Professional Documents
Culture Documents
ეგვიპტური იეროგლიფები
ეგვიპტური იეროგლიფები
სახელწოდება
„იეროგლიფი“ ბერძნული სიტყვაა (ἱερογλυφικὰ γράμματα) და ქართულად საღვთო ამოკვეთას, ამოჭრას ნიშნავს. ეს არის
მიახლოებითი თარგმანი ბერძნულ ენაზე ეგვიპტური სახელისა zẖ3 n.j mdw.w nṯr, რაც „ღმერთის სიტყვების დამწერლობას“
ნიშნავს. დამწერლობის ამგვარი სახელწოდება მის რელიგიურ დანიშნულებაზე მიუთითებს. თავდაპირველად „იეროგლიფი“
მხოლოდ ეგვიპტური დამწერლობის ნიშანს ერქვა, შემდეგ კი ეს ტერმინი უფრო ზოგადი გახდა და სხვა იდეოგრამებით
შედგენილი დამწერლობების სიმბოლოებსაც ეწოდა (მაგალითად „ჩინური იეროგლიფები“).
გაშიფვრა
მას შემდეგ, რაც ახ. წ. IV საუკუნეში ეგვიპტური დამწერლობა გამოუყენებელი გახდა,
იეროგლიფების მიმართ ინტერესი ევროპაში უფრო გაიზარდა, რადგან მეცნიერებს
ეგვიპტის შესახებ ინფორმაციას მხოლოდ გვიანი ანტიკური ბერძნული წარწერები
აწვდიდნენ. ჰორაპოლონის ნაშრომში „Hieroglyphica“, ავტორი შეეცადა გაეშიფრა
ეგვიპტური სიმბოლოების მნიშვნელობები, თუმცა შემდგომში აღმოჩნდა, რომ ნაშრომი
ბევრ შეცდომას შეიცავდა. იყო სწორი მსჯელობებიც, მაგრამ ეს ყველაფერი
დამწერლობის გასაშიფრად საკმარისი არ იყო. ჰორაპოლონის მონაცემებით
იხელმძღვანელეს გერმანელმა იურისტმა ათანასიუს კიხერმა და მისმა მოსწავლეებმა.
კიხერის მსჯელობაც მალე აღიარეს მცდარად.
ნაპოლეონის ეგვიპტეში ლაშქრობისას, 1799 წელს ქალაქ როზეტასთან (თანამედროვე შამპილიონის მიერ გაშიფრული
ქალაქი რაშიდი) აღმოჩენილ იქნა ე. წ. „როზეტის ქვა“ იდენტური შინაარსის ორენოვანი ორენოვანი წარწერა, "პტოლემაიოს"
ტექსტით — ეგვიპტურ (წარწერა შესრულებულია იეროგლიფებითა და დემოტური და "კლეოპატრა" ბერძნულ და
დამწერლობით) და ძველ ბერძნულ ენებზე. როზეტის ქვა პტოლემეების დინასტიას ეგვიპტურ დამწერლობებზე.
ეკუთვნოდა და იდეალურ მასალას წარმოადგენდა XVIII-XIX საუკუნის მკვლევართათვის
ჯერ კიდევ გამოუკვლეველი დამწერლობის გასაშიფრად.
1802 წლიდან როზეტის ქვა გამოფენილია ბრიტანეთის მუზეუმში. წარწერის გაშიფვრას უშედეგოდ ეცადნენ ფრანგი
აღმოსავლეთმცოდნე სილვესტრ დე სასი, შვედი დიპლომატი ოკერბლადი და ინგლისელი ბუნებისმეტყველი თომას იუნგი.
1822 წელს ფრანგმა მეცნიერმა ჟან-ფრანსუა შამპოლიონმა ბერძნული და ეგვიპტური ტექსტის შედარებით სცადა ამოეცნო
იეროგლიფების მნიშვნელობები. მან საფუძვლად გამოიყენა ორ ენაზე დაწერილი სახელები „პტოლემეოს“ და „კლეოპატრა“.
ამ გზით მან გაშიფრა ის ნიშნები, რომლებიც ამ ორ სიტყვაში შედიოდნენ, შემდგომში კი, სხვა სიტყვების შედარებით
ამოიცნო როგორც ერთი, ისე რამდენიმე ბგერის აღმნიშვნელი იეროგლიფების მნიშვნელობები. ამ აღმოჩენით შამპილიონმა
საფუძველი დაუდო ძველეგვიპტური ენისა და ისტორიის შესწავლის ახალ ეტაპს.
ისტორია და განვითარება
შექმნა
ეგვიპტური იეროგლიფური დამწერლობა შეიქმნა მხოლოდ მნიშვნელოვანი მოვლენების ჩაწერის მიზნით, თუმცა იგი,
განვითარებასთან ერთად, მალევე გახდა სწრაფი კავშირისა და კომუნიკაციის საუკეთესო საშუალება.
გავრცელება
ბერძნულ–რომაული პერიოდი
ძვ. წ. 323–დან ძვ. წ. 30 წლამდე ეგვიპტეში პტოლემეთა ბერძნულ–მაკედონიური წარმოშობის დინასტია ბატონობდა, მათ
შემდეგ კი რომაელები და ბიზანტიელები, ამიტომ სახელმწიფო ენა ბერძნული გახდა. ეგვიპტურმა ენამ ოფიციალური
სტატუსი დაკარგა და მხოლოდ სალაპარაკოდ გამოიყენებოდა ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ. მიუხედავად ამისა,
ეგვიპტური იეროგლიფები მაინც გამოიყენებოდა საკრალური ტექსტებისათვის, ხოლო დემოტური დამწერლობა
(იეროგლიფების ერთ–ერთი შემდგომი განვითარება) — ყოველდღიურ საქმიანობაში. გარდა ამისა, ხშირად იეროგლიფებით
იწერებოდა სამეფო გადაწყვეტილებები და დადგენილებები. ამის გამო გაჩნდა პტოლემეების დადგენილებებისა და
დეკრეტების შედგენის ზოგადი წესი: იწერებოდა ბერძნული ენაზე, მაგრამ ეგვიპტური დამწერლობით. გარდა იმისა, რომ
წერის სისტემა შეიცვალა, ეგვიპტურ იეროგლიფებს ბერძნულ–რომაულ პერიოდში დაემატა რამდენიმე ათასი ახალი ნიშანი.
ქრისტიანობის გავრცელებასთან ერთად ეგვიპტური იეროგლიფური მწერლობაც თანდათან ხმარებიდან ამოვარდა.
უკანასკნელი დათარიღებული წარწერა, რომელიც იეროგლიფებითაა შესრულებული, ახ. წ. 394 წელს ეკუთვნის.
დამწერლობა
საწერი მასალის განვითარებისა და სწრაფი წერისაკენ მიდრეკილების გამო, ეგვიპტური იეროგლიფებისაგან წარმოიშვა
რამდენიმე, მოხაზულობით განსხვავებული დამწერლობა. ეგვიპტურ დამწერლობაში გამოყოფენ რამდენიმე განშტოებას:
საკუთრივ იეროგლიფებს, იერატიკულსა და დემოტურს. მიუხედავად იმისა, რომ წერის სტილი და ნიშანთა მოხაზულობა
ყველა მათგანში განსხვავებულია, მათი მნიშვნელობები და ფუნქციები უცვლელი დარჩა.
იეროგლიფები
კურსივი შრიფტები
იერატიკული დამწერლობა
მთავარი სტატია : იერატიკული დამწერლობა.
N35
კურსივი იეროგლიფები
V31
ძველი სამეფოს პერიოდის დასასრულს იერატიკულ
Z2
დამწერლობას გამოეყო ახალი წერის ფორმა, ე. წ.
კურსივი იეროგლიფები. ეგვიპტური დამწერლობის ეს
სახე, მიუხედავად იმისა რომ იერატიკულისაგან განვითარდა, უფრო ახლოს იდგა
მოხაზულობით თავდაპირველ იეროგლიფებთან. მე–20 დინასტიამდე რელიგიური და
კურსივი იეროგლიფებით
საკრალური ტექსტები სწორედ ამ შრიფტით იწერებოდა, შემდეგ კი იერატიკულმა ჩაანაცვლა.
შესრულებული ტექსტი
მიცვალებულთა წიგნიდან
დემოტური დამწერლობა
წერის მიმართულება
თავდაპირველად იეროგლიფები სვეტებში ზემოდან ქვემოთ და მარჯვნიდან მარცხნივ
იწერებოდა, თუმცა დამწერლობის გრაფიკული საფუძველიდან გამომდინარე, წერის
მიმართულების შეცვლა ხშირი იყო. იშვიათ შემთხვევებში გვხვდება ბუსტროფედონის სახით
(პირველი ხაზი მარცხნიდან მარჯვნივ, მეორე – მარჯვნიდან მარცხნივ...) შესრულებული
ტექსტები. ნაწერის მიმართულების დადგენა მარტივია: ყველა ნიშანი ტექსტის დასაწყისისკენ
იყურება; თუკი იეროგლიფები მარჯვნისაკენაა შეტრიალებული, ე. ი. ტექსტი მარჯვნიდან
მარცხნივ იკითხება. ყველაზე ნათლად ეს ცხოველის ან ადამიანის ფორმის გამოსახულებებით
ირკვევა, რომლებიც ეგვიპტურ იეროგლიფებში მრავლადაა.
იეროგლიფების ფუნქციები
ეგვიპტური იეროგლიფები ასრულებდნენ სამი სახის ფუნქციას: ფონოგრამების,
დეტერმინატივისა და იდეოგრამების. ნიშნების უმეტესობა ამ სამიდან მხოლოდ ერთ, ან
მაქსიმუმ ორ ფუნქციას ასრულებდა; მხოლოდ რამდენიმე იეროგლიფია ისეთი, რომელიც
ერთდროულად სამივე დანიშნულებით გამოიყენება. ერთსა და იმავე იეროგლიფს სხვადასხვა
სტელა, რომელზეც ტექსტი
შემთხვევაში შესაძლოა განსხვავებული ფუნქცია ჰქონოდა; მაგალითად ნიშანი
სხვადასხვა მიმართულებით
წერია:
სიტყვაში ზემოთ მარცხნივ: მარცხნიდან
მარჯვნივ,
ზემოთ მარჯვნივ: მარჯვნიდან
(rˁ(w) – მზის ღმერთი) არის იდეოგრამი, ხოლო იმავე სიტყვის სრულ ფორმაში – მარცხნივ,
ქვემოთ: მარჯვნიდან
მარცხნივ
სიტყვაში
სიტყვაში
ფონოგრამა pr (/p/+/r/) არ აქვს
სიტყვაში
იდეოგრამა pr(w) „სახლი“
ფონოგრამები
ფონოგრამებად გამოიყენებოდა ისეთი იეროგლიფები, რომლებსაც დამოუკიდებლად, სიტყვის გარეშეც ჰქონდათ საკუთარი
გამოთქმა. ისევე როგორც ტრადიციულ არაბულ და ებრაულ დამწერლობებს, ეგვიპტურსაც არ გააჩნია ხმოვნის აღმნიშვნელი
იეროგლიფები, იეროგლიფებით მხოლოდ თანხმოვნის ჩაწერა შეიძლებოდა. ამასთანავე არსებობდა ფონოგრამები,
რომლებიც მხოლოდ ერთ თანხმოვანს გამოხატავნდენ და არსებობდა რამდენიმე თანხმოვნის გამოთქმის მქონე ნიშნებიც.
მაგალითად, ორთანხმოვნიანია ფონოგრამა
/ḥ/+/t/+/p/ ḥtp. რამდენიმეთანხმოვნიანი ფონოგრამების გამოყენებისას არ იყო გათვალისწინებული, იყო თუ არა სიტყვის
გამოთქმისას მოცემულ თანხმოვნებს შორის ხმოვანი ბგერა[6].
ეგვიპტური იეროგლიფებიდან ძირითადია 27 ფონოგრამა, რომელთაგან თითოეული მხოლოდ ერთ თანხმოვანს გამოხატავს,
ხმოვნის აღმნიშვნელი ნიშანი არ არსებობს. ასე რომ, ეს იეროგლიფები შეიძლება „კონსონანტური დამწერლობის“ ერთ–ერთ
სახედ ჩაითვალოს; თუმცა ეგვიპტური დამწერლობა არასოდეს ყოფილა ანბანური შრიფტი, მიუხედავად მისი კონსონანტური
ნიშნებისა. ამ ნიშნებს დღეს თანამედროვე საკუთარი სახელების ჩასაწერად იყენებენ მათი სამეცნიერო ლათინური
ტრანსკრიფციების მიხედვით, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ტრანსკრიფციაში მითითებული ლათინური ბგერა არაა იმ ბგერის
იდენტური, რომელსაც იეროგლიფი აღნიშნავს. მეცნიერები კეთილხმოვნებისათვის ხუთ–ექვს იეროგლიფს ხმოვნებს
მიაწერენ, თუმცა სინამდვილეში კლასიკურ ეგვიპტურ ენაში ისინი თანხმოვნებს გამოხატავს.
სკამი,
Q3 p როგორც ქართული პ პ
ტაბურეტი
რქიანი
I9 f როგორც ბგერა ჶ ჶ
გველი
ტალღიანი
N35 n როგორც ქართული ნ ნ
წყალი
D21 r როგორც ქართული რ რ პირი
O4 h როგორც ქართული ჰ ' ეზო
ḥr,
jr და
nw.
რამდენიმე იეროგლიფს გააჩნია ორი სხვადასხვა გამოთქმა. მაგალითად იეროგლიფი
, იმის მიხედვით თუ რომელ სიტყვაშია დაწერილი, გამოითქმის როგორც ȝb (აბ) ან mḥr (მჰრ)[8]. ამგვარი ორაზროვანი
იეროგლიფის ნაგულისხმევი გამოთქმა შეიძლება დაზუსტდეს ე. წ. „ფონეტიკური დამატებების“ მეშვეობით, რომლებიც
ძალიან ხშირად გამოიყენება. მაგალითად
ამ სიტყვაში მეორე იეროგლიფი, რომელიც გამოითქმის როგორც ბ, მიგვანიშნებს რომ სიტყვა იკითხება როგორც აბ.
– ამ შემთხვევაში კი ორაზროვან იეროგლიფს გარშემო აქვს ორი ნიშანი, რომელთა გამოთქმებია მ და რ, რაც იმაზე
მიგვანიშნებს, რომ მათ შორის მდებარე იეროგლიფი იკითხება, როგორც მჰრ. ფონეტიკური დამატებები შეიძლება დაიწეროს
ორაზროვანი იეროგლიფის შემდეგაც –
მჰრ–მ–რ. სიტყვის კითხვისას დამატებები არ იკითხება, ისინი უბრალოდ აზუსტებენ სხვა იეროგლიფის სწორ გამოთქმას.
ხშირად ერთმნიშვნელოვან იეროგლიფებსაც მოსდევს ფონეტიკური დამატებები:
– ამ იეროგლიფს მხოლოდ ერთი გამოთქმა გააჩნია – mn (მნ), თუმცა თითქმის ყოველთვის მის გამოთქმას დამატებითი
ნიშანი აზუსტებს –
mn-n; მნ–ნ (ბოლო ნ არ იკითხება). თუ რამდენიმე გამოთქმის მქონე ნიშანს ერთმნიშვნელობიანი იეროგლიფი არ აზუსტებს
ფონეტიკური დამატებაის სახით, მაშინ მისი გამოთქმის დადგენა ხდება კონტექსტით.
გარდა ორი გამოთქმის მქონე იეროგლიფებისა, არსებობს ასევე სამ და მეტმნიშვნელობიანი ნიშნებიც.
ლოგოგრამები, იდეოგრამები
ლოგოგრამები და იდეოგრამები გამოხატავს ერთ მთლიან სიტყვას. ლოგოგრამების ქვეშ ხშირად იწერება ლოგოგრამების
ნიშანი
, რომელიც მიუთითებს, რომ იდეოგრამით გადმოცემულია სწორედ ის სიტყვა, რომელიც იეროგლიფითაა გამოსახული
(დახატული); თუმცა, იეროგლიფით აღნიშნული სიტყვა ზოგ შემთხვევაში არ შეესაბამება მის ფორმას, გამოსახულებას.
მაგალითად, ნიშანი
აღნიშნავს მზის ღმერთ რას. იმ სიტყვების რაოდენობა, რომლებიც ერთი ნიშნით იწერებოდა, უფრო ნაკლები იყო, ვიდრე
ფონოგრამებით ჩაწერილი სიტყვებისა.
დეტერმინატივები
ვინაიდან ეგვიპტური იეროგლიფებით მხოლოდ თანხმოვნების ჩაწერა იყო შესაძლებელი, ბევრ განსხვავებული
მნიშვნელობის სიტყვას ერთნაირი დაწერილობა ჰქონდა (შედარებისათვის, ქართული სიტყვები პირი და პური მხოლოდ
თანხმოვნებით რომ ჩაიწეროს, ორივე იქნება პრ). დეტერმინატივების თავდაპირველი ფუნქცია სწორედ სხვადასახვა
გამოთქმისა და მნიშვნელობის, მაგრამ ერთი დაწერილობის სიტყვების ერთმანეთისაგან განსხვავება იყო. შემდეგ კი
დეტერმინატივებს სხვა, ზოგად სიტყვებსაც უწერდნენ. დეტერმინატივების, ანუ კლასიფიკატორების იეროგლიფები სიტყვის
ბოლოში დაისმებოდა და მათი მოხაზულობა ახლოს იყო სიტყვის მნიშვნელობასთან, ისინი აზუსტებდნენ სიტყვის
მნიშვნელობას. ასე მაგალითად, იეროგლიფი
მნიშვნელობას იცვლის და გასვლას ნიშნავს. დეტერმინატივები დაისმოდა ასევე საკუთარი სახელების ბოლოშიც. მეფეებისა
და ღმერთების სახელები იწერებოდა ე. წ. კარტუშებით, სიტყვის გარშემო შემოვლებული ხაზით (იხ. კლეოპატრასა და
პტოლემეს სახელების მაგალითი ზემოთ).
ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში ჩამოთვლილია რამდენიმე სიტყვა, რომელთა მნიშვნელობები განსხვავებულია, ერთნაირად
იწერება, მაგრამ მხოლოდ დეტერმინატივებით (ბოლო იეროგლიფით) განსხვავდება:
დეტერმინატივები
თანამედროვე
დეტერმინატივით დეტერმინატივის
სიტყვა ეგვიპტოლოგიური სიტყვის მნიშვნელობა
გამოსახული საგანი მნიშვნელობა
ტრანსკრიფცია
ჭიშკარი/კარი/შესასვლელი ასევე
wn გაღება კარის სახელური
გაღება
თმა, თმიანი;
wn მელოტი თმის ღერები
დარდი, მოწყენილი
ფონეტიკური დეტერმინატივები
იშვიათ შემთხვევში დერტერმინატივი მის წინ მდგომ სიტყვას ერწყმოდა და მთლიანი სიტყვა, დეტერმინატივიანად
გამოიყენებოდა, როგორც ფონოგრამა, ე. წ. ფონეტიკური დეტერმინატი. ამგვარი ფონოგრამები ისე გამოითქმოდა, როგორც
ის სიტყვა, რომლისაგანაც იყო შექმნილი. მაგალითისთვის სიტყვა
(jb(j) მწყურვალი). სიტყვისა და მისივე დეტერმინატივის ზოგიერთი ამგვარი გამოყენება, როგორც ფონოგრამისა, იმდენად
ხშირად ხდებოდა, რომ მათ ერთიანი ფონოგრამის ფუნქცია შეიძინა. მაგალითად სიტყვა
tr, რომელიც დროს ნიშნავდა, თანდათან გადაიქცა ფონოგრამად და გამოითქმოდა როგორც tr. ფონეტიკური
დეტერმინატივების ერთი ნაწილი წარმოიშვა ლოგოგრამებისაგან. მაგალითად, იეროგლიფი
სიტყვაში
კალიგრაფიული თავისებურებანი
იეროგლიფები სიტყვაში უბრალოდ, უაზროდ ჩალაგებული არაა, ისინი გარკვეული კანონზომიერებით არიან განლაგებული.
მაგალითისთვის სიტყვა sḥtp.n=f (ის კმაყოფილია) შუა სამეფოს პერიოდში ამგვარად იწერებოდა:
2 6
1 5
3 4 7
ზოგიერთი ნიშნის ადგილის გაცვლა ხდებოდა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ეს არ გამოიწვევდა იეროგლიფებს შორის
სიცარიელეების გაჩენას. სხვა შემთხვევაში ნიშნების ადგილების გაცვლა შეიძლება მომხდარიყო საწერი მასალის
ოპტიმალურად გამოყენების მიზნით, თუმცა ამ შემთხვევაშიც სიცარიელე თვალში საცემი არ უნდა ყოფილიყო:
ნაცვლად
. განსაკუთრებით ის ნიშნები უცვლიდნენ მომდევნო იეროგლიფს ადგილს, რომელთაც წინა მხარეს თავისუფალი ადგილი
ჰქონდათ:
ზოგჯერ ცვლის
3ḥ.t (ხნული). ზოგჯერ ღვთაების ან მეფის პატივისცემის გამოსახატავად მათი აღმნიშვნელი იეროგლიფები სიტყვის წინ
გადმოდიოდა; მაგალითად
, რომელიც მზის ღმერთს — რას განასახიერებს, წინა პლანზეა წამოწეული, მაშინ როცა სიტყვის გამოთქმისას იგი სულ
ბოლოში წარმოითქმის.
. ზოგჯერ ადამიანის მთლიანი სხეულის ნაცვლად მხოლოდ მისი ზედატანი და თავი გამოისახებოდა. ტექსტის სწორად
გადმოცემის სხვა შესაძლებლობა კი მდგომარეობდა იმაში, რომ ადამიანის სხეულის ფორმის იეროგლიფების ნაცვლად
გამოიყენებოდა შემცვლელები ნიშნები, ყველაზე ხშირად
, მოგვიანებით კი, იერატიკული დამწერლობის განვითარებასთან ერთად, ყველა აკრძალულ იეროგლიფს გაუჩნდა თავისი
შემცვლელი ნიშანი.
რიცხვები
მთავარი სტატია : ეგვიპტური რიცხვები.
ეგვიპტელები იყენებდნენ ციფრთა ათობით სისტემას, რომელიც ანტიკურ (არა შუა საუკუნეების) რომაულ ციფრთა სისტემას
წააგავს. ათობითი რიცხვებისთვის (1, 10, 100 და ა. შ.) არსებობდა თითო ნიშანი, ხოლო დანარჩენი რიცხვები ჩაიწერებოდა ამ
ნიშნების საშუალებით.
... ...
წილადები
ეგვიპტური დამწერლობა პირველია, რომლის საშუალებითაც წილადების ჩაწერა იყო
შესაძლებელი. წილადები, რომელთა მრიცხველი ერთი იყო, ხოლო მნიშვნელი ორის ჯერადი,
იწერებოდა ე. წ. უჯატის თვალის –
– ცალკეული ნაწილების საშუალებით; მაგალითად თვალის მარცხენა ნაწილი უჯატის თვალის ცალკეული
ნაწილების წილადური
წარმოადგენდა ½–ს, წარბი – მნიშვნელობები
; ; ;
სილაბური შრიფტი
იეროგლიფებს გამოიყენებდნენ ასევე სილაბური, ანუ მარცვლოვანი წერისათვის; სილაბური შრიფტის ჩანასახი ეგვიპტეში
ჯერ კიდევ ძველი სამეფოს პერიოდში გაჩნდა, თუმცა დასრულებული სახე მან მხოლოდ ახალი სამეფოს ხანაში მიიღო.
ეგვიპტური სილაბური სისტემა გულისხმობს მარცვლოვან იეროგლიფებს, რომელთა საშუალებითაც ხდებოდა უცხოური
წარმოშობის ადამიანის ან ქალაქის საკუთარი სახელების ჩაწერა. ამგვარ დამწერლობას პარალელები შეიძლება
თანამედროვე წერით სისტემებშიც მოვუნახოთ; მაგალითად იაპონურ დამწერლობაში უცხოური წარმოშობის სიტყვების
ჩასაწერად არსებობს წერის სპეციალური, მარცვლოვანი სისტემა — კატაკანა. ეგვიპტურ სისტემაში ერთი მარცვალი
შესაძლოა დაწერილიყო ერთი, ორი ან რამდენიმე ფონეტიკური იეროგლიფის გამოყენებით, ამგვარად იქმნებოდა სილაბური,
მარცვლოვანი ჯგუფები. მარცვალში როგორ ხდებოდა უცხოენოვანი ხმოვნის გადმოცემა, ეს ჯერ ცნობილი არაა. არსებობს
ვარაუდი, რომ მხოლოდ ორი ხმოვნის – ი–სა და უ–ს ჩაწერა შეიძლებოდა, ხოლო ა და სხვა ხმოვნები გამოიტოვებოდა.
მაგალითად, კუნძულ კრეტაზე არსებული ბერძნული ქალაქის, ამნისის ეგვიპტური სილაბებით ჩაწერა ამგვარად ხდებოდა:
. იეროგლიფების ჩვეულებრივი წესის კითხვისას ეს სიტყვა ასე წაიკითხება: jmnyš3, მაგრამ თუ დავაჯგუფებთ მარცვლებს ˀ-m-
n-š და თითოეულ მარცვალს თავის ხმოვანს მივუჩენთ, მივიღებთ ქალაქის ეგვიპტურ სახელს – ˀ(a)-m(a)-ni-š(a) (ამანიშა).
ტრანსკრიფცია
ეგვიპტური ტექსტების თარგმნისას ხშირად გამოიყენება ეგვიპტოლოგიური ტრანსკრიფცია — სპეციალური სიმბოლოები
(უმეტესად ლათინური შრიფტის მიხედვით შექმნილი), რომლებიც ეგვიპტური იეროგლიფების გამოთქმებს შეესაბამება.
ეგვიპტოლოგიური ტრანსკრიფციის მთავარი მიზანია გააადვილოს ეგვიპტური ტექსტის კითხვა და სიტყვების
მნიშვნელობების ამოცნობა მათი გამოთქმების საფუძველზე. ტრანსკრიფციის ნიშნები მხოლოდ ფონეტიკური ხასიათის
იეროგლიფის გამოთქმებს გადმოგვცემენ, ხოლო დეტერმინატივებისა და სხვა გამოთქმის არმქონე იეროგლიფების
აღმნიშვნელი ნიშნები სამეცნიერო ტრანსკრიფციაში არ არსებობს. ეგვიპტური დამწერლობისათვის არსებობს რამდენიმე
სხვადასხვაგვარი ტრანსკრიფცია, თუმცა თითოეული მათგანი ერთმანეთისაგან მხოლოდ ტრანსკრიფციის ნიშნებით
განსხვავდება, ხოლო საფუძველი ყველას ერთი აქვს. მაგალითად ეგვიპტური იეროგლიფის
გამოთქმას IPA სისტემოთ შეესაბამება /tš/ ბგერა, ზოგიერთი მეცნიერი მისი ტრანსკრიბირებისას ṯ ამ ნიშანს იყენებს, ზოგი კი
– č ნიშანს. ინტერნეტში წერისას ყველაზე ხშირად გამოიყენება ტრანსკრიფცია სახელწოდებით "Manuel de Codage".
ȝ A
ỉ~j j j j j j ỉ ỉ ỉ ỉ i
სუსტი
ზმნების
ỉ ~ j ~ i̯ i̯ j j j j j ỉ ỉ i̯
ბოლო
თანხმოვანი
j~y~ï ï y j~y j j j y y ï y
j ~ jj ~ y y y j~y y j ~ jj j j y y i*i
ˁ a
w w
ან
სუსტი
ზმნების
w ~ u̯ u̯(?) w(?) w(?) w(?) w(?) w(?) w(?) w(?) u̯
ბოლო
თანხმოვანი
b b
p p
f f
m m
n n
r r
l სხვადასხვა l
h h
ḥ H
ḫ x
ẖ X
s~z z z z s (z) z s s s s z
ś~s s s s s s ś ś s (ś) ś s
š S
ḳ~q q q q q q ḳ ḳ ḳ ḳ q
k k
g g
t t
ṯ~č ṯ ṯ ṯ ṯ ṯ ṯ ṯ ṯ č T
d~ṭ d d d d d d d d ṭ d
ḏ ~ č̣ ḏ ḏ ḏ ḏ ḏ ḏ ḏ ḏ č̣ D
გარდა იეროგლიფების შესაბამისი ბგერითი ნიშნებისა, უმეტესი ტრანსკრიფციის სისტემა სიტყვის მორფოლოგიური
სტრუქტურის გასაგებად შეიცავს ე. წ. სტრუქტურულ ნიშნებს, რომლებიც ერთმანეთისაგან გამოყოფს სიტყვის მორფემებს.
მაგალითად ეგვიპტურ ზმნას – jnsbtnsn[12] მეცნიერები ამგვარ ტრანსკრიბირებას გაუკეთებენ: j.nsb.t.n=sn — სუპიქსებისა და
პრეფიქსების უკეთ წარმოსაჩენად. სტრუქტურული ნიშნების გამოყენება ჯერ კიდევ არაა ერთსახოვანი და მოწესრიგებული —
არსებობს ტრანსკრიფციის სისტემები, რომლებსაც ამგვარი ნიშნები საერთოდ არ გააჩნია, ზოგ სისტემაში კი მათი რიცხვი
ხუთამდეა (ვოლფგანგ შენკელი)[13] ასევე ერთი და იგივე სტრუქტურული ნიშანი სხვადასხვა სისტემაში შესაძლოა სხვადასხვა
დანიშნულებით გამოიყენებოდეს; მაგალითად წერტილი („.“) „ბერლინის სკოლის“ ტრანსკრიფციაში ნაცვალსახელის
სუფიქსს გამოყოფს ფუძისაგან, ზოგიერთ ახალ სისტემაში კი იგი სახელების მდედრობით დაბოლოებას აღნიშნავს. სადაც
ჯეიმზ პ. ალენი ზმნის ფუძისაგან j სუფიქსის გამოსაყოფად წერტილს (".") იყენებდა, იქ ვოლფგანგ შენკელმა ორი წერტილი
დასვა (":").
იერატიკული ტექსტების თარგმნისას, ხშირად იგი ჯერ იეროგლიფებით გადაიწერება (ტრანსლიტერაცია), ხოლო შემდეგ
ხდემა მისი ტრანსკრიბირება, ამგვარად შესაძლებელი ხდება იერატიკული ნიშნების მნიშვნელობების იდენტიფიკაცია
ჩვეულებრივი იეროგლიფების მეშვეობით. ეგვიპტური კურსივი დამწერლობების ნიშნების იდენტიფიკაცია მხოლოდ
სპეციალისტების მიერაა შესაძლებელი და მათი ამოცნობა უბრალოდ მოხაზულობის შედარების გზით თითქმის
შეუძლებელია. განსხვავდება მხოლოდ დემოტური დამწერლობა, აქ ნიშნებს შორის დისტანცია ძალიან დიდია და მათი
გამოცნობა შედარებით ადვილია, ამიტომ დემოტური ტექსტები, სხვა კურსივი ტექსტებისგან განსხვავებით, პირდაპირ
ტრანსკრიბირდება და მათი ტრანსლიტერაცია საჭირო არაა.
გამოთქმა
ეგვიპტურ ენას ჩვენამდე არ მოუღწევია, ასევე მისი შთამომავალი ენა, კოპტური, XVII საუკუნეში აფრიკაში არაბულის
გაბატონების გამო მკვდარი ენა გახდა. რადგან ეგვიპტური დამწერლობაც სრულყოფილად არ გადმოგვცემს სიტყვის
გამოთქმას (ხმოვნების არქონის გამო), სიტყვებისა და საკუთარი სახელების ტრანკრიფციებში ზუსტი გამოთქმები დღესაც
არაა დადგენილი. ამიტომაა, რომ ერთი და იგივე ეგვიპტური სახელი თანამედროვე დამწერლობებით სხვადასხვაგვარად
იწერება და გამოითქმის. მაგალითად ეგვიპტური სახელი Nfr.t-jy.tj ქართულად იწერება და გამოითქმის როგორც ნეფერტიტი,
ხოლო გერმანულად Nofretete (ნოფრეტეტე). ძველი ეგვიპტური სიტყვების ზუსტი გამოთქმების დადგენაში დიდ როლს
ასრულებს სხვა, დღემდე შემორჩენილი აფრაზიული ენების ფონეტიკური სტრუქტურა, ასევე იეროგლიფებთან ერთად
გაკეთებული ბერძნული და სოლისებრი წარწერები.
იმისათვის, რომ ეგვიპტოლოგებმა გააადვილონ სიტყვების გამოთქმა, ბევრ თანხმოვანს შორის ამატებენ ე ხმოვანს, ხოლო
რამდენიმე თანხმოვანს ხმოვნის სახით გამოთქვამენ (3 და ˁ როგორც ა, w როგორც ვ, ო ან უ, j და y როგორც ი). ეს წესი
თითქმის ყოველთვის მოქმედებს, თუმცა არის გამონაკლისებიც; ღმერთებისა და მეფეების სახელები ძირითადად ბერძნული
და კოპტური ენების გამოთქმების მიხედვითაა გადმოტანილი თანამედროვე ენებში. მაგალითად სახელი "ამონი" ბერძნულის
მიხედვითაა გადმოქართულებული, ეს სიტყვა ეგვიპტოლოგიური ტრანსკრიფციით ამგვარად იწერება Jmn.w. და ჩვეული წესით
მისი წაკითხვა შეიძლება, როგორც "იმენუ"; ეს უკანასკნელი ფორმაც ზოგ ენაში მიღებულია. ასევე ეგვიპტური სიტყვა nfrt
სხვადასხვა ენაში სხვადასხვანაირადაა დამკვიდრებული და განსხვავებულად გამოითქმის: ნეფერეტ, ნეფრეტ, ნეფერტ და
სხვა.
მოცემული მაგალითიდან ჩანს, რომ გარდა იეროგლიფების დაწერისა, ამ პროგრამას გააჩნია კიდევ ერთი ფუნქცია: შეურჩიოს ცალკეულ იეროგლიფს
საკუთარი ადგილი (ზევით, ქვევით ან მთლიანად ცალკემდგომი), არეგულიროს მათი ზომები ისე, რომ ტექსტის მთლიანობა არ დაირღვეს. (შეადარეთ
მოცემული ფოტო MdC პროგრამით ჩაწერილ იეროგლიფებს)
საწერი მასალა
ეგვიპტელები საწერ მასალად იყენებდნენ ქვას, თიხას, ასევე პაპირუსის, ტყავისა და ტილოსაგან გაკეთებულ "ფურცლებს".
გადამწერთა ძირითადი იარაღები იყო:
უმეტესად ხისაგან დამზადებული სპეციალური კალამი, რომელსაძ მილის ფორმა ჰქონდა (ხშირად მზადდებოდა
ლერწმისაგან);
პაპირუსის ქაღალდი და მის უკან დასადები დაფა;
წინასწარ მომარაგებული შავი მელანი (ნახშირის ფხვნილისაგან დამზადებული);
წითელი მელანი სათაურისათვის (მაგრამ არა ღმერთების სახელებისათვის);
წყლის ქილა, რომელშიც მელანი ზავდებოდა;
დანა პაპირუსის დასაჭრელად.
ყველაზე გრძელი ეგვიპტური პაპირუსი 40 მეტრს შეადგენს. ტყავი ძირითადად ყველაზე მნიშვნელოვანი ტექსტების
დასაწერად გამოიყენებოდა.
შუა სამეფოს ხანიდან არსებობს „წიგნი კემიტი“, რომელიც აშკარად სპეციალურად მოსწავლე ბავშვებისთვისაა დაწერილი.
"ხეტის სწავლების" მიხედვით, სარგებლიანია გადამწერის პროფესია და იქვე აღნიშნულია უსარგებლო, არახელსაყრელი
პრობესიები, ძირითადად ხელოსნებისა და მიწათმოქმედების საქმიანობები.
ლიტერატურა
მიმოხილვა
Hartwig Altenmüller: Einführung in die Hieroglyphenschrift. Buske, Hamburg 2005, ISBN 3-87548-373-1.
Marc Collier, Bill Manley: Hieroglyphen. Entziffern, lesen, verstehen. Knaur, München 2001, ISBN 3-426-66425-9.
W. V. Davies: Egyptian Hieroglyphs.. British Museum Press, London 2002, ISBN 0-7141-8063-7.
Pierre Grandet, Bernard Mathieu: Cours d'Égyptien hiéroglyphique. Khéops, Paris 1997, ISBN 2-9504368-2-X.
Gabriele Wenzel: Hieroglyphen. Schreiben und Lesen wie die Pharaonen. Nymphenburger, München 2001, ISBN 3-485-00891-5.
Karl-Theodor Zauzich: Hieroglyphen ohne Geheimnis. Eine Einführung in die altägyptische Schrift für Museumsbesucher und Ägyptentouristen.
Kulturgeschichte der Antiken Welt. Bd. 6. Philipp von Zabern, Mainz 1980, 2000 (11. Aufl.), ISBN 3-8053-0470-6.
სამეცნიერო
James P. Allen: Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. Cambridge 2000, ISBN 0-521-77483-7
(სასწავლი გრამატიკა სავარჯიშო ტექსტებით, დაწვრილებითაა განხილული ასევე ტექსტების კულტურული კონტექსტი).
Elmar Edel: Altägyptische Grammatik. Analecta Orientalia. Bd. 34/39. Rom 1955, 1964 (§§ 24–102 შინაარსიანი ნაშრომი წერის წესებისა
და იეროგლიფური დამწერლობის პრინციპების შესახებ).
Adolf Erman: Neuaegyptische Grammatik. Engelmann, Leipzig ²1933 (§§ 8–42).
Herbert W. Fairman: An Introduction to the Study of Ptolemaic Signs and their Values (http://www.ifao.egnet.net/doc/PubEnLigne/BIFAO/b.php?fi
c=Bifao043_art_02.pdf). In: Le Bulletin de l’Institut français d’archéologie orientale. Kairo/Alexandrie 1945, Nr. 43, S. 51–138.
Alan Gardiner: Egyptian Grammar. Being an introduction to the study of hieroglyphs. Oxford University Press, London 1927, 1950 (2. Aufl.)
(შეიცავს "გარდინერის" სრულ სიას.).
Rainer Hannig: Die Sprache der Pharaonen. Großes Handwörterbuch Ägyptisch-Deutsch. Kulturgeschichte der Antiken Welt. Bd. 64. Hannig-
Lexica. Bd. 1. Philipp von Zabern, Mainz 2006 (4. Aufl.), ISBN 3-8053-1771-9 (შეიცავს გარდინერის სიას და დამატებით რამდენიმე
იეროგლიფს).
Friedrich Junge: Einführung in die Grammatik des Neuägyptischen. Harrassowitz, Wiesbaden ²1999, ISBN 3-447-04073-4 (საწერი მასალა,
ტრანსკრიფცია და ტრანსლიტერაცია §§ 0.3 + 0.4; § 1).
Jochem Kahl: Das System der ägyptischen Hieroglyphenschrift in der 0.–3. Dynastie (Gottinger Orientforschungen). Harrassowitz, ISBN 3-447-
03499-8.
Christian Leitz: Quellentexte zur ägyptischen Religion. Bd I. Die Tempelinschriften der griechisch-römischen Zeit. Einführungen und
Quellentexte zur Ägyptologie. Bd. 2.1 Münster 2004, ISBN 3-8258-7340-4 (პტოლემეური ნიშნების სია: S. 153–190).
სხვა
Ferdinand Theinhardt: Liste der hieroglyphischen Typen aus der Schriftgiesserei des Herrn F. Theinhardt (http://www-gdz.sub.uni-goettingen.de/
cgi-bin/digbib.cgi?PPN511746679). Akademie der Wissenschaften, Berlin 1875.
რესურსები ინტერნეტში
ინფორმაცია იეროგლიფებზე (http://www.hieroglyphen-info.de/) ვიკისაწყობში არის გვერდი
ანბანები, მაგალითები, იეროგლიფების შემცველი გადმოსაწერი ფონტი (http://www.hi თემაზე:
eroglyphen.de/) ეგვიპტური იეროგლიფები
იეროგლიფების მკვლევარები (http://www.meritneith.de/erforscher_hieros.htm)
ძველეგვიპტური ლექსიკონი, ბერლინ-ბრანდენბურგის მეცნიერებათა აკადემია (http://aaew.bbaw.de/tla/)
გარდინერის სია (http://www.astrodoc.net/andere/hierolist.htm)
Manuel-de-Codage-Formats–ის აღწერა (http://www.catchpenny.org/codage/)
სქოლიო
8. ↑ Joachim Friedrich Quack: Zum Lautwert von Gardiner Sign-List U
1. ↑ Jan Assmann: Stein und Zeit: Mensch und Gesellschaft im Alten
23. In: Lingua Aegyptia. Göttingen 2003, S. 113–116. ISSN 0946-
Ägypten. Fink, München 2003, ISBN 3-7705-2681-3. S. 80. 8641
2. ↑ Wesentlich geringer wird die Zahl der ptolemäischen Zeichen von
9. ↑ E. Edel: Altägyptische Grammatik. S. 605. Vgl. aber: njw.t bei
Leitz, 2004 angesetzt
Gardiner: Egyptian Grammar, S. 498 und in Anlehnung daran Hannig:
3. ↑ Jochem Kahl: Von h bis q. Indizien für eine „alphabetische“ Handwörterbuch. S. 414.
Reihenfolge einkonsonantiger Lautwerte in spätzeitlichen Papyri. In:
Göttinger Miszellen. Beiträge zur ägyptologischen Diskussion. 10. ↑ ამგვარი დაწერილობა გვხვდება პირამიდის ტექსტებში §
Göttingen 1991, S. 33–47. ISSN 0344-385X 278 b, ასევე ებერსის პაპირუსში.
4. ↑ Günter Dreyer: Umm el-Qaab I, Das prädynastische Königsgrab U-j 11. ↑ P. Lacau: Suppressions et modifications de signes dans les textes
und seine frühen Schriftzeugnisse. Zabern, Mainz 1998, ISBN 3- funéraires. In: Zeitschrift für ägyptische Sprache und Altertumskunde.
8053-2486-3. Leipzig 1914, Nr. 51, S. 1 ff. (Nachdr. Biblio, Osnabrück 1975), ISSN
0044-216X.
5. ↑ გარდინერი 1927
12. ↑ ვხვდებით პირამიდების ტექსტებში, § 98 c
6. ↑ შესაძლო გამონაკლისებისათვის შეადარეთ: Wolfgang
Schenkel: Rebus-, Buchstabiersilben- und Konsonantenschrift. In: 13. ↑ Wolfgang Schenkel: Tübinger Einführung …, § 2.2 c).
Göttinger Miszellen 52 (1981). Göttingen 1981. S. 83–95. 14. ↑ Jan Buurman, Nicolas Grimal u. a.: Inventaire des signes
hiéroglyphiques en vue de leur saisie informatique: manuel de
7. ↑ 7.0 7.1 7.2 ; Alexandra von Lieven
codage des textes hiéroglyphiques en vue de leur saisie sur
Kryptographie im Alten und Mittleren Reich. In: Alexandra von ordinateur. Informatique et Egyptology. Bd. 2. De Boccard, Paris
Lieven: Grundriss des Laufes der Sterne – Das so genannte 1988.
Nutbuch. The Carsten Niebuhr Institute of Ancient Eastern 15. ↑ H. Brunner: Schule. In: Lexikon der Ägyptologie. Harrassowitz,
Studies (და სხვ.), Kopenhagen 2007, ISBN 978-87-635-0406- Wiesbaden 1984, Spalte 741–743, ISBN 3-447-02489-5.
5. S. 32.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ეგვიპტური_იეროგლიფები&oldid=3891314“-დან
ტექსტი ვრცელდება Creative Commons Attribution-ShareAlike ლიცენზიით; და შესაძლოა არსებობდეს დამატებითი პირობები. იხილეთ გამოყენების
პირობები დამატებითი ინფორმაციისთვის.
ვიკიპედია® არის არამომგებიანი ორგანიზაცია Wikimedia Foundation, Inc.-ის რეგისტრირებული სავაჭრო ნიშანი.
დაგვიკავშირდით