LÝ THUYẾT CƠ BẢN

CHƯƠNG SÓNG ÁNH SÁNG

I. Tán sắc ánh sáng.

* Sự tán sắc ánh sáng:Tán sắc ánh sáng là sự phân tách một chùm sáng phức tạp
thành các chùm sáng đơn sắc.
* Ánh sáng đơn sắc, ánh sáng trắng
-Ánh sáng đơn sắc là ánh sáng không bị tán sắc khi đi qua lăng kính. Mỗi ánh
sáng đơn sắc có một màu gọi là màu đơn sắc.Mỗi màu đơn sắc trong mỗi môi
trường có một bước sóng xác định.
-Khi truyền qua các môi trường trong suốt khác nhau vận tốc của ánh sáng thay
đổi, bước sóng của ánh sáng thay đổi còn tần số của ánh sáng thì không thay đổi.
-Ánh sáng trắng là tập hợp của vô số ánh sáng đơn sắc khác nhau có màu biến
thiên liên tục từ đỏ đến tím.
-Dải có màu như cầu vồng (có có vô số màu nhưng được chia thành 7 màu chính
là đỏ, cam, vàng, lục, lam, chàm, tím) gọi là quang phổ của ánh sáng trắng.
-Chiết suất của các chất trong suốt biến thiên theo màu sắc ánh sáng và tăng dần
từ màu đỏ đến màu tím.
* Ứng dụng của sự tán sắc ánh sáng
-Máy quang phổ phân tích một chùm sáng đa sắc, do các vật sáng phát ra, thành
các thành phần đơn sắc.
-Hiện tượng cầu vồng xảy ra do sự tán sắc ánh sáng, các tia sáng Mặt Trời đã bị
khúc xạ và phản xạ trong các giọt nước trước khi tới mắt ta.

Phương pháp giải:

Áp dụng các công thức của lăng kính :
+ Công thức tổng quát: sini1 = n sinr1

Tuyensinh247.com 1
 sini2 = n sinr2
A = r1 + r2
D = i1 + i2 – A
+Trường hợp i và A nhỏ: i1 = nr1 ; i2 = nr2; D = (n – 1)A
+Góc lệch cực tiểu:
 A
r1  r2 
Dmin  2  Dmin  2i1  A

i1  i2
Dmin  A A
+Công thức tính góc lệch cực tiểu: sin  n sin
2 2
n2
 Điều kiện để có phản xạ toàn phần: n1 > n2 i > igh với sinigh =
n1

ntim  n  ndo
 Với ánh sáng trắng: 
tim    do

II. Nhiễu xạ ánh sáng – Giao thoa ánh sáng.

a. Nhiểu xạ ánh sáng: Nhiễu xạ ánh sáng là hiện tượng truyền sai lệch với sự
truyền thẳng của ánh sáng khi đi qua lỗ nhỏ hoặc gặp vật cản. Hiện tượng nhiễu xạ
ánh sáng chứng tỏ ánh sáng có tính chất sóng.
b. Hiện tượng giao thoa ánh sáng
-Hai chùm sáng kết hợp là hai chùm phát ra ánh sáng có cùng tần số và cùng pha
hoặc có độ lệch pha không đổi theo thời gian.
-Khi hai chùm sáng kết hợp gặp nhau chúng sẽ giao thoa:
+Những chổ hai sóng gặp nhau mà cùng pha nhau, chúng tăng cường lẫn nhau
tạo thành các vân sáng.
+Những chổ hai sóng gặp nhau mà ngược pha với nhau, chúng triệt tiêu nhau
tạo thành các vân tối.
-Nếu ánh sáng trắng giao thoa thì hệ thống vân của các ánh sáng đơn sắc khác
nhau sẽ không trùng nhau:

Tuyensinh247.com 2
 +Ở chính giữa, vân sáng của các ánh sáng đơn sắc khác nhau nằm trùng nhau
cho một vân sáng trắng gọi là vân trắng chính giữa ( vân trung tâm) .
+Ở hai bên vân trung tâm, các vân sáng khác của các sóng ánh sáng đơn sắc
khác nhau không trùng với nhau nữa, chúng nằm kề sát bên nhau và cho những
quang phổ có màu như ở màu cầu vồng.
-Hiện tượng giao thoa ánh sáng là bằng chứng thực nghiệm khẵng định ánh sáng
có tính chất sóng.
c.Vị trí vân, khoảng vân trong giao thoa ánh sáng khe
Young d1 M
S1 x
D I d2
+ Vị trí vân sáng: xs = k ; với k  Z. a O
a
S2
D
+ Vị trí vân tối: xt = (2k + 1) ; với k  Z. D
2a

D ia
+ Khoảng vân : i= . => Bước sóng:  
a D
+ Giữa n vân sáng liên tiếp có (n – 1) khoảng vân.

d1 M
=> Vị trí vân sáng: xs = ki e,
S1 n x
=> Vị trí vân tối: xt = (2k + 1)i/2 d2
O
d. Thí nghiệm Young có bản mặt song song :
S2
- Do có bản mỏng có bề dày là e, chiết suất n :
D
+ Quang lộ từ S1 đến M là : S1M = (d1 – e)+ n.e
+ Quang lộ từ S2 đến M là : S2M = d2
a.x
- Hiệu quang trình :  = S2M – S1M = d2 – d1 – e (n  1) = - e (n  1)
D
D e.D
- Vị trí vân sáng : xs = k + (n  1)
a a
D e.D
- Vị trí vân tối : xt = (k + 0,5) + (n  1)
a a

Tuyensinh247.com 3
 e.D
- Hệ vân dời một đoạn x0 về phía có đặt bản mặt song song: x0 = (n  1)
a
e. Bước sóng và màu sắc ánh sáng
+ Ánh sáng đơn sắc là ánh sáng có một bước sóng xác định trong chân không.
+ Mọi ánh sáng đơn sắc mà ta nhìn thấy (ánh sáng khả kiến) đều có bước sóng
trong chân không (hoặc không khí) trong khoảng từ 0,38m (ánh sáng tím) đến
0,76m (ánh sáng đỏ).
+ Những màu chính trong quang phổ ánh sáng trắng (đỏ, cam, vàng, lục, lam,
chàm, tím) ứng với từng vùng có bước sóng lân cận nhau. Bảng màu và bước sóng
của ánh sáng trong chân không như sau:
Màu sắc Bước sóng trong chân Bước sóng trong chân không
không (m) (nm)
Đỏ 0,640 – 0,760 640 – 760
Cam 0,590 – 0,650 590 – 650
Vàng 0,570 – 0,600 570 – 600
Lục 0,500 – 0,575 500 – 575
Lam 0,450 – 0,510 450 – 510
Chàm 0,430 – 0,460 430 – 460
Tím 0,380 – 0,440 380 – 440

III. Quang phổ.

a. Máy quang phổ lăng kính
+ Máy quang phổ là dụng cụ phân tích chùm sáng nhiều thành phần thành những
thành phần đơn sắc khác nhau.
+ Máy dùng để nhận biết các thành phần cấu tạo của một chùm sáng phức tạp do
một nguồn phát ra.
+ Máy quang phổ có ba bộ phận chính:
- Ống chuẫn trực là bộ phận tạo ra chùm sáng song song.
Tuyensinh247.com 4
 - Hệ tán sắc có tác dụng phân tích chùm tia song song thành nhiều chùm tia đơn
sắc song song.
- Buồng ảnh dùng để quan sát hay chụp ảnh quang phổ.
+ Nguyên tắc hoạt động của máy quang phổ lăng kính dựa trên hiện tượng tán sắc
ánh sáng.
b. Các loại quang phổ

Quang phổ liên tục Quang phổ vạch phát Quang phổ vạch hấp
xạ thụ

Định Gồm một dãi màu Gồm các vạch màu Gồm các vạch hay đám
nghĩa có màu thay đổi riêng lẻ, ngăn cách vạch tối trên nền quang
một cách liên tục từ nhau bởi những phổ liên tục.
đỏ đến tím. . khoảng tối.
Nguồn Do các chất rắn, Do các chất khí hay -Các chất rắn, chất lỏng
phát chất lỏng hay chất hơi ở áp suất thấp khi và chất khí đều cho được
khí có áp suất lớn bị kích thích bằng quang phổ hấp thụ.
khi bị nung nóng điện hay nhiệt phát -Nhiệt độ của chúng phải
phát ra ra. thấp hơn nhiệt độ nguồn
phát quang phổ liên tục
Đặc Không phụ thuộc Các nguyên tố khác -Quang phổ hấp thụ của
điểm thành phần cấu tạo nhau thì khác nhau chất khí chỉ chứa các
nguồn sáng . về: số lượng vạch, vị vạch hấp thụ.
trí các vạch và độ -Còn quang phổ của chất
Chỉ phụ thuộc nhiệt sáng độ sáng tỉ đối lỏng và rắn lại chứa các
độ của nguồn sáng. giữa các vạch. “đám”, mỗi đám gồm
-Mỗi nguyên tố hoá nhiều vạch hấp thụ nối
học có một quang phổ tiếp nhau một cách liên
vạch đặc trưng của tục .

Tuyensinh247.com 5
 nguyên tố đó.
Ứng Dùng để xác định Biết được thành phần Nhận biết được sự có
dụng nhiệt độ của các vật cấu tạo của nguồn mặt của nguyên tố trong
sáng. các hỗn hợp hay hợp
chất.

IV. Tia hồng ngoại – Tia tử ngoại -Tia X.

a. Phát hiện tia hồng ngoại và tử ngoại
Ở ngoài quang phổ ánh sáng nhìn thấy, ở cả hai đầu đỏ và tím, còn có những bức
xạ mà mắt không nhìn thấy, nhưng nhờ mối hàn của cặp nhiệt điện và bột huỳnh
quang mà ta phát hiện được. Các bức xạ đó gọi là tia hồng ngoại và tia tử ngoại.
b.Dùng ống Cu-lít-giơ tạo ra tia X:
Là ống thủy tinh chân không bên trong có hai điện cực:
- Catot K bằng kim loại, hình chỏm cầu làm cho các electron từ FF’ hội tụ vào
anot A
- Anot A bằng kim loại có khối lượng nguyên tử lớn và điểm nóng chảy cao làm
nguội bằng nước
Dây FF’ được nung nóng bằng một dòng điện, các e bay từ FF’ đến đập vào A
làm phát ra tia X
b.Các tia

Tiêu đề Tia hồng ngoại Tia tử ngoại Tia X

Bản chất Cùng là Sóng điện từ nhưng có bước sóng khác nhau

Bước 7,6.10-7m 10-3m. 3,8.10-7m  10-8m 10-8m 10-11m

sóng

Nguồn Vật nhiệt độ cao hơn Vật có nhiệt độ cao -ông tia X
phát môi trường: Trên 00K hơn 20000C: -ông Cu-lit-giơ

Tuyensinh247.com 6
 đều phát tia hồng đèn huỳnh quang, đèn -phản ứng hạt
ngoại.Bóng đèn dây tóc, thuỷ ngân, màn hình nhân
bếp ga, bếp than, điốt tivi.
hồng ngoại...
Tính Truyền thẳng, phản xạ, khúc xạ, giao thoa, nhiễu xạ, tác dụng nhiệt,
chất tác dụng lên kính ảnh (phim)
-Tác dụng nhiệt:Làm -Gây ra hiện tượng quang điện trong,
nóng vật ngoài.
-Gây ra một số phản -Làm phát quang của một số chất, làm ion
ứng hóa học. hóa chất khí, có tác dụng sinh lí, hủy hoại
tế bào, diệt khuẩn.
-Gây ra hiện tượng -Bị nước và thuỷ tinh -Có khả năng đâm
quang điện trong của hấp thụ xuyên mạnh.
chất bán dẫn -Tầng ôzôn hấp thụ -Tia X có bước
-Biến điệu biên độ hầu hết các tia có  sóng càng ngắn thì
dưới 300nm và là khả năng đâm
“tấm áo giáp” bảo vệ xuyên càng lớn;
người và sinh vật trên đó là tia X cứng.
mặt đất khỏi tác dụng
của các tia tử ngoại từ
Mặt Trời.
Ứng -Sưởi ấm, sấy khô, -Tiệt trùng thực phẩm, -Chụp X quang;
dụng -Làm bộ phận điều dụng cụ y tế, chiếu điện
khiển từ xa... -Tìm vết nứt trên bề -Chụp ảnh bên
-Chụp ảnh hồng ngoại mặt sản phẩm, chữa trong sản phẩm
-Trong quân sự: Tên lửa bệnh còi xương. -Chữa bệnh ung
tìm mục tiêu; chụp ảnh thư nông

Tuyensinh247.com 7
 quay phim HN; ống
nhòm hồng ngoại để
quan sát ban đêm...

c.Thang sóng điện từ.

+ Sóng vô tuyến, tia hồng ngoại, ánh sáng nhìn thấy, tia tử ngoại, tia Rơnghen, tia
gamma là sóng điện từ.
Các loại sóng điện từ đó được tạo ra bởi những cách rất khác nhau, nhưng về bản
chất thì chúng cũng chỉ là một và giữa chúng không có một ranh giới nào rỏ rệt.
+Tuy vậy, vì có tần số và bước sóng khác nhau, nên các sóng điện từ có những tính
chất rất khác nhau (có thể nhìn thấy hoặc không nhìn thấy, có khả năng đâm xuyên
khác nhau, cách phát khác nhau).
Các tia có bước sóng càng ngắn (tia X, tia gamma) có tính chất đâm xuyên càng
mạnh, dễ tác dụng lên kính ảnh,làm phát quang các chất và dễ ion hóa không khí.
Với các tia có bước sóng dài ta dễ quan sát hiện tượng giao thoa.

-Sắp xếp thang sóng điện từ theo thứ tự bước sóng tăng dần (hay tần số giảm dần):

10-11 10-8 3,810-7 7,610-7 10-2

 :tăng
f: giảm
: giảm

Tia  Tia X Tia tử ngoại Ánh sáng tím Ánh sáng đỏ Tia hồng Sóng Radio
ngoại

-Sắp xếp thang sóng điện từ theo thứ tự bước sóng giảm dần (hay tần số
tăng dần): Vat Vat Su
nong Cac nong Ong phân
May phat duoi nguon tren tia ra
vo tuyen dien 500 0 C sang 20000 C X phong xa
AÙnh saùng nhìn
Tia hoàng ngoaïi
Soùng voâ tuyeán

thaáy

Phat
ñieän

Tia töû

gamma
ngoaïi

Tia X

Tia

Tuyensinh247.com 8

104 102 1 102 104 106 108 1010 1012 1014 (m)