Pasivne komponente

Otpornici
Sadržaj
1. Uvodne napomene
Jednosmerni signali
Naizmenični signali

2. Opšte o otpornicima
Otpornici stalne otpornosti
Nenamotani otpornici stalne otpornosti
Namotani otpornici stalne otpornosti

3. Otpornici promenljive otpornosti

Potenciometri
Trimeri

4. Nelinearni otpornici
NTC otpornici
PTC otpornici
Varistori
Fotootpornici
Jednosmerni (DC) signali

Jednosmerni električni signal ne menja svoj intenzitet

(amplitudu) u vremenu.
Električni simboli za izvore jednosmernog napona su
dati na slici.

Jednosmerni napon
amplitude U = 1V
Jednosmerni napon
amplitude U = -1V

Naizmenični (AC) signali

Naizmenični električni signal menja svoj intenzitet

(amplitudu) u vremenu, oko neke referentne vrednosti.

Električni simbol za izvor naizmeničnog napona je:

Naizmenični signal se karakteriše periodom T, odnosno učestanošću f =1/T.
Smatra se da je signal prostoperiodična funkcija (sin ili cos), koja se ponavlja u
vremenu.

Naizmenični napon
amplitude Up = 0,5V i
učestanosti f = 1kHz

Vršna i efektivna vrednost

Maksimalna vrednost amplitude naizmeničnog signala naziva se vršna vrednost
(peak value) Up. Ukupna promena amplitude predstavlja razliku između dve vršne
vrednosti (peak-to-peak) Upp.
Definiše se još i efektivna vrednost (root mean square) Ueff ≡Urms.
Za signal oblika sinusa je

Iz praktičnih razloga se za opis naizmeničnih signala

koristi ugaona učestanost (angular frequency)  = 2f .

Superpozicija signala
Za jednosmerne i
naizmenične signale važi
princip superpozicije.
DC signal koji je
superponiran na AC signal
naziva se ofset (offset).

Naizmenični napon
amplitude Up = 0,5V i
učestanosti f = 1kHz
sa ofsetom U = 1V
Naizmenični napon amplitude Up = 0,5V i
učestanosti f = 1kHz sa ofsetom U = -1V
 Opšte o otpornicima
 Vrste otpornika
 Osnovne karakteristike otpornika
 Nizovi nazivnih vrednosti otpornosti i
klase tačnosti
 Označavanje otpornika
 Stabilnost karakteristika otpornika
 Frekventna svojstva otpornika
Otpornik je komponenta
koja ima tačno određenu
vrednost otpornosti.
Osnovna namena - koristi se za regulaciju
(raspodelu) energije u električnom kolu

otpornik promenljivi otpornik promenljivi otpornik

reostat potenciometar
Otpornici stalne otpornosti
Definicije
Otpornici (resistors) su elektronske komponente koje se karakterišu tačno
određenom vrednošću otpornosti, a čija je namena regulacija raspodele
električne energije između delova elektronskog kola.
Otpornost (resistance) predstavlja kvantitativnu meru sposobnosti
otpornika da se suprotstavi protoku električne struje kroz njega.
Specifična električna otpornost (resistivity) predstavlja fizičku
karakteristiku materijala od koga je otpornik napravljen i opisuje
sposobnost tog materijala da se suprotstavi protoku električne struje.

Otpornost
Kod otpornika stalne otpornosti struja i napon su direktno proporcionalni,
pa je otpornost R konstantna.

Uobičajeni električni simboli za otpornike stalne otpornosti u šemama

elektronskih kola su:
Specifična električna otpornost 

l i S su dužina i površina poprečnog preseka tela otpornika, respektivno.

Jedinica za specifičnu električnu otpornost je m, a u upotrebi je i

mm2/m.
 Redno otporno kolo
Struja je konstantna – postoji samo jedan put od tačke A do tačke B
Ekvivalentna otpornost - jednaka zbiru otpornosti svih otpornika
Razdelnik napona
Potenciometar kao podesivi
razdelnik napona
Primena - pojačanje
Primena – pokazivanje nivoa tečnosti
Primena – pokazivanje nivoa tečnosti
Paralelno otporno kolo
Napon je konstantan
Kirchoff-ov zakon
Razdelnik struje
Primena – auto-elektronika
 Primena – kućna instalacija

230V
 Vrste otpornika - postoje tri
osnovne grupe otpornika

Otpornici stalne
otpornosti

Otpornici promenljive
otpornosti - potenciometri

Nelinearni
otpornici
Podela otpornika prema konstrukciji

Slojni otpornici

Maseni otpornici

Žičani otpornici
 Podela otpornika prema nameni

Otpornici opšte namene

U otpornike opšte namene spadaju otpornici od kojih se ne

traže povišeni zahtevi u odnosu na tačnost njihove proizvodnje i
stabilnost njihovih karakteristika pri eksploataciji. Oni se koriste u
različitim oblastima elektronike (najviše u uređajima široke
potrošnje).

Otpornici posebne namene

U otpornike posebne namene spadaju visokoomski,

visokofrekventni, otpornici povišene stabilnosti (precizni i
poluprecizni) i neki drugi tipovi otpornika sa posebnim zahtevima.
 Konstrukcija otpornika

cilindrični

žičani otpornik

slojni potkovičasti

slojni sa prorezima
prstenasti

slojni sa narezima otpornik u obliku

diska
Konstruktivni izgled otpornika stalne otpornosti
razmatranih u nastavku prikazan je na slici

a  otpornik od mase (cilindrični);

b  slojni;
c  slojni sa prorezima;
d  slojni sa spiralnim narezima
 Osnovni tipovi otpornika
Podela prema načinu montaže

Otpornici sa izvodima koji prolaze kroz rupe na štampanoj ploči

(through hole).

Otpornici za površinsku montažu (SMD ili čip otpornici).

Konstrukcija otpornika
Ilustracija konstrukcije slojnog otpornika sa izvodima (gore) i SMD otpornika (dole)
Osnovne karakteristike otpornika

 Nazivna (nominalna) otpornost

 Nazivna (nominalna) snaga
 Granični i dozvoljeni napon
 Tolerancija (klasa tačnosti)
Nazivna otpornost se izražava u  (npr. 33, 47k, 1M).

Tolerancija predstavlja odstupanje u odnosu na vrednost nazivne otpornosti

i izražava se u procentima (npr. ±5%).

Primer: Otpornik nazivne otpornosti 100 sa 5% tolerancije može imati

otpornost u opsegu 95 do 105.

Nazivna snaga predstavlja maksimalnu dozvoljenu snagu na otporniku i

izražava se u W (npr. 0,5W).

Nazivna (nominalna) otpornost

 Pod nazivnom otpornošću, koja se još zove i nominalna
otpornost, podrazumeva se otpornost otpornika pri normalnim
radnim uslovima.
 Nazivna otpornost otpornika i dozvoljeno odstupanje
otpornosti od nazivne vrednosti (tolerancija) se najčešće
označavaju na samom otporniku.
Otpornost otpornika konstantnog preseka površine S i dužine l data je izrazom:
Materijal  (mm2/m) R (1/oC)
Srebro 0,016 3,910-3
Bakar 0,017 4,310-3
Zlato 0,024 3,810-3
Aluminijum 0,028 4,210-3
Volfram 0,055 4,610-3
ρ je specifična otpornost Molibden 0,057 4,610-3
Cink 0,059 4,110-3
otpornog materijala, koja se Kobalt 0,062 6,110-3
izražava u Ωmm2/m, Ωm ili Mesing 0,07  0,09 (1,3  1,9)10-3
Nikal 0,075 6,510-3
Ωcm. U tabeli su navedene Kadmijum 0,076 4,210-3
Indijum 0,092
vrednosti specifičnih otpornosti Gvožđe 0,098
4,710-3
6,210-3
nekih materijala. Platina 0,105 3,810-3
Paladijum 0,110 3,810-3
Kalaj 0,120 4,410-3
Tantal 0,135 3,810-3
Niobijum 0,181 3,110-3
Olovo 0,210 3,710-3
Renijum 0,210 3,210-3
Cirkonijum 0,410 4,510-3
Specifične otpornosti na Titan 0,420 4,410-3
temperaturi T = 20oC i 67%Cu/3%Mn/30%Ni 0,401 1,110-4
54%Cu/1%Mn/45%Ni 0,501 3010-6
temperaturni koeficijenti 85%Cu/15%Mn 0,510 810-6
otpornosti R nekih materijala 20%Cr/78%Ni/2%Mn
72%Fe/20%Cr/5%Al/5%Co
1,062
1,402
1,410-4
6010-6
pri relativnoj vlažnosti sredine
Pirolitički ugljenik 10  20 (0,2  2)10-4
od (65  15)%. Kristalni ugljenik 40 (1  3)10-4
Otpornost cilindričnog otpornika prikazanog na slici, čiju zapreminu čini otporna
masa prečnika D, iznosi:

4l
R
D 2

U skladu s kvantnom teorijom, proticanje struje kroz provodne materijale pripisuje

se kretanju slobodnih elektrona, a pojava električne otpornosti se objašnjava
rasejanjem elektrona na neregularnostima u atomskoj strukturi tog materijala.
Naime, usled talasne prirode elektrona, oni bi mogli da prolaze kroz idealnu
atomsku strukturu bez rasejanja, pa je električna otpornost mera odstupanja realne
strukture od idealne.

S obzirom da kod slojnih otpornika (o kojima će više biti reči kasnije) debljina ot-
pornog sloja može biti veoma mala, često znatno ispod 1 m, to je kod njih u velikoj
meri poremećena idealna atomska struktura, usled čega je specifična otpornost
h takvih slojeva veća od zapreminske specifične otpornosti v  . Stoga se za
karakterizaciju tankog otpornog sloja koristi slojna otpornost RS jednaka odnosu
specifične otpornosti tankog sloja h i njegove debljine h:
h
RS 
i izražava se u / (čita se oma po kvadratu). h
Dakle, slojna otpornost RS zavisi od debljine filma i njegove specifične površinske
otpornosti. To znači, a što se i vidi sa slike ispod, da bi se, na primer, dobila slojna
otpornost RS = 100 / , moguće je koristiti materijale specifičnih otpornosti
h = 0,1 mm2/m, h = 1 mm2/m, h = 10 mm2/m ili h = 100 mm2/m sa debljinama
filma h = 0,001 m, h = 0,01 m, h = 0,1 m ili h = 1 m, respektivno. Treba
napomenuti da se veća stabilnost karakteristika osigurava debljim otpornim slojevima,
pa je bolje za istu vrednost slojne otpornosti koristiti materijal veće specifične
otpornosti h. U tabeli su navedene vrednosti slojnih otpornosti nekih materijala.

Materijal Rs (/ ) R (10-6/oC)

Kermet 103  104 500  300
Nitrid tantala 50  104 100
Nihrom 100  400 10  500
Oksid kalaja 10  103 250
Oksid tantala 10  104 100
Paladijum-srebro 103  105 500
Tantal-hromni silikat 103  104 500
Suspenzija laka sa 103  5105 3000  5000
5% do 30% čađi
Hrom-silicijum 103  104 50  250

Napomena: umesto 10-6 često se koristi oznaka ppm,

tako da je 10-6/ oC  ppm/ oC.

Zavisnost slojne otpornosti od debljine Vrednosti slojnih otpornosti i

filma, uz specifičnu otpornost filma h kao temperaturnih koeficijenata otpornosti
parametar nekih materijala na temperaturi T = 20oC
Otpornost slojnih otpornika cilindričnog oblika (jedan od takvih je prikazan na
slici b), kod kojih je debljina otpornog sloja h znatno manja od prečnika tela
otpornika (h  D), data je izrazom:
l h l l
R  h    RS 
Dh h D D
Da bi se povećala otpornost tankoslojnog otpornika, otporni sloj je ponekad
prorezan nizom neprovodnih crta (pruga) širine a, slika c. Otpornost takvog
otpornika određena je širinom neprovodne trake i njihovim brojem N i iznosi:
Ro
R
Na
1
D
gde je Ro otpornost nenarezanog slojnog otpornika (prvi izraz).
Povećanje otpornosti tankoslojnih otpornika cilindričnog oblika još više se
postiže spiralnim narezivanjem neprovodnih traka, slika d. Na ovaj način
može se postići povećanje otpornosti i nekoliko hiljada puta u odnosu na
otpornost otpornika koji nema ove trake. Otpornost takvih otpornika je:

t 2  2 D 2
R  Ro 
t (t  a)
pri čemu su: t  korak narezane spirale (slika d); a  širina neprovodne trake;
Ro  otpornost otpornika pre nego što su narezane neprovodne trake.
 Nazivna (nominalna) snaga
Nazivna (nominalna) snaga Pn je maksimalna dopustiva snaga koja
se razvija na otporniku u toku relativno dugog vremenskog perioda,
pri neprekidnom opterećenju i određenoj temperaturi okolne sredine,
pri čemu parametri otpornika ostaju u određenim granicama.

Pri opterećenju otpornika snagama koje su iznad nazivne, dolazi do

razaranja otpornog materijala, čime se smanjuje vek otpornika, ili u
nekim slučajevima dolazi do njegovog pregorevanja.

Ova snaga se zasniva na maksimalnoj temperaturi koju ne sme da

pređe nijedno mesto na otporniku.

Nazivna snaga zavisi od dimenzija otpornika i uslova hlađenja,

kao i od uslova eksploatacije. Ovom snagom određena je i
maksimalna vrednost struje kroz otpornik.
Maksimalna struja Imax koja može da prođe kroz otpornik nazivne
otpornosti R određena je njegovom nazivnom snagom Pn:

Ako kroz otpornik prođe veća struja, dolazi do njegovog pregrevanja, što
rezultira razaranjem otpornog materijala. Posledica je, u najboljem slučaju,
prestanak rada elektronskog kola u koje je otpornik ugrađen.

Standardne vrednosti za nazivnu snagu otpornika su:

Primer: Ako je napon u kolu 5 V, a treba staviti

otpornik od 180 , onda je struja kroz otpornik
I = 5/180 ≈28mA. Snaga na otporniku je
P = 5· 0, 028 = 0,15W. Treba izabrati otpornik
nazivne snage 0,25 W. Maksimalna struja koja
može da prođe kroz otpornik je u tom slučaju je:
Snaga na otporniku
Primer:

Omov točak

Kroz kolo na slici prolazi

struja I =U/R = 50mA. Na
otporniku se razvija snaga:
P = UI
U ovom slučaju je:
P = 5 · 0, 05 = 0,25W.
Vrednosti nazivnih snaga određene su standardom: 0.125W (B), 0.25W
(C), 0.5W (E), 1W (G), 2W (J), 3W (K), 4W (L), 5W i 10W. Na slici su
prikazani (ako se to želi posebno da naznači) način obeležavanja
nazivnih snaga otpornika snage od 0,25 W do 2 W i dimenzije pojedinih
otpornika zavisno od njihove nazivne snage.

Obeležavanje nazivnih snaga otpornika (tamo gde se to želi da se istakne)

i dimenzije pojedinih otpornika odgovarajuće nazivne snage
Snaga na otporniku
Primer
Termovizijski prikaz metaloslojnog
otpornika R=1k, Pn=0,25W,
priključenog na napon U=5V.

Struja kroz otpornik je 5 mA, a

snaga na otporniku je 0,025 W.
Maksimalna temperatura na telu
otpornika je 29oC.
Temperatura ambijenta je 26 oC.

Termovizijski prikaz metaloslojnog

otpornika R=1k, Pn =0,25W,
priključenog na napon U=15 V.
Struja kroz otpornik je 15 mA, a
snaga na otporniku je 0,225 W.
Maksimalna temperatura na telu
otpornika je 54oC.
Temperatura ambijenta je 26oC.
 Granični i dozvoljeni napon
Sa povećanjem vrednosti otpornosti otpornika, pri određenoj nazivnoj snazi,
povećava se i vrednost dozvoljenih napona na njima (Pn=U2/R), tako da bi
naponi potrebni da otpornici velike otpornosti budu opterećeni odgovarajućim
nazivnim snagama, bili vrlo visoki, ponekad i viši od probojnih napona. Zbog
toga se vrednosti napona ograničavaju: u zavisnosti od snage i načina izrade
utvrđuju se granični (maksimalni) naponi.

Vrednosti napona na otporniku se ograničavaju. Utvrđene vrednosti graničnih

jednosmernih napona, ili efektivnih vrednosti naizmeničnih napona u
zavisnosti od snage i načina izrade otpornika su: 75V, 100V, 150V, 250V,
350V, 500V, 1000V, 1500V, 3000V i 5000V.

Kod niskoomskih otpornika je, međutim, dozvoljeni napon, koji je uslovljen

toplotnim pregrevanjem istih, manji od graničnog, te se ovi otpornici ne
opterećuju pomenutim vrednostima graničnih napona. Za ove otpornike
dozvoljeni napon se određuje iz nazivne snage otpornika :
U  U doz  RPn
Visokoomski otpornici se mogu opteretiti graničnim naponom. U tom
slučaju, ako je takav otpornik opterećen graničnim naponom, dopustiva
snaga otpornika je znatno manja od nazivne snage.
Osnovne karakteristike nekih nenamotanih otpornika različite namene date
su u tabeli.

Grupe otpornika Nazivna Nazivne Tolerancija Radni napon (V)

snaga otpornosti (%)
(W)
Opšte namene 0,125  2 0,1   10 M 1  20 do 750
Povišene 0,1  2 0,1   1 M 0,01  2 do 750
stabilnosti
Visokofrekventni 0,1  300 10   500 M
Granični (maksimalni) napon
Maksimalni napon na otporniku proizvođači daju u tehničkim specifikacijama.
Međutim, to ne znači da se na svaki otpornik može dovesti maksimalni napon.
Primer: Otpornici otpornosti 10 i 1M deklarisani su za istu nazivnu snagu 0,25W i
maksimalni napon 250V. Pošto je:

očigledno je da otpornik otpornosti 10  ne može da se optereti maksimalnim naponom!

Dozvoljeni napon
Iz nazivne snage se određuje dozvoljeni napon na otporniku:

Za otpornik otpornosti 10 

U ovom slučaju je dozvoljeni napon približno 160 puta manji od maksimalnog!

 Nizovi nazivnih vrednosti otpornosti
Standardne vrednosti otpornosti
Standardne vrednosti otpornosti su raspodeljene po dekadama:
Postoje i vrednosti manje od 1 i veće od
10M.
Unutar svake dekade nalazi se određeni
broj standardnih vrednosti otpornosti,
tako da se formiraju E-nizovi (E-series).
Broj iza slova E u oznaci niza označava
koliko standardnih vrednosti otpornosti
ima u jednoj dekadi.
U cilju svrstavanja otpornika stalne otpornosti i kondenzatora nepromenljive
kapacitivnosti u grupe sa tačno utvrđenim vrednostima otpornosti, odnosno
kapacitivnosti, kao i zbog uniformnosti u proizvodnji i korišćenju otpornika i
kondenzatora, koriste se nizovi nazivnih (nominalnih) vrednosti otpornosti i
kapacitivnosti, koje je ustanovila Međunarodna elektrotehnička komisija.
Ovi nizovi se označavaju slovom E. Tako, postoje nizovi E6, E12,
E24...E192 što znači da u navedenim nizovima, respektivno, ima u jednom
redu veličine (jednoj dekadi) 6, 12, 24...192 nazivnih vrednosti otpornosti,
odnosno kapacitivnosti.
Nizovi su dobijeni zaokrugljivanjem vrednosti koje slede iz izraza 10n/q, pri
čemu je n ceo pozitivan ili negativan broj, a q = 6, 12, 24. ...192 (npr. niz E12
se dobija iz 10n/12), što se najbolje vidi iz tabele (primera).

Numeričke vrednosti navedene u tabeli su pomnožene sa 10m (m = 0, 1, 2,

3...) i čine nizove otpornika i kondenzatora čije su otpornosti izražene u Ω, a
kapacitivnosti u pF (zaključno sa 106pF).

E6 (10n)1/6 Primer: Oznaka E12 govori da se unutar jedne dekade nalazi

12 standardnih vrednosti otpornosti. Korak između vrednosti
E12 (10n)1/12 otpornosti određen je kao 10 1/12 ≈1, 2. Svaka naredna vrednost
E24 (10n)1/24 unutar dekade se dobija kao proizvod prethodne vrednosti i
koeficijenta 1,2. Vrednosti se zaokružuju tako da su približno
E48 (10n)1/48
ekvidistantne unutar jedne dekade na logaritamskoj skali (10 ,
E96 (10n)1/196 12 ,15 , 18 , 22 , 27 , 33 , 39 , 47 , 56 , 68 , 82
). Vrednost 100  pripada narednoj dekadi.

Primer:
Niz E12
E3 E6 E12 E24 E48 E96 E192
20% 10% 5% 2% 1%
10 10 10 10 562 562 .
11 576 .
12 12 590 590 .
13 604
15 15 15 619 619
16 634
18 18 649 649
20 665
22 22 22 22 681 681
24 698
27 27 715 715
30 732
33 33 33 750 750
36 768
39 39 787 787
43 806
47 47 47 47 825 825
51 845
56 56 866 866
62 887
68 68 68 909 909
75 931
82 82 953 953
91 976
Za svaku dekadu u E12 nizu postoji odgovarajuća vrednost otpornosti, npr. 2,2 ,
22 , 220 , 2,2 k, 22 k, 220 k, 2,2M

U praksi se najčešće koriste otpornici iz niza E24:

E nizovi nazivnih vrednosti

otpornosti nepromenljivih
otpornika i kapacitivnosti
nepromenljivih kondenzatora
Oznaka Nazivne vrednosti Tolerancija
niza
E6 1,0 1,5 2,2 3,3 4,7 6,8  20%
1,0 1,5 2,2 3,3 4,7 6,8
E12 1,2 1,8 2,7 3,9 5,6 8,2  10%
1,0 1,5 2,2 3,3 4,7 6,8
E24 1,1 1,6 2,4 3,6 5,1 7,5  5%
1,2 1,8 2,7 3,9 5,6 8,2
1,3 2,0 3,0 4,3 6,2 9,1

Navođenje vrednosti iz E nizova sa manjom tolerancijom iziskuje mnogo mesta u tabeli; npr. u nizovima E48 (bold) i E96, sa
tolerancijama 2% i 1%, respektivno, osnovne vrednosti otpornosti su:
1,00; 1,02; 1,05; 1,07; 1,10; 1,13; 1,15; 1,18; 1,21; 1,24; 1,27; 1,30; 1,33; 1,37; 1,40; 1,43; 1,47; 1,50; 1,54; 1,58; 1,62; 1,65;
1,69; 1,74; 1,78; 1,82; 1,87; 1,91; 1,96; 2,00; 2,05; 2,10; 2,15; 2,21; 2,26; 2,32; 2,37; 2,43; 2,49; 2,55; 2,61; 2,67; 2,74; 2,80;
2,87; 2,94; 3,01; 3,09; 3,16; 3,24; 3,32; 3,40; 3,48; 3,57; 3,65; 3,74; 3,83; 3,92; 4,02; 4,12; 4,22; 4,32; 4,42; 4,53; 4,64; 4,75;
4,87; 4,99; 5,11; 5,23; 5,36; 5,49; 5,62; 5,76; 5,90; 6,04; 6,19; 6,34; 6,49; 6,65; 6,81; 6,98; 7,15; 7,32; 7,50; 7,68; 7,87; 8,06;
8,25; 8,45; 8,66; 8,87; 9,09; 9,31; 9,53; 9,76
 Klase tačnosti
U procesu proizvodnje komponenata dobijaju se i komponente kod kojih postoji
odstupanje otpornosti, kapacitivnosti, induktivnosti, itd. od nazivne vrednosti.
Maksimalno dozvoljeno odstupanje otpornosti, kapacitivnosti ili induktivnosti od
nazivne vrednosti,
δ = ∆Nimax/Ni

određeno je klasom tačnosti, odnosno tolerancijom.

Tolerancija se obično izražava u procentima.
Za otpornike i kondenzatore opšte namene propisane su tolerancije: ±0.1%, ±0.25%,
±0.5%, ±1%, ±2%, ±5%, ±10% i ±20%.

Nazivne vrednosti veličina i tolerancija međusobno su povezane, tako da se

maksimalna stvarna vrednost veličine Nimax pri nazivnoj vrednosti Ni poklapa sa
minimalnom stvarnom vrednošću parametra N(i+1)min sledeće nazivne vrednosti N(i+1):

Nimax ≅ N(i+1)min

Na primer, za niz E6 je tolerancija δ = 0.2. Pri nazivnoj vrednosti otpornosti

Ri = 2.2kΩ je Rimax = 2.2(1 + 0.2) = 2.64 kΩ. Za sledeću nazivnu vrednost je
R(i+1) = 3.3 kΩ i R(i+1)min = 3.3(1 − 0.2) = 2.64 kΩ.
Kao što se vidi, dobija se potpuno poklapanje vrednosti otpornosti. Zbog toga, dakle,
nema smisla proizvoditi otpornike sa nazivnim vrednostima otpornosti većim od 2.2
kΩ i manjim od 3.3 kΩ, ako se radi sa tolerancijom ±20%.
Tolerancije E nizovova:

E6 Rimin Ri Rimax

1 0.8k 1k 1.2k

2 1.2k 1.5k 1.8k

3 1.76k 2.2k 2.64k

4 2.64k 3.3k 3.96k
 Označavanje otpornika
Otpornik mora sadržati sledeće podatke:
- nazivnu otpornost (u Ω, kΩ ili MΩ),
- toleranciju nazivne otpornosti,
- nazivnu snagu (u W),
- granični napon (u V), itd.

Ovi podaci se na otporniku označavaju datim redosledom, a ako na telu

otpornika nema mesta za sve podatke, onda prvenstveno idu oznake po
nabrojanom redosledu.

Vrednosti nazivnih otpornosti, kao i tolerancija te otpornosti, nanose se na

telo otpornika ispisivanjem cifara i slova, ili boja. U ovom zadnjem slučaju
označavanje se vrši pomoću obojenih traka na telu otpornika.

Otpornost čip otpornika obično se označava pomoću tri cifre, pri čemu treća
cifra kazuje koliko nula ima iza prve i druge cifre.

Primer: 220 Ω ≡ 221; 47 Ω ≡ 470; 5600 Ω ≡ 562.

Kada se označavanje vrši ciframa i slovima koristi se skraćena notacija.

Jedinica Označavanje Primer Značenje

merenja označavanja
om ( E ili R E47 ili R47 0,47 Ω
4E7 ili 4R7 4,7 Ω
47E ili 47R 47 Ω

kiloom (k K K47 0,47 kΩ ≡ 470 Ω

4K7 4,7 kΩ
47K 47 kΩ

megaom (M M M47 0,47 MΩ ≡ 470 kΩ

4M7 4,7 MΩ
47M 47 MΩ

gigaom (G G G47 0,47 GΩ ≡ 470 MΩ

4G7 4,7 GΩ
47G 47 GΩ

teraom (T T T47 0,47 TΩ ≡ 470 GΩ

1T0 1,0 TΩ

Skraćeno označavanje otpornika ciframa i slovima

Označavanje u električnim šemama

Primeri:

Podrazumeva se da su otpornici tolerancije 5% i nazivne snage 0,25 W.

U slučaju da nije tako, pored oznake se obavezno stavljaju tolerancija i/ili

nazivna snaga!
Označavanje bojama otpornika sa izvodima
Označavanje bojama vrši se prema tabeli na sledećoj strani, tako da
oznaka počinje prvom bojom (odnosno trakom) koja je bliža levom
kraju otpornika.

Oznakom sa četiri trake označavaju se otpornici sa dvocifrenom

osnovnom vrednošću otpornosti i sledećim vrednostima tolerancije
otpornosti: ± 1%, ± 2%, ± 5%, ± 10% i ± 20%.

Sa pet traka označavaju se otpornici koji imaju trocifrenu osnovnu

vrednost otpornosti, sa tolerancijom otpornosti ±0,1%, ±0,25%, ±0,5%,
± 1% i ± 2%.

Znači, označavanje otpornika sa tolerancijama otpornosti ±1% i ±2%

može biti i sa četiri boje i sa pet boja.
.
Za otpornike kod kojih je bitna mala temperaturna promena otpornosti,
pri označavanju bojama mogu se koristiti i šest traka; u tom slučaju,
šesta traka, koja je dvostruko šira od ostalih, označava vrednost
temperaturnog koeficijenta otpornosti.
Označavanje otpornika bojama

Napomena: umesto 10-6 često se koristi oznaka ppm, tako da je 10-6/ oC  ppm/ oC.
Na slici levo je dat primer označavanja otpornika sa četiri boje, a na slici desno sa pet boja.

Primer:
Primer:

Nizovi E6, E12 i E24.

Nizovi E24, E48, E96 i E192.
 Primer označavanja 1 2 102 ±5%
otpornika sa dvocifrenim
osnovnim brojem: otpornik
otpornosti 1200 Ω sa
dozvoljenim odstupanjem
otpornosti ± 5%

Primer označavanja otpornika sa

trocifrenim osnovnim brojem: 8 6 4 10-1 ±0,1%
otpornik otpornosti 86,4 Ω sa
dozvoljenim odstupanjem
otpornosti ±0,1%;
Napomena: da ne bi došlo do
zabune, peta traka može biti šira
od ostalih 1,5 do 2 puta.
Označavanje SMD otpornika
Označavanje se vrši pomoću 3 ili 4 cifre na telu otpornika.

Oznaka sa 3 cifre podrazumeva toleranciju ±5%, a oznaka sa 4

cifre toleranciju ±1%.
Označavanje otpornika malih otpornosti*.

SMD otpornici se označavaju i pomoću posebnih kodova, prema standardu

EIA-96. Na nekim otpornicima, zbog malih dimenzija, nema oznaka.

*Otpornik otpornosti 0 ima primenu u elektronskim kolima.

 Stabilnost karakteristika otpornika
Pod dejstvom različitih spoljašnjih uticaja, kao što su:
- toplota - hladnoća
- vlažnost
- pritisak
- mehanički uticaji - potresi
- radijacija
parametri otpornika su podložni promenama.
Pri tome, te promene mogu biti povratne ili nepovratne, tj. posle ukidanja
dejstva spoljašnjih faktora nazivne vrednosti mogu imati ili nemati prvobitnu
vrednost.

Temperaturna stabilnost otpornosti

Povratne promene otpornosti otpornika pri porastu temperature karakterišu
se temperaturnim koeficijentom otpornosti αR, koji je jednak relativnoj
promeni otpornosti pri promeni temperature: :

R0 je otpornost otpornika na
temperaturi T0.
Temperaturni koeficijent otpornosti, koji zavisi i od same vrednosti
otpornosti, ima sledeće vrednosti:

- kod nenamotanih otpornika αR = ± (1-10) · 10-4 1/°C

- kod namotanih otpornika αR = ± 2 · 10-4 1/°C

Vrednost temperaturnog koeficijenata otpornosti αR tankih slojeva zavisi od:

- debljine sloja,
- sastava legure,
- načina nanošenja filma,
- vrste podloge i
- temperature.

Jedna tipična zavisnost temperaturnog koeficijenata otpornosti R

nihromskog (nihrom  legura nikla i hroma) tankog filma od debljine filma
prikazana je na narednoj slici. Sa slike se vidi da vrlo tanki filmovi nihroma
imaju R < 0, a da je kod određene debljine sloja R = 0.
 Temperaturni koeficijent
otpornosti R nihromskog
tankog filma naparenog na
R

staklenu podlogu, kao

funkcija debljine filma h

Otpornost otpornika se menja sa promenom temperature. Nazivna otpornost se

podrazumevano specificira za sobnu temperaturu T0 (tipično 25oC), a promena se
opisuje korišćenjem temperaturnog koeficijenta R. Za opseg radnih temperatura T
otpornost otpornika stalne otpornosti na nekoj temperaturi T vrlo približno je jednaka:

pri čemu je R0 otpornost otpornika pri temperaturi T0, a T = T  T0.

Temperaturni koeficijent se izražava u ppm/oC (ppm – Parts Per Million,
1 ppm = 10-6) i može imati pozitivnu i negativnu vrednost. Po konvenciji, ako
otpornost raste sa porastom temperature, temperaturni koeficijent je pozitivan. Ako
otpornost opada sa porastom temperature, temperaturni koeficijent je negativan.
Temperaturni koeficijent - primer

Otpornik nazivne otpornosti 1 k deklarisan je od strane proizvođača za

radne temperature u opsegu -55oC do 155oC, sa temperaturnim
koeficijentom ±200ppm/oC.
U praksi je pogodno promenu otpornosti sa promenom temperature izraziti u
procentima u odnosu na nazivnu vrednost:

Relativna promena otpornosti za neku definisanu vrednost TCR

TCR – Temperature Coefficient of Resistance
Već je napomenuto da dugotrajno dejstvo povišene temperature može
dovesti do nepovratnih promena otpornosti ili oštećenja otpornika, a ove
promene posebno su izražene kod nenamotanih otpornika.

Zbog toga, za svaki tip otpornika postoji maksimalna temperatura

okolne sredine pri kojoj otpornik sme da se optereti nazivnom snagom.

Ako otpornik radi na višim temperaturama, dozvoljena snaga na otporniku

mora biti manja od definisane nazivne snage za taj otpornik (slika).

Zavisnost nazivne snage otpornika od temperature okolne sredine

 Uticaj temperature
Degradacija nazivne snage

Dakle, sa porastom temperature opada snaga sa kojom se može opteretiti otpornik:

U primeru na slici otpornik se može opteretiti nazivnom snagom do temperature 70oC.

Kada se otpornik zagreje iznad temperature okoline T0 za vrednost
T=TT0, to se ova toplota mora preneti na okolinu.

Ovo prenošenje toplote se, uglavnom, odvija preko spoljašnje površine

otpornika. U tom slučaju, snaga koju otpornik odaje spoljašnjoj sredini
iznosi:
P  ST
pri čemu je S spoljašnja površina otpornika (površina hlađenja), a 
koeficijent prenošenja toplote, čija je vrednost  = (12)10-3 W/(oCcm2).

Dakle, iz poslednjeg izraza moguće je odrediti temperaturu pregrevanja:

1 P Po
T   
 S 
gde je Po = P/S snaga koju prenosi jedinica površine otpornika i zove se
specifična snaga disipacije.

Recipročna vrednost ove veličine predstavlja specifičnu površinu

hlađenja.
 Uticaj vlažnosti na otpornost
Otpornost otpornika može biti izmenjena u slučaju da je on pod
uticajem vlage.

Ova promena otpornosti nastupa zbog toga što se usled vlažne

površine otpornika stvara provodni „most“, te se šantira otpornik
(ova pojava je izraženija kod otpornika velike otpornosti), ili se
usled oksidacije i elektrohemijskih procesa razara otporni sloj
otpornika.

Zbog toga se vrši zaštita površine otpornika kvalitetnim

lakovima, emajlima ili, pak, ulaganjem u plastične mase.

Na taj način se, pored zaštite od vlage, otporni sloj štiti i od

mehaničkih povreda.

Savremeni otpornici mogu raditi u sredinama sa relativnom

vlažnošću i do 98%.
 Električno opterećenje
Za razliku od metalnih provodnika, otpornost nenamotanih otpornika se ne
potčinjava u potpunosti Omovom zakonu.
Naime, kod otpornika, čak i pri neznatno malom porastu napona na njemu,
njegova otpornost počinje da opada, a sama pojava ima nelinearan karakter.
Nelinearnost otpornosti otpornika sa zrnastom strukturom uslovljena je
promenom provodnosti kontakata između čestica, što je posledica
neravnomernog zagrevanja istih.
Kod kompozitnih otpornika sa vrlo grubom krupnozrnastom strukturom može
doći do lokalnog stapanja zrnaca, usled čega se menja otpornost otpornika;
kod čisto metalnih slojeva se ne primećuje nelinearnost otpornosti.
Kao mera nelinearnosti otpornosti može poslužiti naponski koeficijent
otpornosti. Ovaj koeficijent, čija je vrednost negativna, označava promenu
otpornosti otpornika kada se na njega priključi napon V i jednak je:
1 R
U   100 (%/V)
V R
Kod žičanih i metalslojnih otpornika vrednost koeficijenta u je zanemarljiva,
dok se kod otpornika od mase i slojnih kompozitnih otpornika o ovom
koeficijentu mora voditi računa (njegova vrednost je negativna).
Pored naponskog koeficijenta otpornosti za opisivanje nelinearnosti otpornosti
sa opterećenjem koristi se i koeficijent opterećenja KU:
R2  R1
KU 
R1
gde je R1 otpornost otpornika merena najčešće pri 10% nazivne snage, a R2 pri
100% te snage. Merenje se vrši veoma brzo (u toku vremena ne dužeg od 1s),
da bi se izbeglo zagrevanje otpornika.

Sa povećanjem nazivne otpornosti otpornika smanjuje se debljina otpornog sloja

ili koncentracija provodnih komponenti kod kompozitnih otpornika, čime se
homogenost otpornog dela pogoršava.

Zbog toga, kod kompozitnih otpornika vrlo visoke otpornosti koeficijent

opterećenja može imati vrednost i do 20%. Međutim, kod običnih tankoslojnih
otpornika ovaj koeficijent ne prelazi vrednost od 1%, a po pravilu o njemu se ne
mora voditi računa.

Za vreme rada otpornik se zagreva i njegova otpornost će se menjati ne samo

usled nelinearnosti strujno-naponske karakteristike, već i usled zagrevanja.

Ukupna promena otpornosti karakteriše se totalnim koeficijentom opterećenja

Kt koji se definiše na isti način kao i koeficijent KU, sa tom razlikom da se ot-
pornosti R1 i R2 mere u zagrejanom stanju nakon (410) minuta, zavisno od veli-
čine nazivne snage.
 Šumovi
U otpornicima su od značaja dve vrste šumova: termički i strujni. Termički ili
Džonsonov šum je posledica termičke fluktuacije nosilaca naelektrisanja i
nezavisan je od vrste materijala od koga je izrađen otpornik. Električno se
manifestuje kao parazitni naizmenični napon efektivne vrednosti:

pri čemu je k Bolcmanova konstanta, T temperatura u K, R ()  otpornost

otpornika, a f opseg učestanosti u kome se meri šum. Termički šum je
neizbežna pojava u elektronskim kolima, a njegova redukcija je od posebnog
značaja u audio aplikacijama.
Strujni šum, koji je posebno izražen kod nenamotanih otpornika, javlja se
samo kada protiče struja kroz otpornik. On je posledica promene površine
kontakata između zrna otpornog materijala pri proticanju struje kroz otpornik.
Stoga, strujni šum zavisi od fizičkih osobina materijala i načina izrade
otpornika, te se čak menja od jednog do drugog uzorka iste vrste otpornika.
Intenzitet strujnog šuma, kao i termičkog, izražen je preko napona
proporcionalnog kvadratnom korenu iz otpornosti otpornika, ali, za razliku od
termičkog šuma, zavisi i od struje koja protiče kroz otpornik, a slabo zavisi od
temperature.
Zavisnost termičkog i strujnog šuma od učestanosti
Nivo strujnog šuma se smanjuje sa povećanjem dužine otpornika i sa smanjenjem
veličine zrna otpornog materijala. Na slici je prikazan strujni šum (kao odnos Vstrš/V)
u funkciji vrednosti otpornosti tri tipa otpornika. Vidi se da slojni kompozitni otpornici
imaju nivo šuma približno za dva reda veličine veći nego što ga imaju metalslojni
otpornici.
Vstrš/V

Zavisnost strujnog šuma od otpornosti tri tipa otpornika

Ukupan napon šuma (Vš = Vterš + Vstrš) definiše nivo sopstvenih šumova, izražen
preko Vš/V. Prema nivou sopstvenih šumova standardni otpornici se dele na dve
grupe. Prvu grupu čine otpornici kod kojih nivo šumova nije veći od 1 V/V, a drugu
 otpornici sa nivoom šuma ne većim od 5 V/V, u frekventnom opsegu od
(606000) Hz.
 Frekventna svojstva otpornika
Uključivanjem parazitnih induktivnosti i kapacitivnosti, otpornik se više ne
karakteriše samo otpornošću, već impedansom Z. Parazitne komponente su od
značaja za primenu otpornika na visokim učestanostima.
Otpornik poseduje raspodeljene reaktivne parazitne elemente:
L' - parazitna induktivnost
C' - parazitna kapacitivnost
Na frekvencijama na kojima se uticaj reaktivnih elemenata može zanemariti, a to
su niske frekvencije, otpornost otpornika se može smatrati aktivnom. Međutim, na
visokim frekvencijama, pored aktivne komponente otpornosti postoji i reaktivni deo,
tj. otpornik se ponaša kao impedansa. Uzimajući raspodeljene aktivne i reaktivne
elemente, ekvivalentnu šemu neuzemljenog nenamotanog glatkog cilindričnog
otpornika sa raspodeljenim reaktivnim elementima, čija je dužina manja od talasne
dužine signala, moguće je predstaviti kao na slici.

Ekvivalentna šema cilindričnog otpornika bez nareza

Glavna posledica prisustva parazitnih komponenata je degradacija vrednosti
otpornosti otpornika na visokim učestanostima. Izuzetak su žičani otpornici, kod
kojih parazitna induktivnost L’ može imati uticaja na impedansu i pri nižim
učestanostima. Za primenu na visokim učestanostima postoje varijante otpornika
stalne otpornosti koje proizvođači nazivaju HF (High Frequency), kod kojih je
uticaj parazitnih komponenata minimizovan.

Na niskim učestanostima otpornost otpornika se može smatrati aktivnom. Drugim

rečima, mogu se zanemariti L' i C'.

Na visokim učestanostima otpornik se ponaša kao impedansa. L' i C' zavise od

oblika i broja spiralnih navoja otpornog sloja (C' ima vrednosti do 1pF/cm, dok se
vrednosti L' kreću od nekoliko nH/cm do 1µH/cm).

Uticaj frekvencije na karakteristike otpornika može se razmatrati na osnovu

uprošćenih ekvivalentnih šema.

Uprošćene ekvivalentne šeme otpornika: a)velike otpornosti (visokoomskih

otpornika) i b) male otpornosti (niskoomskih otpornika)
Kod otpornika velike otpornosti (R>(L'/C')0.5) može se zanemariti
induktivnost otpornika, pa je aktivna komponenta kompleksne otpornosti
jednaka: Rn
Ra 
1  ( C p R n ) 2
gde su Rn - nazivna otpornost i Cp - raspodeljena kapacitivnost.
Smanjivanje Ra na visokim učestanostima zavisi i od površinskih efekata,
skin efekta i dielektričnih gubitaka. Uzimanje svih ovih efekata pri
proračunu uticaja frekvencije na karakteristike otpornika je veoma
kompleksno.

Zbog toga se u praksi najčešće

koriste zavisnosti promene
otpornosti od frekvencije
dobijene eksperimentalnim
putem (slika). Iz ovih zavisnosti
je evidentno da na visokim
frekvencijama aktivna
komponenta otpornika velike
otpornosti može da se smanji i
nekoliko puta, o čemu se mora
voditi računa pri upotrebi
određenog otpornika. Promena aktivne otpornosti visokoomskih
ugljeničnih otpornika sa frekvencijom
Kod niskoomskih otpornika (R<300Ω), uticaj parazitne kapacitivnosti je
znatno manji od parazitne induktivnosti. Kod niskoomskih otpornika
Rn<(5L'/C')0.5 moduo impedanse |Z| raste kada se povećava učestanost
(slika). Maksimalna vrednost modula impedanse |Z|max je na učestanostima
koje su veće od 100MHz.

Zavisnost modula
impedanse niskoomskog
otpornika od frekvencije

S obzirom da je R = f(ω), jasno je da će i dozvoljeni napon na otporniku biti

zavistan od učestanosti (Udoz = f(ω)).
Zbog toga se na visokim učestanostima napon ograničava na vrednost:

Udoz = Umax[1/(1 + (ωCpRn )2)]0.5

Udoz = Umax kada je ω=0.