m   0.0225 kg 
cp   T3  T2  1.005   303  426.7   s 

 mR
W1, 2   T1  T2   1.4  0.0225  287   303  426.7   2795.77 W 
 1 0.4
W1, 2  W2,3
Wuk.  2  W1, 2  5591.55 W 

5. ANALIZA RADA STVARNOG KOMPRESORA

Logično je očekivati da stvarni kompresor u svome radu odstupa od idealnog. Uzroci su

prakične prirode i mogu se podijeliti u 4 grupe:

Prvo odstupanje

Za idealne kompresore najčešće se uzima da je proces kompresije adijabatski. U praksi uvijek

ima nekog odvajanja topline u okolinu, ali nikad toliko da bi proces bio po izotermi. Pa je on
stvarno politropski, tj., 1<n<  .
U praksi je proces kompresije, ipak, vrlo blizak adijabatskom, jer kompresori rade s velikom
brzinom vrtnje, pa nema vremena za veću razmjenu topline sa okolinom ( osim ako se
namjerno ne izvede intezivno hlađenje vodom ili zrakom ). Pri tome ne treba zaboraviti da je
eksponent  različit za različite plinove, a i da se mijenja u funkciji s (p) i (t).
Za uobičajene vrijednosti tlaka (p) i temperature (t):
 zrak   1.4
 amonijak   1.31

11
  freon R22   1.16

Drugo odstupanje

Prilikom usisavanja tlak u cilindru mora biti nešto niži nego li je u rezervoaru ( ili okolini ) iz
kojeg se vrši punjenje. Ova razlika tlaka se pojavljuje sama od sebe i neophodna je da bi se
svladali otpori strujanja kroz usisne kanale, usisni otvor itd.
Sasvim analogno, prilikom pražnjenja cilindra u njemu mora biti izvjestan pretlak. Umjesto od
1 do 2, kompresor radi od (a) do (b). Kompresor troši više rada, ali i usisava manju količinu
plina.
Naime, kad opadne tlak za Δp1 smanjuje se gustoća plina, pa ga ( izraženo u kg ) manje ulazi
u cilindar.

p
[bar]
p2

b
p2 1

n
p1

p1 2
a

3
V [m ]

Za ilustraciju se navode podaci iz rashladne tehnike:

Δp1   0.05  0.1 p1

Δp 2   0.1  0.15 p 2

Treće odstupanje

Prilikom istiskivanja komprimiranog uvijek nešto tog plina zaostane u cilindru, jer između
klipa u GMT i poklopca cilindra, iz konstrukcijskih razloga uvijek ostaje zračnost ( mali
slobodni prostor ). Naime, ne smije se dozvoliti da klip u radu dodirne ili udari o glavu cilindra.
Također mora biti dovoljno prostora z asmještaj usisnih i potisnih ventila i kanala.

12
 p
Indikatorski dijagram:
p2 c b

3 2 stvarnog kompresora
1<n<
teoretskog kompresora
n= n=1 a - b kompresija
b - c istiskivanje
p1 1 c - d ekspanzija
4
d a d - a usisavanje
Vu

V cil.

Vc Vh

Volumen sa zaostalim plinom nije od koristi u radu kompresora i naziva se štetni prostor ( VC
).
Volumen cilindra koji ˝pokriva˝ klip naziva se stapajni ili radni volumen.
Prema tome ukupni volumen cilindra je:

Vcil.  VC  Vh  c  Vh  Vh

c %  je relativni štetni prostor i kod modernih kompresora iznosi 2% do 6%.

Posljedica postojanja štetnog prostora je izmjenjena slika procesa u indikatorskom dijagramu.

Naime, kada klip krene iz GMT prema DMT on ne započinje odmah sa usisavanjem nove
količine plina, nego prvo dolazi do ekspanzije zaostalog plina u štetnom prostoru. Tek kada
tlak zaostalog plina opadne ispod p1 , dolazi do usisavanja nove količine.

Kod kompresora sa štetnim prostorom teoretski proces bi bio: 1-2-3-4. to su 1-2 izoterma
( da bi utrošeni rad bio što manji ) i 3-4 adijabata ( da bi utjecaj štetnog prostora na kapacitet
kompresora bio što manji ). Umjesto usisavanja tijekom cijelog radnog hoda klipa
Vu  V1  V3 , usisavanje je sano od Vu do V1 .

Kod stvarnog kompresora procesi kompresije i ekspanzije su politropski: 1  n   . Osim toga,

kako je ranije rečeno, postoji potlak kod usisavanja i pretlak kod istiskivanja iz cilindra. Stvarni

13
proces je zbog toga a-b-c-d. Može se također zapaziti da spomenuti podtlak i pretlak nisu
jednaki na svom početku i kraju. Ovo je uzrokovano inercijom ( masom ) samih ventila za čije
otvaranje treba nešto veća sila, a i količina plina koja struji u datom momentu ( najviše ga je
kada je klip najbrži, tj.u srednjem položaju, a najmanje kada je klip u GMT ili DMT, tj., kada
stoji ) .
Što se tiče rada, on se tijekom kompresije dovodi, ali se tijekom ekspanzije zaostalog plina c-d
dobija, tako da je ukupno potrošeni rad ravan šrafiranoj površini a-b-c-d.

Četvrto odstupanje

Nastaje usljed zagrijavanja plina prilikom punjenja cilindra. Ako npr., kompresor usisava zrak
temperature 20°C i on se nakon kompresije zagrije na 110°C, tada je neka srednja zadana
temperatura 65°C. Ovu temperaturu poprimit će cilindar i klip, što je lako utvrditi dodirom
kompresora.
Naravno, kada u ovako topli kompresor ulazi hladni zrak on se u tom dijelu procesa zagrijava i
specifični volumen mu raste, dok mu se gustoća smanjuje. Posljedica ove pojave da se u
cilindar usiše manje zraka izraženo u kg premda volumen cilindra ostaje isti.

6. KAPACITET KOMPRESORA
Kapacitet kompresora predstavlja količinu plina u  kg s  ili  kg h  koji kompresor usisava, a
zatim komprimira i potiskuje u neki spremnik.
Za idealni kompresor idealni volumen je Vh , a specifični volumen plina v1 , pa je:

V
m teor.  Vh  1  h  kg s
v1

Ovdje je Vh izraženo u  m 3 s  , što se dobiva množenjem radnog volumena cilindra s brojem
cilindara i brzinom vrtnje kompresora. Dakle, ovo je volumen usisanog, a ne stlačenog zraka.

14
 Vh 
D 2 
4
sz
n

60
m3 s 
D (m)  promjer cilindra
s (m)  hod klipa
z broj cilindara 1. stupnja
n (min-1)  brzina vrtnje ( broj okretaja pogonskog vratila )

Za stvarni kompresor, iz razloga koji su navedeni u prethodnom poglavlju, radni kapacitet je

manji od teoretskog.

m stvarni    m teor.

  1 faktor punjenja cilindra kompresora

Pozivajući se na prethodnu analizu može se napisati:

   v  p   t   n

gdje su:

v  volumetrijski faktor
p  tlačni faktor ( faktor tlaka )
t  temperaturni faktor
n  faktor propusnosti

Izračunavanje pojedinih faktora dano je u nastavku:

6.1 Volumetrijski faktor

Zbog štatnog prostora i ekspanzije zaostalog plina stvarno se usisavanje vrši od Vd do Va ,

dok bi teoretski to bilo od Vc do Va .

15
 p
c b
p2

p1
d a

V cil.
stvarno usisavanje
v 
teoretsko usisavanje

Va  Vd
v 
Va  Vc

Va  Vc  Vd  Vc  V  Vc
v   1 d
Va  Vc Va  Vc

Za politropu vrijedi:

16
 1 1
Vd  pc  n p  n
   Vd  Vc   c 
Vc  pd   pd 
1
p  n
Vc   c   Vc
v  1   pd 
Va  Vc
 1 
 pc   1
Vc n
v  1 
Va  Vc  pd  
 
 1 
 pc  n 
v  1  c    1
 pd  
 

Dakle, porastom odnosa tlakova i/ili porastom relativnog štetnog prostora opada faktor v . To
može ići do  v  0 kada je m stvarno  0 .

6.2 Tlačni faktor

Prilikom usisavanja tlak u cilindru je niži za Δp1 do tlaka u usisnom rezervoaru ( ili od
tlaka okoline ). Smanjenje tlaka uzrokuje porast volumena, odnosno smanjenje gustoće plina
na ulazu u cilindar ( umjesto v1 biti će vΔp ). Za idealne plinove pad tlaka Δp1 je proces
prigušivanja, gdje su:

h1  hΔp i T1  TΔp

pa je i odnos ( smanjenje ) gustoća proporcionalan odnosu tlakova.

stvarno gustoća
p 
teoretsko gustoća

1
vΔp v1
p  
1 vΔp
v1

p1  v1
p1  v1  R  T1 ,  p1  Δp1   vΔp  R  TΔp  1
 p1  Δp1   vΔp
v1 p  Δp1
 1
vΔp p1
p1  Δp1 Δp
p   1 1
p1 p1

17
Orijentacijske vrijednosti za  p su:

 za prvi stupanj kompresije p  0.95  0.98

 za više stupnjeve kompresije p  0.98  1.0

6.3 Temperaturni faktor

Ovaj faktor obuhvaća gubitke punjenja cilindra zagrijavanja plina o stijenke. Slično
prethodnom slučaju, plin se širi i smanjuje mu se gustoća.

stvarna gustoća
t 
teoretska gustoća

1
va vΔp T1
t    T1  teoretska temperatura usisanog plina
1 va Ta
vΔp
Ta  teoretska temperatura usisanog plina

U praksi  t ovisi o odnosu tlakova  p 2 p1  , hlađenju, brzini vrtnje i izvedbi kompresora.

Njegova vrijednost se približno kreće u granicama

 t  0.94  0.98

6.4 Faktor propusnosti

Faktor propusnosti obuhvaća gubitke ( sniženje ) kapaciteta kompresora uzrokovane curenjem

plinova između cilindra i klipa, brtvljenjem usisnih i potisnih ventila.
Vrijednost faktora propusnosti ovisi o kakvoći izrade kompresora, njegovoj istrošenosti i
odnosu tlakova.
Za kompresore u dobrom stanju:

n  0.95  0.98

18
Tipičan za kompresor sa c=0.06

100
n
80
v
[%]

60 =
v n

40

20

0
1 3 5 7 9 11 p 2 /p 1

Uzimajući u obzir sve gubitke, ukupni faktor punjenja kompresora je:

   v  p   t   n
pa je konačni izraz za kapacitet kompresora:

Vh D 2 n 1
m teor.    s  z    kg s
v1 4 60 v1
V
m stvarno    m teor.    h
v1
D 2
 
m stvarno  v  p   t  n 
4
n 1
 s  z    kg s
60 v1

Primjer 5.

Kompresor za NH3 ima 6 cilindara sa promjerom D =70 (mm) i hodom s = 60 (mm).

Odrediti broj okretaja pogonske osovine u idealnom slučaju (   1 ) da bi kapacitet
kompresora bio 350 kg h  . Parametri NH3 na usisu su ( p1 = 4 (bar) ; t1 = 120 (°C) ).
Koliki bi bio kapacitet istog kompresora ako bi on usisavao zrak okolnih parametara
( p1 = 1 (bar) ; t1 = 20 (°C) ).

Rješenje:

Specifični volumen amonijaka:

19
 R  T1 488.2  393
v1 
p1

4 10 5
 0.48 m 3 kg  
Kapacitet kompresora:

Vh
m teor.  Vh     Vh  v1  m teor.
v1

Vh  0.48 
350
3600
 0.047 m 3 s  
Radni volumen kompresora:

Vh 
 D 2
4
n 4  60  Vh
s z  n  2
60

4  60  0.047
2
D   s  z 0.07    0.06  6
 2035 min 1  

Kod rada kompresora sa zrakom je:

v1 
R  T1 287  293
p1

1 10 5
 0.84 m 3 kg  
V 0.047
 teor.  h 
m  0.056 kg s   202 kg h 
v1 0.84

Primjer 6.

Za zračni kompresor koji ima relativni štetni prostor od 5% i koji radi između tlakova
p1  1 bar  , i, p 2  10 bar  , odredite faktor punjenja cilindra.

Rješenje.

Δp1   0.05  0.1 p1 Δp 2   0.1  0.15 p 2

Δp1  0.075 1  0.075 bar  Δp 2  0.125 10  1.25 bar 
p1*  1  0.075  0.925 bar  p 2*  10  Δp 2  10  1.25  11 .25 bar 

20
Ukupni faktor punjenja:

 *  1n 
p
   v  p   t   n  v  1  c   2*   1
 p1  
 

Uzimamo da je kompresija adijabatska ; n    1.4

 11 .25 11.4 
 
v  1  0.05     1  0.752
 0.925  
 
Δp 0.075
p  1  1  1   0.925
p1 1
T1
t   0.95
Ta
n  0.97
   v  p  t  n  0.752  0.925  0.95  0.97  0.641

Primjer 7.

Kompresor ima 3 cilindra sa relativnim štetnim prostorom od 4%, te ukupnim radnim

volumenom Vh  0.12 m 3 s .  
Koliki je kapacitet ovog kompresora ako on siše okolni zrak ( p1 = 1 (bar) ; t1 = 35 (°C) ) i tlači
ga na 60 (bar). Hoće li se povećati kapacitet istog kompresora, ako on sa 2 cilindra radi u
prvom stupnju, a sa jednim cilindrom u drugom stupnju.
Koliki je međutlak 1. i 2. stupnja bez međuhlađenja.

Rješenje:
a)

60(bar)

1(bar)

21
 Δp1   0.05  0.1 p1
Δp1  0.075  p1  0.075 1  0.075 bar 
p1*  1  0.075  0.925 bar 
Δp 2  0.125  p 2  0.125  60  7.5 bar 
p1*  60  7.5  67.5 bar 

 * 1n 
p 
 v  1  c   2*   1
 p1  
 
 67.5 11.4 
 
 v  1  0.04     1  0.183
 0.925  
 
Δp 0.075
p  1  1  1   0.925
p1 1
T1
t   0.95
Ta
n  0.97
  v  p  t  n  0.183  0.925  0.95  0.97  0.156

v1 
R  T1 287  308
p1

1  105

 0.884 m 3 kg 
V 0.12
m
 stv.    h  0.156   0.021 kg s   75.6 kg h 
v1 0.884

b)
60(bar)

pk

1(bar)
Usisane količine u prvi i drugi stupanj moraju biti iste:

mI m
 II
Odnosno:

VhI V
I  II hII
vI v II

22
U prethodnoj jednakosti p x je višestruko uključen i nije ga moguće izraziti eksplicitno.
Zadatak se rješava probanjem i grafički:

Ako je px = 5 (bar) za I stupanj

Δp1  0.075 bar   p1*  0.925 bar 

Δp x  0.125  5  0.625 bar   p x*  5.625 bar 
 5.625 11.4 
 
 v  1  0.04     1  0.895
 0.925  
 
p  0.925   t  0.95  n  0.97
  0.895  0.925  0.95  0.97  0.763
2
0.12 
VhI 3  0.069 kg s 
 I  I
m  0.763
v1I 0.884

za II stupanj

Δp1  0.075  p x  0.075  5  0.375 bar   p1*  4.625 bar 

Δp 2  0.125  60  7.5 bar   p 2*  67.5 bar 
1 1
 
 p  
1 1. 4
v x  v1  1   0.884     0.28 m 3 kg
 px  5
 67.5  11.4 
 v  1  0.04     1  0.769
 4.625  
 
Δp1 0.375
p  1   1  0.925;  t  0.95; n  0.97
p1 5
  0.769  0.925  0.95  0.97  0.655
1
0.12 
VhII 3  0.094 kg s 
 II  II
m  0.655
v1II 0.28

Za p x  5 bar  drugi stupanj bi imao veći kapacitet od prvog. Treba probati sa nižim p x .

Ako je px = 4 (bar)

Analognim proračunima dobiva se:

mI  0.071 kg s  mII  0.075 kg s 

23
Znači p x  4 bar  već približno zadovoljava. Vidi se da je kapacitet kompresora sada puno veći
nego kada sva tri cilindra rade paralelno ( tada bi bilo mI  0.021 kg s  ).

Primjer 8.

Kompresor usisava okolni zrak ( p1 = 1 (bar) ; t1 = 20 (°C) ) i tlači ga u rezervoar

( p1 = 6 (bar) ). Kapacitet kompresora je m stv.  320 kg h  , a ostali podaci su:

 promjer cilindra: D  0.12 m 

 hod klipa: s  0.09 m 
 broj cilindara: z4
 broj okretaja: n  1500 min 1  
 adijabatska kompresija:   1.4
 konstanta za zrak: R  287 J kgK 

Za padove tlaka na usisu i potisu, te za koeficijente p ,  t , n uzeti uobičajene vrijednosti

( iz predavanja ). Izračunati relativni štetni prostor kod ovog kompresora.

Rješenje:

Vh 
D 2
4
sz
n 0.12 2  
60

4
 0.09  4 
1500
60

 0.1018 m 3 s 
v1 
R  T1 287  293
p1

10 5
 
 0.84 m 3 kg

V 0.1018
m teor.  Vh    h   0.121 kg s 
v1 0.84
m stv.    m teor.
m stv. 320 3600
   0.7346
m teor. 0.121

24
   v  p   t  n
Δp1  0.075  p1  0.075 bar   p1*  0.925 bar 
Δp 2  0.125  p 2  0.125  6  0.75 bar   p 2*  6.75 bar 
Δp1 0.075
p  1   1  0.925
p1 1
T1
t   0.95
Ta
n  0.97
   v  p   t  n
 0.7346
v    0.862
p   t  n 0.925  0.95  0.97
v  0.862
 * 1n 
p 
 v  1  c   2*   1
 p1  
 
1  v 1  0.862 1  0.862
c 1
 1
  0.044
 p 2*  n  6.75  1.4 3.135655
    1
 p *   1  0.925 
 1
c  4.4 % 

7. IZBOR BROJA STUPNJEVA

Što imamo veći broj stupnjeva s međuhlađenjem, to se više približavamo izotermnoj
kompresiji. Time se istovremeno povećava efikasnost kompresora. S druge strane konstrukcija
je složenija, većih je dimenzija, a veći su i zahtjevi održavanja.
Postoji optimalna vrijednost broja stupnjeva ovisno o namjeni kompresora, ukupnom
povećanju tlaka i drugih zahtjeva.
Od kompresora koji treba raditi povremeno, a da pri tome rijetko bude potpuno opterećen
zahtjeva se da bude jeftin što se može postići izborom najmanjeg broja stupnjeva za zadani  k
. Pri tome moramo paziti da ne prekoračimo maksimalnu dozvoljenu temperaturu.
Nasuprot tome, visokotlačni kompresor koji radi neprekidno danju i noću mora imati veliki
broj stupnjeva.
Na sljedećoj slici je prikazana računska ovisnost mogućeg maksimalnog omjera tlakova u
kompresoru  k  p z p1 u ovisnosti tlakova u stupnju x  p2, j p1, j pri jednakom x za sve
stupnjeve. U praksi se izbor broja stupnjeva vrši između graničnih linija, a u ovisnosti o
prethodno izloženom.

25
 2000

1000 x

k 400
6

granica za zmin.
200

gra
5
4

nic
100

az
3

az
40

mi
2

n.
20

10
z=1
4

1
1 1.5 2 3 5 10 12 15

x= z k

8. ODNOSI RADNIH VOLUMENA I TLAKOVA POJEDINIH

STUPNJEVA
Uz pretpostavku da vrijedi jednadžba stanja savršenog plina, međuhlađenje do početne
temperature, potpuna nepropusnost stupnjeva i uz istu vrijednost štetnog prostrora c možemo
napisati:

p1,I  V1,I  m1  R  T1,I  m2  R  T1,II  p 2,I  V1,I

Vc,I Vc,II
c  ...
Vh,I Vh,II
p1,I  Vh,I  Vc,I   p 2,I  Vh,II  Vc,II 
p1,I  Vh,I  1  c   p 2,I  Vh,II  1  c 
Vh,I p 2,I

Vh,II p1,I

26
 p
3,II 2,II
pk

II
3,I 4,II 1,II 2,I

I
1,I
p1,k
4,I

V c,II V h,II V cil.

V c,I V h,I

Omjer tlakova u stupnju određen je omjerom radnih volumena tog stupnja i sljedećeg kod
višestupanjskih kompresora. Ako se želi postići jednak omjer tlakova u svim stupnjevima mora
postojati sljedeća veza između radnih volumena.

Vh,I Vh,II Vh,z 1

  ...  x
Vh,II Vh,III Vh,z

Pri različitim omjerima volumena, različit je i omjer tlakova:

Vh,I p 2,I
 xI 
Vh,II p1,I
Vh,II p 2,II
 x II 
Vh,III p1,II

Kod kompresora sa z stupnjeva ukupan omjer tlakova je:

px Vh,I Vh,II Vh,z 1

k   x I  xII  ...  x z1  x z    ...   xz
p1 Vh,II Vh,III Vh,z
Odavde slijedi:

k k
xz  
xI  xII  ...  xz 1 Vh,I Vh,II Vh,z 1
  ... 
Vh,II Vh,III Vh,z

27
U pogonu se automatski uspostavlja omjer tlakova u posljednjem stupnju x z , koji ovisi o
omjeru tlakova kompresora  k i omjeru tlakova pojedinih stupnjeva x j , koji pak ovise o
omjerima radnih volumena. Pri prekoračenju konačnog tlaka kompresije p k , ili pri prigušenju
tlaka na usisu, ukupan omjer tlakova  k raste.
Ovo povećanje omjera tlakova u pogonu preuzima zadnji stupanj kompresora. Zbog toga se
često posljednji stupanj namjerno nešto rasterećuje, povećanjem omjera radnih volumena
prethodnih stupnjeva.

9. SNAGA KOMPRESORA
Izraz za snagu kompresora biti će izveden po uvjetima danim ranije. Prvo će se odrediti
proračunska indikatorska snaga koja se prikazuje površinom unutar linija a-b-c-d.

p
c b
p2

N ind.

p1
d a

V cil.

28
 b c
N ind.   Vdp   Vdp
a d

Koristeći izraz za tehnički rad po politropi biti će:

 n 1   n 1 
n  pb  n  n  pc  n 
N ind. m
k pa va 
 p   1  m
 p v 
d d    1
 pd  
e
n 1  a  n 1  

 
 
 

gdje su:
 m k  kg s  masa plina prilikom kompresije
 m e  kg s  masa plina prilikom ekspanzije

Ako se usvaja da je va  vd , tj. da nema zagrijavanja u cilindru, biti će:

 n 1 
n  pb  n 
N ind.   m e pa va     kW 
k m  p   1
n 1  a 

 

Pošto je:


 m k  m e   m stvar.    Vh  kg s
v1
 n 1 
Vh n  p b  n 
N ind.      pa  va    1
v1 n  1 p
 a  
   v   p   t  n
Slijedi:

 n 1 
  1 
  p  n
  V n   p  n 
N ind. 
 1  c   c
 h 
  1   p   t  n  v  n  1  pa  va  p 
b
  1
 p

d 

 
1
 a  

v1 vΔp v1
Kako je p  t    , to je konačno:
vΔp va va

  1   n 1 
 p  n  n  p b  n 
N ind.  1  c   c   1    n  Vh   pa     1
 p
 d  n 1 p

    a  

Za neki izvedeni kompresor poznato je: c,Vh , n,  n , a druge veličine su manje-više

konstantne. Prema tome, N ind. zavisi samo o pc pd i p b pa , odnosno o p 2 p1 . Ta ovisnost
geometrijski izgleda ovako:

29
N ind. maximum, N ind.,max
[ kW ]

pc pb p2
p2 pd ; pa ~ p1
p2
p1 =1 p1 max

Kao što se vidi, u dva slučaja je N ind.  0 , a najveća snaga je negdje između. Objašnjenje:
 Ako je p2  p1   pb  pa ; pc  pd  kompresor ništa ne savladava ( član u desnoj uglatoj
zagradi je ravan 0 ) pa je i utrošena snaga jednaka 0. Praktično se ipak troši neki rad za
savladavanje trenja i drugih gubitaka.
 1 
p  n
  v  0  za veći odnos tlakova može se dogoditi da je dio izraza c   c   1  1 ,
 p d   pa
 
je izraz u vitičastoj zagradi ravan 0, te je opet utrošena snaga za komprimiranje ravna 0.
Međutim, i ovdje pogonski motor troši neki rad za savladavanje trenja i drugih
gubitaka.

N ef  N m  N ind.   N ind.  0

U ovom slučaju volumetrijski faktor je  v  0  , te kompresor ništa ne usisava.

p
p2max.

N ind. = 0 za v =0

N ind.,max

p1
N ind. = 0 za p 1=p 2

c Vh Vh
V cil.
Na slici je prikazan slučaj kompresora koji usisava pri p1  1 bar  i tlači na veće tlakove. Npr.,
ako je c  0.04   4%  i n  1.15 tada je  v  0  i N ind.  0 za pc pa  42.4 . To znači, da
se sav plin sabija u štetni prostor i isti se plin prilikom ekspanzije proširi i ispuni sav cilindar.

30
 N ind. = 0
p p 2 (odgovara tok)

N ind.,max

N ind. = 0

c Vh Vh
V cil.

Ovo je slučaj u rashladnoj tehnici:

Toplina se odaje kod t ok što odgovara nekom p 2 , a oduzima se kod različitih temperatura
isparavanja tj., različitih p1 .
Stvarna, efektivna, snaga za pogon kompresora veća je od indikatorske snage za mehaničke
gubitke usljed trenja te za pogon sustava podmazivanja ( i hlađenja ) koji se najčešće pogone sa
iste osovine.

N ind. N ef  N meh. N
m    1  meh.
N ef N ef N ef

Vrijednosti mehaničke efikasnosti približno su:

  m  0.9  0.95  za velike industrijske kompresore

  m  0.8  0.85  za male brzohodne kompresore

Primjer ovisnosti N ef o p k i pi , odnosno od odgovarajućih temperatura.

( GRASSO:RC69.NH3 )

31
 N ef.
[ kW ]
C
p k = 16.2[bar]
80 40°
tk = 12.1[bar]
C
60
30°

20°C 8.9[bar]
40

k = kondezacija
20 i = isparavanje

2.0 3.0 4.5 6.4

p i [bar]
1.2
0
-30 -20 -10 0 +10
ti [bar]

Snaga elektromotora za pogon kompresora uzima se 15% do 30% veća od N ef . Ovo se radi
zbog sigurnosti u pogonu, ali i zbog prelaznog režima rada sa pojavom maksimalne snage.

Primjer 9.

Kompresor klima uređaja usisava paru R-22 pri temperaturi isparavanja t1  5 C  i tlači je u
kondezator gdje je temperetura kondezacije t 2  50 C  .
Izračunati indikatorsku i stvarnu snagu kompresora, ako su ostali podaci:

 c  3%  relativni štetni prostor

 n  1.16  eksponent politrope
 n  0.95  faktor propusnosti
 
 Vh  5.26 m 3 h  radni volunem kompresora
  m  0.85  mehanička efikasnost

Rješenje:
za , t1  5 C   p1  5.8 bar  
 
za , t 2  50 C   p 2  19.3 bar   tablice ili h-s dijagram za R-22

Usvaja se:

32
 Δp1  0.075  p1  0.075  5.8  0.44 bar   p1*  5.36 bar 
Δp2  0.125  p 2  0.125 19.3  2.41 bar   p2*  21.71 bar 
Indikatorska snaga:
  1   n 1 
  p  n  n  p b  n 
N ind.  1  c   c   1    n  V h   pa     1
 p
 d  n 1 p

    a  
  1   1.16 1 
   21.71  1.16    0.95  5.26  1.16  5.36  10 5   21.76  1.16 
N ind.  1  0.03     1     1
 5.36   3600 1.16  1  5.36  
 
     
N ind.  1067 W 

Efektivna snaga utrošena za rad kompresora je:

N ind. 1067
N ef    1255 W 
m 0.85
Za stvarni kompresor odabiremo ( MANERUOP; MT 18 ZA)

N ef.  1350 W 

Snaga pogonskog elektromotora se uvećava 15 do 30%

N el.motora  N ef.  15%  30% 

N el.motora  1500 W 
Primjer 10.

Kompresor usisava okolni zrak stanja p1 = 1 (bar) ; t1 = 30 (°C) i tlači ga na krajnji tlak p 2 .
Naći vrijednost tlaka p 2 za koji je indikatorska snaga maksimalna. Ostali podaci su:

 relativni štetni prostor 2.5%

 eksponent kompresije n  1.4  ( adijabata )
 faktor propusnosti n  0.97
 ukupni radni volumen Vh  450 m 3 h  
 pad tlaka na usisu Δp1  0.1 bar 
 pad tlaka na potisu Δp 2  0.1  p 2

pa  p b  1  0.1  0.9 bar 

p b  pc  p 2  0.1  p1  1.1  p 2

Najniži p 2 može biti p 2  p1  1 bar  . Tada je N ind.  1 , odnosno treba savladati samo otpore
trenja, te otpore usisa i potisa.

  1   n 1 
  pc  n  n  p b  n 
N ind.  1  c     1    n  Vh   pa    1
   pd    n 1  pa 
     

33
Najniži konačni tlak p 2 može biti p 2  p1  1 bar  . Tada je N ind.  0 , odnosno treba savladati
samo otpore na usisu i potisu.

  1   1.41 
   1.1  p 2  1.4  450 1.4  1.1  p 2  1.4
N ind.  1  0.025     1   0.97    0.9  10 5 
    1
 0.9   3600 1 . 4  1  0.9  
 
     
N ind.  2.245 W  za p 2  1 bar   kompresor siše i tlači zrak u okolinu

Najveći mogući p 2 slijedi iz uvjeta da je izraz u vitičastoj zagradi ravan 0 ( v  0 ).

  1 
   1.1  p 2  1.4 
1  0.025     1   0  p 2  148 bar 
 0 . 9  
  
  

Između p 2  1 bar  i p2  148 bar  treba trošiti N ind.,max. . To će se učiniti probanjem i

dN ind.
grafički, iako bi moglo preko  0.
dp 2

p2  1 bar  N ind.  2.245 W 

p2  10 bar  N ind.  34.933 W 
p2  30 bar  N ind.  47.91 W 
p2  40 bar  N ind.  48.48 W 
p2  50 bar  N ind.  47.295 W 
p2  70 bar  N ind.  41.642 W 
p2  100 bar  N ind.  28.235 W 
p2  130 bar  N ind.  11 .365 W 
p2  148 bar  N ind.  0 W 

N ind.
[ kW ]
N ind.,max ~ 48.5(kW)
60
kod p 2 ~ 40(bar)
50

40

30

20

10

0
20 40 60 80 100 120 140
p2

34
Interesantno je primjetiti da N ind. ne ovisi o početnoj temperaturi t1 ( u ovom slučaju
svejedno je dali je t1  25 C  ili je t1  100 C  ).

10. KONSTRUKTIVNA RJEŠENJA KLIPNIH KOMRESORA

Klipni kompresor je relativno jednostavan stroj koji se sastoji od malog broja osnovnih
elemenata a to su:

1. cilindar s oscilirajućim klipom čijim gibanjem unutar cilindra se usisava, komprimira i

istiskuje plin ( ili para ).
2. razvodni organi izvedeni kao samoradni ventili koji se povremeno otvaraju i zatvaraju
zbog razlike tlakova.
3. klipni mehanizam koji pretvara rotacijsko gibanje vratila u pravocrtno gibanje klipa
unutar cilindra i prenosi snagu potrebnu za komprimiranje plina.
4. kućište kompresora koje ujedinjuje prethodno navedene elemente kompresora, sadrži
glavne ležaje vratila te služi kao spremnik ulja za podmazivanje.

Obzirom na izvedbu, cilindri mogu biti jednoradni i dvoradni, već prema tome komprimira
li se s jedne ili sa obe strane klipa. Cilindri mogu biti izvedeni kao ležeći ili stojeći, mogu biti
smješteni u obliku slova V,W, H, bokser izvedbe itd.
Vrsta radnog fluida ima odlučujuću ulogu u rješavanju mnogih elemenata kompresora.

Konstruktivna rješenja mnogih elemenata i samih kompresora ovise o njihovoj veličini i

snazi. Dovoljno je reći da se snage kompresora kreću od 0.1(kW) do 1000(kW), pa da odmah
postane jasno da najmanji i najveći kompresori ne mogu imati ista, a često niti slična rješenja.
Ovdje veliku ulogu igra i način izrade kompresora, mali kompresori se rade u serijama od
milijun i više komada godišnje, dok najveći predstavljaju pojedinačnu proizvadnju. U njihovoj
izradi, ova činjenica igra bitnu ulogu.

Ovisno o kapacitetu i veličini, klipni kompresori u rashladnoj tehnici imaju 1,2,3..., a

najviše do 16 cilindara. Raspored cilindara može biti različit, kao što smo prethodno pokazali.
Nekada su cilindri sporohodnih kompresora imali mali promjer cilindra i veliku dužinu stapaja,
a sada su promjeri cilindra pridližno jednaki stapaju. Kod suvremenih kompresora omjer
s d  0.6  1.1 .

35
 Za manje kompresore cilindri se buše direktno u tijelu kompresora, dok se kod većih
kompresora rade cilindarske košuljice koje su zamjenjive. U svakom slučaju, cilindri moraju
biti vrlo precizno i fino obrađeni, te imati odgovarajuću površinsku tvrdoću i otpornost na
habanje. Cilindri se zatvaraju poklopcem na kome se obično usisni i potisni ventili te se taj
poklopac zove i ventilska ploča. Ventilska ploča je obična, ravna ploča precizno obrađena i
izbušena s nizom otvota za usis i potis. Ventili na ventilskoj ploči mogu imati različita rješenja
i oblike, ali su najčešći u obliku elastičnih pera i koncentričnih prstenova.
Iznad ventilske ploče se nalazi glava cilindra koja se sa više vijaka pričvrsti za cilindar,
odnosno kućište kompresora. Glava cilindra uglavnom služi za razvod plina koji se usisava i
plina koji se potiskuje. Unutar glave cilindra obično se nalazi i jedna jaka opruga koja pritišće
ventilsku ploču. U slučaju da u cilindar prodre veća količina tekućeg rashladnog fluida ( kod
rashladnih kompresora ), lako može doći do tzv., hidrauličkog udara sa velikim mehaničkim
oštećenjima cilindra, klipa, klipnjače i drugih dijelova kompresora. Spomenuta opruga služi za
sigurnost, jer se ona stisne, ventilska ploča se podigne i tekućina prijeđe na potisnu stranu.

11. REGULACIJA KAPACITETA

U rashladnim uređajima i postrojenjima rashladni uči kompresora je redovito veći od
potrebnog. Najjednostavniji naći usklađivanja mogućnosti i potreba u takvim slučajevima je po
sistemu RADI - NE RADI. U nekom hlađenom prostoru se, naime, zada željena temperatura u
nekom opsegu; npr., -18(°C) do –20(°C). Kada rashladni uređaj radi, budući da je njegov
rashladni učin veći od dobitaka topline temperatura u prostoru se polako snižava. Kada
temperatura dostigne vrijednost –20°C, kompresor i rashladni ciklus se zaustavljaju. Nakon
ovoga, usljed daljnih dobitaka topline, temperatura u hlađenom prostoru raste, te kad dostigne
–18(°C )kompresor i rashladni uređaj se uključuju.
Za veća rashladna postrojenja ovaj način regulacije nije dovoljan i poželjan pa se
primjenjuje jedan od četiri uobičajena načina navedena kako slijedi:

1. Regulacija dodatnim, promjenjivim štetnim prostorom

Bazirana je na činjenici da štetni prostor direktno utječe na faktor punjenja, a time ujedno
na kapacitet i rashladni učin kompresora.

mali cilindar

Kao što se vidi na slici štetni prostor kompresora je povećan s jednim dodatnim malim
cilindrom. Kada je u malom cilindru klip u gornjoj mrtvoj točki, štetni prostor kompresora

36
jednak je onom u glavnom cilindru uvećanom za volumen spojne cijevi do malog cilindra.
Kada se u malom cilindru klip pomakne i ostvari neki slobodni volumen ( kao na slici ), tada je
ukupan štetni prostor jednak onome u glavnom cilindru uvećan za volumen spojne cijevi i
volumen slobodnog prostora malog cilindra. Iz formule za kapacitet kompresora:

m stvarno    m teoret.

 
m stvarno   v  p   t  n 
Vh
v1
  1 
 pc  n  
   V
m stvarno  1  c     1    v  p   t  n  h
 p d   v1

  
v vΔp v1
p  t  1  
vΔp va va
  1 
  p  n
 V
m stvarno  1  c     1   h  n
c

  p
 d  va
  
Vidi se da povećanjem relativnog štetnog prostora ˝c˝ pada kapacitet m stvarno .
Na ovaj način je moguće samo smanjivati maksimalni kapacitet kompresora, ali je zato
regulacija kontinuirana, a sa opadanjem kapaciteta opada i potrebna snaga za pogon
kompresora.

  1   n 1 
  pc  n  n  p b  n 
 1  c       n  Vh  n  1  pa   
N ind. 1  1
p  p  

  d   
  a  
Ovaj način regulacije se ipak rijetko primjenjuje.

2. Regulacija vraćanjem dijela komprimirane pare rashladnog fluida iz potisnog u usisni

vod

Predstavlja jednostavan način regulacije, ali sa dava nedostatka. Sama regulacija može biti
kontinuirana i ići od maksimuma pa ( teoretski ) do nule.

Prva mana ovog načina je ta što se smanjenjem kapaciteta kompresora uopće ne smanjuje
potrebna snaga za njegov pogon. Sam kompresor je stalno maksimalno opterećen, ali se od
njegovog kapaciteta samo dio koristi, a dio prigušuje i vraća na usis.

37
Druga mana je povezana sa porastom radne temperature kompresora. Usisavanjem dijela pare
iz isparivača i dijela pare iz potisnog voda raste temperatura na usisu pa time i temperatura na
potisu. Ovaj nepovoljni trend tim je veći što je veće smanjenje kapaciteta. Iz ovog razloga mora
se kontrolirati izlazna ili ulazna temperatura i kad ona dostigne kritičnu vrijednost zaustaviti
kompresor ili dodatno hladiti ubrizgavanjem tekućeg rashladnog fluida.

Kondezator

Isparivač

Ventil za ubrizgavanje je u stvari prigušni ventil koji radi automatski i koji će biti opisan
kasnije. Ovaj način regulacije se susreće kod kompresora srednjih veličina.

3. Regulacija prigušivanjem na usisu

Bazirana je na promjeni m  stvarno usljed većeg omjera tlakova pc pd i manje gustoće pare na
usisu. Kako to izgleda prikazano je slijedećom slikom.

log p
Kondezator 2

3 3 2

1 5
4

4 1
5
Isparivač
h

Slično prethodnom slučaju i ovdje se može pojaviti neželjeno visoka temperatura t 2 , te se u

shemi može predvidjeti ubrizgavanje tekućeg rashladnog fluida. Sama regulacija može se
ostvariti kontinuirano od maksimuma pa na niže, a što se tiče pogonske snage kompresora ona
pri tome može rasti ili se snižavati. Kako je to ranije objašnjeno i nacrtano u dijagramu
N i   pk pi  , za hlađenje u klimatizaciji smanjenjem kapaciteta raste snaga, dok za hlađenje u
industriji ( hladnjače i slično ) smanjenjem kapaciteta smanjuje se i snaga.
Kao i prethodni i ovaj način regulacije se često susreće kod kompresora srednjih veličina.

38
 4. Regulacija blokiranjem usisnih ventila

Najčešći je način regulacije kapaciteta kod većih kompresora s više cilindara. Tako se npr., kod
jednog kompresora sa četiri cilindra njegov kapacitet može smanjiti za 25% ako mu se jedan
cilindar isključi iz rada na taj način što mu se usisni ventil drži blokiranim u otvorenom stanju.
U ovom slučaju cilindar je samo povezan sa usisnim vodom te svu paru koju usiše vraća
natrag. Za ovaj primjer ( kompresor sa 4 cilindra ) moguća je regulacija kapaciteta 100%
( svi cilindri aktivni ), 75% ( jedan isključen ), 50% ( dva isključana ), 25% ( tri isključena ),
0% ( kompresor zaustavljen ).
Što se tiče pogonske snage, ona uglavnom prati promjenu kapaciteta, iako je relativno nešto
veća , jer se i kod isključenih cilindara savladava trenje.

Primjer 11.

Kompresor usisava 750 m 3 h  okolnog zraka ( p1  1 bar  ; t1  20 C  ) i tlači ga na

p 2  6 bar  . Da bi se ovaj kapacitet smanjio na 50%, odrediti veličinu dodatnog štetng
prostora. Kolika je efektivna snaga u tom slučaju ?

Ostali podaci su:

Δp1  0.05 bar   pad tlaka na usisu

Δp 2  0.5 bar   pad tlaka na potisu
c  4%  relativni štetni prostor
n    1.4  eksponent ekspanzije
 m  0.93  mehanički stupanj iskorištenja
n  0.97  koeficijent propusnosti

Δc  ?  za m *  0.5  m stvarno
N ef  ?

# Rad kompresora bez dodatnog štetnog prostora; kapacitet 100%

pa  pd  p1  Δp1  1  0.05  0.95 bar 

p b  pc  p 2  Δp 2  6  0.5  6.5 bar 
5 750
p1  V1 1 10  3600  0,25 kg s 
 
m 
R  T1 287  293
 stvarno  0.25 kg s 
m
 n 1 
n  p b  n 
N ind.  m
 stvarno pa  va    1
n 1 p
 a  

Gubitak tlaka na usisu od 1 do a je proces prigušivanja. Tu je entalpija konstantna, a za idealne

plinove je i T1 =Ta , pa je:

39
  n 1 
n  pb  n 
N ind.  m
 stvarno R  T1 
 p   1
n 1  a 

 

 1.4 1 
1.4  6.5  1.4
N ind.  0.25 287  293     1  53.883 W 
1.4  1  0.95  

 

N ind.  53.9 kW 

N ind. 53.9
N ef.    57.9 kW 
m 0.93

Snaga za savladavanje mehaničkog trenja ( praznog hoda )

ΔN  N meh.  N ef.  N ind.  57.9  53.9  4.0 kW 

ΔN  4.0 kW 

# Regulacija dodatnim štetnim prostorom

1 1
m *   m stvarno   0.25  0.125 kg s
2 2

  V
m *    mteoretsko   v  p   t  n  h
v1
  1 
*  p c 
n V
 
*
m  1  c    1   p   t  n  h
  pd   v1
  

Da bi m stvarno  m * bilo upola manje, mora izraz u vitičastoj zagradi biti upola manji od onoga
bez dodatnog štetnog prostora ( ovdje je pretpostavljeno da ostaju nepromjenjeni p ,  t , n ,Vh
itd.).
Za puni kapacitet kompresora ( bez dodatnog štetnog prostora ) je:

  1    6.5 11.4  
  pc  n   

 v  1  c     1   1  0.04  
 
  1 
  pd     0.95  
     
 v  0.882

Za kapacitet kompresora od 50% mora biti:

1
*v  v
2
  6.5 11.4 
1    
 0.882  1  c *     1   1  c *  3.95  1 
2   0.95  
  
 2.95  c *  1  0.441
c *  0.19
Δc *  c *  c  0.19  0.04  0.15
Δc *  0.15

40
Kao što se vidi, dodatni štetni prostor je dosta velik. To je i razlog da se ovo rješenje malo
koristi u praksi, jer bi bio velik pad tlaka kod strujanja plina u i iz dodatnog štetnog prostora.

1 1
*
N ind.  N ind.   53.9  27.0 kW 
2 2
*
N ef.  N ind.  27.0  4.0  31.0 kW 
*

Utrošena energija po 1 kg komprimiranog zraka je:

- za kapacitet 100%

N ef. 57.9
e   231.6 kW 
m 0.25  kg s 

- za kapacitet 50%

*
N ef. 31.0
e*    248kW  Razlika nije velika!
m *
0.125  kg s 

Primjer 12.

Izračunati osnovne pokazatelje, ako se u primjeru 9. regulacija kapaciteta vrši vraćanjem dijela
komprimiranog zraka.

41
 0,075 kg/s

t 2´
0,125 kg/s
t 2´
0,125 kg/s
t1 = 20°C t1´ t 2´

0,20 kg/s

Za prvi korak će se pretpostaviti da kompresor siše i tlači 0.20 kg s  ( jer je za očekivati da

će mu biti manji kapacitet zbog veće temperature na usisu, odnosno većeg specifičnog
volumena v1 ), te da se kroz obilazni vod vraća 0.20  0.125  0.075 kg s  .

Stvarna temperatura na usisuje:

0.125  T1  0.075  T2*  0.2  T1*

Za adijabatsku kompresiju je:

n 1 1.41
T2*  p b  n  6.5  1.4
     1.732
T1*  pa   0.95 
pa je
T2*  1.732  T1*

0.125  293  0.075  1.732  T1*  0.2  T1*


T1*  522 K   t1*  249 C 
Sada se može provjeriti stvarni kapacitet kompresora. Pojednostavljeno se može uzeti da je on
proporcionalan temperaturi na usisu.

m stvarno    m teoretski
  1 
  p  n
 V
m stvarno  1  c     1   p  t  n  h
c

  pd   v1
 
K K C
m stvarno   
v1 R  T1 T1
p1
Kod 100% kapaciteta je:

42
 C
0.25   C  73.25
293

Prema tome za T1*  522 K  biti će:

C 73.25
 * stvarno 
m   0.14 kg s 
T1 522
Ovo je manje od pretpostavljene vrijednosti m stvarno  0.20 kg s  pa moramo napraviti novu
pretpostavku.

0,05 kg/s

t2´
0,125 kg/s
t2´
0,125 kg/s
t1 = 20°C t1´ t 2´

0,175 kg/s

 stvarno  0.175 kg s 
m

Slično kao ranije biti će:

0.125  T1  0.05  T2*  0.175  T1*

0.125  293  0.05  1.732  T1*  0.175  T1*

T1*  414 K   t1*  141 C  
T2*  717 K   t *
2  444 C  
C 73.25
 stvarno 
m *
  0.177 kg s 
T1 414

Ovaj rezultat priblizno zadovoljava polaznu pretpostevku da je m stvarno  0.175 kg s  .

Međutim ove temperature nisu povoljne za rad kompresor i treba učiniti nešto na hlađenju
zraka koji se vraća kroz obilazni vod.

Snaga za pogon kompresora u ovom slučaju je:

 1.41 
1.4  6.5  1.4
N ind.  0.175   287  414     1  52780 W 
1.4  1  0.95  

 

što se veoma malo razlikuje od N ind.  53883 W  kod m stvarno  0.25 kg s  .

12. ULJA ZA PODMAZIVANJE

43
Podmazivanje služi, naravno, da se smanji trenje između pokretnih dijelova kompresora,
razmjenu topline, zaštitu od korozije itd., a služi i kao hidraulički fluid za pogon dijelova
autimatike. Prema tome od ulja se traži da ima niz osobina kojemu omogućavaju dobar rad.

VISKOZITET je mjerilo sposobnosti tečenja ulja.To je ovisno o kemijskoj vezi pojedinih

molekula ili njihovih smjesa, te njihovoj veličini i obliku. Za kompresore je od značaja
kinematički viskozitet, a to je apsolutni (dinamički ) viskozitet podijeljen sa gustoćom.

  Ns m 2   m 2 
   
  kg m 3   s 

INDEKS VISKOZITETA je mjerilo promjene viskoziteta sa temperaturom. Što je veći indeks

manje se mijenja viskoznost ulja sa temperaturom i obratno.

TOČKA CURENJA je temperatura za 3°C veća od one kod koje je ulje toliko gusto da se neće
pokrenuti.

Od ulja za podmazivanje klipnih kompresora zahtijava se da plamište bude iznad 230(°C), da

nebi došlo d zapaljenja uljnih para. Zbog toga je propisano da najviša temperatura na kraju
kompresije smije biti od 140(°C) do 180(°C).
Potrošak maziva ovisi o tipu komresora i njegovoj istrošenosti. Kod novih kompresora koji se
uhodavaju (jače trenje) uzeti onu količinu potrebnog ulja za podmazivanje 2, pa čak i tri puta
veću.
Kod komprimiranja vodika, treba upotrijebiti ulja koja su otporna prema hidriranju (stvaranje
spojeva s vodikom – ulje prima vodik u svoju strukturu, čime molekule postaju veće i ulje se
pretvara u mast).
Kod komprimiranja CH4 ulje treba biti otporno na utjecaj metana, koji također uzrokuje
hidriranje .
Kod komprimiranja CO2 (npr., u proizvodnji piva) ulje ne smije imati mirisne aditive, jer bi
piće poprimilo te mirise. To su visoko vrijedna ulja.
Kod komprimiranja O2 ne mogu se upotrebljavati nikakva mineralna ulja. Ove kompresore
podmazujemo sa destiliranom vodom uz dodatak 10-20% glicerina.
Kod komprimiranja N2 nemamo problema, jer je dušik indiferentan na sve vrste plinova i
možemo podmazivati s bilo kojim uljem.
Sve ležajeve izvan kompresora možemo podmazivati mineralnim uljem, ali treba strogo pazitit
da ulje (uljne pare) ne dođu u dodir sa zrakom zbog eksplozije.

13. KOMPRIMIRANJE VLAŽNOG ZRAKA

Zrak je mješavina od desetak plinova i sastoji se od.

Volumno: Maseno:
 Dušik, N2 78,03% 75,55%
 Kisik, O2 20,93% 23,1%
 Argon, Ar 0,94% 1,3%
 Ugljik dioksid, CO2 0,03% 0,05%

44
  Vodik, H2 .... ......
 Neon, Ne ..... ......
 .......

Gornji sastav je uvijek i svugdje isti, pa se zrak tretira kao jedan poseban (idealan) plin sa
slijedećim svojstvima:

M  29.0 R  287.0 J kgK    1 .4

Gornji zrak je tzv., suhi zrak, ali usvakom zraku ima više ili manje vlage ( vodene pare ). Ako
se i vodena para u zraku tretira kao idealan plin

M  18.0 R  461.4 J kgK    1.31

onda je vlažni zrak mješavina dvije komponente. Uobičajeno je da se vlažni zrak iskazuje kao
1kg suhog zraka + x kg vlage, što čini (1+x) kg vlažnog zraka.

w kg  vlage
x   apsolutna važnost zraka
z kg  zraka

ako je ukupni pritisak vlažnog zraka p, a parcijalni pritisak pare u tom zraku p p , tada je
parcijalni pritisak suhog zraka ( p - p p ).

14. ROTACIJSKI KOMPRESORI

U rotacijske kompresore spadaju kompresori kod kojih klip izvodi rotacijsko gibanje, kao što
su kompresori s lamelama, Roots-ovi kompresori, vijčani kompresori itd. rotacijski kompresori
rade po nešto drukčijem principu nego klipni kompresori s oscilirajućim kretanjem klipa.

14.1 Rotacijski kompresor s lamelama

Najsličniji po načinu rada su kompresori s oscilirajućim klipom i kompresori sa lamelama.

45
 D Vz volumen komore na
z početku kompresije p , T
1 1

2
D/

2e
p2 , T2

D
e
I V0
Vi p0 , T0
pk , Tk
II

Volumen usisavanja jedne komore ( prostor između dvije lamele ), ako je l duljina komore, a z
broj lamela iznosi približno:

 D    D2  
Vz  l    2e    2e   l  2e   
 z   z 

Teorijski volumni protok u sekundi iznosi:

 D    D2  
Vteor.  n  z  Vz  n  z  l    2e    2e   n  z  l  2e   
 z   z 

zrak se usisava kod stanja okoline p 0 ,T0 . Kompresija počinje kada komora dođe u poziciju
označenu sastanjem 1. Proces kompresije se odvija politropski, ali bliže izentropi nego
izotermi. Kompresija traje toliko dugo dok lamela a ne dođe do mjesta 1. Ovo mjesto treba
odabrati tako da tlak u komori bude jednak konačnom tlaku kompresije p k , jer inače usljed
izjednačavanja tlakova nastaju gubici. Od 1 do 2 je istiskivanje zraka.

Indikatorski dijagram kompresora s lamelama je indentičan dijagramu klipnog kompresora.

Jednadžba za izentropski (adijabatski) rad kompresije ostaje ista kao i kod klipnog kompresora.
Za politropski rad eksponent  treba zamijeniti sa n . Zbog malih otpora pri ustrujavanju i
istiskivanju p1  p0 i p 2  p k .

46
 p
[bar]

3 1 p1 ~ pk

4 2 p1 ~ p0

3
Vz V [m ]

Kao i kod klipnih kompresora

Vind.    V teor.

Efikasnost lamelnih kompresora uglavnom ovisi o zazoru između rotora, pokolopca i cilindra.
Odnos dužine cilindra l i njegovog promjera D obično se kod jednostupanjskih kompresora
uzima l  1.5  2.0 .
D
Lamele su najugroženiji dio kompresora. Pri malim tlakovima primjenjuje se ekscentricitet
rotora e  0.14  R , a pri većim tlakovima e  0.11  R . Ukupna visina lamele H  3.8  e .
Ovisno o veličini kompresora, tlaka, materijala lamele, podmazivanja i hlađenja broj lamela se
kreće od 2 do 30. Srednja obodna brzina lamele je od 12 do 13 (m/s). Lamele se rade od grafita,
plastičnih masa itd. Kod grafitnih lamela obodne brzine su oko 8 (m/s).
Lamelni kompresori su direktno spojeni s pogonskim motorom, najčešće elektromotorom.
Budući da imaju ravnomjeran zakretni moment ne treba im zamašnjak.
Pogodnost za brtvljenje sastoji se u tome što lamela ne treba brtviti komoru uslijed razlike tlaka
u komori i okoline, već samo uslijed razlike tlaka u dvije susjedne komore. Loša strana je što
lamele ne smiju pritiskati na svoje vodilice jer bi došlo do brzog istrošenja.

14.2 Vijčani kompresori

Vijčani kompresori uobičajeno se izrađuju iz dva rotora izvodnica uvijenih u spiralu, moji
rotiraju u kućištu. Rotori imaju komplementarne profile, jedan je muški (radni rotor), a drugi
ženski (razvodni rotor). Zbog specifičnog broja zubi i žljebova, brzina vrtnje radnog i
razvodnog rotora nije ista i iznosi n1 n2  z 2 z1 .
Oketanje rotora osigurano je zupčanicima, pa se u tom slučaju rotori i ne dodiruju. Plin struji
do usisne prirubnice kroz usisni otvor na usisnoj strani u žljebove rotirajućih klipova i puni ih

47
pri daljnjem okretnju klpia po cijeloj duljini. Napunjeni žljebovi odvojeni su od tlačne strane
perko rubova zavojnih profila, stijenki cilindra (kućišta) i ploče sa tlačne strane.

kućište
(cilindar)

n1 n2 A - radni rotor
B - razvodni rotor
B
A
a b
Daljnim okretanjem žljebovi a i b povrenemo dolaze u vezu s usisnim stranom, a zatim se ova
veza prekida i tada počinje proces kompresije. Zavojni žljeb se giba prema tlačnoj strani tako
da se smanjuje volumen potiskivanog plina. Čim kraj žljeba dođe u vezu s tlačnim otvorom
počinje istiskivanje plina. Proces se ponavlja sa svakim novim zahvatom žljeba.

Kod vijčanih kompresora omjer kompresije p 2 p1 ovisan je o geometrijskim izmjenama rotora

i prema tome je nepromjenjiv. Pri dovoljno velikoj brzini vrtnje vijčani kompresori ostvaruju
praktički neprekidno jednoliku dobavu komprimiranog plina. Ako rade bez unutrašnjeg
podmazivanja postižu omjere kompresije p 2 p1  4 , odnosno p2 p1  8  12 uz unutrašnje
podmazivanje i hlađenje rotora uljem. Uz dvostupanjsko komprimiranje moguć je omjer
tlakova do 25. Protok im ide do cca 1000 m 3 min  , a brzina vrtnje sve do 30000 o min  
(500 (s-1)).
Budući da se rotori ni međusobno, niti s kućištem ne dodiruju u načelu nije potrebno
podmazivanje unutar radnog prostora zbog čega je moguća dobava čistog komprimiranog plina
bez primjesa ulja. Međutim, kod manjih vijčanih kompresora koji rade s većom brzinom vrtnje,
da bi se postigao dobar volumetrijski stupanj djelovanja prmjenjuje se unutrašnje podmazivanje
rotora. U takvom slučaju odustaje se od primjene sinkroniziranih zupčanika na osovinama
rotora, pa radni rotor dodirom predaje potrebnu snagu razvodnom rotoru. Štoviše, mazivo ulje
se ubrizgava u kompresijski prostor u većoj količini nego li je potrebno za podmazivanje, zbog
hlađenja rotora i plina za vrijeme kompresije. Vijčani kompresori nemaju ventile što im je
velika prednost.

48
 p V
3
[bar] [ m / min ]

3 1 p1 ~ pk

4 2 p1 ~ p0 za p 2 / p 1 = const.

3 -1
Vz V [m ] n [ min ]

Kao što se vidi teorijski p-V dijagram sličan je dijagramu klipnog kompresora. Dobava
vijčanog kompresora linearno raste s povećanjem brzine vrtnje uz komstantan omjer p 2 p1 .
Vijčani kompresori pripadaju generaciji toplinskih strojeva čiji je početak gradnje i pored
očiglednih prednosti (male dimenzije, dosta širok raspon radnih tlakova i znatan raspon
dobave, te gotovo kontinuirana dobava) novijeg datuma. Uzrok tome je veoma složena
tehnologija izrade rotirajućih vijaka s obzirom na stroge zahtijeve brtvljenja, kao i veoma
složen postupak egzaktnog proračuna termodinamičkih parametara realnog procesa.

49
50