CikguAbby2020@SDARY

4.1 Kepelbagaian Mineral

Kepelbagaian bentuk mineral dalam  Mineral ialah pepejal yang wujud secara semula jadi
Kerak bumi dengan struktut hablur dan komposisi kimia tertentu.
 Mineral terdiri daripada unsur dan sebatian.
 Emas, berlian dan perak merupakan mineral yang
terdiri daripada unsur.
 Bauksit, hematit, galena dan kasiterit pula merupakan
mineral yang terdiri daripada sebatian.

 Unsur yang terdapat dalam sebatian semula jadi

Nama biasa mineral Nama saintifik Gabungan unsur

Bauksit (bijih aluminium) Aluminium oksida Aluminium dan oksigen
Hematit Ferum (II) oksida Ferum dan oksigen
Kasiterit Stanum (IV) oksida Stanum dan oksigen
Kuarza Silikon dioksida Silikon dan oksigen
Galena (bijih plumbum) Plumbum (II) sulfida Plumbum dan sulfur
Pirit (bijih besi) Ferum sulfida Ferum dan sulfur
Marmar (batu kapur) Kalsium karbonat Kalsium, karbon dan oksigen

 Mineral semula jadi dengan kegunaannyadalam kehidupan harian.

Asbestos Silikon dioksida

Ciri- ciri : Ciri- ciri :
- Mempunyai takat lebur yang - Mempunyai takat lebur yang
tinggi tinggi
- Kekonduksian haba yang lemah - Lengai terhadap bahan kimia.
Kegunaan : Kegunaan :
- Membuat pakaian kalis api ahli - Untuk membuat kaca
bomba

Kalsium karbonat Kalsium oksida

Ciri- ciri : Ciri- ciri :
- Bersifat alkali - Bersifat alkali
Kegunaan : Kegunaan :
- Membuat ubat antacid bagi - Meneutralkan tanah yang
merawat gastrik berasid

Emas Kaolin (Aluminium silikat )

Ciri- ciri : Ciri- ciri :
- Sangat mudah ditempa - Keras, lengai terhadap asid
- Mulur Kegunaan :
Kegunaan : - Sesuai dijadikan korona (crown)
- Membuat barang kemas seperti gigi.
cincin.

1
 CikguAbby2020@SDARY
Y

Latihan 1

1. Apakah yang dimaksudkan dengan mineral?

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
(1 markah)
2. Nyatakan dua contoh mineral yang berbentuk :
(a) Unsur . - ………………………………………………………………………………..
(b) Sebatian - ……………………………………………………………………………..
(2 markah)
3. Namakan unsur-unsur dalam batu kapur .
………………………………………………………………………………………………………………………………
(3 markah)

4. Nyatakan dua contoh mineral, sifat kimia atau sifat fizik mineral dan kegunaannya dalam
kehidupan harian.

Mineral Sifat Kegunaan

5. Tentukan sama ada pernyataan yang berikut adalah Benar atau Palsu. Tuliskan jawapan anda
pada ruang yang disediakan.

Pernyataan Benar/ Palsu

(a) Mineral dalam kerak bumi terdiri daripada unsur dan sebatian.

(b) Semua mineral semula jadi mengandungi logam.

(c) Emas dan perak merupakan mineral unsur semula jadi.

(d) Bauksit, hematit dan kaseterit merupakan contoh mineral sebatian

oksida.

6. Padankan jenis unsur logam dengan bijih mineral semula jadinya.

Unsur logam Bijih mineral

Timah Hematit

Ferum Kasiterit

Aluminium Galena

Plumbum Malakit

Kuprum Bauksit

2
 CikguAbby2020@SDARY
Y
7.
Batu kapur merupakan suatu mineral yang mempunyai banyak kegunaan dalam
kehidupan harian seperti membuat jalan, permukaan meja dan sebagainya

(a) Apakah nama saintifik bagi batu kapur ?

…………………………………………............
(1 markah)

(b) Adakah batu kapur ini wujud dalam bentuk unsur atau sebatian secara semula jadi?

……………………………………………………….
(1 markah)
(c) Nyatakan tiga unsur yang bergabung dalam batu kapur?

……………………………………………………………………………………………………………
(3 markah)

(d) Satu eksperimen telah dijalankan. Batu kapur dicampurkan dengan asid hidroklorik cair.

(i) Nyatakan gas yang dibebaskan apabila tindak balas berlaku.

…………………………………………………………………………………..
(1 markah)
(ii) Tuliskan persamaan perkataan bagi tindak balas yang berlaku.

8. Rajah 1 menunjukkan eksperimen yang dijalankan untuk mengkaji kesan haba ke atas cengkerang
laut.

Rajah 1

(a) Apakah yang dapat diperhatikan berlaku pada air kapur pada akhir eksperimen ini?

………………………………………………………………………………………………………………..
[1 markah]

(b) Apakah unsur-unsur yang terdapat dalam cengkerang laut?

………………………………………………………………………………………………………………..
[1 markah]

(c) Lengkapkan persamaan perkataan bagi tindak balas ini.

3
 CikguAbby2020@SDARY
Y
4.2 Siri Kereaktifan Logam

Membina Siri Kereaktifan Logam
 Apabila logam dipanaskan dalam oksigen, suatu
tindak balas kimia akan berlaku.
 Logam bergabung dengan oksigen untuk membina
oksida logam.
 Kereaktifan logam terhadap oksigen adalah berlainan
mengikut Siri Kereaktifan Logam.

 Siri Kereaktifan Logam terhadap oksigen

 Mengkaji tindak balas pemanasan logam dengan oksigen.

Pemerhatian :

Logam Pemerhatian Kereaktifan tindak balas

Magnesium Terbakar dengan nyalaan putih yang Sangat cergas

sangat terang
Aluminium Terbakar dengan nyalaan putih Sangat cergas

Zink Terbakar dengan nyalaan terang Cergas

Ferum Membara dengan terang Cergas

Plumbum Membara dengan malap Kurang cergas

4
 CikguAbby2020@SDARY
Y
Kedudukan Karbon dalam Siri Kereaktifan Logam

 Kedudukan karbon dalam siri kereaktifan logam ditentukan dengan membandingkan

kecenderungannya untuk menyingkirkan oksigen daripada oksida logam

 Apabila karbon dipanaskan bersama-sama dengan oksida logam, karbon akan menyingkirkan
oksigen daripada oksida logam sekiranya karbon lebih reaktif daripada logam tersebut.

Karbon + Oksida logam Logam + Karbon dioksida

 Karbon adalah lebih reaktif daripada ferum dan zink tetapi kurang reaktif daripada aluminium.

Karbon + Zink oksida Zink + Karbon dioksida

Karbon + Aluminium oksida Tiada perubahan

 Karbon terletak di antara aluminium dengan zink dalam siri kereaktifan logam.

Maksudnya :
Logam yang atas daripada kedudukan karbon, C, logam tersebut tidak dapat disingkirkan oleh
karbon daripada oksida logamnya
Manakala logam yang di bawah kedudukan karbon, C, logam tersebut akan disingkirkan oleh karbon
daripada oksida logamnya.

Contoh:
Kuprum oksida + karbon → kuprum + karbon dioksida

Kerana ………………………………………………………………………………………………………

Aluminium oksida + karbon → tiada tindak balas

Kerana ………………………………………………………………………………………………………

5
 CikguAbby2020@SDARY
Y
Kedudukan Hidrogen dalam Siri Kereaktifan Logam

 Hidrogen boleh menyingkirkan oksigen daripada oksida logam dan bergabung dengan oksigen
untuk menjadi air.

Hidrogen + Oksida logam Logam + Air

 Hidrogen tidak bertindak balas dengna zink oksida.

 Hidrogen dapat menyingkirkan oksigen daripada ferum (II) oksida.
 Hal ini, menunjukkan hydrogen kurang reaktif berbanding zink tetapi lebih reaktif berbanding
ferum

Hidrogen + Zink oksida Tiada perubahan

Hidrogen + Ferum (II) oksida Ferum + Air

 Hidrogen terletak di antara zink dengan ferum (besi) dalam siri kereaktifan logam.

Kedudukan hidrogen, H

Secara kesimpulannya ,

Kedudukan karbon dan hydrogen dalam siri kereaktifan logam.

Kereaktifan
logam
terhadap
oksigen
bertambah

[2 markah]

6
 CikguAbby2020@SDARY
Y
Latihan 2

1. Jadual 1 menunjukkan pemerhatian yang diperoleh apabila tiga jenis serbuk logam
bertindak balas dengan oksigen.

Serbuk logam Pemerhatian

X Baraan terang
Y Tiada perubahan
Z Baraan malap
Jadual 1

Pilih urutan yang betul bagi kereaktifan logam itu dalam tertib menurun.

A. X, Z Y C Y, X, Z
B. X, Y, Z D. Z, Y, X

2. Rajah 1 menunjukkan keputusan suatu eksperimen untuk mengkaji kereaktifan logam P, Q,

dan R terhadap oksigen.

Urutan manakah yang betul tentang kereaktifan logam terhadap oksigen mengikut tertib
menurun?

A P,Q,R C P,R,Q
B R,Q,P D R,P,Q

3. Gariskan jawapan yang betul tentang siri kereaktifan logam.

(a) Logam disusun dalam siri kereaktifan logam berdasarkan tindak balas logam terhadap
(karbon / oksigen).
(b) Logam yang paling reaktif dalam siri kereaktifan logam ialah (kalsium / kalium).
(c) Siri kereaktifan logam diaplikasikan dalam ( peleburan / pengekstrakan ) logam daripada
bijihnya.

4. (a) Nyatakan logam yang paling reaktif dalam siri kereaktifan logam ?
………………………………………………………………………………………

(b) Nyatakan logam yang paling tidak reaktif dalam siri kereaktifan logam?
……………………………………………………………………………………………..

(c) Nyatakan dua unsur bukan logam yang dimasukkan ke dalam siri kereaktifan logam?
………………………………………………………………………………………………………………..

7
 CikguAbby2020@SDARY
Y
5. Rajah 3 menunjukkan susunan radas bagi suatu eksperimen untuk menentukan susunan logam Y,
logam magnesium dan logam Z dalam siri kereaktifan logam terhadap oksigen. Kalium
manganat(VII) dipanaskan untuk membebaskan gas oksigen bagi bertindak balas dengan logam-
logam itu.

Rajah 2

Jadual 2 menunjukkan keputusan eksperimen.

Logam Pemerhatian

Berbara malap
Y
Baki berwarna hitam terbentuk

Magnesium Terbakar dengan nyalaan terang

Baki berwarna putih terbentuk

Berbara terang
Z
Baki berwarna kuning semasa panas dan putih semasa sejuk
Jadual 2

Berdasarkan pemerhatian dalam Jadual 2,

(i) Kenal pasti logam Y dan logam Z.

Logam Y : …………………………………….. Logam Z :…………………………………

[2 Markah]

(ii) Susun logam Y, logam magnesium dan logam Z itu dalam tertib menurun berdasarkan
kereaktifannya.

…………………….…………………………………………………………………………………
(2 markah)

8
 CikguAbby2020@SDARY
Y

Contoh Soalan PT3

PT3 2017

1.

9
 CikguAbby2020@SDARY
Y

10
 CikguAbby2020@SDARY
Y

11
 CikguAbby2020@SDARY
Y
2. a

12
 CikguAbby2020@SDARY
Y

13
 CikguAbby2020@SDARY
Y
3. a

14
 CikguAbby2020@SDARY
Y

15
 CikguAbby2020@SDARY
Y
4.3 Pengekstrakan Logam daripada Bijihnya.

Pengekstrakan Logam  Pengekstrakan logam ialah proses untuk memperoleh

logam daripada bijihnya.

 Bagaiamanakah logam diekstrak daripada

bijihnya?

Bijih Komposisi
Bauksit Aluminium oksida
Kasiterit Stanum (IV) oksida
Hematit Ferum(III) oksida
Galena Plumbum (II) sulfida
Batu enapan Kalsium karbonat

Pengesktrakan Logam daripada Bijih  Pengekstrakan logam daripada bijihnya

Logam bergantung kepada kedudukan logam
dalam Siri Kereaktifan Logam.
Aplikasi Siri Kereaktifan Logam
 Logam yang terletak di bawah karbon dalam
Siri Kereaktifan Logam boleh diekstrak melalui
tindak balas oksida logam dengan karbon.

 Ini disebabkan oleh karbon lebih reaktif

dapat menyingkirkan oksigen daripada oksida
logam yang kurang reaktif daripadanya.

 Logam yang terletak di atas karbon dalam Siri

Kereaktifan Logam adalah lebih reaktif dan
tidak dapat diekstrak dengan menggunakan
karbon tetapi melalui proses elektrolisis

 Siri kereaktifan logam dan cara pengekstrakan logam daripada bijihnya.

16
 CikguAbby2020@SDARY
Y

 Proses Pengekstrakan Besi

 Proses Pengekstrakan Timah

17
 CikguAbby2020@SDARY
Y
Latihan 3

1. Berdasarkan kedudukan logam dalam siri kereaktifan logam, tentukan kaedah

pengekstrakan logam yang berikut daripada bijihnya.

a. Magnesium : ………………………………………………………………………………...

b. Aluminium : ………………………………………………………………………………...

c. Ferum : ………………………………………………………………………………..

d. Kuprum : ………………………………………………………………………………..

e. Zink : ………………………………………………………………………………..

f. Argentum : ………………………………………………………………………………..

2. Namakan sebatian utama dalam bijihnya.

Bijih Sebatian utama

Bauksit

Kasiterit

Hematit

Sfalerit

Batu enapan

3. Rajah 1 menunjukkan pengekstrakan bijih timah pada suhu tinggi dalam relau bagas.

Rajah 1

18
 CikguAbby2020@SDARY
Y
a) Namakan dua unsur yang terdapat dalam P.

……………………………………………………………………………………………………………………….

b) Nyatakan satu sebab mengapa karbon adalah unsur yang sesuai digunakan dalam
pengekstrakan timah daripada P.

……………………………………………………………………………………………………………………….

c) Namakan gas Q.

……………………………………………………………………………………………………………………….

d) Apakah fungsi batu kapur dalam proses ini?

……………………………………………………………………………………………………………………….

e) Namakan hasil R.

……………………………………………………………………………………………………………………….

4. Rajah 2 menunjukkan relau bagas dalam pengekstrakan besi tulen dari bijih besi dalam industri.

Rajah 2

Pengekstrakan dilakukan dengan memanaskan bijih besi bersama dengan unsur X dan batu kapur
dalam relau bagas.

(a) Pilih unsur X daripada siri kereaktifan logam yang anda fikir sesuai ditambahkan ke dalam relau
bagas dalam pengekstrakan besi dari bijih besi.
…………………………………………………………………………………….
(1 markah)

(b) Terangkan mengapa unsur X yang dinamakan dalam jawapan (a) sesuai digunakan?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
(2 markah)

19
 CikguAbby2020@SDARY
Y
(c) Nyatakan fungsi batu kapur yang ditambahkan ke dalam relau bagas.
…………………………………………………………………………………………………………………………
(1 markah)

(d) Selain daripada besi, berikan sejenis logam lain yang sesuai diekstrak dari bijih mineralnya
dengan menggunakan cara yang sama dalam Rajah 2.
…………………………………………………………………………………………………………………………
(1 markah)

(e) Bolehkah logam aluminium diekstrak daripada bauksit dengan menggunakan cara dalam
Rajah 2. Terangkan jawapan anda.
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
(2 markah)

20
 CikguAbby2020@SDARY
Skema Jawapan Y

Latihan 1

1. Mineral ialah pepejal yang wujud secara semula jadi dengan struktut hablur dan komposisi kimia
tertentu. (1m)

2. (a) Unsur – emas, berlian, perak.

(b) Sebatian – bauksit, hematit, galena, kasiterit (2m)

3. Kalsium, karbon, oksigen (3m)

4.

Mineral Sifat Kegunaan

Emas Mudah ditempa Membuat barang kemas

- Mulur seperti cincin

Asbestos Mempunyai takat lebur yang tinggi. Membuat pakaian kalis api
Kekonduksian haba yang lemah ahli bomba

*Rujuk jawapan di m/s 1

5. (a) Benar
(b) Palsu
(c) Benar
(d) Benar (4m)

6. Timah - Kasiterit
Ferum – Hematit
Aluminium - Bauksit
Plumbum - Galena
Kuprum - Malakit (5m)

7. (a) Kalsium karbonat (1m)

(b) sebatian (1m)

(c) kalsium, karbon, oksigen (3m)

(d) (i) Karbon dioksida (1m)

(ii) kalsium karbonat (batu kapur) + asid hidroklorik garam kalsium + Karbon dioksida
+ air

8. (a) air kapur menjadi keruh (1m)

(b) kalsium, karbon, oksigen (1m)

(c) Kalsium oksida + karbon dioksida (2m)

21
 CikguAbby2020@SDARY
Y
Latihan 2

1. A
2. C
3. (a) oksigen (1m)

(b) Kalium (1m)

(c) pengekstrakan (3m)

4. (a) Kalium (1m)

(b) Aurum (emas) (1m)

(c) Karbon dan hidrogen (2m)

5. (i) Logam Y - Plumbum Logam Z – Ferum (2m)

(ii) Magnesium , Logam Z , Logam Y (1m)

Contoh Soalan PT3

1. (a) Magnesium / Aluminium / Zink / Ferum (1m)

(b) M - Kalium manganat (VII) : membekalkan oksigen bagi tindak balas dengan logam (1m)

(c) (i) V tidak bertindak balas dengan oksigen untuk membentuk bahan baharu.
V adalah logam yang tidak reaktif (2m)

(ii) W bertindak dengan oksigen untuk membentuk bahan baharu.

W adalah logam yang reaktif (2m)

(d) P T R S Q (1m)

2. (a) Kalsium karbonat (1m)

(b) larutan garam kalsium / gas karbon dioksida terhasil (1m)

(c) Marmar kerana mempunyai takat lebur yang tinggi (2m)

(d) Tidak larut dalam air / tahan terhadap haba yang tinggi (2m)

3. (a) (i) karbon / oksigen (1 markah)

(ii) kalsium oksida / karbon dioksida (1 markah)

(b) (i) Serbuk cengkerang telur menyebabkan air kapur menjadi lebih cepat keruh berbanding
cangkerang telur kasar.
Ini kerana serbuk cengkerang mempunyai saiz zat terlarut yang lebih kecil. Maka, kadar
keterlarutan dalam air kapur dan tindak balasnya adalah lebih cepat lebih cepat. (4m)

(ii) mm

22
 CikguAbby2020@SDARY
Y

Latihan 3

1. a. Magnesium : diekstrakan menggunakan elektrolisis

b. Aluminium : diekstrakan menggunakan elektrolisis
c. Ferum : diekstrakan dengan membakar bersama karbon
d. Kuprum : diekstrakan dengan membakar di dalam udara
e. Zink : diekstrakan dengan membakar bersama karbon
f. Argentum : tidak perlu diekstrakan (6m)

2. bauksit – aluminium oksida

kasiterit – stanum (IV) oksida
hematit – ferum (III) oksida
Batu enapan – kalsium karbonat (4m)

3. (a) stanum dan oksigen (2m)

(b) Karbon mempunyai kedudukan lebih tinggi daripada stanum di dalam siri kereaktifan logam.
Karbon lebih reaktif daripada stanum.
Karbon boleh menyingkirkan stanum daripada bijih timah. (1m)

(c) Gas karbon dioksida (1m)

(d) Batu kapur bergabung dengan benda asing seperti silica untuk membentuk sanga (1m)

(d) Leburan sanga (1m)

4. (a) karbon (1m).

(b) Karbon mempunyai kedudukan lebih tinggi daripada bbesi dalam siri kereaktifan logam.
Karbon lebih reaktif daripada besi.
Karbon boleh menyesarkan besi daripada bijih besi
Karbon mudah diperolehi dan murah (2m)

(c) Batu kapur bergabung dengan benda asing seperti silika untuk membentuk sanga. (1m)

(d) Timah (1m)

(e) Tidak. Kerana karbon kurang reaktif daripada aluminium. (1m)

23