पत्रकारितेत एखादी व्यक्ती सर्व व्यापांचा जॅक असावी व कोणीही मास्टर नसले पाहिजे?

जवळपासच्या विद्यापीठांमध्ये फोटो जर्नलिझमच्या विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करताना, आजकाल

बर्‍याचदा असा प्रश्न पडतो: “मी अदृष्य होत असलेल्या व्यवसायात पदवी मिळवण्यात माझा वेळ
वाया घालवित आहे?”
काहीजणांना, मागील 50 वर्षांचा माझा निवडलेला व्यवसाय, फोटो जर्नलिझम डंपस्टरकडे जात
आहे. शिकागो सन-टाईम्स सारख्या वर्तमानपत्रांनी त्यांचे संपर्णू छायाचित्रण कर्मचार्‍यांना काढून
टाकले आहे आणि ते रिपोर्टर आणि वाचक-सादर के लेल्या छायाचित्रांवर आणि काही बाबतींत फ्री-
लान्सर्सवर अवलंबनू असल्याचे जाहीर के ले आहे.
इतर प्रकाशने मागे सोडत आहेत.
यएू सए टुडे आणि इतर वृत्तपत्रांचे मालक गेनेट पत्रकारांना फोटो आणि
मल्टीमीडियासाठी आयफोन वापरण्यास प्रशिक्षण देत आहेत आणि एका वृत्तपत्राच्या संपादकाने
अलीकडेच हे सांगनू ठळक मद्दु े काढले की एका पत्रकारास छायाचित्रकाराला प्रशिक्षित करण्यापेक्षा
फोटो घेणे अधिक सोपे आहे. लिहा.
क्षमस्व, मी ते विकत घेत नाही. मी एक फोटोग्राफर म्हणनू लवकर शिकलो की माझ्या
पोर्टफोलिओमध्ये रिपोर्टिंग कौशल्ये जोडल्यामळ ु े रोजगाराची शक्यता वाढली. होय, मला मख्ु यत:
वर्तमानपत्रातले फोटो काढायचे होते पण मला असेही आढळले की पत्रकार म्हणनू कथा कव्हर
करण्यास शिकणे म्हणजे नोकरी मिळवणे किंवा मिळवणे यामधील फरक नाही.
कुठे तरी ओळखायला नकळत मी माध्यम साखळ्यांना आता “मल्टिमीडिया पत्रकार” म्हणतो जे
एखाद्याला एखादी गोष्ट कव्हर करू शके ल, त्याबद्दल लिहू शके ल, फोटोसह वर्णन करे ल आणि -
आवश्यक असल्यास - वेबसाठी व्हिडिओ शटू करे ल साइट किंवा प्रसारण वापर.
म्हणनू मी विद्यार्थ्यांना सांगतो: आपल्या उत्कटतेचा विकास करा परंतु कौशल्ये देखील जोडा
ज्यामळ ु े आपली नोकरी मिळण्याची संधी वाढेल.
पत्रकारितेत विशेषज्ञता मृत आहे का? नाही, परंतु आपल्यापैकी जे आतापर्यंत काम करतात किंवा
आपल्या आयष्ु यात लहान आणि मध्यम आकाराच्या वृत्तपत्रांसाठी बरे च कार्य के ले आहेत, त्यांचे
स्पेशलायझेशन फार पर्वी ू पासनू नाहीसे झाले.
जेव्हा मी हायस्कूल विद्यार्थी म्हणनू  फ्लॉइड प्रेससाठी काम करायला गेलो होतो तेव्हा संपादक आणि
मालक पीट हॉलमन फक्त छायाचित्रकार शोधत नव्हते. कोणीतरी कथा लिहाव्यात, फोटो घ्यावेत
आणि अधनू मधनू लिनोटाइप चालवावी, पृष्ठे काढायला मदत व्हावी आणि पढु े आलेल्या इतर
काहीही करावे अशी त्याची इच्छा होती.
१ 65 In65 मध्ये जेव्हा द रोनोके टाईम्सचे तत्कालीन शहर सपं ादक जिम एकोल्स यानं ी कागदाचा
सर्वात तरुण पर्णू वेळ रिपोर्टर म्हणनू मला कामावर घेतले, तेव्हा त्याने माझे फोटो पाहिले परंतु
वृत्तपत्रातील स्टोरी क्लिपच्या माझ्या फाईल फोल्डरकडे अधिक लक्ष दिले.
ते म्हणाले, “मी असे लिहू शकणारे फोटोग्राफरही शोधत नाही. परंतु मी पत्रकारांनाही शोधत आहे जे
फोटोही काढू शकतील.”
पाच वर्षांनतं र जेव्हा मी इलिनॉयमधील अल्टनमधील द टेलीग्राफला गेलो तेव्हा हेच घडल ं . मी एक
पत्रकार बनलो ज्याने स्वत: च्या कथाचं े स्पष्टीकरण दिले आणि फोटो वैशिष्ट्ये देखील तयार
के ली. पेपरच्या 11 वर्षांच्या कार्यकाळात, मी स्तंभ देखील लिहिले, शनिवार व रविवार मासिक
तयार के ले, काही काळ शहर संपादक म्हणनू काम के ले आणि आठवड्याच्या शेवटी या पेपरच्या
संपादनाचे सपं ादन के ले.
म्हणनू , आता जेव्हा मी करिअरकडे पाहतो तेव्हा ज्यात वर्तमानपत्रे, मासिके , वायर सर्व्हिसेस आणि
ब्रॉडकास्ट आउटलेट्सचे काम समाविष्ट आहे, मला आश्चर्य वाटते की मी फक्त एक छायाचित्रकार
किंवा रिपोर्टर किंवा व्हिडिओ कॅ मेरामन म्हणनू या व्यवसायात टिकलो असतो का?
कदाचित नाही. तेथे बरे च चांगले, समर्पित पत्रकार बरे च कुशल आणि व्हिडिओग्राफर्स आहेत जे
बर्‍याच प्रगत व्हिज्यअ ु ल शैलीसह आहेत. जनु े रूढीवादी वाक्यांश घेण्यासाठी, माझ्या बाबतीत असे
होते की ते सर्व व्यवहारांचे जॅक आणि कोणाचाही स्वामी नसतात.
तरीही, जो आजही सरकार, न्यायालये आणि न्यायाबद्दल कथा लिहितो, फोटो वैशिष्ट्ये तयार करतो
आणि व्हिडिओ एकत्र करतो, म्हणनू मी जे करतो ते मला आवडते.
In journalism, must one be a jack of all trades and master of none? – Blue Ridge
Muse

भारतातील माध्यम आणि पत्रकारितेचे 100 वर्षे शिक्षण

१०० वर्षांचे माध्यम आणि पत्रकारितेच्या शिक्षणामळ ु े लोक, प्रिटं पासनू ऑनलाईन माध्यमापं र्यंतच्या
सप्रं ेषणाच्या माध्यमांतनू दहा दशकाच्ं या विकासाची साक्ष दिली गेली आहे आणि या १०० वर्षात
पत्रकार, माध्यम व्यक्ती, जाहिराती तज्ञ ज्यांनी गतिमान लोकसत्ता घडविली आहे अशा लोकांमध्ये
निर्माण के ले आहे. मीडिया आज.
वसाहती यगु ात ब्रिटीश समाजवादी, थियोसोफिस्ट, महिला हक्क कार्यकर्ते, लेखक आणि समाजसेवी
डॉ. अ‍नॅ ी बेसेंट यांनी पत्रकारितेची ओळख देशातील एक शिस्त म्हणनू के ली.
1920 मध्ये थिओसॉफिकल सोसायटीच्या अधिपत्याखाली अदार, मद्रास येथील नॅशनल
यनि
ु व्हर्सिटीत पत्रकारिता आणि मिडिया एज्यक
ु े शनचा इतिहास डॉ. बसंत यांना मान्य आहे.
सरुु वातीला, ते इग्रं जी विभागातील कला विद्याशाखेत पदवीधर होते आणि ' न्यू इडि ं या ' च्या
कार्यालयात आयोजित के लेल्या विद्यार्थ्यांना अधिक व्यावहारिक प्रशिक्षण दिले होते , जिथे डॉ.
बसतं यानं ी व्यावसायिक पत्रकारितेकडे विशेष लक्ष दिले.

तथापि, ते फार काळ टिकले नाही.

जवळपास एक दशक नंतर 1938 मध्ये अलिगड मस्लि ु म विद्यापीठात पत्रकारिता अभ्यासक्रम
प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम म्हणनू देण्यात आला.
प्रा. प्रदीप थॉमस यांच्या मते, “दक्षिण भारतीय शहर कोची येथील खासगी भवन संस्थेत”, स्वातंत्र्य
समर्थक कॉंग्रेस पक्षाने भारतीय पत्रकारांसाठी एक शाळा स्थापन के ली जी राष्ट्रवादीच्या
चळवळीच्या गृह नियमांना पाठिंबा देण्यास मदत करणारे होते.
या दोन्ही पढु ाकारांनी स्वदेशी पत्रकारांना प्रशिक्षण देण्याची संधी दिली आणि व्यावसायिक, 'मळ ू '
पत्रकारांच्या निर्मितीसाठी मोठ्या प्रमाणात हातभार लावला, ज्यांपक ै ी काहींनी 'होम रुल', 'स्वातंत्र्य'
आणि 'स्वातत्र्ं य सग्रं ाम'ची बाजू माडं ली.
तथापि, स्वातत्र्ं याच्या सरुु वातीच्या वर्षांमध्ये, इग्रं जी साहित्यात बहुतेक वेळा पदव्यत्तु र शिक्षण होते जे
पत्रकारितेच्या व्यावसायिक पदवीपेक्षा पत्रकारितेतील रोजगाराचा आधार बनले.
भारतातील औपचारिक पत्रकारिता शिक्षणाचे सस्ं थापक जनक, प्रोफे सर पीपी सिहं , ज्यानं ी
अमेरिके च्या मिसरु ी, कोलंबिया विद्यापीठात पत्रकारितेचा अभ्यास के ला होता, त्यांनी 1941 मध्ये
लाहोर येथे पंजाब विद्यापीठात पहिला पत्रकारिता विभाग स्थापन के ला.
स्वतत्रं भारतात डाउन दक्षिण, मद्रास विद्यापीठाने 1947 मध्ये पत्रकारिता व संप्रेषण विभागातील
पहिला विभाग सरू ु के ला जो आशियाई प्रदेशातील पत्रकारितेचा पहिला कार्यक्रम होता.
कोलकाता विद्यापीठ, कोलकाता येथील पत्रकारिता आणि मास कम्यनि ु के शन विभाग १ 194 88
मध्ये जवळपास मद्रासच्या अनषु ंगाने स्थापित झाल्याचा दावा करतो.
1951 मध्ये म्हैसरू च्या महाराजा महाविद्यालयात पत्रकारिता विभागाने तीन वैकल्पिक विषयांपक
ै ी
एक म्हणनू पत्रकारिता दिली.
लवकरच या विषयाने मोठ्या संख्येने विद्यार्थ्यांना आकर्षित के ले आणि लोकप्रियता मिळविली.
1933 मध्ये डॉ.नादिग कृ ष्ण मर्ती
ू हे विभाग प्रमख
ु झाले आणि दोन दशकांहून अधिक काळ नव्याने
स्थापन के लेला विभाग उभारण्यासाठी कठोर परिश्रम के ले.
सय्यद इकबाल खद्री 1959 मध्ये प्राध्यापक नादिग कृ ष्णा मर्ती
ू मध्ये व्याख्याता म्हणनू रुजू झाले.
हे कॉलेज म्हैसरू विद्यापीठाच्या अतं र्गत होते.
ब later्याच वर्षांनंतर १ 2 Journal २ मध्ये, ऑडिट ऑफ पोस्ट ग्रॅज्यएु ट स्टडीज
Research ण्ड रिसर्च इन जर्नालिझम सरू
ु करण्यात आले.
तथापि, नियमित वर्गांचे औपचारिक उद्घाटन 20 सप्टेंबर 1972 रोजी करण्यात आले.
अशा प्रकारे , म्हैसरू विद्यापीठाने पदव्यत्तु र स्तरावरील पदव्यत्तु र पदवी पदवी संपादनाचा विषय म्हणनू
पत्रकारितेची ओळख करुन एक महत्त्वाचा टप्पा सोडला.
राष्ट्रसंत तक
ु डोजी महाराज नागपरू विद्यापीठाने स्वातंत्र्योत्तर नंतरची रचनात्मक आणि नियोजित
पत्रकारितेचा पहिला अभ्यासक्रम सादर करण्यासाठी भारतातील जनसवं ाद शिक्षणाला औपचारिक
रचना दिल्याचा दावा करता येईल.
१ 1953 मध्ये नागपरू विद्यापीठाची मान्यता व प्रोत्साहन घेऊन त्यानं ी पत्रकारितेचे एक पर्णू विस्तार
विभाग स्थापना करणारे नागपरू चे हिसलप कॉलेज व तत्कालीन प्राचार्य डॉ. डी.जी. मोसे यांचे श्रेय
होते.
प्रा प्रमख
ु के ई ईपेन हे विभाग प्रमख
ु म्हणनू काम करणारे पहिले भारतीय विद्वान होते.
याची सरू
ु वात पत्रकारितेच्या पदविका अभ्यासक्रमापासनू झाली, ज्याला नंतर साठच्या दशकाच्या
मध्यात पदवी पातळीवर नेले गेले.
जलु ै १ 1969 मध्ये सामाजिक विज्ञान विद्याशाखेत एक यनि
ु ट म्हणनू विद्यापीठाच्या पत्रकारिता
विभाग स्थापन करण्यात आला.
एसटी परु ाणिक हे विभागाचे पहिले मानद प्रमख
ु होते.
1919 मध्ये जनसंपर्क विभाग म्हणनू या विभागाचे नाव बदलण्यात आले.
त्याच वेळी दक्षिणेत, उस्मानिया विद्यापीठातील दळणवळण व पत्रकारिता विभाग, यनि ु व्हर्सिटी
कॉलेज ऑफ आर्ट्स अँड सोशल सायन्सेस 1954 मध्ये डी फॉरे स्ट ओ डेल यांनी सरू
ु के ले.
1962 मध्ये उस्मानिया यनि ु व्हर्सिटीने पत्रकारितेचा अभ्यासक्रम पदवीधर अभ्यासक्रमामध्ये
सधु ारला. हा पत्रकारितेचा पहिला पदवी अभ्यासक्रम मानला जात असे.
माहिती व प्रसारण मंत्रालयाच्या संयक्त
ु विद्यमाने यनु स्े को आणि फोर्ड फाऊंडेशनच्या सहकार्याने
इडि
ं यन इन्स्टिट्यटू ऑफ मास कम्यनि
ु के शन (आयआयएमसी) ची नवी दिल्ली, १ 65 6565 मध्ये
स्थापना करण्यात आली.
१ ऑगस्ट 1965 रोजी तत्कालीन माहिती व प्रसारण मत्रं ी इदिं रा गाधं ी याच्ं या हस्ते उद्घाटन करण्यात
आले. इडिं यन इन्स्टिट्यटू ऑफ मास कम्यनि ु के शन (आयआयएमसी) ने यनु ेस्कोच्या दोन
सल्लागारांसह एका छोट्या कर्मचा .्यांसह सरुु वात के ली.
गेल्या काही वर्षांमध्ये आयआयएमसी विस्तारित आहे आणि पदव्यत्तु र पदविका अभ्यासक्रम ऑफर
करतो ज्यात पत्रकारितेच्या व्यावसायिक प्रशिक्षणांसाठी एक बेंचमार्क आहे.
ईशान्य भारताकडे जात असताना, एक उद्योग म्हणनू माध्यमांच्या संकल्पनेने वर्षानवु र्षे दर्जेदार
माध्यम आणि पत्रकारितेच्या शिक्षणाची गरज निर्माण के ली.
तल
ु नेने समकालीन घटना समजली गेली तरी ती दरू दृष्टी होती आणि त्यामळ
ु े च गौहाती विद्यापीठात
1967 साली माध्यम शिक्षण सरू
ु झाले ज्यामळु े ईशान्येकडील माध्यमांच्या शिक्षणाची सरू ु वात
झाली.
बनारस हिदं ू विद्यापीठात कला विद्याशाखेत 1933 मध्ये पत्रकारिता आणि मास कम्यनि
ु के शन
विभागाची स्थापना झाली.
एसआयटीई आणि खेडा याचं ी स्थापना भारतातील सप्रं ेषण व सप्रं ेषण-सशं ोधनाच्या इतिहासातील
महत्त्वाच्या खणु ा म्हणनू झाल्यावर, जनसवं ादातील उच्च अभ्यासाने अभ्यासक्रमातील सामग्रीत
बदल घडवनू आणला.
यजू ीसीने भारतीय विद्यापीठांसाठी विविध कार्यक्रम पन्ु हा सरू
ु करण्यासाठी मास कम्यनि
ु के शनमध्ये
अभ्यासक्रम विकास समितीची स्थापना के ली.
समितीचे नोडल सदस्य प्रो. एम. आर. दआ
ु यांनी २००१ मध्ये मॉडेल अभ्यासक्रमासह हा अहवाल
सादर के ला.
पत्रकारिता शिक्षणासाठी यनु ेस्कोने एक आदर्श अभ्यासक्रमही विकसित के ला.
देशात सध्या जवळपास 2000 महाविद्यालये आणि संस्था वेगवेगळ्या स्तरावर जनसंवाद व
पत्रकारिता कार्यक्रम सादर करतात. यामध्ये दिल्ली एनसीआरमध्ये जवळपास 1950 संस्था असनू
बगं ळुरू आणि कोलकाता ही शहरे व महाराष्ट्र राज्य म्हणनू कार्यरत आहेत. .
सस्ं थांमध्ये प्रसारमाध्यमे व पत्रकारिता अभ्यासक्रम भारतातील तीन प्रमख
ु प्रकारात विभागले जाऊ
शकतात.
प्रथम, विद्यापीठे आणि महाविद्यालयामं ध्ये विभाग.
दसु र्‍या प्रकारात स्वतत्रं पणे कार्यरत असणारी सस्ं था आणि तिसरी श्रेणी ही वेगवेगळ्या मीडिया
हाऊसच्या मालकीच्या प्रशिक्षण सस्ं था आहेत.
मीडिया हा लोकशाहीचा चौथा आधारस्तभं असल्याने, प्रशिक्षित व्यावसायिक आणि माध्यम
तज्ञांच्या मागण्यांमळ
ु े प्रशिक्षण क्षेत्राची वाढ थाबं ली आहे. पत्रकारितेच्या गणु ांना जन्मजात मानले
जाते, तरी माध्यमांच्या विषयांबद्दल सखोल अतं र्दृष्टी, नीतिशास्त्र आणि जबाबदारी ही अशा एका
देशातील शेकडो वर्षांच्या माध्यमांच्या शिक्षणामळ ु े झाली आहे जिथे विविधतेच्या दरम्यान योग्य
माहिती त्याच्या विकासासाठी महत्त्वपर्णू आहे.
पत्रकारितेसाठी भविष्यातील आव्हाने
पत्रकारितेसाठी पाच भविष्य आव्हाने
 वैयक्तिकृ त बातम्या फीड
 घटते अभिसरण
 24-तास बातम्या सायकल
 राजकीय वकिली
 फे क न्यजू
पत्रकारितेचा उद्योग झपाट्याने बदलत आहे आणि भविष्यात वर्तमानपत्र आणि ऑनलाइन
बातमीपत्रांत येणार्‍या बदलांमळ ु े पत्रकारितेच्या नोकर्‍या प्रभावित होऊ शकतात. स्थानिक नेटवर्क शी
सबं धि
ं त न्ययू ॉर्क टाईम्सपर्यंत, देय ग्राहकानं ा आकर्षित करण्याच्या दबावामळ ु े पत्रकारानं ा वस्तनि
ु ष्ठ
आणि सत्यपणे कथा सागं ण्याचा प्रयत्न करीत गभं ीर आव्हाने निर्माण झाली आहेत . बातमीदार
पत्रकार आणि सपं ादकांना चक ु ीचे किंवा पक्षपाती माहिती प्रकाशित न करता शक्य तितक्या लवकर
अचक ू कव्हरे ज प्रदान करणे हे आव्हान आहे. जसजसे बातमी वाचकवर्गाचे स्पष्टपणे राजकारण होते,
तसतसे वर्तमानपत्रे आणि नेटवर्क्स यांच्याकडे विश्वासार्हतेच्या किंमतीवर वेळ बदलण्याशिवाय पर्याय
नसतो.
  जर्नलिझम जॉब्स (बॅचलर) साठी पदवी ऑफर करणार्‍या Most ० सर्वाधिक
परवडणारी ऑनलाईन कॉलेजांची आमची रँ किंग पहा  .
1. वैयक्तिकृत बातम्या फीड
फे सबक ु आणि ट्विटरने जाणीवपर्वू क जास्तीत जास्त आदिवासी आणि अनंत वैयक्तिकृ त करण्याची
ऑनलाइन राजकीय सस्ं कृ ती तयार के ली आहेत. आदिवासींच्या आक्रोशाच्ं या सामहि ू क
अभिव्यक्तीमध्ये भाग घेताना वापरकर्ते बहुतेकदा चितं ाजनक आणि बाहेरील लोकांना त्रास देतात
असे दर्शविताना वापरकर्ते स्वत: ची निर्मित वास्तवांमध्ये स्वत: चे रूप दर्शवू शकतात. राजकीय
ध्रवु ीकरणाच्या या प्रक्रियेच्या सेवेमध्ये त्यांचे कार्य के ले जाईल या वस्तस्थि
ु तीवर व्यावसायिक
पत्रकार बचाऊ शकत नाहीत. सोशल मीडिया वैयक्तिकरण म्हणजे पत्रकार एखाद्या विशिष्ट
कोनासाठी माहिती प्रकाशित करणारे मल ू त: सामग्री विपणक बनतात. ज्या पत्रकारानं ा हे उत्पन्न
मॉडेल समजले आहे त्याच्ं याकडे भविष्यात व्यावसायिक वाढीसाठी भरपरू जागा असेल.
२. घटते अभिसरण
वैकल्पिक बातम्यांची वाढती सख्ं या उपलब्ध झाल्यामळ ु े वर्तमानपत्रे, बातमी नेटवर्क आणि के बल
न्यजू चॅनेल प्रेक्षक आणि वाचकांना गमावत आहेत. या स्त्रोतांची गणु वत्ता अत्यंत गरीब ते उत्कृ ष्ट
पर्यंत आहे. अगदी अविश्वसनीय आणि अविश्वसनीय माहितीचे स्रोत प्रेक्षकानं ा आकर्षित करतात
ज्यानं ा त्याचं ी बातमी अन्य प्रमख
ु नेटवर्क किंवा वृत्तपत्रातनू मिळू शकते, म्हणनू अधिकृ त वृत्तपत्रे
तथाकथित "बनावट बातम्यां" च्या सिद्धांताच्या आणि सिद्धांताच्या सिद्धांताशी स्पर्धा करतात.
3. 24-तास बातम्या सायकल
24 तासांचे वृत्त चक्र पत्रकारांना योग्य तथ्या-तपासणीशिवाय कथा प्रकाशित करण्याची कठीण
स्थितीत आणते. परु ाणमतवादी वेबसाइटच्या फे डरलिस्टच्या म्हणण्यानसु ार वॉशिंग्टन पोस्ट आणि
न्ययू ॉर्क टाईम्सने अनेक राजकीय कथा मागे घेतल्या आहेत. प्रेक्षक अधिकाधिक खडि ं त आणि
ध्रवु ीकरण होत असताना, बातम्या संस्था एका राजकीय छावणीने किंवा दसु र्‍या शेजारी स्वत: ला
अधिक जवळून संरेखित करून प्रतिसाद देत आहेत.
Political. राजकीय वकिली
फॉक्स न्यजू हे नेहमीच खल ु ेआम परु ाणमतवादी नेटवर्क राहिलेले असताना, २०१ programming
मध्ये रिपब्लिकन पक्षाने त्यानं ा अध्यक्षपदासाठी नामाक ं न दिल्यावर तत्कालीन उमेदवार ट्रम्प यानं ा
अनक ु ू ल कव्हरे ज देण्याचा महत्त्वपर्णू कार्यक्रम त्याच्या प्रोग्रामिगं सचं ालकानं ी घेतला. तथाकथित
“मेनस्ट्रीम मीडिया” च्या आउटलेट्सवर टीका के ली जात आहे स्वत: ला उदारमतवादी समज
दर्शवणारे आणि डेमोक्रॅटिक उमेदवारांना मत देणारे पत्रकार मोठ्या प्रमाणात नोकरी करताना स्वत:
ला पक्षपाती म्हणनू सादर करणे. पत्रकार परिषदेत अध्यक्ष ट्रम्प यांनी “अत्यंत बनावट बातम्या” असे
नाव लावल्यानतं र सीएनएनला आपल्या राजकीय कव्हरे जमध्ये उद्दीष्टता सोडून देण्याचे आव्हान दिले
गेले आहे.
5. फे क न्यूज
त्याच्ं या सोशल प्लॅटफॉर्मवर बनावट बातम्यांचा प्रसार करण्यास परवानगी दिल्याबद्दल प्रमख
ु सोशल
नेटवर्क्सवर टीका के ली जाते. बीबीसीच्या म्हणण्यानसु ार , बनावट बातम्या बहुधा परु ाणमतवादी
आणि उदारमतवादी बहुतेक मतदान करतात अशा लोकांना वाचतात. त्यांचा सामान्य लोकांपेक्षा
जास्त शिक्षित आणि उच्च पगाराचा कल आहे. बनावट बातम्याच्ं या यगु ात पत्रकारानं ा कोणतीही
तथ्य-तपासणी त्रटु ी न करता द्रुतपणे सामग्री प्रकाशित करणे हे आव्हान आहे.
जसजसे जास्त लोक सोशल मीडिया नेटवर्क मध्ये सामील होतात, तसतसे बातमी पत्रकारानं ा त्याच ं ा
विस्तार वाढविण्याची आणि प्रतिष्ठा प्रस्थापित करण्याची सधं ी असते. भविष्यातील जर्नलिझमच्या
नोकर्‍या कदाचित आजच्यासारख्या नसतील परंतु बदलत्या बाजाराशी जळ ु वनू घेण्याची लवचिकता
असलेल्या कोणालाही त्या उपलब्ध असतील.

नवीन सशं ोधन आम्ही सामाजिक आणि HootSuite आहेत, आहेत 3.8 अब्ज जगभरातील
सामाजिक मीडिया वापरकर्ते. 
“जगातील जवळपास %०% लोकसख्ं या आधीच ऑनलाईन आहे,” डेटारे पोर्टलचे मख्ु य विश्ले षक
सायमन के म्प यांनी (ज्याने हे संशोधन के ले आहे) सांगितले, “ताज्या ट्रेंडनसु ार जगातील निम्म्याहून
अधिक लोकसंख्या मध्यभागी सोशल मीडियाचा वापर करे ल. या वर्षी."
या प्रकारात पोहोचण्यामळु े , कथानक एकत्रित करण्यासाठी आणि वितरणाच्या बाबतीतही बहुतेक
पत्रकारासं ाठी सोशल मीडियाचा वापर करणे आवश्यक आहे. ही वेगवान गतिमान जागा आहे,
म्हणनू च या आव्हानांना आणि संधींना - पत्रकारांना जिवंत राहण्याची आवश्यकता आहे. 
खाली 2020 मध्ये पत्रकारांसाठी सहा उदयोन्मख
ु मद्दु े आणि विवेचना खाली दिल्या आहेत.
(6) चु क ीचे आणि निर्जं त ु क ीकरण
सोशल मीडिया वापरकर्त्यांसाठी एक मल ू भतू आव्हान हे आहे की चक
ु ीचे आणि डिसिनफॉर्मेशन
आपल्या फीडमधील वास्तविक बातम्यांसारखेच दिसते. परिणामी, पहिल्या दृष्टीक्षेपात, पत्रकार
आणि गैर-पत्रकारानं ा कल्पित गोष्टींमधनू समजनू घेणे फारच कठीण आहे. 
याचा परिणाम म्हणनू , आपण सर्वांनी “ट्विट करण्यापर्वी
ू विचार करणे” आवश्यक आहे की आम्ही
आपल्या कामात कोणती सामग्री सामायिक करीत आहोत किंवा वापरत आहोत याची प्रवीणता
तपासली पाहिजे आणि चक ु ीची माहिती, षड्यंत्र सिद्धांत आणि पक्षनिष्ठ अजेंडा पसरवण्यासाठी
वापरल्या जाणा the्या अत्याधनिु क तंत्रज्ञानाची जाणीव ठे वा. 
याकडे लक्ष देण्यासाठी, नॅशनल पब्लिक रे डिओच्या ऑन द मीडिया मधील या 11 टिपा देखील
उपयक्त ु प्रारंभिक बिंदू आहेत. खोलवर खोदनू काढणे, मी डिस्टिनफॉर्मेशन आणि इतर माध्यमांच्या
ट्रेंडमध्ये तज्ञ असलेले जागतिक नानफा फर्स्ट ड्राफ्टद्वारे  निर्मित प्रशिक्षण सामग्री आणि
वृत्तपत्राचं ी जोरदार शिफारस करतो . ही सर्व मौल्यवान ससं ाधने आहेत ज्यानं ा सर्व पत्रकारानं ी
परिचित के ले पाहिजे. 

(7) सोशल मीडियाचे शस्त्र े

चक
ु ीचे आणि डिसोनिफॉर्मेशनचा प्रसार अपघाती होऊ शकतो, उदाहरणार्थ जेव्हा लोक
ओनियनसारख्या व्यंग्यात्मक वेबसाइटवरून कथा सामायिक करतात परंतु असे मानतात की ते खरे
आहेत. 
कोण दोष देऊ शके ल? कधीकधी सत्य कल्पनेपेक्षा अनोळखी असते. अध्यक्ष ट्रम्प यांना ग्रीनलँड
खरे दी करायचा आहे याविषयी गेल्या वर्षातील कथा आठवतात ? आपण ही सामग्री बनवू शकत
नाही!
तथापि, ही माहिती सामायिक करणे नेहमीच एक अपघात नसते . आम्ही जे पाहतो त्याचा परिणाम
करण्याच्या हेतनू े आणि आपल्या आजबू ाजच्ू या जगाबद्दलचा दृष्टिकोन राज्य
कलाकार आणि संधीसाधंनू ी सोशल मीडियाचे शस्त्रकरण देखील
पाहतो . आर्थिक आणि वैचारिक हेतंनू ी चालविलेला , या प्रकारच्या ऑनलाइन क्रियाकलाप के वळ
वाढविणार आहेत.
याचा अर्थ न्यजू ग्राहक - आणि निर्माते - नेहमीपेक्षा अधिक मीडिया साक्षर असणे आवश्यक आहे. 
पत्रकार म्हणनू आम्हाला नवीन आणि अधिक अत्याधनि ु क मार्गांनी स्त्रोतांची चौकशी करण्यास
सक्षम होणे आवश्यक आहे. खोल नकली आणि इतर इच्छित हालचाली करण्याचे तंत्र अधिक
प्रगत झाल्यामळु े या आवश्यकता के वळ वाढतील . 

(8) गोपनीयता चि ं त ा 
पत्रकार आणि सामाजिक नेटवर्क वापरणार्‍या कोणालाही त्यानं ी ऑनलाइन काय बोलले याविषयी
संभाव्य परिणामांबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे. ही जागा दर्शकांकडून सरु क्षित नाहीत आणि
या जागांमध्ये के ल्या गेलेल्या क्रिया निष्फळ ठरणार नाहीत.
उदाहरणार्थ, इजिप्त आणि संयक्त ु अरब अमिरातीमध्ये लोक ऑनलाइन पोस्ट आणि व्हॉट्सअ‍पॅ
संदश
े ासाठी तरुु ं गात गेले आहेत . 
आणि आपण वैयक्तिकरित्या ऑनलाइन काय म्हणता हेच नाही तर आपल्यावर असोसिएशनद्वारे
देखील परिणाम होऊ शकतो. 
गेल्या वर्षी हार्वर्डचा ताज्या कामगार इस्माईल अजजावी हा पॅलेस्टाईन हा
लेबनॉनचा अमेरिके त प्रवेश करण्यास नकार दिला गेला होता. अमेरिके ला राजकीय विरोध दर्शविणा
his्या त्याच्या फे सबक ु मित्रांच्या सोशल मीडिया पोस्टमळ ु े च अज्जाईला अखेर देशात
प्रवेश मिळाला होता आणि त्याचे वर्ग सरूु करा.
या ट्रेंडमळ
ु े , आम्ही सेल्फ सेन्सॉरशिप वाढत आहोत , कारण ग्राहक काय म्हणतात आणि ऑनलाइन
पोस्ट करतात याविषयी सावध होत आहेत. 
अमेरिके त, प्यू रिसर्च सेंटरच्या संशोधनात वादग्रस्त संभाषणे टाळण्याची किंवा अल्पसंख्याकातील
असू शकतात अशी मते व्यक्त करण्याच्या इच्छे वर प्रकाश टाकला . 
इतरत्र, सभं ाषणे त्याच्ं या एन्क्रिप्शनमळ
ु े आणि ही चॅनेल डिजिटल इव्हसड्रॉपिगं ला बायपास करू
शकतात या समजतु ीमळ ु े व्हॉट्सअॅप ग्रप्ु स आणि टेलिग्राम चॅनेलसारखे बंद नेटवर्क्सकडे जात
आहेत. याला मान्यता म्हणनू फे सबक ु ने गेल्या वर्षी प्रायव्हसी टू प्रायव्हसीची घोषणा के ली . 
पत्रकारासं ाठी एक महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे संभाषणे खल्ु या इटं रनेटवरून बंद जागांकडे जाणे. या
चर्चेत प्रवेश करणे सोपे नाही आहे आणि आपण प्रवेश मिळवल्यास आपण पत्रकार म्हणनू
ओळखता का? हे सभं ाषण कमी करते आणि काही प्रकरणामं ध्ये आपल्या वैयक्तिक सरु क्षिततेस
धोका निर्माण करते? माजी बीबीसी सामाजिक मीडिया सपं ादक कार्य मार्क फ्रँके ल एक देते प्रारंभ
बिंदू चांगले या समस्या आणि विचारांवर आहे. 

(9) फिल्टर फु गे  
टेक प्लॅटफॉर्मची आवश्यकता आहे त्याऐवजी आम्हाला काय वाटते हे आम्हाला अधिक
दर्शविण्यासाठी डिझाइन के ले गेले आहे. 
मलू त: ट्विटर, फे सबक
ु किंवा इस्ं टाग्रामवरील आपले न्यजू फीड एक राक्षसी शिफारस मशीन
आहे. या शिफारसी प्लॅटफॉर्मला आपल्याला पाहिजे असलेल्या विचारावर आधारित आहेत,
ज्यामळ
ु े आपल्या स्वतःहून भिन्न असलेल्या दृश्यासं ह ओळख करून देणे कठीण होते. 
पत्रकारासं ाठी, याचा अर्थ असा आहे की आम्हाला स्वतःला हे स्मरण करून द्यायचे आहे की
ऑनलाइन चर्चा मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्येचे प्रतिनिधी नसतात आणि ते प्लॅटफॉर्म अल्गोरिदम
आणि लोक पोस्ट करण्यासाठी काय निवडतात याद्वारे ते खोलवर फिल्टर करतात. 
कथाकार म्हणनू आपल्याला वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातनू उघड होण्यासाठी कठोर परिश्रम करण्याची
आवश्यकता आहे. सोशल मीडिया हे आमच्या कामात मदत करण्यासाठी एक साधन आहे, परंतु
स्त्रोतांशी संबंध ओळखण्याची आणि संबंध जोडण्याच्या पारंपारिक पद्धती अगदी ससु ंगत आहेत.
हे विशेषत: अशा देशामं ध्ये आणि प्रातं ामं ध्ये सत्य आहे जेथे सोशल मीडियावर बरे च आवाज आणि
अनभु व ऐकले जात नाहीत, एकतर लोकानं ा तत्रं ज्ञानाचा प्रवेश नाही किंवा ते कसे वापरावे हे त्यानं ा
समजत नाही. 
सोशल मीडिया ही साधने आणि तंत्राची परू क आहे जी पत्रकार नेहमी वापरतात, परंतु त्यास पर्याय
नाही.
10) आपला वे ळ आणि उर्जा कोठे ग ु ं त वायची 
“जगातील इटं रनेट वापरकर्त्यांचा सन २०२० मध्ये एकूण १.२ 25 अब्ज वर्ष ऑनलाइन खर्च
होईल,” सायमन के म्प म्हणाले, “सोशल मीडियाचा वापर करून त्यातील एक तृतीयांश जास्त वेळ
खर्च के ला जाईल.” 
पत्रकार आणि माध्यम सस्ं थासं मोर असलेले एक शेवटचे आव्हान म्हणजे प्रेक्षक तिथे कुठे घालवत
आहेत हे समजणे - आणि याचा परिणाम. 
२०१ internet मध्ये ग्लोबलवेब इडं ेक्सच्या आकडेवारीनसु ार , सरासरी इटं रनेट वापरकर्त्याकडे
सरासरी .5. social सोशल मीडिया खाती होती, ती २०१ in मधील 8.8 सोशल मीडिया
खात्यांपेक्षा जास्त आहे. तथापि, या प्लॅटफॉर्ममध्ये वेळ विभाजित करण्याच्या पद्धतीत बदल
होतो. फे सबक ु हा एकंदरीत बाजारपेठेचा नेता असला तरी लोकसंख्याशास्त्रीय आणि देशानसु ार
वेगवेगळ्या नेटवर्क वर व्यतीत के लेला वेळ बदलतो. 
शिवाय, प्रत्येक प्लॅटफॉर्मची स्वतःची वैशिष्ट्ये असल्याने, एका मचं ासाठी कार्य करणारी सोशल
मीडिया धोरणे दसु र्‍या प्लॅटफॉर्मसाठी कार्य करत नाहीत. 
याचा परिणाम म्हणनू , आपण स्थानिक ट्रेंड आणि त्यावरील परिणाम समजनू घेतल्यास
डेटाएपोर्टल , ग्लोबलवेइन्डेक्स , डिजिटल न्यजू रिपोर्ट आणि इतर
स्त्रोतांकडील डेटामध्ये बडु विणे आवश्यक आहे. 
एका वेळेच्या दबावाखाली असलेल्या न्यजू रूममध्ये आपण सर्वत्र ऑनलाइन असू शकत नाही,
म्हणनू च या तक
ु ड्यात वर्णन के लेल्या विस्तृत ट्रेंडसह आपले प्रेक्षक कोठे आहेत हे निश्चित करतात
आणि दिलेल्या व्यासपीठावर त्याच्ं या वेळेपासनू त्यानं ा काय हवे आहे हे निर्धारित करणे आपल्या
सोशल मीडियाच्या यशासाठी आवश्यक आहे.
अधिकाधिक लोक बातमी डिजिटलपणे वापरत असल्याने पत्रकारितेचे भविष्य कधीही उज्ज्वल
राहिले नाही. परंत ु नवीन न्यजू कॉर्पोरे शनचे वरिष्ठ उपाध्यक्ष आणि रणनीती उपप्रमख ु  राजू
नरिसेट्टी यांच्यानसु ार भविष्यातील पत्रकारांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागणार आहे .
नारीसेट्टी यांनी अलीकडेच वेस्ट व्हर्जिनिया विद्यापीठातील पी.आय. मधील विद्यार्थ्यांसह
मीडियाच्या भविष्याबद्दलचे आपले भविष्यवाणी शेअर के ले. रीड स्कूल ऑफ जर्नलिझम , (जेथे मी
डीन आहे) आमच्या भावी माध्यम - आता मालिके चा भाग म्हणनू  .
बझफिडने लोकप्रिय के लेल्या “ यादी ” स्वरुपाच्या होकारात नारीसेट्टी यांनी पत्रकारितेसाठीचा रस्ता
नेव्हिगेट करणे अवघड का आहे याची आपली नऊ कारणे दिली.

 मुद्रण जात नाही.

देशातील शीर्ष वर्तमानपत्रांवर आकार घसरणे आणि कटबॅक असनू ही, प्रिटं जर्नलिझम
जाहिरातदारानं ा बर्‍याच बाजारात प्रेक्षकापं र्यंत पोहोचण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग ऑफर करते.
उदाहरणार्थ, द वॉशिग्ं टन पोस्ट (जिथे नारीसेट्टी व्यवस्थापकीय सपं ादक म्हणनू काम करीत होते)
अजनू ही स्थानिक बाजारपेठेचा समु ारे 40 टक्के हिस्सा हस्तगत करतात, जे कागदासाठी आवश्यक
महसलू प्रवाह प्रदान करतात.
“जर हा 50 ०, ,०, 70 ० टक्के महसल ू आणि नफा प्रिंटमधनू येत असेल तर आपण नेहमीच मोठ्या
प्रकारचे कर्मचारी मद्रु णावर लक्ष कें द्रित करावे लागतील,” असे नरसेट्टी म्हणाले. घसरणार्‍या वाहन
उद्योगाशी संबधि
ं त प्रिंट जर्नलिझमची तल
ु ना करताना ते म्हणाले, “हे डेट्रॉईटसारखे आहे. खपू कमी
लोक ते [पत्रकारिता] बनवतील, परंतु आपणास नेहमी कोणीतरी ते तयार करण्याची आवश्यकता
असेल. ”

 डिजिटल जाहिरात तारणारा नाही.

अधिक वाचक डिजिटलकडे जात असतानाही, डिजिटल कडून मिळालेला महसल ू वेगात राहिलेला
नाही - कारण प्रेक्षक वाढत्या प्रमाणात खडि
ं त झाले आहेत आणि जाहिरातदारानं ा वरचा हात देत
आहेत.
“आपण जाहिरातदार असल्यास, आपल्या जाहिराती जिथे चालवता येतील तेथे आपल्या निवडींचा
स्फोट होत राहतो,” नरिसेट्टी म्हणाले. "आणि याचा परिणाम म्हणनू आपण [न्यजू मीडिया]
डिजिटलवर ब fair्यापैकी पैसे कमवू शकता, परंतु मद्रु णासाठी किती कमाई होते हे जवळपास
कोठे ही नाही."
नॅरिसेट्टी म्हणतात की न्यजू रूमने नवीन डिजिटल उत्पादने आणि अनप्रु योगांमध्ये नवीन महसल ू
मॉडेल तयार करणे आवश्यक आहे. तो वर्णन न्यू यॉर्क टाइम्स 'पलिु त्झर परु स्कार विजेते होणारा तो
महसल ू मॉडेल सल ं ग्न होते कारण कमी पडल्या एक "आश्चर्यकारक" अनभु व म्हणनू
प्रकल्प. "दिवसाच्या शेवटी, हिमवर्षाव पृष्ठ दृश्ये खरोखर रिक्त उष्मांक आहेत कारण त्यांनी
खरोखरच कोणतीही वाढीव महसल ू मिळविला नाही."

 पेवॉल येथे राहण्यासाठी आणि संघर्ष करण्यासाठी आहेत.

पेवॉल असणा newspapers्या वर्तमानपत्रांची सख्ं या वाढतच जाईल परंतु वेगवेगळ्या प्रमाणात
यश मिळे ल कारण सामग्रीसाठी पैसे देण्यास तयार असलेल्या डिजिटल ग्राहकांना आकर्षित करणे
कठीण आहे. नारीसेट्टी असे म्हणतात की सर्वात जास्त बातमीदार संघटना पेवॉल किंवा मीटर
मॉडेलकडून आकर्षित करण्याची अपेक्षा करू शकते.
“जर हा अतिरिक्त उत्पन्नाचा स्त्रोत म्हणनू पाहिले तर ते यशस्वी होतील असे मला वाटते, पण जर
पेवॉल्सना [पत्रकारितेसाठी वित्तपरु वठा करणे] हा प्रश्न सोडवला गेला तर त्यातील बहुतेक अपयशी
ठरतील,” असे नारीसेट्टी म्हणाले.
  बातमी वाचकांकडे जावी लागेल; त्यांना आमच्याकडे येण्याची गरज नाही.

फे सबक ु आणि इतर सोशल मीडियाने पत्रकारितेला नवीन मार्ग प्रदान के ल्यामळ
ु े , आधनि
ु क प्रेक्षक
बातम्या "शोधण्यासाठी" कठोर परिश्रम करण्याची अपेक्षा करत नाहीत. आजचे डिजिटल पत्रकार
त्याच्ं या कथा लिहिण्यास, अहवाल देण्यास आणि बाजारात सक्षम असणे आवश्यक आहे. अगदी
कमीतकमी, पत्रकारांना त्यांच्या फायद्यासाठी एसईओ कसे वापरावे हे माहित असणे आवश्यक
आहे.
“प्रिटं जगात सर्कु लेशन मार्के टर असे स्थान आहे, ज्याचे काम पैसे कसे कमवायचे हे ठरविणे आहे. हे
डिजिटल जगात अस्तित्वात नाही, ”नारीसेट्टी म्हणाली. “२०१ 2013 मध्ये एका पत्रकाराच्या
व्याख्येत 'माझ्या पत्रकारितेत अधिकाधिक लोकांना आणण्यासाठी मी सर्वतोपरी प्रयत्न करे न' या
गोष्टींचा समावेश असावा.”

 वेब व्हिडिओ शक्य मार्ग ऑफर करते.

वेब व्हिडिओ कमाईची महत्त्वपर्णू सधं ी देते कारण (अ) प्रेक्षकानं ा ती पाहिजे असते आणि (बी) प्री-
रोल जाहिरात सामग्रीमध्ये अतं र्भूत के ली जाऊ शकते.
“व्हिडिओ हा पत्रकारितेचा पहिला प्रकार आहे जिथे आम्हाला हे समजले आहे की जेव्हा कोणी ते
पहात असते - त्यांनी ते कुठे ही पाहिले तरीदेखील - व्यवसाय मॉडेल त्यासह प्रवास करते,” नरिसेट्टी
म्हणाली.
त्या कारणास्तव, वॉल स्ट्रीट जर्नल - के वळ प्रिंट-के वळ प्रकाशन आहे - आता एक महिन्यात समु ारे
1,600 व्हिडिओ किंवा 120 तासांचे व्हिडिओ तयार करीत आहे, ज्यामळ ु े हे जगातील सर्वात मोठे
टीव्हीवरील न्यजू रूमच्या बाहेर व्हिडिओ बनवते.

 मोबाइल हा धोका किंवा सध

ं ी असू शकते, परंतु ती पत्रकारिता वास्तव आहे.

मोबाइल डिव्हाइसद्वारे बातम्यांपर्यंत पोहोचत असलेल्या लोकांची संख्या वाढत असताना ,

वृत्तसस्ं थानं ी “मोबाइल-फर्स्ट” मॉडेल स्वीकारला पाहिजे - किंवा असबं द्ध होण्याचा धोका आहे.
याचा अर्थ लहान पटलवर पचविणे सोपे आहे अशा प्रकारे पॅकेजिंग सामग्री आहे. उदाहरणार्थ, लांब
वर्णनात्मक प्रिंट लीड्स लहान, स्नॅपियर लीड्ससह बदलल्या जाऊ शकतात ज्या पहिल्या स्क्रीनवर
वाचल्या जाऊ शकतात.
याचा अर्थ मोबाइलवर लक्षणीयपणे अधिक ससं ाधने खर्च करणे देखील आहे, जे येणे खपू लाबं
आहे. नारिसेट्टी म्हणतात की वॉल स्ट्रीट जर्नलमध्येही - जे त्याचे 36 टक्के प्रेक्षक फक्त मोबाइलवर
वाचतात - मोजके च लोक त्याच्या मोबाइल टीममध्ये सेवा देतात.

 उत्तम पत्रकारिता महत्त्वाची आहे, परंतु वाचकांना ते कसे अनुभवते हे पत्रकारितेला

अधिक महत्त्व आहे.

आजची बातमी ग्राहक “आडमठु े ” आहेत - स्त्रोत ते स्त्रोत आणि डिव्हाइसकडे जाणारे , वृत्तसंस्थांना
त्यांचे लक्ष वेधण्यासाठी मर्यादित वेळ देत आहेत.
नारिसेट्टी म्हणाली, “आम्हाला चांगला पत्रकारिता किंवा कथानक सांगण्यास आवडत नसलेला एक
दिवस असायचा जेव्हा आम्ही मख्ु यत: प्रिंट जगात होतो. “जेव्हा वेबसाइट्स पकडू लागल्या तेव्हा
त्या काही तासातं सक ं ु चित झाल्या. जर तम्ु ही भाग्यवान असाल तर आता ते दोन मिनिटावं र झिजले
आहे. ”
नारीसेट्टी असे म्हणतात की “आश्चर्यकारक” सामग्री यापढु े परु े शी नाही. प्रेक्षकांना पकडण्याचा आणि
ठे वण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे त्यांना परत येण्याचे आव्हानात्मक अनभु व तयार करणे, जसे की वॉल
स्ट्रीट जर्नलचा ग्राफिक ज्याने मार्क झक
ु रबर्गच्या रिअल-टाइममध्ये फे सबक ु सार्वजनिक झाला तेव्हा
किंवा न्ययू ॉर्क टाइम्सच्या इटं रएक्टिव्ह Academy कॅ डमी परु स्कारांच्या मतपत्रिके चा मागोवा
घेतला. फे सबक ु वर.

 चांगले आणि वाईट अनुभव सर्व एकाच छे दनबिंदूवर येतात: सामग्री आणि तंत्रज्ञान.

प्रभावी डिजिटल पत्रकारिता तयार करण्यासाठी, पत्रकार, विकसक आणि डिझाइनर सर्वांना गणु वत्ता
सामग्री तयार करण्यासाठी प्रेक्षकानं ाही गतंु वनू ठे वण्याची गरज आहे.
परंतु कार्यसघं म्हणनू काम करणे व्यावसायिकासं ाठी आव्हानात्मक असू शकते जे नेहमीच समजत
नसतात आणि "इतर" काय करीत आहेत याची प्रशंसा करतात.
"जेव्हा आपण न्यजू रूममध्ये जाता, तेव्हा आपल्याला कोडिंग करण्याची आवश्यकता नसते, परंतु
पत्रकार म्हणनू आपल्याला काय करावे लागेल हे विकसकांची भाषा बोलणे आहे," नरिसट्टी
म्हणाले. "आम्ही आपल्या प्रेक्षकानं ा देण्याचा प्रयत्न करीत असलेला अनभु व काय आहे याबद्दल
आपण सभं ाषण के ल्यास, विकासकानं ा तो मिळे ल आणि आपण काय करीत आहात हे समजनू
घ्या."

 न्यूजरूममध्ये आता एक नवीन प्रतिस्पर्धी आहे: आमचे जाहिरातदार.

पारंपारिक माध्यमामं ध्ये जाहिरात करणार्‍या बर्‍याच कंपन्या आता त्याच्ं या ब्रँडच्या जाहिरातीसाठी
थेट त्यांच्या ग्राहकांकडे जात आहेत. “प्रायोजित सामग्री” आणि “मळ ू जाहिरात” च्या वाढीमळ ु े
न्यजू रूमला मोठा धोका निर्माण झाला आहे.
कंपन्या कुशल सामग्री उत्पादक देखील बनल्या आहेत, “माझ्या वाचकांकडे असलेल्या एकमेव
नतू नीकरणयोग्य संसाधनाची वेळ आहे, ही त्यांची वेळ आहे,” अशी नाराजी व्यक्त
के ली. उदाहरणार्थ, जनरल इलेक्ट्रिक व्हिडिओ # आणि सोशल मीडिया कॅ म्पेन जसे की # 6 सेकंद
सायन्सफे अरद्वारे  नाविन्यपर्णू तेत स्वत: ला नेता बनविण्याचा प्रयत्न करीत आहे .
ते म्हणाले, “आम्हाला विचार करायला लागला पाहिजे की आम्ही या ब्रँड्सशी कसे व्यस्त राहू ,
त्यांना हे करण्यास कशी मदत करू.” बातमी संस्था त्या जागेत न खेळल्यास, त्यांना “डिजिटलमध्ये
लक्षणीय कमाई करण्याची संधी मिळणार नाही.”
शेवटी, सतत विकसित होत चाललेल्या डिजिटल वातावरणात टिकून राहणे आणि टिकून न
राहण्याची गरुु किल्ली म्हणजे अनक
ु ू लता, प्रयोग करणे आणि पढु े काय घडणे अपेक्षित आहे.
“भविष्याबद्दल बोलण्याची चांगली गोष्ट म्हणजे ती भविष्यात आहे,” तो म्हणाला. “परंतु वाईट गोष्ट
अशी आहे की, हे येत असल्याचे सागं त एक साइन पोस्ट नाही. आपण फक्त एक दिवस जागे व्हाल
आणि लक्षात येईल की याने आपल्याला एक प्रकारचा फटका बसला आहे आणि आपण तयार
नसल्यास आपण मागे राहता. "
Nine challenges facing the future of journalism | International Journalists'
Network (ijnet.org)
प्राचीन काळापासनू मानवांनी अशी तक्रार दिली आहे की जीवन अधिक गंतु ागंतु ीचे होत चालले
आहे, परंतु आता के वळ औपचारिकपणे विश्ले षण करणे आणि या शोकाचं ी पडताळणी करण्याची
आपल्याला आशा आहे. हा लेख सिस्टमच्या सामहि ू क वर्तनाचे वैशिष्ट्य ठरवण्यासाठी गणिताचे
साधन "कॉम्प्लेसिटी प्रोफाइल" वापरून मानवी सामाजिक वातावरणाचे विश्ले षण करतो.
विश्ले षणाचा उपयोग गणु ात्मक निरीक्षणाचे औचित्य सिद्ध करण्यासाठी के ला जातो की अस्तित्वाची
गंतु ागंतु वाढली आहे आणि वाढत आहे. गंतु ागंतु वाढणे थेट मानवी सभ्यतेच्या रचनेत आणि
गतिशीलतेत व्यापक बदलाश ं ी सबं धि
ं त आहे - जागतिक आर्थिक आणि सामाजिक व्यवस्थेतील
वाढती परस्परावलंबन आणि हुकूमशाही, साम्यवाद आणि कॉर्पोरे ट वर्गीकरणातील
अस्थिरता.आमचे गंतु ागंतु ीचे सामाजिक वातावरण जटिल वर्तनास सक्षम असे जीव म्हणनू जागतिक
मानवी सभ्यतेची ओळख पटवनू देण्यास ससु गं त आहे जे आपल्या घटकाचं े (आम्हाला) सरं क्षण
करते आणि जटिल पर्यावरणीय मागण्यांना प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्यास सक्षम असावे.

मानवामं धील अदृश्य संबंध आणि मानवतेच्या सामहि ू क अस्मितेबद्दल आपल्याला विविध तत्वज्ञानी
आणि वैश्विक धर्मांनी किती वेळा सांगितले आहे? आज, जागतिक कनेक्शन अर्थव्यवस्थेत, परिवहन
आणि दळणवळण प्रणालीमध्ये आणि राजकीय, सामाजिक आणि पर्यावरणीय संकटांना प्रतिसाद
म्हणनू प्रकट आहेत. या शतकादरम्यान कधीतरी जागतिक संघर्षात रूपांतर झाले आणि त्यानंतर
जागतिक सहकार्याकडे गेले. तत्रं ज्ञान, वैद्यकीय, दळणवळण, शिक्षण आणि शासकीय बदलाद्वं ारे
चालविल्या गेलेल्या जीवनाची परिस्थिती बदलत असताना, ज्यात स्वतःच जागतिक सहकार्य आणि
सामहि
ू क कृ ती होते.
जे सामान्यत: ओळखले जात नाही ते म्हणजे एकत्रित जागतिक वर्तन आणि मानवी सभ्यतेची
अतं र्गत रचना याच्ं यातील सबं धं सर्व जटिल प्रणालींवर लागू असलेल्या गणितीय सक ं ल्पनाद्वं ारे
दर्शविले जाऊ शकतात. या गणिताच्या सक ं ल्पनेवर आधारित विश्ले षण असे सचि ू त करते की मानवी
सस्ं कृ ती स्वतःच एक जीव आहे जे एखाद्या वागण्यापेक्षा एखाद्या व्यक्तीपेक्षा जास्त अवघडपणाचे
असते. या विधानाचे महत्त्व समजण्यासाठी, हे समजणे आवश्यक आहे की एकत्रित आचरण
घटकांच्या वर्तनापेक्षा सामान्यत: सोपे असते. जेव्हा घटक विशेष फंक्शनच्या नेटवर्क मध्ये कनेक्ट
के लेले असतात तेव्हाच जटिल सामहि ू क वर्तन उद्भवू शकते.अधिक जटिलतेच्या मानवाच्ं या मोठ्या
गटांच्या सामहि ू क आचरणांच्या प्रगतीशील (एकपातिक नसले तरी) देखाव्याद्वारे सभ्यतेचा इतिहास
दर्शविला जाऊ शकतो. तथापि, एखाद्या मनष्ु यापेक्षा मोठ्या अवघडपणाच्या सामहि ू क वागणक ु ीचे
संक्रमण अगदी अलीकडील दशकांत घडणा events्या घटनांवरून स्पष्ट झाले आहे.
मानवी संस्कृ ती अतं र्गत आणि पर्यावरणीय आव्हानांचा सामना करत आहे. या संदर्भात हे ओळखणे
आवश्यक आहे की सिस्टमच्या वर्तनाची जटिलता मल ू भतू पणे आव्हानाच्ं या जटिलतेशी सबं धिं त
आहे जी त्या प्रभावीपणे मात करू शकते. मानवी सघं टनांच्या संरचनेत ऐतिहासिक बदल त्यांच्या
सामाजिक आणि आर्थिक संदर्भातील वाढत्या गंतु ागंतु ीशी संबधि
ं त आहेत. पढु े, मानवी संस्कृ तीची
सामहि
ू क जटिलता मोठ्या प्रमाणात पर्यावरणीय आव्हानानं ा प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्याच्या क्षमतेशी
थेट संबधि
ं त आहे.
आम्ही, प्रत्येकजण, एका मोठ्या सपं र्णू तेचे भाग आहोत. हे नाती आकार देत आहे आणि आपल्या
अस्तित्वाचे बरे च आकार देत राहिल. वैयक्तिकरित्या आणि आमच्या मल ु ांच्या जीवनावर याचा
परिणाम होतो. व्यक्तींसाठी ही जटिलता व्यावसायिक आणि सामाजिक वातावरणातील विविधतेमध्ये
दिसनू येते. जागतिक स्तरावर, मानवी सभ्यता ही एकमेव जीव आहे जी पर्यावरणाच्या आव्हानांना
प्रतिसाद म्हणनू उल्लेखनीय जटिल सामहि ू क कृ ती करण्यास सक्षम आहे.
वैयक्तिक आणि सग्रं हित वागणक
ू
अणू किंवा सेल्यल ु र शारिरीक आणि रासायनिक परस्परसंवादांमधील शारिरीक शक्तींवर आधारित
समाजाचे मॉडेल बनविणे फारच अवघड आहे. सामाजिक संवादावर आधारित मॉडेल बनविणे
देखील खपू अवघड आहे. मानवी सभ्यतेच्या सामहि ू क वर्तनाचा विचार करण्यासाठी एखाद्या
व्यक्तीने सामहि
ू क वर्तनाचे सबं ंध अधिक सामान्य मार्गाने वर्णन करणारे सक
ं ल्पना विकसित के ल्या
पाहिजेत. या लेखाचे लक्ष्य भौतिक, जैविक आणि सामाजिक प्रणालींमध्ये अशा वर्तनचे लक्षण
म्हणनू सामहिू क किंवा सहकारी वर्तन व्यवस्थित समजनू घेणे हे आहे.
सर्व मॅक्रोस्कोपिक सिस्टम, त्याचं े वर्तन सोपे किंवा गतंु ागंतु ीचे असो, मोठ्या सख्ं येने भाग तयार के ले
गेले. खालील उदाहरणे सोपी किंवा गंतु ागंतु ीची वागणक ू कशी आणि कोणत्या मार्गाने निर्माण होतात
याबद्दल अतं र्दृष्टी सचि
ू त करतात.
निर्जीव वस्तंमू ध्ये सामान्यत: जटिल वर्तन नसते. उल्लेखनीय अपवादांमध्ये प्रवाहात वाहणारे पाणी
किंवा एका भांड्यात उकळणे आणि हवामानाची वातावरणीय गतिशीलता यांचा समावेश आहे.
तथापि, पाणी किंवा हवा बाह्य शक्ती किंवा उष्णतेच्या भिन्नतेच्या अधीन नसल्यास, त्यांचे वर्तन सोपे
आहे. तथापि, अगदी बारकाईने पाहिल्यास अणचू ी वेगवान आणि यादृच्छिक औष्णिक गती पाहणे
शक्य आहे. एका घन सेंटीमीटर पाण्यात असलेल्या सर्व अणंचू ी गती वर्णन करण्यासाठी कॉंग्रेसच्या
ग्रंथालयातील पस्ु तकांच्या संख्येपेक्षा दहा अब्ज पट जास्त लेखन आवश्यक आहे. जरी ही मोठ्या
प्रमाणात माहिती असेल, परंतु हे सर्व एका कप पाण्याच्या मॅक्रोस्कोपिक वर्तनास अप्रासंगिक आहे.
१ th व्या शतकाच्या अखेरीस थर्मोडायनामिक्स आणि साख्यि ं कीय यांत्रिकीने या विरोधाभासाचे
स्पष्टीकरण के ले. अणच्ंू या सामान्यत: स्वतत्रं आणि यादृच्छिक गतीचा अर्थ असा होतो की समान
आकाराच्या छोट्या क्षेत्रांमध्ये मल ू त: समान अणू असतात. कोणत्याही वेळी प्रदेश सोडणार्‍या
अणंचू ी सख्ं या आणि त्यामध्ये प्रवेश करणार्या अणंचू ी सख्ं या देखील मल
ू त: समान असते. अशा
प्रकारे , पाणी एकसमान आणि अपरिवर्तनीय आहे.

जीवशास्त्रीय जीव सामान्यतः निर्जीव वस्तपंू ेक्षा अधिक गतंु ागंतु ीने वागतात, तर स्वतत्रं आणि
यादृच्छिकपणे हलणार्‍या जैविक सक्ष्ू मजीवांमध्ये देखील साधे सामहि ू क वर्तन असते. सक्ष्ू मजीवांच्या
वर्तनाचा विचार करा ज्यामळ ु े रोग होतात. मानव बनवणा the्या सक्ष्ू मजीव आणि पेशींमध्ये काय
फरक आहे? मॅक्रोस्कोपिक दृष्टीकोनातनू , प्राथमिक फरक असा आहे की सक्ष्ू मजीवांच्या मोठ्या
संग्रहामळ ु े जटिल सामहिू क वर्तन होत नाही. प्रत्येक सक्ष्ू मजीव अनिवार्यपणे स्वतंत्र कोर्स पाळतो.
त्याच्ं या मायक्रोस्कोपिक क्रियाच्ं या स्वातत्र्ं यामळ
ु े मोठ्या प्रमाणात सरासरी वर्तन होते जे सोपे आहे . हे
खरे असले तरीही मनष्ु याप्रमाणेच सर्व सक्ष्ू मजीव एकाच पेशीपासनू उद्भवू शकतात.

एक मार्ग आहे ज्यात सक्ष्ू मजीव ससु ंगत मार्गाने कार्य करतात: ते आपल्या शरीरातील पेशी खराब
करतात किंवा त्यांचा वापर करतात. ही ससु ंगत कृ तीच त्यांना मोठ्या प्रमाणावर प्रभाव पाडण्यास
सक्षम करते. के वळ त्याच्ं यातील बर्‍याच जणानं ी ही कृ ती एकत्र के ल्याने त्यानं ा मानवी आरोग्याशी
संबंधित बनवले आहे.

ससु ंगततेची कल्पना भौतिक प्रणालींना देखील लागू होते. गॅस, द्रव किंवा घन तापमानात अणू 1000
किमी / तासाच्या वेगाने सहजगत्या हलतात परंतु 50 किमी / तासाच्या हळू वेगाने फे कलेल्या
ऑब्जेक्टपेक्षा कमी प्रमाणात त्याचे प्रभाव पडतात. हे ऑब्जेक्टमधील सर्व अणंचू े एकत्रित ससु ंगत
हालचाल आहे ज्यामळ ु े त्यांना मोठ्या प्रमाणात प्रभाव पडता येतो.
अशा प्रकारे , साध्या सामहि
ू क वर्तनासाठी दोन उदाहरणे आहेत. जेव्हा एखाद्या सिस्टमच्या भागांमध्ये
असे वर्तन असतात जे एकमेकापं ासनू स्वतत्रं असतात तेव्हा सिस्टमची सामहि ू क वर्तन सोपी असते .
जवळून निरीक्षण के ल्यास भागांची जटिल वर्तणक ू दिसनू येते, परंतु ही वर्तन सामहि
ू क वर्तनाशी
अप्रासंगिक आहे. दसु रीकडे जर सर्व भाग अगदी तशाच पद्धतीने कार्य करत असतील तर त्यांचे
सामहिू क वर्तन अगदी मोठ्या प्रमाणात दिसत असले तरीही सोपे आहे.
वर्तनाची ही उदाहरणे मानवी सस्ं कृ तीच्या ऐतिहासिक प्रगतीतही दिसू शकतात. आदिवासी किंवा
कृ षी संस्कृ तीत मोठ्या प्रमाणात स्वतंत्र व्यक्ती किंवा लहान गट गंतु लेले आहेत. सैनिकी प्रणालींमध्ये
समान आणि तल ु नेने सोपी कृ ती करणा performing्या अनेक व्यक्तींच्या मोठ्या ससु ंगत
हालचालींचा समावेश होता. या ससु ंगत कृ तींमळ
ु े सैन्य दलाच्या आकारापेक्षा मोठ्या प्रमाणावर
परिणाम सक्षम झाला.

याउलट सभ्यतेमध्ये आज विविध आणि विशिष्ट वैयक्तिक आचरण समाविष्ट आहेत जे तरीही
समन्वयित आहेत. हे कौशल्य आणि समन्वय बर्‍याच आकर्षितांवर पर्यावरणावर प्रभाव पाडण्यास
सक्षम असलेल्या अत्यंत जटिल सामहि ू क आचरणांना अनमु ती देते. अशाप्रकारे मानवी सभ्यतेचे
सामहि
ू क वर्तन विविध गटामं धील बर्‍याच व्यक्तींच्या समन्वित वर्तनातनू उद्भवते.
सपं र्णू ता प्रोफाइल
गतंु ागंतु प्रोफाइलची सक ं ल्पना वापरुन सामहि
ू क वर्तन समजनू घेण्याच्या समस्येबद्दल विचार करणे
खपू सोपे आहे. जटिलतेचे प्रोफाइल एखाद्या विशिष्ट सिस्टमचे वर्तन एखाद्या निरीक्षकास दृश्यमान
आहे किंवा त्याच्या वातावरणावर त्याचे किती प्रमाणात परिणाम होऊ शकते यावर लक्ष कें द्रित
करते. हे दोन्ही त्याच्या वातावरणासह सिस्टमच्या परस्परसंवादाशी संबधि ं त आहेत: निरीक्षकास
वर्तन परु े से मोठे असल्यासच निरीक्षक वर्तन पाहू शकतो.

प्रमाणाचं ी औपचारिक परिभाषा स्थानिक वर्तनाची अवधी, वेळ, गती आणि उर्जा यावर विचार
करते. अधिक अतं र्ज्ञानाने, जेव्हा सिस्टमचे बरे च भाग एकाच वर्तन घडविण्यासाठी एकत्र कार्य
करतात तेव्हा ती वर्तन मोठ्या प्रमाणात असते आणि जेव्हा सिस्टमचे काही भाग एकत्र काम करतात
तेव्हा ते वर्तन लहान प्रमाणात होते. सिस्टमच्या भिन्न क्रियाचं ी उर्जा देखील सबं धि
ं त आहे. जेव्हा
क्रियेसाठी वाहिलेली उर्जा मोठ्या प्रमाणात असते, तेव्हा ती मोठ्या प्रमाणात क्रिया होते. थोडक्यात,
उर्जेची यनि
ु ट्स मोठ्या प्रमाणात वर्तन करण्यासाठी एकत्र काम करत आहेत. विशिष्ट आचरणाच्या
प्रमाणावर अधिक पद्धतशीर उपचार के ल्याने गतंु ागंतु प्रोफाइल येते.

गतंु ागंतु प्रोफाइल स्वतत्रं वर्तणक

ु ीची सख्ं या मोजते जे विशिष्ट स्तरावर दृश्यमान असतात आणि
त्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात आकर्षित होणार्‍या सर्व आचरणांचा समावेश होतो. "जटिलता" या
शब्दाचा वापर एखाद्या सिस्टमच्या वर्तनाचे वर्णन करण्याच्या अडचणीच्या प्रमाणात परिमाणात्मक
सिद्धांत प्रतिबिबिं त करतो. त्याच्या मल ू भतू स्वरुपात, ही सिद्धांत एखाद्या सिस्टमच्या जटिलतेचे
मोजमाप म्हणनू स्वतंत्र वागणक ु ीची संख्या मोजते. जटिलता प्रोफाइल स्के लचे कार्य म्हणनू
जटिलतेचे वर्णन करून सिस्टम वर्तनचे वैशिष्ट्य दर्शविते.

कें द्रीय मद्दु ा असा आहे: जेव्हा घटकाचं ी स्वातत्र्ं य कमी होते, तेव्हा वर्तन प्रमाणात वाढते. मोठी
सामहि ु क वर्तन करण्यासाठी, हे वर्तन करणारे स्वतंत्र भाग परस्परसंबधि ं त असले पाहिजेत आणि
स्वतत्रं नसतात. स्वातंत्र्याच्या या घटात म्हणजे सामहि ू क वर्तनाचे वर्णन करणे भागांचा भाग किंवा
सर्व वर्तन समाविष्ट करते आणि म्हणनू आपले भागाचं े वर्णन सोपे आहे. जेव्हा भागाचं े वर्तन
उपसमहू ात एकत्र के ले जाते, तेव्हा त्यांचे वर्तन गटाच्या आकाराशी संबधि ं त प्रमाणात दिसनू येते.
अशा प्रकारे , सामग्रीची रचना आणि सिस्टमची उर्जा निश्चित करणे, सिस्टम आयोजित करण्याचे
विविध मार्ग आहेत. यंत्रणेचे आयोजन आणि उर्जेच्या वितरणाच्या प्रत्येक मार्गाचा परिणाम त्यांच्या
सक्ष्ू म वर्णनाच्या जटिलतेच्या दरम्यान क्रमाने मोठ्या प्रमाणावर मोठ्या प्रमाणावर के लेल्या वर्णनाच्या
जटिलतेच्या विरूद्ध व्यापला जातो.

अवघडपणाचे प्रोफाइल स्पष्ट करण्यासाठी, अशा सिस्टमचा विचार करा ज्यामध्ये भाग स्वतंत्रपणे
वागतात. छोट्या प्रमाणावर सिस्टम वर्तनसाठी प्रत्येक भाग काय करत आहे हे निर्दिष्ट करणे
आवश्यक आहे. तथापि, मोठ्या प्रमाणावर निरीक्षण करताना, सिस्टमच्या एका छोट्या प्रदेशात
देखील वैयक्तिक भाग वेगळे करणे शक्य नाही, के वळ त्यांच्या वर्तनाचा एकंदरीत परिणाम
निरीक्षणीय आहे. त्याचं े वर्तन स्वतत्रं असल्याने पर्यावरणावर होणार्‍या दष्ु परिणामांमळ
ु े ते एकमेकानं ा
रद्द करतात. अशा प्रकारे , सिस्टम वर्तनचे वर्णन सोपे आहे. स्थानिक गटाच्या वर्तणक ु ीच्या
सरासरीनसु ार प्रत्येक व्यक्तीचे वर्तन अदृश्य होते. तलावामध्ये यादृच्छिकपणे पोहणारे सक्ष्ू मजीव किंवा
सपं र्णू हालचाल न करणा a्या गर्दीत फिरत असलेले लोक यासह उदाहरणे आहेत. जेव्हा एखादी
व्यक्ती एका मार्गाने जाते,दसु रा माणसू आपले स्थान भरतो आणि एकत्रितपणे कोणतीही सामहि ू क
हालचाल होत नाही.

स्वतत्रं वागणक
ू ससु ंगत हालचालींसह भिन्न आहे. ससु ंगत गतीमध्ये प्रणालीचे सर्व भाग एकाच
दिशेने जातात. सिस्टमसाठी हे सर्वात मोठे प्रमाणात वर्तन आहे. व्यवस्थेच्या भागांचे आचरण सर्व
समान असल्याने सर्वात मोठ्या प्रमाणावर त्यांचे वर्णन करणे सोपे आहे. शिवाय, एकदा सर्वात
मोठ्या प्रमाणात वर्तनाचे वर्णन के ले की प्रत्येक भागातील वर्तन देखील ओळखले जाते.

यापैकी कोणतीही उदाहरणे जटिल सामहि ू क वर्तनाशी सबं धि

ं त नाहीत. ससु गं त गती प्रकरणापेक्षा,
जटिल वर्तनात बर्‍याच भिन्न आचरणांचा समावेश असणे आवश्यक आहे. स्वतंत्र कारवाईच्या
के सांप्रमाणेच यापैकी बर्‍याच वर्तन मोठ्या प्रमाणात दृश्यमान आहेत. अशी दृश्यमानता येण्यासाठी
सिस्टमच्या विविध उपसमहू ामं ध्ये समन्वयित वर्तन असणे आवश्यक आहे. परिणामी डायनॅमिक
परस्परसंबंध वेगवेगळ्या स्के लवर वितरित के ले जातात. त्यापैकी काही एकत्रित गती किंवा रे णंच्ू या
स्थितीत सक्ष्ू म प्रमाणात आढळतात आणि इतर एकत्रित गतीमध्ये दिसतात, उदाहरणार्थ, स्नायू पेशी
आणि संपर्णू शरीराची गती. अशा प्रकारे , मनष्ु यासारख्या जटिल प्रणालीच्या जटिलतेच्या
प्रोफाइलमध्ये तराजचू े वितरण समाविष्ट असते ज्यात वर्तन स्वतःस प्रकट होते.अत्यंत यादृच्छिक
आणि अत्यतं ऑर्डर के लेल्या गतीमधील हे शिल्लक जटिल प्रणालींच्या वर्तनाचे वैशिष्ट्य आहे.

स्वतत्रं , ससु ंगत आणि जटिल वर्तनाची चर्चा शारीरिक, जैविक किंवा सामाजिक प्रणालींवर लागू
के ली जाऊ शकते. खोलीत स्वतंत्रपणे उडणा gas्या गॅस रे णू किंवा एखाद्या चबंु काच्या चबंु कीय
क्षेत्रांचे ससु ंगत संरेखन याबद्दल विचार करा. पर्वी
ू च्या प्रकरणात, सिस्टमचे सर्व भाग स्वतंत्रपणे कार्य
करतात आणि जटिलता प्रोफाइल स्वतत्रं घटकाच्या उदाहरणासारखे दिसते. नतं रच्या काळात,
सिस्टमचे सर्व भाग सरं े खित के ले आहेत आणि तेथे मोठ्या प्रमाणात वर्तन आहे.

जीवशास्त्रीय प्रणालींमध्ये सक्ष्ू मजीवांचा संग्रह आवश्यकतेने स्वतंत्रपणे कार्य करू शकतो आणि
मानवी शरीरावर हल्ल्यात गणु ाकार आणि ससु ंगतपणे कार्य के ल्यास रोग सक्ष्ू मजीव मोठ्या प्रमाणात
प्रभावित होऊ शकतो. शेवटी, शरीराच्या पेशी एकमेकावं र अवलबं नू असतात आणि सामहि ू क
जटिल वर्तन करतात.

मानवी संघटना आणि सामाजिक प्रणालींमध्ये या संकल्पनांचा उपयोग आपल्याला सामहि ू क आणि
ससु ंगत वर्तन उद्भवू शकतात अशा विविध मार्गांनी आमच्या समजनू घेण्यास पढु े घेऊन जाईल. या
संदर्भात, समन्वित वर्तन मिळविण्याच्या मख्ु य यंत्रणेपैकी एक म्हणजे दसु र्‍याच्या वागणक ु ीवर एका
व्यक्तीने नियंत्रित करणे. अशा प्रकारे , नियंत्रणामळ
ु े मानवाच्या सामहि
ू क वर्तनावर कसा परिणाम होतो
यावर विचार करणे विशेषतः मनोरंजक आहे.

मानवी सघं टनावं र नियत्रं ण ठे वा

गतंु ागंतु प्रोफाइलच्या चर्चेत भागांच्या वागण्यात सहसंबंध निर्माण करणार्‍या यंत्रणेकडे लक्ष दिले
नाही. हा विभाग अतं र्गत परस्पर संवादांवर कें द्रित आहे जो कोणत्याही वेळी सामहि ू क आचरणांना
जन्म देईल. मानवी सघं टनामं ध्ये समन्वय होतो कारण व्यक्ती एकमेकाच्ं या वागण्यावर परिणाम
करतात. प्रभाव अनेकदा नियंत्रण म्हणतात. हे सक्तीने नियंत्रण असणे आवश्यक नाही, परंतु सक्ती
करणे हे नियंत्रणाचे एक पैलू असू शकते. या विभागाचे उद्दीष्ट नियंत्रण नियंत्रण आणि सामहि ू क
वर्तनाची जटिलता यांच्यातील संबंध समजनू घेणे आहे.

वास्तविक मानवी श्रेणीबद्ध सस्ं था कठोर श्रेणीरचना नसतात, त्याच्ं यात पार्श्वक्रिया असतात ज्या
पदानक्र
ु म मागे टाकण्यासाठी नियंत्रण सक्षम करतात. तथापि, एक आदर्श नियंत्रण श्रेणीरचना यावर
लक्ष कें द्रित करून या सरं चनेचे स्वरूप समजनू घेणे शक्य आहे. अशा फोकसमळ ु े हुकूमशाही आणि
श्रेणीबद्ध सस्ं था, या नियंत्रण सरं चना आणि जटिल सामहिू क वर्तन यांच्यातील सबं ंध समजनू घेण्यात
मदत होईल. एका आदर्श वर्गीकरणात सर्व संप्रेषण आणि अशा प्रकारे क्रियाकलापांचे समन्वय हे
पदानक्र
ु मातनू के ले जाते.
चर्चेचे प्रमाणित करण्यासाठी, दोन नमनु ेदार उदाहरणांचा विचार करा: सैन्य शक्ती आणि कारखाना
उत्पादन. पारंपारिक सैन्य वर्तन ससु ंगत वागण्याच्या आमच्या चर्चेच्या जवळ आहे. ससु ंगत
हालचाली प्रमाणेच, सैन्यात एखाद्या व्यक्तीचे वागणे मर्यादित नमन्ु यांप्रमाणे के ले जाते. लाँग
मार्चसारखे वर्तन नमन्ु याचं ी पनु रावृत्ती उच्च प्रमाणात असते आणि यामळ ु े मोठ्या प्रमाणावर त्याचे
परिणाम होऊ शकतात. मग, बरे च लोक एकत्रितपणे मोठ्या प्रमाणात वर्तन करतात. हे मॉडेल
आधनि ु क लष्करी क्रियाकलापांच्या काही उदाहरणांवर लागू होत असतानाही, आधनि ु क सैन्य
दलांच्या क्रियांच्या विविधतेमळ ु े हे मॉडेल परु ातन सैन्य रोमन सैन्य किंवा अमेरिकन गृहयद्ध ु सैन्य
समजनू घेण्यासाठी अधिक चांगले होते.

सैन्याच्या कृ तींचा मोठ्या प्रमाणात परिणाम होण्याच्या हेतनू े रचना के ली गेली आहे, तरीही विशिष्ट
बाह्य परिस्थितीच्या प्रतिसादात त्या के ल्या पाहिजेत. जसजशी परिस्थिती बदलत आहे तसतसे कृ ती
देखील बदलल्या पाहिजेत. एक प्रतिसाद यंत्रणेची आवश्यकता आहे ज्यामध्ये संप्रेषणांचा समावेश
आहे ज्यामध्ये सामहि ू क वर्तन नियंत्रित होऊ शकतात. अशा प्रतिसादामध्ये सामान्यत: नियंत्रण
श्रेणीरचनाद्वारे थेट कारवाईचा समावेश असतो.

पारंपारिक औद्योगिक उत्पादन लाइन एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन सल ु भ करते. प्रत्येक व्यक्ती विशिष्ट
पनु रावृत्ती कार्य करते. पनु रावृत्ती कार्ये करणा many्या बर्‍याच व्यक्तींचा परिणाम एका विशिष्ट
उत्पादनाच्या मोठ्या सख्ं येच्या प्रतींमध्ये होतो. ही पनु रावृत्ती एखाद्या व्यक्तीच्या वर्तणकु ीच्या
प्रभावाचे प्रमाण वाढवते. तथापि, ससु ंगत वर्तन विपरीत, भिन्न व्यक्तींचे वर्तन समान नसते.
त्याऐवजी, व्यक्तीच्या क्रियाकलाप इतरांच्या समन्वयित असतात; समन्वय विद्यमान आहे जेणेकरून
मोठ्या प्रमाणात वर्तन उद्भवू शके ल. समन्वयाचा अर्थ असा आहे की भिन्न व्यक्तींचे वर्तन, एकसारखे
नसले तरी एकमेकांशी संबधि ं त आहेत. ससु ंगत हालचालीशी तल ु ना के ली जाते तेव्हा हे गंतु ागंतु
वाढवते आणि स्के ल कमी करते,परंतु त्यापेक्षा अगदी कमी पर्णू पणे स्वतंत्र व्यक्तींसाठी असेल.

जेव्हा एकत्रित कृ ती के ल्या जातात तेव्हा वेगवेगळ्या व्यक्तींचे समन्वय सनि

ु श्चित करण्याची गरज
नियत्रं णात उतरंडीवर मागण्या वाढवते. विशेषतः, हे महत्त्वपर्णू आहे की उत्पादन ओळीच्या सर्व
भागांचे वर्तन समन्वयित के ले जाणे आवश्यक आहे, जरी के ल्या जात असलेल्या कृ ती भिन्न आहेत.

कारखाना आणि सैनिकी मॉडेल्समधील समानता आणि फरक श्रेणीबद्ध नियंत्रणाची भमि
ू का समजनू
घेण्यासाठी संबधि
ं त आहेत. लष्करी दल, महानगरपालिका किंवा देशाच्या वेगवेगळ्या स्के लवर
वर्तन असते. मोठ्या प्रमाणावर, व्यक्तींच्या वागण्याचे बरे च तपशील स्पष्ट दिसत नाहीत. अतं र्ज्ञानाने,
एक नियत्रं ण श्रेणीरचना एका व्यक्तीस (नियत्रं क) सामहिू क वर्तन नियत्रि
ं त करण्यासाठी सक्षम के ली
गेली आहे, परंतु प्रत्येक व्यक्तीचे वर्तन थेट नाही. खरंच, एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन नियंत्रकास ठाऊक
नसते. सामहि ू क वर्तनावरील नियंत्रणावरील प्रत्येक भाषेच्या नियंत्रणामध्ये भाषांतरित के ले जावे
याची खात्री करण्यासाठी आवश्यक असलेली यत्रं णा आवश्यक आहे. नियत्रं ण श्रेणीरचनाचा हा
उद्देश आहे.

श्रेणीबद्धता, तथापि, सिस्टमच्या सामहि ू क आचरणाच्या जटिलतेच्या प्रमाणात मर्यादा घालते.

समन्वयाच्या प्रक्रियेत अधिक काळजीपर्वू क विचार के ल्यास हे समजले जाऊ शकते. पदानक्र ु म
प्रणालीच्या विविध भागांचे समन्वय सनि ु श्चित करण्यासाठी जबाबदार आहे. सिस्टमच्या लहान
भागास स्थानिक पातळीवर समन्वय ठे वण्यासाठी पदानक्र ु मातील निम्न पातळी जबाबदार असतात
आणि श्रेणीच्या उच्च स्तरावरील यत्रं णेच्या मोठ्या भागाचं े समन्वय करण्यासाठी जबाबदार असतात.
पदानक्र
ु माच्या प्रत्येक स्तरावर समन्वयाने के लेल्या कृ ती नियंत्रकाद्वारे हस्तांतरित के ल्या पाहिजेत.
अशा प्रकारे , नियंत्रकाच्या वागण्याने सिस्टमच्या इतर भागांवर सिस्टमच्या इतर भागांवर होणारे सर्व
प्रभाव प्रतिबिंबित के ले पाहिजेत.याचा अर्थ असा होतो की सिस्टमच्या एकत्रित क्रिया ज्यामध्ये
सिस्टमचे भाग सिस्टमच्या इतर भागांवर परिणाम करतात नियंत्रकापेक्षा अधिक जटिल असू शकत
नाहीत. मानवी वर्गीकरणात एकाच मनष्ु याने प्रतिनिधित्व करण्यासाठी सामहि ू क वर्तन इतके सोपे
असले पाहिजे.

साराश ं , सामहि
ू क वर्तनाची जटिलता नियंत्रक व्यक्तीच्या जटिलतेपेक्षा लहान असणे आवश्यक आहे.
ज्या लोकांचे सामहि ू क वर्तन एकाच व्यक्तीद्वारे नियंत्रित के ले जाते अशा लोकांचा समहू नियंत्रण
वापरणार्‍या व्यक्तीपेक्षा अधिक जटिल मार्गाने वागू शकत नाही. श्रेणीबद्ध नियत्रं ण सरं चना सामहि ू क
वर्तनाचे लक्षण आहेत जे एका व्यक्तीपेक्षा अधिक जटिल नसतात. एका संपर्णू मानवाची
श्रेणीबद्धतेबरोबर तलु ना करणे, श्रेणीबद्धता एखाद्या व्यक्तीच्या वर्तनाचे प्रमाण वाढवते, परंतु त्याची
गंतु ागंतु वाढवत नाही.

पार्श्वभमू ीच्या प्रभावांचे अस्तित्व वास्तविक मानवी संघटनांच्या संदर्भात या निष्कर्षांचा प्रतिकार
करते. हे बाजक ू डील नियंत्रणे मेंदतू ील न्यरू ॉन्समधील परस्परसंवादाचे मॉडेल तयार करण्यासाठी
वापरल्या जाणार्‍या वैचारिक नेटवर्क सारखेच आहेत. सामहि ू क आचरणावर वितरित नियत्रं णामळ ु े
कोणत्याही एका व्यक्तीच्या वर्तनापेक्षा सामहि ू क वर्तनाची मोठी जटिलता उद्भवू शकते. नेटवर्क
स्वतंत्र व्यक्तींपेक्षा वेगळे देखील आहेत. नेटवर्क ला आवश्यक आहे की व्यक्तींच्या गटांच्या वागण्याचे
समन्वय परस्पर प्रभावाद्वारे प्राप्त के ले जावे.
पर्यावरणीय गरजा आणि पर्णू ता
वेगवेगळ्या स्के लवर सिस्टमच्या वागण्याच्या जटिलतेची चर्चा स्वत: मध्येच सिस्टीम सोपी किंवा
जटिल का असावी हे स्पष्ट करत नाही. थर्मोडायनामिक्सच्या मते, एक वेगळी प्रणाली नेहमीच त्याचे
एन्ट्रॉपी वाढवते. एंट्रोपी हा विकृ तीचा एक उपाय आहे, हे सक्ष्ू मदर्शिकरित्या यादृच्छिक वर्तन आणि
साध्या सामहि ू क वर्तनशी सबं धि ं त आहे. सदु वै ाने आमच्यासाठी, जग एक वेगळी प्रणाली नाही.
सर्या
ू च्या उच्च तापमानामळ ु े ते आपल्याला प्रकाशाने प्रकाशित करते. या प्रकाशाची उर्जा जास्त
कमी प्रभावी तापमानात अवकाशात पन्ु हा दिली जाते. पृथ्वीच्या भौतिक गणु धर्मांसह उच्च ते कमी
तापमानात हा उर्जा प्रवाह, हवामान आणि पृथ्वीवरील जैविक आणि सामाजिक जीवनाचे सर्व जटिल
नमनु े सक्षम करते. ते सक्षम करतेवेळी, उर्जा प्रवाह जटिल प्रणाली कशा निर्माण होतात हे स्पष्ट करीत
नाही.वैयक्तिक शारीरिक, जैविक किंवा सामाजिक प्रणालींच्या दृष्टीने, एकूणच उर्जा प्रवाह
कालांतराने त्यांची रचना जपणारी संसाधने मिळवनू स्वतःला किंवा तत्सम संतती टिकवनू ठे वणार्‍या
अशा संस्थांच्या निवडीमध्ये भाषांतरित के ले जाते. त्याच्या सर्वात मल ू भतू स्वरुपात ही संकल्पना
(सहसा जैविक जीवांवर लागू होते) समतोल नसलेल्या शारीरिक, जैविक आणि सामाजिक प्रणालींना
लागू होते ज्यांचे वर्तन उर्जा प्रवाहात संरक्षित आहे. या प्रक्रियेबद्दल अजनू बरे च काही समजले
पाहिजे.ही सक ं ल्पना (सहसा जैविक जीवावं र लागू होते) समतोल नसलेल्या शारीरिक, जैविक आणि
सामाजिक प्रणालींना लागू होते ज्यांचे वर्तन उर्जेच्या प्रवाहाद्वारे संरक्षित आहे. या प्रक्रियेबद्दल अजनू
बरे च काही समजले पाहिजे.ही सक ं ल्पना (सहसा जैविक जीवांवर लागू होते) समतोल नसलेल्या
शारीरिक, जैविक आणि सामाजिक प्रणालींना लागू होते ज्यांचे वर्तन उर्जेच्या प्रवाहाद्वारे संरक्षित
आहे. या प्रक्रियेबद्दल अजनू बरे च काही समजले पाहिजे.

पर्यावरणाची स्थिती जीवनाच्या वर्तनाची पध्दतीवर यावी या मागणीसाठी जटिल वर्तनाची

आवश्यकता निर्माण होते. जगण्यासाठी, जीवनाचे वर्तन एखाद्या प्रकारे पर्यावरणाचे स्वरूप
प्रतिबिबिं त के ले पाहिजे. काही वर्तन नमन्ु यांचा परिणाम आवश्यक संसाधने मिळविण्यामध्ये होईल
तर इतर करणार नाहीत. पर्यावरण ही स्थिर व्यवस्था नाही आणि कालांतराने जीव पर्यावरणाला अशा
प्रकारे प्रतिसाद देतो की जीवाच्या आतं रिक रचनेनसु ार ठरविली जाते. एका विशिष्ट प्रमाणात
जीवाचा प्रतिसाद  निहित आहे त्या प्रमाणात त्याच्या वर्तन नमन्ु यात. एखाद्या जीवाच्या प्रतिसादाची
जटिलता त्याच्या वागणक ु ीच्या जटिलतेद्वारे दिली जाते. अधिक थेटपणे, स्वतत्रं आचरणाचं ी सख्ं या
स्वतंत्र पर्यावरणीय घटक / परिस्थितीशी संबधि ं त आहे जी जीव प्रभावीपणे प्रतिसाद देऊ शकते.
वातावरण एखाद्या जीवावर अवलंबनू असते या मागण्यांचे प्रमाणित करण्यासाठी, लक्ष्यित उद्दीष्ट
साध्य करणार्‍या अशा सिस्टमच्या किमान जटिलतेचा विचार करा (उदा. अस्तित्व) यशाची काही
निर्दिष्ट संभाव्यता. यशाची संभाव्यता कमी झाल्यामळ ु े कमीतकमी जीव जटिलता वाढते. लक्षात घ्या
की अनेक प्रकारच्या जैविक जीवासं ाठी, जीवाचं ी विशिष्ट सख्ं या बर्‍याच पिढ्या तल ु नेने स्थिर आहे.
तथापि, प्रति पालक संततीची सख्ं या एक ते लाखोंपर्यंत भिन्न असते. हे सचि ू त करते की एखाद्या
जीवाच्या यशस्वी अस्तित्वाची शक्यता ही पर्यावरणाची मागणी संबधि ं त जीवनाच्या जटिलतेशी
सबं धि
ं त सापेक्ष गतंु ागतंु आहे. पर्यावरणाच्या मागण्यापं ेक्षा कमी गतंु ागंतु असणार्‍या जीवामं ध्ये
परिस्थितीशी जळ ु वनू घेण्याची शक्यता कमी असते.
या यक्ति
ु वादानसु ार मानवी संघटनात्मक संरचनांमध्ये ऐतिहासिक बदलांच्या प्रक्रियेस समजणे सरू ु
करणे शक्य आहे. मानवी संघटना अशा वातावरणात अस्तित्त्वात असतात जे त्यांच्याकडे मागणी
करतात. जर या मागण्यांची गंतु ागंतु एखाद्या संस्थेच्या जटिलतेपेक्षा जास्त झाली तर संस्था अयशस्वी
होण्याची शक्यता आहे. अशा प्रकारे , जी संघटना टिकून राहिली आहेत त्यांच्याकडे या मागण्यांच्या
प्रमाणात पर्यावरणविषयक मागणीच्या जटिलतेस प्रतिसाद देण्यासाठी एक जटिलता असणे
आवश्यक आहे. परिणामी, स्पर्धेमळ ु े उत्क्रांतिक बदलाचे एक प्रकार उद्भवते. स्पर्धा प्रासंगिक आहे
कारण मानवाच्या सघं टनांसाठी, वातावरण स्वतः मानवाच्या संघटनांच्या बाहेर तयार होते. या
यक्ति
ु वादानसु ार,एखादी संस्था जटिलतेच्या वाढीसाठी स्वयं-सातत्यपर्णू प्रक्रियेची अपेक्षा करू शकते
जिथे संघटनांमधील स्पर्धेमळु े एखाद्या संस्थेचे वर्तन ज्या वातावरणात इतरांनी टिकून रहायला हवे
असे वातावरण बनते.

ऐतिहासिक प्रगती
अलिकडच्या वर्षांत कें द्रीय नियंत्रणावर जोर देणा central्या मानवी संघटनांनी नियंत्रणाचे अधिक
वितरण करून इतर संरचना बदलल्या आहेत किंवा त्यांचा मार्ग बदलला आहे. यामध्ये राजकीय
सस्ं था, मध्य आणि दक्षिण अमेरिके त हुकूमशाहीचे अधिक लोकशाही प्रणाल्यामं ध्ये पद्धतशीर
रूपांतरण, सोव्हिएट ब्लॉकचे तक ु डे होणे आणि मार्के ट आधारित अर्थव्यवस्था असलेल्या कम्यनि ु स्ट
देशांमध्ये सरकारी नियंत्रित अर्थव्यवस्थेची पनु र्स्थापना आणि पाश्चात्य अर्थव्यवस्थांमधील श्रेणीबद्ध
महामंडळांची पनु र्रचना यांचा यात समावेश आहे. निर्णय कार्यसंघ आणि प्रक्रिया आधारित
व्यवस्थापकीय धोरणे समाविष्ट करा. यापैकी बर्‍याच बदलांचा परिणाम सिस्टममध्ये होतो जेथे
सिस्टमच्या आशि ं क स्वतत्रं उपसमहू आणि बाजक ू डील "नेटवर्क " प्रभावामं धनू एकत्रित वर्तन होते.
नियंत्रण श्रेणीरचना अस्तित्त्वात असतानाही,गट निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेद्वारे बाजक ू डील परस्पर
संवाद अधिक प्रख्यात झाले आहेत. हे अधिक समजनू घेण्यासाठी, सभ्यतेचा इतिहास आणि प्रत्येक
सभ्यता आणि त्यास समाविष्ट असलेल्या व्यक्तींकडे पर्यावरणीय मागण्यांच्या जटिलतेचा विचार
करा. जटिलतेच्या परु ोगामी ऐतिहासिक वाढीचा अर्थ असा आहे की ज्या संस्था बदलत नाहीत त्यांचे
अस्तित्व टिकत नाही. हे चालू असलेल्या संक्रमणाच्या स्वरूपाचे वर्णन करणारे आहे. सामहि ू क
मानवी प्रणालींवर मागणीची जटिलता अलीकडेच एखाद्या माणसापेक्षा मोठी झाली आहे. एकदा हे
सत्य झाल्यानंतर, श्रेणीबद्ध यंत्रणा यापढु े स्वतंत्र आचरणासाठी आवश्यक समन्वय लादण्यास सक्षम
नाही. त्याऐवजी, नेटवर्क ची वैशिष्ट्ये परस्पर संवाद आवश्यक आहेत.संस्कृ तीचा इतिहास आणि
प्रत्येक सभ्यता आणि त्यामध्ये समाविष्ट असलेल्या व्यक्तींवर पर्यावरणीय मागणीच्या जटिलतेचा
विचार करा. जटिलतेच्या परु ोगामी ऐतिहासिक वाढीचा अर्थ असा आहे की ज्या संस्था बदलत
नाहीत त्याचं े अस्तित्व टिकत नाही. हे चालू असलेल्या सक्र ं मणाच्या स्वरूपाचे वर्णन करणारे आहे.
सामहि ू क मानवी प्रणालींवर मागणीची जटिलता अलीकडेच एखाद्या माणसापेक्षा मोठी झाली आहे .
एकदा हे सत्य झाल्यानंतर, श्रेणीबद्ध यंत्रणा यापढु े स्वतंत्र आचरणासाठी आवश्यक समन्वय
लादण्यास सक्षम नाही. त्याऐवजी, नेटवर्क ची वैशिष्ट्ये परस्पर सवं ाद आवश्यक आहेत.सस्ं कृ तीचा
इतिहास आणि प्रत्येक सभ्यता आणि त्यामध्ये समाविष्ट असलेल्या व्यक्तींवर पर्यावरणीय मागणीच्या
जटिलतेचा विचार करा. जटिलतेच्या परु ोगामी ऐतिहासिक वाढीचा अर्थ असा आहे की ज्या सस्ं था
बदलत नाहीत त्यांचे अस्तित्व टिकत नाही. हे चालू असलेल्या संक्रमणाच्या स्वरूपाचे वर्णन करणारे
आहे. सामहि ू क मानवी प्रणालींवर मागणीची जटिलता अलीकडेच एखाद्या माणसापेक्षा मोठी झाली
आहे. एकदा हे सत्य झाल्यानतं र, श्रेणीबद्ध यत्रं णा यापढु े स्वतत्रं आचरणासाठी आवश्यक समन्वय
लादण्यास सक्षम नाही. त्याऐवजी, नेटवर्क ची वैशिष्ट्ये परस्पर संवाद आवश्यक आहेत.हे चालू
असलेल्या सक्र ं मणाच्या स्वरूपाचे वर्णन करणारे आहे. सामहि ू क मानवी प्रणालींवर मागणीची
जटिलता अलीकडेच एखाद्या माणसापेक्षा मोठी झाली आहे. एकदा हे सत्य झाल्यानंतर, श्रेणीबद्ध
यंत्रणा यापढु े स्वतंत्र आचरणासाठी आवश्यक समन्वय लादण्यास सक्षम नाही. त्याऐवजी, नेटवर्क ची
वैशिष्ट्ये परस्पर सवं ाद आवश्यक आहेत.हे चालू असलेल्या सक्र ं मणाच्या स्वरूपाचे वर्णन करणारे
आहे. सामहि ू क मानवी प्रणालींवर मागणीची जटिलता अलीकडेच एखाद्या माणसापेक्षा मोठी झाली
आहे. एकदा हे सत्य झाल्यानतं र, श्रेणीबद्ध यत्रं णा यापढु े स्वतत्रं आचरणासाठी आवश्यक समन्वय
लादण्यास सक्षम नाही. त्याऐवजी, नेटवर्क ची वैशिष्ट्ये परस्पर संवाद आवश्यक आहेत.

इतिहासाच्या पनु रावलोकनात, श्रेणीबद्धतेचा विकास प्रगतीशीलपणे अधिक जटिल वर्तन सक्षम
करण्यासाठी पाहिले जाऊ शकते. दोन घटक महत्वाचे आहेत, क्रमाक्रमाने लहान शाखांचे प्रमाण
आणि बाजक ू डील परस्परसवं ाद. दोघाचं े खाली वर्णन के ले जाईल. या विकासाचे दोन परू क पैलू
देखील आहेत, वैयक्तिक पातळीवर जटिलता आणि सामहि ू क पातळीवर जटिलता. सर्वसाधारणपणे,
या गंतु ागंतु थेट संबंधित नाहीत. नियंत्रण पदानक्र
ु मणाच्या संदर्भात, तथापि, एकत्रित वर्तन वाढत्या
जटिलतेसह वैयक्तिक आचरणाची जटिलता वाढते. वैयक्तिक आचरणांची जटिलता / विविधता
पदानक्रु मातनू आलेल्या अडचणींचे थेट वर्णन करीत नाही. सामहि ू क वर्तनाची जटिलता नियंत्रण
श्रेणीरचनामळ
ु े आलेल्या अडचणींचे वर्णन करते,या वर्तनांवर नियंत्रण ठे वणे ही कें द्रीय नियंत्रणाची
भमि ू का आहे.
अगदी प्राचीन इतिहासापासनू रोमन साम्राज्याचा नाश होईपर्यंत, साम्राज्यांनी वेगवेगळ्या छोट्या
राज्यांची जागा घेतली जी मानवांच्या अद्याप लहान सघं टनांच्या एकत्रिकरणाच्या प्रक्रियेत विकसित
झाली होती. या प्रणालींमध्ये वापरल्या जाणार्‍या नियंत्रणाची मात्रा वेगवेगळी होती, परंतु मोठ्या
प्रमाणात कें द्रिय नियत्रि
ं त प्रणालींकडील प्रगती दिसनू येते. स्वतत्रं व्यक्ती आणि ससु गं त वर्तन
यांच्यातील फरक विषयी आमच्या चर्चेनसु ार ही प्रक्रिया लष्करी शक्तीने चालविली.

खरंच, प्राचीन साम्राज्यांच्या काळात, मोठ्या प्रमाणात मानवी प्रणाली तल ु नेने सोपी वागणक ू
अमं लात आणत असत, आणि व्यक्तींनी तल ु नेने सोपी वैयक्तिक कामे के ली होती जी बर्‍याच
व्यक्तींनी मोठ्या प्रमाणावर परिणाम होण्यासाठी वारंवार के ली होती. हे निरीक्षण शिपाई सैन्य तसेच
शेती, खाणी किंवा बांधकामात काम करणा slaves्या गल ु ामांनाही लागू आहे. मोठ्या सैन्याद्वारे
नियत्रि
ं त असलेल्या प्राचीन साम्राज्याचं े प्रमाण तसेच बाधं कामाच्ं या मोठ्या प्रकल्पाचं े प्रमाण आज
के ले तर प्रभावी ठरे ल. मोठ्या प्रमाणात व्यक्तींचा सहभाग असल्यामळ ु े , उर्जा आणि तंत्रज्ञानाच्या
आधनि ु क स्त्रोतांशिवाय, क्रियाकलापांचे प्रमाण शक्य होते. तथापि, क्रियाकलापांचे स्वरूप इतके
सोपे होते की एक व्यक्ती मोठ्या सख्ं येने लोकानं ा मार्गदर्शन करू शकते. अशाप्रकारे , पदानक्र ु मामं ध्ये
शाखांचे प्रमाण मोठे होते:प्रत्येक नियंत्रक मोठ्या सख्ं येने व्यक्तींचा कारभार पाहत होता.

जसजशी वेळ जसजशी वाढत गेली तसतसे व्यक्तींच्या वागणक ु ीत त्यांचे सामहि
ू क कार्य के ले गेले.
वैयक्तिक आचरणांची वाढती वैविध्यता म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या प्रमाणात पाहिल्या जाणार्‍या
संपर्णू यंत्रणेच्या जटिलतेमध्ये वाढ. यामळु े , स्थानिक नियंत्रणाचा उपयोग करण्याच्या व्यवस्थापनाचे
स्तर जोडून शाखांचे प्रमाण कमी करणे आवश्यक होते. उच्च स्तरीय व्यवस्थापनांद्वारे
पाहिल्याप्रमाणे, प्रत्येक थर वागणक ु ीचे सल ु भ करते जेथे एक व्यक्ती त्यावर नियत्रं ण ठे वू शकते.
पदानक्र ु म व्यवस्थापनाकडे वरून माहितीच्या संप्रेषणाची यंत्रणा म्हणनू कार्य करते. भमि ू का देखील
एक फिल्टरिंगची आहे, जिथे जाताना माहितीचे प्रमाण कमी होते. उलटपक्षी, वरुन खाली असलेल्या
आज्ञा पदानक्र ु म खाली जाण्याच्या मार्गावर विस्तृतपणे (अधिक जटिल बनविल्या जातात).एखाद्या
व्यक्तीच्या प्रमाणात सामहिु क वर्तणक ु ीची गंतु ागंतु वाढत असताना, नियंत्रण संरचनेचे शाखांचे प्रमाण
कमी आणि लहान होते जेणेकरून एका व्यक्तीच्या व्यवस्थापकाद्वारे कमी व्यक्ती निर्देशित के ल्या
जातात आणि व्यवस्थापनाच्या थरांची संख्या वाढते. अशा ब्रँचिगं स्ट्रक्चर्सच्या निर्मितीमळ ु े व्यक्तींचे
अतं र्निहितपणे अधिक जटिल स्थानिक वर्तन आणि सामहि ू क वर्तन देखील मोठ्या जटिलतेस
अनमु ती देते.
औद्योगिक क्रांतीनंतर संघटनात्मक वर्तनातील जटिलतेत सर्वात नाट्यमय वाढ झाली. नवीन उर्जा
स्त्रोताचं ा वापर आणि स्वयचं लितरित्या आणि त्यातच मोठ्या प्रमाणात वर्तन सक्षम के ले. यामळु े,
मानवी यंत्रणेच्या उच्च जटिलतेचे वर्तन सक्षम के ले कारण वर्गाचे कार्य मोठ्या प्रमाणात वाढविणे
कार्य पनु रावृत्तीऐवजी उर्जेच्या वापराद्वारे के ले जाऊ शकते.

ज्या क्षणी सामहि ू क गंतु ागंतु एखाद्या व्यक्तीच्या जटिलतेपर्यंत पोहोचते, जटिलतेच्या वाढीच्या
प्रक्रियेस श्रेणीबद्ध रचनाच्ं या मर्यादा आढळतात. श्रेणीबद्ध सरं चना उच्च जटिलता प्रदान करण्यास
सक्षम नाहीत आणि पार्श्वभमू ीच्या परस्परसंवादाद्वारे प्रभत्ु व असलेल्या संरचनांना मार्ग देणे आवश्यक
आहे. एक श्रेणीक्रम नेटवर्क च्या वागणक ु ीशी बर्‍याच प्रकारे साम्य असणार्‍या व्यक्तींच्या वागण्यात
सहसंबंध निर्माण करते. पदानक्र ु म एक प्रकारचे मचान आहे. संक्रमणाच्या बिंदवू र, नियंत्रण ठे वणे
अशक्य होते, म्हणनू व्यवस्थापन प्रभावीपणे सिस्टमच्या कार्यात्मक बाबींपासनू घटस्फोट घेते.
नियत्रं ण कार्याची जागा घेणारी पार्श्वभमू ीची परस्परसवं ाद श्रेणीबद्ध रचनामं ध्ये उपस्थित आहेत,
तथापि,जेव्हा सामहि ू क वागणक ु ीच्या उच्च जटिलतेमळ ु े श्रेणीबद्ध नियंत्रण रचना अयशस्वी होते तेव्हा
ते आवश्यक होतात. पदानक्र ु मवरील प्रणालीचे जितके अधिक अवलंबनू असेल तितके जास्त
नाट्यमय बदल नंतर घडतील.

बाजक ू डील परस्परसवं ादी वर्तनातील परस्पर सबं धं साध्य करतात जे यापर्वी ू व्यवस्थापनाने तयार
के ले होते. अशा यंत्रणा सरू ु के ल्यानसु ार व्यवस्थापनाचे थर काढले जाऊ शकतात. संक्रमणाच्या
दरम्यान, पदानक्र ु म प्रणालीच्या वागणक ु ीच्या उत्तरोत्तर अधिक मर्यादित बाबींवर नियत्रं ण ठे वतो.
नियंत्रण श्रेणीरचनाद्वारे स्थापित के लेल्या काही वर्तन नमनु े प्रभावी असू शकतात; सिस्टममधील
गंतु ागंतु वाढणे म्हणजे वर्तन बदलण्याद्वारे च इतरांना येऊ शकत नाही. या बदलांमध्ये समन्वय यंत्रणा
स्वतः आहेत, ज्यामध्ये बदल करणे आवश्यक आहे. असा यक्ति ु वाद के ला जाऊ शकतो की हे चित्र
आधनि ु क कॉर्पोरे शनच्या गतीशीलतेचे बरे च वर्णन करते. व्यवस्थापनाचे उच्च स्तर महामंडळाच्या
उत्पादनाच्ं या बाबीऐवजी वित्तीय नियत्रं णाकडे वळले आहेत. अलीकडच्या वर्षात,कॉर्पोरे ट
डाउनसाइजिंग बहुतेकदा मख्ु यत: मध्यम व्यवस्थापनाच्या खर्चावर होते, परिणामी वेतनश्रेणी कमी
होते आणि उत्पादनात थोडा बदल होतो. कॉरपोरे ट पनु र्रचनांनी सरू ु के लेल्या निर्णय संघांद्वारे
श्रेणीबद्ध नियत्रं णाची जागा घेतली गेली आहे; आणि कॉर्पोरे शनचे पनु रिक्षण करण्याने श्रेणीबद्ध
नियंत्रणावर अवलंबनू नसलेल्या कार्य संबंधित प्रक्रियेच्या विकासावर लक्ष कें द्रित के ले आहे.

या यक्ति
ु वादाचा उपयोग करून कम्यनि ु झमपासनू कॉर्पोरे ट पदानक्र
ु मांपर्यंतच्या नियंत्रण रचना
अलिकडच्या काळात त्यांची आवश्यक कार्ये का करू शकत नाहीत हे समजनू घेणे सोपे आहे.
जोपर्यंत व्यक्तींचे क्रियाकलाप एकसारखे होते आणि त्यांचे वर्णन सहजपणे के ले जाऊ शकते,
उदाहरणार्थ, सलग निघालेले सैनिक, किंवा वारंवार उत्पादन करणार्‍या आणि साध्या
क्रियाकलापाच्ं या सचं ाद्वारे एक उत्पादन करणारे कामगार उत्पादन करणारे (बाहुलीवर डोळे
चिकटवनू , बोल्टमध्ये पेचणे) नियंत्रण प्रयोग के ला जाऊ शकतो. एखाद्या व्यक्तीच्या क्रियाकलापांचे
प्रदीर्घ कालावधीसाठी एकदा निर्दिष्ट के ले जाऊ शकते आणि सामहि ू कतेच्या एकूण वर्तनाचे फक्त
वर्णन के ले जाऊ शकते. सामहि ू क वर्तन सोपी होते; एका साध्या उत्पादनाचे वर्णन आणि त्याचे
उत्पादन दर याचा सारांश घेऊन ते सारांशित के ले जाऊ शकते. याउलट,जेव्हा व्यक्तींच्या
क्रियाकलाप असे अनेक उत्पादने तयार करतात ज्याचं े वर्णन गतंु ागतंु ीचे असते तेव्हा कें द्रीय नियत्रं ण
कार्य करू शकत नाही; जेव्हा उत्पादन रे षा बर्‍याच वेगवेगळ्या उत्पादनांच्या उत्पादनासाठी मोठ्या
प्रमाणात पावले वापरतात; जेव्हा वेळेत उत्पादने वेगाने बदलतात; आणि बाजारपेठा वेगाने बदलतात
कारण ते स्वतःच वेगळ्या आणि वेगाने बदलणार्‍या क्रियाकलाप असलेल्या व्यक्तींची स्थापना
करतात.

स्त्रोत वाटप समन्वय साधणार्‍या बाजारापासनू मानवी क्रियाकलापांचे समन्वय साधणारी नेटवर्क
वेगळे करणे उपयक्त ु आहे. बाजारपेठ ही एक वेगळी प्रकारची प्रणाली आहे ज्याचा परिणाम अनेक
व्यक्तींच्या स्वतंत्र कृ तींवर आधारित उदयोन्मखु सामहि ु क वर्तन देखील होतो. स्टॉक एक्स्चेंज किंवा
कमोडिटी मार्के ट्स सारख्या मार्के ट्स वेगवेगळ्या अनप्रु योगांमध्ये त्यांच्या वापराचे गतिकरित्या
बदलणार्‍या मल्ू यानसु ार ससं ाधनाचं े वाटप (भाडं वल, कामगार आणि साहित्य) समन्वय करतात.
अनेक एजंट्स (व्यक्ती, कॉर्पोरे शन आणि एकूण फंड) च्या क्रियांद्वारे बाजारपेठा कार्य करतात. प्रत्येक
एजंट स्थानिक उद्दीष्टांच्या मर्यादित संचानसु ार कार्य करतो, तर सामहि ू क वर्तन अनेक उपयोगांद्वारे
संसाधनांच्या हस्तांतरणास समन्वय साधू शकतो.बाजारपेठा नेटवर्क पेक्षा वेगळी असतात कारण ते
असे मानतात की एकाच संसाधनासंदर्भात सर्व एजंटांमधील परस्परसंवादाचा सारांश एकाच वेळेवर-
आधारित चल द्वारे के ला जाऊ शकतो जो सबं धि ं त ससं ाधनाचे मल्ू य आहे.
जटिल आर्थिक प्रणालीच्या कें द्रीय नियत्रं णाची समस्या स्पष्ट करण्यासाठी ससं ाधन वाटपाच्या
समस्येची उदाहरणे विचारात घ्या. एखाद्या देशाला तेलाचा परु वठा हे त्याचे एक उदाहरण असू
शकते. एखाद्याला तेलाचा परु वठा करण्यासाठी, वेगवेगळ्या वापरकर्त्यांची आवश्यक प्रमाणात
आणि वेळा, वेगवेगळ्या परु वठादाराच्ं या क्षमता आणि उपलब्ध वाहतक ू आणि साठवण विचारात
घेणे आवश्यक आहे. जरी एखाद्याने असे सचि ू त के ले असेल की एखादा संगणक प्रोग्राम वाटप करू
शकतो, ज्यास औपचारिकरित्या कठीण सगं णकीय समस्या म्हणनू ओळखले जाते, तर डेटाचे इनपटु
आणि आउटपटु बहुतेकदा ही शक्यता दरू करते. अशा वाटप समस्येचे एक महत्त्वपर्णू वैशिष्ट्य म्हणजे
तेथे लहान आणि मोठे परु वठा करणारे आणि लहान आणि मोठे दोन्ही वापरकर्ते आहेत. स्वतंत्र
वापरकर्त्यांची सख्ं या आणि त्यांच्या आवश्यकतांमध्ये बदल वाढत असतानावाटप समस्या सोडवणे
अशक्य होते. त्याच वेळी, एक लक्षणीय कार्यक्षमतेसह हे वाटप करण्यास बाजार प्रभावी आहे.

एक अधिक परिचित उदाहरण, जे बर्‍याच मार्गांनी अधिक ठळक आहे, ते महानगर भागाला अन्न
परु वठा करण्याची समस्या आहे. अन्नाचा परु वठा हा बाजार नव्हे तर बाजारपेठेच्या संरचनेवर
आधारित नेटवर्क आहे. महानगरात शेकडो ते हजारो लहान आणि मोठ्या सपु रमार्के ट्स आहेत,
हजारो ते दहाो हजार रे स्टॉरंट्स आहेत ज्या प्रत्येकाची विशिष्ट आवश्यकता आहे ज्या चागं ल्या
परिस्थितीत विशिष्ट किंवा सरासरी आवश्यकतेपक्ष े ा तत्काळ आवश्यकतांनी (मागणीनसु ार) निर्दिष्ट
के ल्या जाव्यात. वेळ खाद्यपदार्थांचे परु वठा करणारे देखील बरे च आहेत आणि निसर्गात भिन्न
आहेत. खाद्यपदार्थाच्या वेगवेगळ्या प्रकारांवर देखील विचार करा: उत्पादन, कॅ न के लेला माल, बेक
के लेला माल इत्यादी. प्रत्येकाची वाहतक ू व साठवणक ु ीच्या आवश्यकता वेगवेगळ्या मर्यादांच्या
अधीन आहेत. अनेक प्रकारची वाहने आणि वाहतक ु ीचे प्रकार इतर अनेक सभं ाव्यतेचे प्रतिनिधित्व
करतात.बाजारपेठ-आधारित यंत्रणा स्पष्टपणे अडथळा न आणता आणि त्रटु ींच्या मार्जिनसह अन्न
परु वठा आवश्यक समन्वय साधते. दररोज उपलब्धता सक्षम करणार्‍या शहराला अन्न परु वठा
करण्याच्या डायनॅमिक नृत्यचा विचार करणे आश्चर्यकारक आहे. जरी मोठ्या सपु रमार्के ट चेन आहेत
ज्या स्वत: मोठ्या परु वठा प्रणालीचे समन्वय करतात, एकूणच परु वठा प्रणाली त्याहूनही जास्त आहे.
प्रयत्नाचं े हे समन्वय बर्‍याच व्यक्तींच्या क्रियेवर अवलबं नू असते हे समजनू घेण्यामळ ु े जटिल
सामहि ू क वर्तन सक ं ल्पनेला अर्थ प्राप्त होतो. कें द्रीय नियंत्रित प्रणालीमध्ये ससु ंगत आणि परु े सा
अन्नपरु वठा का त्रास होईल हेदख े ील समजू शकते. अशा परु वठा समस्येवर नियंत्रण ठे वण्याची आशा
बाळगण्यासाठी फक्त काही स्टोअरमध्ये काही उत्पादनांना परवानगी देणे सोपे करावे
लागेल.कम्यनि ु स्ट राजवटीत अन्न परु वण्याच्या ही सप्रु सिद्ध वैशिष्ट्ये होती. ते अशा प्रकारच्या
सरकारच्या सामान्य आर्थिक अकार्यक्षमतेचे प्रतिबिबि ं त करताना दिसले. या सदं र्भात कनेक्शन
अगदी थेट आहे. अन्नपरु वठ्याच्या संदर्भात वाटप समस्येचा विचार करता कें द्रीय नियंत्रणाशी
संबंधित समस्या स्पष्ट होऊ शकतात, परंतु समान व तर्क विविध आणि संसाधनांचे वाटप आणि
मोठ्या आणि लहान कंपन्यांमधील समन्वय समस्यांस लागू के ले जाऊ शकते.मोठ्या आणि लहान
कॉर्पोरे ट्समधील विविध संसाधन वाटप आणि इतर समन्वय समस्यांसाठी समान वितर्क लागू के ले
जाऊ शकते.मोठ्या आणि लहान कॉर्पोरे ट्समधील विविध ससं ाधन वाटप आणि इतर समन्वय
समस्यांसाठी समान वितर्क लागू के ले जाऊ शकते.

शेवटी, कें द्रिय नियंत्रित मानवी सघं टनांमध्ये गायब होणे किंवा नाट्यमय बदलांचा अर्थ असा आहे
की मानवाच्या संग्रहातील आचरणे व्यक्तिद्वारे नियंत्रित होण्यासाठी परु े से सल
ु भ करत नाहीत. एखाद्या
व्यक्तीकडून मोठ्या आणि मोठ्या प्रमाणात लोकांच्या संग्रहात परु ोगामी सरलीकरणाऐवजी
आपल्याकडे उलट, एक वाढती गतंु ागतंु असते जी पर्यावरणाच्या मागण्याच्ं या वाढत्या जटिलतेशी
जोडली जाते. यामळ ु े एखाद्या व्यक्तीस सामहि
ू क वागणक ू प्रभावीपणे नियंत्रित करणे अशक्य होते.
कॉर्पोरे ट अपयशास कारणीभतू ठरणा management्या व्यवस्थापकीय चक ु ांसाठी विशिष्ट
व्यक्तींचा दोष लावला जात असताना, येथे के लेल्या विश्ले षणावरून असे दिसनू येते की या
परिस्थितीत व्यवस्थापनासाठी चक ु ा करणे अपरिहार्य आहे.
अखेरीस, शैक्षणिक दृष्टिकोनातनू , मानवी संस्कृ ती किंवा त्यातील विविध भागांमधील राजकीय,
सामाजिक किंवा आर्थिक वर्तन समजनू घेण्यास इच्छुक असणार्‍यांसाठी, बरे च महत्त्वपर्णू परिणाम
आहेत. उच्च सामहि ू क जटिलता सचि ू त करते की व्यक्ती म्हणनू आपण सामहि ू क वर्तन पर्णू पणे
समजण्यास अक्षम आहोत. याचा अर्थ असा नाही की अतं र्दृष्टी आणि आशि ं क समज अशक्य आहे.
तथापि, एका जटिल प्रणालीमध्ये बर्‍याच वेगवेगळ्या स्के ल्सचे अस्तित्व असे सचि ू त करते की अशा
प्रणालींचे मॉडेलिंग किंवा विचार करण्याकडे दोन पारंपारिक दृष्टीकोन प्रभावी असू शकत नाही. प्रथम
असे गृहित धरते की एकत्रित वर्तन पर्णू पणे मोठ्या प्रमाणात परस्परसंवादावरून समजले जाऊ शकते;
विशेषतः, देशांमधील परस्परसंवादाचे वर्णन.दसु रा गृहित धरतो की सिस्टमला त्याच्या सर्वात लहान
घटकांमध्ये विघटित करून आणि वैयक्तिक वर्तनावर आधारित मॉडेल विकसित करून सामहि ू क
वर्तन समजू शकते. सिस्टमच्या प्रत्येक भौतिक घटकाचं े सपं र्णू तपशील सामहि ू क प्रणालीच्या वर्तनचे
वर्णन करे ल, तथापि, असे संपर्णू तपशील अशक्य आहे. सर्व वैयक्तिक आचरणांचे मॅपिंग किंवा
नक्कल करणे हे आहे  समजनू घेण्यासाठी एक दृष्टीकोन म्हणनू कुचकामी . हा कमीपणावादी
दृष्टिकोन, ज्यावर बर्‍याच वैज्ञानिक विचारांवर वर्चस्व आहे, आम्हाला समजनू घेऊ इच्छित
असलेल्या जटिल सामहि ू क वर्तनांसाठी आवश्यक असलेल्या मोठ्या प्रमाणात परस्परसंबंधांचे महत्त्व
विचारात घेत नाही. प्रभावी मॉडेल्सनी वर्णन तयार के ले पाहिजे ज्यात सिस्टमची वागणक ू आणि
पर्यावरण आणि सिस्टमच्या गणु धर्मांमधील इटं रप्ले या दोन्ही गोष्टींचा हिशेब आहे. याव्यतिरिक्त, ते
सिस्टमचे डायनॅमिक वर्तन नमनु े आहेत जे समजनू घेणे आवश्यक आहे.

संघटना म्हणनू मानवी नागरीकरण

जागतिक स्तरावर मानवी सभ्यतेचे परस्परावलबं न जगाच्या एका भागामध्ये स्थानिक कृ तींनी
जागतिक वर्तनावर परिणाम घडविलेल्या अनेक मार्गांनी दिसनू येते. लष्करी कृ तींपासनू ते
मानवतावादी मदतीपर्यंतच्या स्थानिक प्रतिसादाने स्थानिक संवादांची जागा घेतली आहे. या चर्चेत
अतं र्निर्भरता वेगवेगळ्या प्रकारे आणि विविध स्के लवर व्यक्तींवर परिणाम करते हे ओळखणे होय.
उदाहरणार्थ, १ 1990 1990 ० मध्ये इराकने कुवैतच्या हल्ल्याला जागतिक लोकसंख्येच्या अगदी
अल्प प्रमाणात सामील करूनही जाहीर जागतिक प्रतिसाद दिला. १ 1970 s ० च्या दशकात तेल
प्रतिबंध आणि ओपेकच्या परिणामामळ ु े मध्य-पर्वेू कडून तेलपरु वठा होण्याच्या जागतिक परिणामाचे
स्पष्टीकरण झाले आणि त्या त्या क्षेत्राच्या सततच्या जागतिक चितं ेतनू हे दिसनू येते. इतर पॅसिफिक
रिम राष्ट्राच्ं या निर्यातीचा वाढता परिणाम जपानमधील वाहन उद्योग आणि ग्राहक इलेक्ट्रॉनिक्सच्या
उत्पादनाच्या जगातील ग्राहक, महामंडळे आणि अर्थव्यवस्थांवर होणा impact्या परिणामाचे
कौतक ु के ले आहे. उत्पादनाच्ं या परु वठ्यात अडथळा आणणे, अगदी कोबेमधील भक ू ं पानतं र काही
प्रमाणात विस्कळीत झाल्याचा जागतिक परिणाम होऊ शकतो.

अण्वस्त्राच्ं या विकासाद्वारे एखादा छोटासा देश ज्या संभाव्य परिणामास कारणीभतू ठरू शकतो, हा
उत्तर कोरियामधील घटनांना जागतिक प्रतिसाद देताना नक ु ताच स्पष्ट झाला आहे. अणु शक्तीच्या
शस्त्रास्त्रेच्या अण्वस्त्राच्ं या वापरामळ
ु े उद्भवू शकणारा व्यापक नाश चागं लाच ओळखला जाऊ
शकतो. कोलबि ं यासारख्या जगाच्या विशिष्ट भागात औषधांचे उत्पादन जगातील इतर अनेक
क्षेत्रातील व्यक्ती आणि जनतेशी प्रासंगिक आहे. सोमालिया, बोस्निया आणि रवांडामधील
सामाजिक व्यत्यय आणि संघर्षाच्या अलीकडील वेगवेगळ्या घटनांमध्ये जगाच्या तल ु नेने दरू
असलेल्या स्थानांपेक्षा सामाजिक व्यत्ययाबद्दल जागतिक प्रतिसाद दर्शविला जातो. द्वितीय
विश्वयद्धु ानतं र विविध स्थानिक सघं र्षांना जागतिक महत्त्व आणि लक्ष प्राप्त झाले आहे, उदा. कोरिया,
व्हिएतनाम आणि मध्य पर्वू .

१ 1970 s ० च्या दशकात इराण आणि १ 1990 1990 ० च्या दशकात दक्षिण आफ्रिकासारख्या
विविध देशांमधील सरकारमधील बदल जागतिक प्रभाव आणि परिणामाच्या वातावरणामध्ये
उद्भवले. दक्षिण आफ्रिके चे उदाहरण विशेष स्वारस्य आहे कारण जागतिक प्रभाव (बहिष्कार) बाह्य
ससु ंवादाऐवजी अतं र्गत नागरी हक्कांवर आधारित आहे. आफ्रिके तील दष्ु काळाला उत्तर देणारी
जागतिक मदत आणि जगातील इतर भागात भक ू ं प व परू ही स्थानिक घटनानं ा जागतिक
पातळीवरील प्रतिक्रियेचे संकेत आहेत. इटली आणि इग्ं लंड, मेक्सिको आणि १ 1990 1990 ० च्या
दशकात चलनाच्या मल्ू यांच्या चढउतारांचा परिणाम जागतिक चलन बाजाराच्या सामर्थ्याने स्पष्ट
झाला आहे.

ही उदाहरणे सद्यस्थितीत राष्ट्रीय स्तरावर घडून येणा effects्या घटनाचं ा जागतिक परिणाम कसा
होऊ शकतात हे स्पष्ट करतात. तथापि, छोट्या-छोट्या इव्हेंटचा जागतिक परिणाम देखील होऊ
शकतो. जागतिक परस्परावलंबनाच्या अभिव्यक्तींपैकी एक म्हणजे उत्पादन उत्पादन आणि
उपयोगाचे विस्तृत भौगोलिक वितरण. उत्पादन तयार करण्यात कच्चा माल, भांडवल, डिझाइन,
असेंब्ली आणि मार्के टिंग यांचा समावेश असतो. आज प्रत्येकाची उत्पत्ती जगाच्या भिन्न भागात
किंवा बर्‍याच ठिकाणी देखील होऊ शकते. दहापैकी एक देशातील एखाद्या कारखान्याच्या
नक
ु सानाचा परिणाम महामंडळाच्या उत्पादनावर महत्त्वपर्णू परिणाम होऊ शकतो. वैयक्तिक कंपन्या
विशिष्ट उत्पादनांचे प्राथमिक परु वठादार असू शकतात, यामळ
ु े संपर्णू जगातील व्यक्तींच्या जीवनावर
याचा परिणाम होऊ शकतो.

एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीवर जगाच्या परिणामाबद्दल विचार करण्यासाठी एखाद्याने विशेषज्ञ असणे
आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, बोस्टन क्षेत्रातील बहुतांश विद्यापीठांमध्ये जगभरातील विद्यार्थ्यांच्या
ओघाचा विचार करा आणि यामळ ु े विद्याशाखा, विद्यार्थी आणि बोस्टन क्षेत्राच्या अर्थव्यवस्थेवर
कसा परिणाम होतो तसेच बोस्टनच्या अस्तित्वावर त्याचा कसा परिणाम होतो याचे विश्ले षण करा.
आणखी विशेष म्हणजे, दोघेही जेव्हा बोस्टनमध्ये एकत्र येतात तेव्हा जगाच्या एका भागातील
विद्यार्थी जगाच्या दसु र्‍या भागातील एखाद्या विद्यार्थ्यावर कसा परिणाम करू शकतो हे विचारा.
किंवा, जगातील कित्येक भागांमधनू आलेल्या विद्यार्थ्यांवर वैयक्तिक शिक्षकांचा कसा प्रभाव पडतो
आणि जगाच्या कित्येक भागांतनू येणा students्या विद्यार्थ्यांचा एखाद्या विद्याशाखा सदस्यावर
कसा परिणाम होतो. हे प्रश्न विचारणे देखील आता सपं र्णू जगात अस्तित्त्वात असलेल्या वैयक्तिक
पातळीवरचे परस्परावलंबन दर्शवते. शिवाय,टेलिफोन, ग्लोबल मास मीडिया, आतं रराष्ट्रीय जर्नल्स
आणि कॉन्फरन्स आणि अलिकडे इटं रनेटच्या माध्यमातनू थेट माहितीच्या देवाणघेवाणीच्या
प्रभावांसाठी परस्परावलंबनाच्या या वर्णनाचा तपशील अद्याप मोजला गेला नाही.

जागतिक मानवी सभ्यतेचे परस्परावलंबन स्वतंत्रपणे सातत्याने आपल्या वैयक्तिक सामाजिक

वातावरण आणि संपर्णू मानवी सभ्यतेच्या वागणक
ु ीशी संबधि
ं त आहे.
सामाजिक आणि आर्थिक प्रणालींमध्ये होत असलेल्या अतं र्गत संरचनात्मक बदलांशी संबंध जोडणे
देखील शक्य आहे. जटिल सामहि ू क वर्तन प्रदर्शित करणारी कॉम्पलेक्स सिस्टम नेटवर्क म्हणनू
संरचित के ली जातात. याउलट, पारंपारिक मानवी सामाजिक रचना, मग ती सरकार असो वा
उद्योगातील, नियंत्रण पदानक्र
ु मांवर आधारित आहे. ज्याप्रमाणे एकल न्यरू ॉन तंत्रिका तंत्राचा आचरण
करण्यास सक्षम नाही, त्याचप्रमाणे मानवांचे उदय करणारे कॉम्प्लेक्स जाळे एकाच मनष्ु याने निर्देशित
के ले जाऊ शकत नाही.

या संदर्भात, वैयक्तिक आणि सामहि ू क चांगले आणि अधिकार यांच्यामधील पारंपारिक सघं र्षाचा
पन्ु हा विचार के ला पाहिजे. हा तात्विक आणि व्यावहारिक सघं र्ष लोकशाही आणि साम्यवाद
दरम्यानच्या संघर्षात प्रकट झाला. असे मानले गेले की साम्यवाद सामहि
ू क विचारधारे चे प्रतिनिधित्व
करतो तर लोकशाही व्यक्तीच्या विचारसरणीचे प्रतिनिधित्व करते. एखाद्या जटिल जीवात होणार्‍या
सक्र
ं मणावरून असे सचि ू त होते की हा सघं र्ष एक किंवा दसु र्‍याच्या बाजनू े नव्हे तर एका तृतीय
श्रेणीच्या बाजनू े सोडविला गेला आहे, भिन्न व्यक्तींद्वारे बनविलेले परस्पर निर्भर जटिल. पारंपारिक
सामहि ू क मॉडेल एक मॉडेल होते जे विविधतेऐवजी व्यक्तींच्या एकसमानतेवर अवलंबनू होते.
त्याचप्रमाणे, व्यक्तीची विचारसरणी सामहि ू क सबं धं ात व्यक्तीकडे पाहत नव्हती, तर त्याऐवजी व्यक्ती
स्वतःची किंवा स्वतःची सेवा करत होती.हे मान्य के ले पाहिजे की दोन्ही तत्वज्ञान त्यांच्या
व्यगं चित्रानं सु ार सचि
ू त करतात त्यापेक्षा सखोल होते. लोकशाहीच्या तत्वज्ञानामध्ये व्यक्तीवादी कृ ती
देखील सामहि ू क फायद्याची ठरू शकतील ही कल्पना समाविष्ट करते आणि साम्यवादाच्या
तत्वज्ञानामध्ये सामहि ू क व्यक्तीला फायदा होईल ही कल्पना समाविष्ट होते . तथापि, मानवाकडून
निर्माण झालेली एक जटिल जीव म्हणनू सस्ं कृ ती ही सक ं ल्पना सरकारच्या कोणत्याही स्वरूपापेक्षा
गणु ात्मक भिन्न आहे.मानवाकडून निर्माण झालेली एक जटिल जीव म्हणनू संस्कृ ती ही संकल्पना
सरकारच्या कोणत्याही स्वरूपापेक्षा गणु ात्मक भिन्न आहे.मानवाकडून निर्माण झालेली एक जटिल
जीव म्हणनू संस्कृ ती ही संकल्पना सरकारच्या कोणत्याही स्वरूपापेक्षा गणु ात्मक भिन्न आहे.

निष्कर्ष
मानवानं ा जागतिक जीवनाचा एक भाग आहे हे ओळखनू दोन नैसर्गिक निष्कर्ष काढले पाहिजेत.
प्रथम, एखादी व्यक्ती ओळखू शकते की बाह्य आणि अतं र्गत आव्हानानं ा प्रतिसाद देण्यासाठी मानवी
सभ्यतेत उल्लेखनीय क्षमता आहे. प्रतिसादासाठी अशा क्षमतेच्या अस्तित्वाचा अर्थ असा नाही की
कोणत्याही मानवी जीवनाच्या अस्तित्वाची हमी देण्यापेक्षा मानवी सभ्यता बाह्य आव्हानांमध्ये
टिकून राहील. तथापि, एखादी व्यक्ती अशी आशा ठे वू शकते की लष्करी सघं र्षाच्या घटनामं ध्ये
नक ु तीच झालेली घट कायम राहील आणि स्थानिक आपत्ती रोखण्यासाठी किंवा त्यांच्याकडे लक्ष
देण्याची क्षमता वाढेल. गरिबीसारख्या समाजातील इतर पद्धतशीर आजारावं र विजय मिळविण्यातील
अडचणी देखील यशस्वीरीत्या आव्हानित के ल्या जाऊ शकतात कारण या समस्यांचे मळ ू अधिक
चांगले समजले गेले आहे.

दसु रे म्हणजे, आपल्या वैयक्तिक जीवनाची जटिलता एखाद्या सिस्टमच्या संदर्भात समजली पाहिजे
ज्याने घटकानं ा (आम्हाला) सामहिू क प्रणालीत प्रभावीपणे योगदान करण्यास सक्षम के ले पाहिजे.
अशाप्रकारे , आम्ही आहोत आणि समाजाच्या ख complex्या जटिलतेपासनू आपले रक्षण
होईल. काही प्रमाणात हे परु ोगामी विशेषज्ञतेद्वारे प्राप्त झाले आहे जे संभाव्य व्यावसायिक आणि
सामाजिक वातावरणातील मर्यादित उपसंचांना सामोरे जाण्यास सक्षम करते. या स्पेशलायझेशनचे
आमच्या मलु ांसाठी नाट्यमय परिणाम होतील आणि त्यांचे शैक्षणिक आणि सामाजिक वातावरण
देखील वाढत्या प्रमाणात खास बनण्याची शक्यता आहे.

एक जटिल जीव म्हणनू मानवी सभ्यतेची मान्यता मिळाल्यास कोणते अतिरिक्त निष्कर्ष काढले जाऊ
शकतात? त्याच्या वर्तनाची जटिलता पाहता, आपण एक सामहि ू क असनू ही व्यक्तिमत्त्व म्हणनू
आपल्याला ते समजण्यास अक्षम आहोत हे आत्मनिर्भरपणे सांगणे आवश्यक आहे. म्हणनू ,
सर्वसाधारण विचाराच्ं या आधारे , सामाजिक धोरणाच्या बाबीवर तर्क करणे मर्ख ू पणाचे ठरे ल.
सिस्टमला थेट आव्हान म्हणनू सामाजिक धोरणातील प्रश्नांची प्रणालीद्वारे सहभागी लोकांकडून
सामोरे जाणे आवश्यक आहे.

तथापि, हे विश्ले षण असे सचि ू त करते की जागतिक सभ्यता आणि त्यामध्ये समाविष्ट असलेल्या
सस्ं थामं ध्ये कार्यशील रचना आणि अवलबं न समजणे शक्य आहे. हे अवलबं न आतील आणि बाह्य
आव्हानांना प्रतिसाद म्हणनू चालना दिली जाऊ शकते अशा आचरणांच्या प्रमाणाशी संबंधित आहे.
आव्हानाच्ं या स्वरूपाचे विश्ले षण करताना, त्यानं ा प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्यासाठी आवश्यक
असलेल्या वर्तनाचे स्के ल किंवा तराजू ओळखण्यासाठी समान विश्ले षण के ले जाऊ शकते. अतं र्गत
आणि बाह्य दोन्ही आव्हानांना तोंड देण्याच्या आपल्या क्षमतेस आवश्यक असलेल्या प्रतिसादाचे
प्रमाण ओळखणे हे महत्त्वाचे योगदान असावे.

जटिल प्रणालींच्या सक ं ल्पना आणि साधनाचं ा हा सक्षि ं प्त परिचय आहे जो विस्तृत सिस्टमवर लागू
के ला जाऊ शकतो. कें द्रीय कल्पना म्हणजे जटिलतेची प्रोफाइल समजनू घेण्याचा विकास जो
स्वातंत्र्य, परस्परावलंबन आणि सामहि ू क वर्तनाचे प्रमाण यांच्यातील सबं ंधांचे प्रमाण ठरवितो. अशा
साधनांचा विकास करून आपण वैयक्तिकरित्या आणि एकत्रितरित्या आपल्याबद्दल बरे च काही शोधू
शकतो. कॉम्प्लेक्स सिस्टमच्या क्षेत्रातील विषयांचे विलीनीकरण विज्ञान आणि अभियांत्रिकीमधील
वाढती खासियत विरूद्ध आहे. हे समन्वयासाठी आणि सर्वसाधारण तत्त्वाच्ं या मान्यतासाठी बर्‍याच
संधी प्रदान करते जे सर्व क्षेत्रांमध्ये शिक्षण आणि समजतु ीसाठी आधार बनू शकते.

मोठ्या प्रमाणात लोक आणि देशाच्या सामाजिक आणि आर्थिक विकासासाठी शिक्षण ही
एक अपरिहार्य भमिू का निभावते आणि उच्च शिक्षणाच्या संस्था ज्ञानाच्या निर्मिती,
प्रसारासाठी आणि वापरासाठी पर्याप्त संधी प्रदान करतात.
२२१ राज्य विद्यापीठे , २ to कें द्रीय विद्यापीठे , ११ खासगी विद्यापीठे , ११ 4 संस्था ही
विद्यापीठे मानली जातील, राष्ट्रीय महत्त्व असलेल्या १ 13 संस्था आणि राज्य कायद्यान्वये
स्थापित 5 सस्ं था (१ on पर्यंत) शिक्षणाच्या पायाभतू सवि ु धाच्ं या निर्मितीसदं र्भात भारताने
कौतक ु ास्पद प्रगती के ली आहे. ऑगस्ट 2007) वर्षाकाठी लाखो विद्यार्थ्यांची नोंदणी. परंतु
नकु त्याच झालेल्या भारताच्या आर्थिक सर्वेक्षणानसु ार, बेरोजगारीचा दर कमीतकमी
म्हणायला राक्षसी आहे. 6 कोटीहून अधिक सशि ु क्षित तरुण बेरोजगार आहेत.
मालकांनी तक्रार के ली आहे की त्यांना आवश्यक प्रतिभा शोधण्यात अक्षम आहेत.
जागतिकीकरणाच्या परिणामी स्पर्धेच्या दबावामळ ु े जागतिक दर्जाचे होण्याच्या त्यांच्या
मोहिमेत भारतीय उद्योगानं ा कौशल्याची गभं ीर कमतरता भासली आहे. या सदं र्भातील एक
आघाडीच्या सॉफ्टवेअर कंपनीचा अनभु व खपू च मनोरंजक आहेः २०० 2005-२०० 6
मध्ये कंपनीने पदवीधरांच्या १ lakh लाख अर्जांची तपासणी के ली, १,64,000,०००
अर्जदारांची चाचणी के ली,, 48,7 ०० उमेदवारांची मल ु ाखत घेतली आणि के वळ
२१,००० जणांची नियक्त ु ी प्रशिक्षण घेण्यासाठी के ली गेली. के वळ नियमित पारंपारिक
आणि सैद्धांतिक गोष्टींकडे दर्ल
ु क्ष के ल्यामळ
ु े सध्याच्या नियमित महाविद्यालयांमधील स्पष्ट
मर्यादा.
सस्ं थात्मक इनपटु आणि औद्योगिक आवश्यकतामं धील अतं र के वळ विद्यार्थ्यांमधील दोन
क्षमता वाढविण्याद्वारे भरले जाऊ शकते. प्रथम म्हणजे नियोक्तांनी आवश्यक कौशल्ये
आत्मसात करण्यावर लक्ष कें द्रित के लेले कार्यप्रदर्शन क्षमता. दसु र्‍यामध्ये वैचारिक
कामगिरी करणे समाविष्ट आहे जे नोकरीशी संबधि ं त नसनू वर्तन-संबधिं त आहे. हे
अभ्यासक्रमातनू नव्हे तर कौशल्याद्वारे ज्ञानाद्वारे मिळू शकतात. कौशल्ये आणि ज्ञान ही
आर्थिक वाढ आणि सामाजिक विकासाची इजि ं न आहेत.
म्हणनू च नियमित महाविद्यालयाची काळाची गरज म्हणजे रोजगार अभ्यासक्रम तयार
करून ज्ञान निर्मितीची खात्री करणे, प्रभावी अध्यापनाद्वारे ज्ञान प्रसार करणे, ज्ञानाचा
उपयोग करून ज्ञानाचा उपयोग करणे आणि विद्यार्थ्यांना आवश्यक उत्पादन म्हणनू ज्ञान
अवतार बनविणे.
उच्च शिक्षण प्रणालीने स्वतःला जमीनीपेक्षा वेगळे के ले आहे आणि तरुण विद्यार्थ्यांना
कृ त्रिम वातावरणात तयार के ले आहे. वेगवेगळ्या विषयाचं े विद्यार्थी आपापल्या
विभागाच्या मर्यादेपलीकडे जाणे वर्जित मानतात.
उच्च शिक्षण नतू नीकरण व कायाकल्प या विषयावरील यश पाल समितीच्या अहवालात
असे म्हटले आहे की सध्या आपल्याकडे जे आहे त्या सिस्टमचे एक स्टील बॉक्स आहे
ज्यामध्ये बाहेरील किंवा परस्परांशी संवाद नसलेले लहान बॉक्स आहेत. या अहवालात
 आतं रशास्त्रीय अनभु वांच्या गरजेवर भर देण्यात आला आहे आणि “जेव्हा एखादी
नोकरीच्या बाजाराच्या मागण्या बदलतात तेव्हा विद्यार्थ्यांना स्वतःला टिकवनू ठे वण्यास
मदत करावी.” याचा अर्थ असा आहे की विद्यार्थ्यांना एका विद्यापीठाच्या किंवा
महाविद्यालयाच्या तत्वाखाली एकाधिक विषयाचं ी माहिती दिली जाईल.
निवड-आधारित क्रेडिट सिस्टम (सीबीसीएस) - विद्यापीठे आणि महाविद्यालयामं ध्ये पदवी
आणि पदव्यत्तु र कार्यक्रमांची वितरण करण्याची वेगवान विकसित प्रणाली - ही प्रक्रिया
सलु भ करते आहे. ही प्रणाली विद्यार्थ्यांमध्ये व्यावसायिक कौशल्य विकसित करण्यावर
विश्वास ठे वते. अभ्यास मंडळामध्ये कॉर्पोरे ट तज्ज्ञांचा समावेश असण्याची आणि
उद्योगातील गतंु वणक ू ीची शक्यता नाकारली जात नाही. अतिरिक्त पदवी कार्यक्रम देखील
योग्य टीपावर प्रहार करतो, कारण ते एका प्रवाहाच्या विद्यार्थ्यास नियोक्ताच्ं या
आवश्यकतांच्या आधारे दसु र्‍या श्रेणीसाठी पात्र होण्यासाठी पर्याय प्रदान करते.
ज्ञानाव्यतिरिक्त, विद्यार्थ्यांनी हस्तांतरणीय कौशल्ये निवडली पाहिजेत आणि ती
अभ्यासक्रमात समाविष्ट के ली जावी. एक काळ असा होता की एखादी व्यक्ती आयष्ु यभर
एकाच व्यवसायात राहील. आता अमेरिके च्या एका सर्वेक्षणात असे सिद्ध झाले आहे की
एखादी व्यक्ती आपल्या आयष्ु यात सरासरी किमान 10 व्यवसाय बदलते. आयष्ु यासाठी
करियर तयार करण्याऐवजी आपण करिअरच्या आयष्ु यासाठी तयारी करावी लागेल.
विद्यापीठानं ा शैक्षणिक आणि बिगर शैक्षणिक वातावरणात बदली करण्यायोग्य
कौशल्यांच्या व्यापक गरजेची जाणीव होत आहे ही वस्तस्थि ु ती नाही. यरु ोपियन
यनिु व्हर्सिटी असोसिएशन (ईयएू ) च्या सर्वेक्षणानसु ार सामाजिक आणि दळणवळण
कौशल्ये, व्यवस्थापन, सर्जनशील विचारसरणी, गंतु ागंतु ीचे आणि बहु-विषयशास्त्रीय कार्य
करण्याची क्षमता आणि कार्यसघं ही विद्यार्थ्याकडे असणे आवश्यक आहे.
पदवीधर आणि पदव्यत्तु र पदवीधरानं ा अधिक रोजगारक्षम बनविणे '' शैक्षणिक
प्रशासकाचं ा नवीन मत्रं आहे. उच्च शिक्षण यत्रं णेच्या थिक
ं -टँकने योग्य दिशेने एक लहान
पाऊल टाकले असले, तरीही आम्हाला अजनू बरे च पल्ला गाठायचा आहे. आणि त्याच्या
यशासाठी एक आतं रशास्त्रीय दृष्टिकोन आवश्यक असेल.
अंतःविषयविषयक दृष्टीकोन आणि समकालीन शिक्षण
आम्ही शाळा स्थापनेच्या संपूर्ण अभ्यासामध्ये शिक्षणाच्या निकालांच्या महत्त्व आणि
प्राथमिकतेवर जोर देत असतानाही आम्ही शालेय पदोन्नती करणारे , विद्यार्थी आणि
पालकांना शिक्षणास महत्त्व देणारे भिन्न दृष्टिकोन बाळगण्याचे प्रयत्न करतो. उपरोक्त ध्येय
ठे वनू , अभ्यासक्रमातील आतं रशास्त्रीय दृष्टिकोनाविषयी लेखात चर्चा के ली आहे.
 
हा एकात्मिक दृष्टीकोन आहे. हे विविध विषयामं धील दृष्टिकोन आणि विषयाचं ा अवलबं करते
आणि एखाद्या विशिष्ट शाखेच्या दिलेल्या विषयाचे स्पष्टीकरण करण्याचे मार्ग शोधते. हे विविध
शाखांच्या कंपार्टटायझेशनला विरोध करते आणि शैक्षणिक शैली अधिक शैक्षणिकदृष्ट्या अष्टपैलू
आणि परस्पर जोडण्यासाठी दिलेल्या शिस्तीचे वैशिष्ट्य जपताना. आतं र-अनश ु ासनात्मक,
वैकल्पिकरित्या अतं ःविषय दृष्टिकोन म्हणनू ओळखल्या जाणार्‍या, विद्यार्थ्यांना संज्ञानात्मकपणे
अधिक प्रवेश करण्याकरिता एखाद्या विषयावर भाष्य करण्यासाठी अनेक विषयामं धील सक ं ल्पना
वापरतात.
आतं रशाखेच्या शिक्षणाची व्यवहार्यता आणि उपयोगिता
बरे च शिक्षक क्रॉस-डिसिप्लिनरी अध्यापन पद्धतींच्या व्यवहार्यतेवर प्रश्न करतात, विशेषत: उच्च
वर्गात जेथे विषयांच्या संकल्पना अधिक क्लिष्ट झाल्या आहेत आणि त्यांना विशेष सचू ना आवश्यक
आहेत. इतर भागातनू संकल्पना आणल्याने विचलित होणे आणि अस्पष्टता कमी होते.
या दृष्टिकोनातनू सखोल संशोधन के ले गेले आणि आढळलेले निकाल निराश करण्यापासनू दरू
नव्हते. स्पष्टपणे ट्रान्स-डिसिप्लिनरी शिक्षणामध्ये समग्र शैक्षणिक संपादनासाठी अधिक वाव आहे
परंतु विषयात जटिलता वाढत असताना शिस्तबध्द शिक्षणाची व्याप्ती कमी होत आहे.
तथापि, खालच्या वर्गात किंवा सपं र्णू शालेय शिक्षणात ट्रान्स-शिस्त शिक्षणाचे मल्ू य कायम
आहे. शिक्षण मडं ळाने अभ्यासक्रम तयार करताना क्रॉस-डिसिप्लिनरी शिक्षणाचे तत्त्व वापरले आहे
आणि शिक्षकांनीही कल्पनांना मक्त
ु के ले पाहिजे आणि शाखांमध्ये संवाद साधू शके ल अशी अपेक्षा
आहे.
कमीतकमी, सामाजिक विज्ञान किंवा मानवतेच्या बाबतीत, इतर भाषांबद्दल कल्पनाशक्ती आणि
मल
ू भतू ज्ञान घेण्यापेक्षा जास्त काही घेत नाही, जे त्यांच्या स्वभावानेच संवाद साधतात. माणसु कीचे
घटक स्वतत्रं पणे एकत्रित करणे आणि खात्रीपर्वू क सचू ना तयार करणे जवळजवळ अशक्य
आहे. उदाहरणार्थ, समाजशास्त्र आणि राज्यशास्त्र अर्थशास्त्र सह परस्पर अननु ाद आहेत, कमीतकमी
लागू के लेला विभाग, व्यापक समंजसपणासाठी उपयक्त ु आधार बनवितो.
जर एखाद्या शिक्षकांनी इतिहासाच्या सचू ना अलीकडील किंवा अगदी सद्यस्थितीचा संदर्भ न देता
घेतल्या तर समाजशास्त्रीय घटनेद्वारे विद्यार्थ्यांना सार फारच अवघड जाईल आणि त्याचा अभ्यास
करण्याच्या सदं र्भातील महत्त्व क्वचितच समजेल.
आतं रशास्त्रीय डिझाइनसाठी विज्ञान सहसा फारसे उपयक्त ु नसले जाते, तथापि, आपण जवळून
पाहण्याचा आग्रह के ला तर ते अविभाज्य असल्याचे दिसते. भौतिकशास्त्र आणि गणित, जीवशास्त्र
आणि रसायनशास्त्र खपू जवळचे आणि परस्परावलंबी विषय आहेत. हेच कारण आहे की ते
एकत्रितपणे शिकवले जातात, जरी स्वतंत्र विषय असले तरीही ज्याला आपण विज्ञान प्रवाह
म्हणतो. अतं ःविषय अभ्यासक्रम कल्पनाशक्ती आणि मळ ू विचारांच्या सपु ीक क्षेत्राच्या निर्मितीवर
जोर देते. हे सर्वज्ञात आहे की शैक्षणिक सस्ं था अशा अनेक लोकांच्या योगदानास .णी आहे ज्यांना
प्रख्यात भौतिकशास्त्रज्ञ, गणितज्ञ आणि नैसर्गिक तत्वज्ञानी म्हणनू औपचारिकपणे ओळखले जाते
किंवा वर्गीकृ त के ले जाते.
माहिती वय आणि ट्रान्स-शिस्तप्रिय शिक्षण
अभ्यासक्रमात माहिती तंत्रज्ञान किंवा माहिती विज्ञान अस्तित्त्वात आल्यास कंपार्टलायझेशन काहीसे
अपरिहार्य झाले आहे हे मान्य करावे लागेल. उदाहरणार्थ, संगणक प्रोग्रामरला, अगदी वरवरच्या
काही असल्यास, इतर विषयांमध्ये समजणे किंवा प्रशिक्षण आवश्यक आहे. हे खरे आहे की जिथे ते
एक संगणक प्रोग्रामर म्हणनू आवश्यक असलेल्या जगाशी संबंधित असलेल्या वैशिष्ट्ये आणि ज्ञान
मिळवतात तिथे त्याचं ी शिकवण तयार के ली जाते, परंतु सगं णकाच्या जगात ते अधिक सखोलपणे
विखरु लेले असताना ते इतर विषयाक ं डे आणि काळानरुु प अलिप्त होतात. शिक्षणतज्ज्ञानं ा जे काही
करताहेत त्याचा पर्णू पणे अप्रासंगिक म्हणनू उल्लेख करण्यास संकोच वाटणार नाही.
त्याचं ा यक्ति
ु वाद चक ु ीच्या छाननीला तोंड देण्यासाठी परु े सा ठरू शकत नाही परंतु त्यांची सख्ं या
आणि त्यांची संस्कृ ती ज्यामळ
ु े त्यांना प्रेरणा मिळते या गोष्टी नक्कीच आहेत.
हे सांगणे अयोग्य ठरे ल की ही विचारसरणी के वळ संगणक किंवा आयटी व्यावसायिकांपरु ती मर्यादित
आहे, ती व्यापक आहे आणि औषध, आर्कि टेक्चर आणि अकाउंटन्सीसारख्या वैविध्यपर्णू
क्षेत्रातदेखील ती स्पष्ट आहे.
शिक्षण व प्रशिक्षण यांत फरक करणे
आम्हाला अधिक कोणाची गरज आहे, जे सशि ु क्षित आहेत किंवा चागं ले प्रशिक्षित आहेत? काही
फरक आहे का? खरोखरच एक फरक आहे प्रशिक्षणाचे प्रशिक्षण घेण्यासाठी चागं ले शिक्षण घेणे
आवश्यक नाही. तसंच, एक विशेष प्रशिक्षण म्हणजे शिक्षणाचा एक भाग नाही, ही अर्थव्यवस्था
आणि समाजाची गरज आहे.
न्यायालयीन कायद्याची अमं लबजावणी करण्यासाठी न्यायव्यवस्थेसाठी राजकारण आणि सामाजिक
किंवा व्यवसायिक व्यवसाय आणि शिक्षण आणि प्रशिक्षण दोन्ही अपरिहार्य आहेत आणि ज्यामळ
ु े
व्यक्ती दोघानं ाही सक्षम बनवते याची खात्री आहे.
शाळामं धील अतं ःविषयशिक्षण शिकण्याच्या निकालामं ध्ये फरक करते. तथापि, कंपार्टमेंटल
शिक्षणाचा आग्रह क्वचितच नाही. अभ्यासक्रमाच्या अमं लबजावणीत एक पर्याय आहे. हे स्पष्ट आहे
की आतं रराष्ट्रीय अभ्यासक्रम आयबी आणि कें ब्रिज इटं रनॅशनल या विषयावर कल-शिस्तविषयक
शिक्षणाकडे झक ु त आहे, तर राष्ट्रीय अभ्यासक्रम कमी प्रमाणात पदव्यत्तु र शिक्षणास योग्य असल्याचे
आढळले आहे.
ज्या विद्यार्थ्यांची खरी क्षमता आहे आणि त्यावर कार्य के ले आहे तेथे पाया घालणे हे सशि ु क्षित
आणि सशि ु क्षित शिक्षकांवर अवलंबनू आहे परंतु त्यांना ज्या विषयांमध्ये कमी रस असेल त्यांना
त्यापासनू दरू न ठे वता, कमीतकमी ते विकसित होऊ शकतील अशा ठिकाणी नाही त्याच्ं यात
वैमनस्य. गणितात चांगले विद्यार्थी विद्यार्थ्यांना वा literature मय आणि वा vice्मय विरुद्ध वागू
नये. अतं ःविषयशास्त्रीय अध्यापनशास्त्रीय दृष्टिकोनास विस्तृत व्याप्ती आहे, आपल्या
शिक्षणपद्धतीतील विरोधाभास दरू करण्यासाठी त्यास शोधनू काढण्याची आणि नोकरी देण्याची
पात्रता आहे आणि प्रत्येक गोष्ट ज्या अर्थाने समजते त्या प्रत्येकाला अर्थ प्राप्त होऊ लागतात