Joachim Bauer

Co potrafią Empatia
[ SERIA PSYCHOLOG I A STOSOWANA ] lustrzane neurony
Przekład
Małgorzata Guzowska-Dąbrowska

e.; Wydawnictwo Naukowe PWN • W arszawa 2008

 Dane oryginału
Spis treści
Joachim Bauer, Warum ich fuehle, was du fuehlst. Intuitive Kommunikation und das
Geheimnis der Spiegelneurone, Copyright © 2005 by Hoffmann und Campe Verlag,
Hamburg

Projekt okładki i stron tytułowych

Mirosław Adamczyk

Ilustracja na okładce
Mirosław Adamczyk

Redaktor inicjujący 1. Zjawiska rezonansu dnia codziennego: czemu ja czuję

Katarzyna Kaczmarek to, co czujesz ty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Spontaniczne reakcje obiektem badań laboratoryjnych . . . . 10
Redaktor Nastroje, uczucia, postawy ciała: uwaga, niebezpieczeństwo
Małgorzata Kasprzewska zarażenia! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Intuicyjne przeczucia i prognozy . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Intuicyjne rozumienie: zdolność do stworzenia teorii umysłu 14
Recenzent
Prof dr hab. Piotr Jaśkowski
2. Odkrycie neurobiologiczne: co potrafią neurony
lustrzane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Copyright © for the Polish edition by Komórki nerwowe z programem działania: Asteriks i Obeliks
Wydawnictwo Naukowe PWN SA w korze mózgowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
·warszawa 2008 Odkrycie lustrzanych komórek nerwowych . . . . . . . . . . 19
Lustrzane komórki nerwowe: symulatory tego, co robią inni 22
Neurony lustrzane i intuicja . . . . . . . . . . . . 23
Intuicja i rozum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Neurony lustrzane w kontekście stresu i strachu . . . . 28
ISBN 978-83-01-15571-1 Czy neurony lustrzane wpływają na nasze zachowanie? 29
Podczas działania ludzie odczuwają . . . . . . . . . . . . 32
Neurony lustrzane doznań cielesnych: ja odczuwam to, co
Wydawnictwo Naukowe PWN SA odczuwasz ty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, Lustrzane neurony bólu, współczucia i empatii . . . . 36
tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 03 1 Tajemnica robienia miłego wrażenia . . . . . . . . . . 38
e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl Dar wyobrażenia sobie, co myślą inni (teoria umysłu) 39

5
 Obserwowanie innych ludzi: obróbka wzrokowa dla układu 6. Namiętne układy lustrzane: flirt i miłość . . . . . 72
lustrzanych neuronów . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · 40
„Filtrowanie jest w dużej mierze kwestią odpowiedniego zgrania
Dlaczego obserwujemy to, co obserwują inni: neurony lustrzane .„
42 w czasie .................. . 72
wzrokowego układu interpretacyjnego
43
Jak zakochani widzą się wzajemnie . . . . . . . 75
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany w miłości i zaburzenie równowagi . . ' 76
Gdy miłość się kończy . . . . . . . . . . . . . . 77
3. Jak dziecko dostraja się do świata i problem autyzmu 44
„Narząd nieużywany zanika": neurony lustrzane niemowlęcia 7. Międzyludzki obszar znaczeniowy: wspólnota
muszą się dostroić . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · · 44 społeczna i społeczna śmierć . . . . . . 80
Podstawa inteligencji emocjonalnej: poczucie bycia intuicyjnie W spólna różnorodność w społeczności . . . . . . . . . . . . 80
rozumianym . . . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · 47
Mobbing eksperymentalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Znaczenie dziecięcej zabawy dla rozwoju systemów lustrzanych 49 Konsekwencje braku odzwierciedleń: unicestwienie biologiczne
Osiągnięcie układów lustrzanych: pewność dzięki orientacji za pomocą izolacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . 83
i rozpoznawaniu znaczących sygnałów . . . . . . · ·. · ·. · · · 50
Odzwierciedlenia jako społeczny system orientacyjny 85
Od przeżytych doświadczeń do wewnętrznych modeh działań: Odzwierciedlenie w obliczu drugiego człowieka:
powstawanie wewnętrznych schematów odczuwania intersubiektywność i etyka . . . . . . . . . . . . . . . . 87
i zachowania . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · · 52
z.dolność do emocjonalnego odzwierciedlania . . . . . · · · · 53 8. Środowisko dla młodzieży i szansa dla szkoły . 89
Kiedy emocjonalne odzwierciedlanie nie jest możliwe: problem
54 Znaczenie relacji międzyludzkich . . . . . . . . . . . . . 90
autyzmu
Nadmiar bodźców, oglądanie przemocy i dziecięcy układ
57 lustrzany . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · 91
4. Neurony lustrzane i pochodzenie języka . . . . .
Odkrycia neurobiologiczne przydatne w szkole . . . . . 92
Język jako środek transportujący wyobraże~ia ~ział~ . . . ,: 57 Układy lustrzane i rozwój inteligencji emocjonalnej . . 95
Na początku dźwięki i ruchy, potem mowa 1 dz1ałame: rozWOJ
mowy u dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · 59 9. Neurony lustrzane w medycynie i psychoterapii 98
,
Praworęczność i „lewomowno ść" . . . . . . · · · · · · · · · · 60
Niewypowiedziane nastawienia i oczekiwania w relacji
Intuicyjne zrozumienie nie potrzebuje języka, ale: nie ma języka
62 lekarz- pacjent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
bez zrozumienia . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · Odzwierciedlanie jako metoda psychoterapeutyczna . 101
Także na poziomie języka wyobrażenia działań doznania
Współbrzmienie jako przedmiot i treść psychoterapii 104
stanowią jedność . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · 63
Metody zbliżone do psychoterapii . . . . . . . . . . . . 106
Nie wszystko, co odzwierciedla, jest dobre i bezpieczne 107
5. Twój obraz we mnie, mój obraz w tobie: Nakierowane terapie odzwierciedlające w neurologii
odzwierciedlanie i tożsamość . . . . . . . . . · · · · · · 68 i medycynie psychosomatycznej . . . . . . . . . . 108
W jaki sposób mózg rozróżnia ja od innych? : . . . : . . . 68
Dlaczego nie robimy wyłącznie tego, co obserwujemy u mnych 70 I O. Relacje dnia codziennego i kierowanie własnym
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . · · · · · · 71 życiem: czego możemy się nauczyć od komórek
lustrzanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 O

6 7
 Wady i zalety intuicji . . . . . . . · · · · · : : · · · · · ·
Zjawiska odzwierciedlania w pracy i w rodzm1e. · · · ·
Uwodzicielski potencjał społecznych prze~trz~m , .
odzwierciedlających i zachowanie własnej tozsam~so.
Spostrzeganie piękna: mózg nie jest koszem na śrmec1
11. Geny, m6zg i kwestia wolnej woli · · · · ·
Także geny reagują na sygnały · · · · · · · · · · · · .' ·. · · ·
Neurobiologiczna podstawa wspólnych, budujących więzi
społeczne, programów działań . · . · · · · · · · · · · · ·
Przestrzeń wolnej woli . . . . . · · · · · · · · : · · ·
Wolna wola jako rezultat wewnętrznych procesow
samoorganizujących . . . . · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
12. Odzwierciedlanie jako motyw prz~wodni ewolucji
Wspólny neurobiologiczny obszar znaczen · · · · · · · ·
Ciało jako podstawa operacji u~y,słowych . : ·. · · · · · · · ·
„Przeżyją najlepiej przystosowam albo „przezyJe
współbrzmienie" . · · · · · · · · ·. · ·.: · · · ." · : · · · ." · ~
Odzwierciedlanie: rodzaj prawa graw1taq1 obowiązującego 'Z'fW
układy · · · · · · · · · · · · · · · · ·
Bibliografia
Indeks nazwisk
Indeks rzeczowy
110
112
113
115
I ROZDZIAŁ
Zjawiska rezonansu dnia codziennego:
czemu ja czuję to, co czujesz ty
1
117
118
120
121
Najczęściej dzieje się to zanim w ogóle zaczniemy się nad tym
122 zastanawiać: mimowolnie odwzajemniamy szarmancki uśmiech. Są
sprawy, które . czynią nas bezbronnymi łatwiej, niż przemoc. Życie
124
124
codzienne pełne jest spontanicznych zjawisk rezonansu tego rodzaju.
Czemu śmiech jest zaraźliwy? Czemu ziewamy, kiedy robią to inni? I, co
125
dziwne, czemu dorośli spontanicznie otwierają usta, kiedy karmią
łyżeczką małe dziecko? Czemu rozmawiające ze sobą osoby mimowolnie
127
przyjmują podobną pozycję ciała? Na czym polega osobliwa skłonność
gatunku ludzkiego, by dostrajać się do emocjonalnego i cielesnego stanu
129
drugiego człowieka?
131 Zjawiska .rezonansu, takie jak intuicyjne przejmowanie uczuć łub
gestów, odgrywają rolę nie tylko w kontaktach prywatnych. W poli-
139 tyce i gospodarce służą jako sposób wywierania wpływu. W zawodo-
wych zachowaniach związanych z przywództwem decydują o sukce-
141 sie bądź porażce. Chociaż ich znaczenie dla naszych doświad­
czeń i współżycia jest bardzo wyraźne, to wciąż zjawiska re-
zonansu i intuicja wydają się wielu ludziom podejrzane. Może
po prostu nam się wydawało? Czy nie chodzi tu o ezoterykę lub
jakieś nienaukowe zjawiska? Jednak wraz z odkryciem lustrza-
nych komórek nerwowych nagle możliwe stało się zrozumienie tych
zjawisk na poziomie neurobiologicznym; w medycynie to właśnie
odzwierciedlanie i wzajemne dostrajanie są jednymi z najskuteczniej-
szych środków leczniczych, w psychoterapii są jednym z podstawowych
warunków przebiegu procesu terapeutycznego. Co więcej: bez komórek
lustrzanych nie byłoby ani intuicji, ani empatii. Spontaniczne
porozumienie dwojga ludzi byłoby niemożliwe, a to, co nazywamy
9
zaufaniem, nie do pomyślenia. Ale dlaczego tak właśnie jest~ Dl.aczego ja
odczuwam to, co czujesz ty? Treść tej książki to przedsta~e.me odkry~
i dowodów, jakim.i obecnie dysPonujemy i wskazanie wymkaJących z teJ
wiedzy konsekwencji.
Spontaniczne reakcje obiektem badań laboratoryjnych
Wróćmy do przypadkowo zauważonego uśmiechu: może on n~e. tylko
sprawić, że sami się uśmiechniemy. ale może, z p~zoru całkowiae .b~z
przyczyny, SPontanicznie, popra~c n.am humor~ a m~wykluczone te7, ze
umili nam cały dzień. Oczywiśae n~~ zawsze 1.estesmy ~a .coś t~e~o
podatni, dotyczy to zwłaszcza sytuaqi, gd~ chwilę w~eś~•.eJ po~l~ś­
my się w całkowicie przeciwnych uczucia~h. A.l e 1s~me1ą tez. ludzie,
którzy są z gruntu pozbawieni możliwośo odb~oru i spont~czneąo
odwzajemniania uczuć drugiego człowieka. T~ osobo~ mg~y me
przytrafi się więc wyżej opisana sytuacja z p~.zelotn1e odw.zaJemmon>'?1
uśmiechem. Jednym z możliwych wyJaśmen mogą tu być zabux:z~ma
zdrowia psychlc.znego (patrz rozdziały 3 i 9). Ale w tym m~e1s~u
zajmiemy się tą zdecydowaną większością ludzi, którzy s~ontamczme
odzwierciedlają gesty jeszcze zanim się ?a~ ~ zastano".'"'1ą. . tego, co spostrzegła.
Naukowe badania nad mimowolnymi, meswiadomymt zachowan~a­
mi imitacyjnymi i wzajemnym dostrajaniem się prowadzone były. zanim
odkryto neurony lustrzane. Badacze, na przykład Ulf D1mberg
z uniwersytetu w Uppsala w Szwecji, pakazywali osobom badanym
portrety ludzkich twarzy na monitorz~. O~ob~ ba~wa p~oszona była
0
możliwie naturalne zachowanie i merob1en~e mm. ~azda z twarzy
pokazywana była przez pięćset milisekund, czyh d?kładme pół sekundy.
Pomiędzy kolejnymi twarzami następowała krotka . przerw~. ?soba
badana była przy tym podłączona do cieniutkich druci~ów. dz1~ających
jak coś w rodzaju detekcywa: rejestrujących akcywnośc mięśni tw~:
Przedmiotem badań były najdrobniejsz~ nawet ruch~ dwóch ~ię~n!
_ z jednej strony mięśnia jarzmowego Większego (pohczko~ m1ęs1en
1
radości i uśmiechu) , z drugiej mięśnia marszczącego brw1 (czołowy
2
mięsień troski i gniewu).
1 Musculus zygomaticus major.
2 Musculus corrugator supercilli.
10
Zaczyna się pokaz zdjęć. Ponieważ na poąątku wszystkie pokazywa-
ne twarze mają neutralny wyraz, kandydat nie mą_ ttvdnośd z za-
st0sowaniem się do instrukcji, czyli z zachowaniem neutralnego,
pozbawionego zaangażowania wyrazu twarzy. I nagle na jednym z port-
retów widać uśmiech. Chociaż obraz był widoczny jedynie przez pięćset
milisekund, a następne pokazywane twarze znów mają neutralny wyraz,
sprzęt monitorujący zdradza jednak, że osoba badana na chwilę utraciła
kontrolę nad własnym wyrazem twarzy i uśmiechnęła się. Kiedy zabawa
powtarza się parę minut później, tym razem z gniewną twarzą, dochodzi
do kolejnej wpadki: chociaż uczestnik badania bardzo się starał zachować
neutralność, to jego marszczący brwi gniewny mięsień przez chwilę
jednak reagował. .
Eksperyment pokazał następującą rzecz: gotowość do spontanicz-
nego odzwierciedlenia wyra,zu twarzy innego człowieka najwyraźniej
z lubością wymyka się naszej świadomej kontroli. Ale na tym nie koniec:
zachowanie odzwierciedlające można wywołać nawet wtedy, gdy to, na
co reagujemy, nie zostało świadomie SPostrzeżone. Co więcej, nierzadko
właśnie wtedy cały mechanizm działa jeszcze sprawniej. Stwierdzono to
w wyżej opisanym badaniu, kiedy obraz uśmiechającego się człowieka
pokazano przez tak krótką chwilę, że osoba badana nie była świadoma
Metoda pokazywania komuś obrazu przez tak krótki czas3 , że nie
jest on spostrzeżony świadomie, choć mózg go rejestruje na pozio-
mie nieuświadomionym, nazywana jest stymulacją podprogową. Ze
względu na możliwość wpływania na ludzi bez ich wiedzy, jej stosowanie
w reklamie jest zakazane. Jednak natura i nasze zupełnie zwyczajne
zachowania dnia codziennego nie respektują tego typu zakazów.
„Niepostrzeżenie spostrzeżone spostrzeżenia" odgrywają tu bardzo
ważną rolę. Ludzka psychika i jej neurobiologiczny instrument, mózg,
pobierają codziennie niezliczoną ilość wskazówek i bodźców omijających
naszą świadomość. Odzwierciedlanie oznacza, że te spostrzeżenia,
wszystko jedno, czy uświadomione, czy też nie, są w nas nie tyJko
zapisywane, ale mogą też wywoływać reakcje, zwiększać gotowość do
pewnych zachowań oraz powodować zmiany psychiczne i ciele-
sne. Odpowiedzialne za to są niesamowite osiągnięcia neuronów
lustrzanych.
3
Dokładnie czterdzieści milisekund.
11
 Nastroje, uczucia, postawy ciała:
uwaga, niebezpieczeństwo zarażenia!
Nie tylko wyraz twarzy, ale także związane z nim uczucia mogą się
przenosić z jednego człowieka na drugiego. Zjawiska przenoszenia uczuć
są nam tak dobrze znane, że traktujemy je jako coś oczywistego.
W zdumienie wprawia nas dopiero sytuacja, w której z powodu ich braku
nagle zaczynamy sobie z nich zdawać sprawę, na przykład u osoby
nieokazującej współczucia. Ludzie reagują tak, jakby sami odczuwali ból,
kiedy są świadkami przeżywania bólu przez inną osobę. Mimowolnie
wykrzywiają twarz, gdy ich bliski opowiada o bolesnym ~abiegu medyc~­
nym, na przykład usunięcia paznokcia. Odwzorowywania tego typu mają
też zabawne konsekwencje, jak w hali bokserskiej, gdzie publiczność
nagle podskakuje i własnymi pięściami wykonuje ciosy, które widzi lub
chciałaby widzieć u swojego idola. .
Wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają razem, z dużą regularnością
dostrajają się emocjonalnie do nastrojów i sytuacji, w których znajdują
się inni i okazują to poprzez różne formy mowy ciała, przeważnie poprzez
imitowanie czy naśladowanie zachowań przynależących do określonych
emocji. I, jak w przypadku dziwacznej infekcji, jeden człowiek może
wywołać u innych spontaniczne i mimowolne reakcje emocjonalne o tym
samym zabarwieniu. W dalszej części zajmiemy się powodami tego
wzajemnego dostrajania, nazywanego też emocjonalnym zarażaniem (ang.
emotional contagion). Także tu lustrzane neurony mają swój udział.
Dostrajanie i odzwierciedlanie może występować także podczas wyko-
nywanych codziennie ruchów. Ludzie wykazują nieświadomą skłonność
do spontanicznego imitowania pozycji ciała czy ruchów osoby, z którą
rozmawiają. Często siedzący rozmówcy, zwłaszcza, gdy są sobie bliscy,
mimowolnie przybierają tę samą postawę ciała, którą przed chwilą przyjął
ich interlokutor. Najlepiej widać to w sytuacji, gdy jedna z osób zakłada
nogę na nogę lub zmienia położenie nóg w reakcji na taką samą zmianę,
która zaszła chwilę wcześniej u jej rozmówcy. jeśli jedna z osób pochyliła
się do przodu, w kierunku drugiej, i w geście zamyślenia przyłożyła dłoń do
głowy, by się na niej wesprzeć, chwilę później druga uczyni to samo. Gdy
nagle jeden z rozmówców skieruje swój wzrok na punkt na suficie, wzrok
drugiej osoby z reguły mimowolnie także tam podąży.
W życiu codziennym już prawie nie dostrzegamy, że spojrzenia
innych osób, które koncentrują na sobie znaczącą część naszej uwagi,
12
wywołują w nas niezwykłe reakcje, pojawiające się całkowicie bez
namysłu. Efektem takiego współbrzmienia jest wytworzenie między
osobami będącymi ze sobą w kontakcie ciągłej, w dużym stopniu
równomiernej, uwagi - zjawiska, które w fachowym :żargonie neuro-
biologicznym znane jest jako wspólna uwaga (ang. joint attention). Także
w tym zjawisku lustrzane neurony maczają swoje wypustki. Jak
i dlaczego, omówimy nieco później.
Automatycznie przebiegające reakcje odzwierciedlania i imitowania
mogą czasem być niewygodne, na przykład wtedy, gdy musimy ziewać
tylko dlatego, że widzimy, jak ktoś obok nas ziewa w sposób całkowicie
pozbawiony zahamowań. Naukowcy wcale nie uważają się za zbyt
~w~nych, by zająć się badaniem także takich, pozornie błahych,
zjawisk. Jame& Anderson ustalił, że zaraźliwe ziewanie ,występuje nawet
u szympansów. Ale z drugiej strony my sami, często : nie zdając sobie
z tego sprawy, czerpiemy korzyści ze zjawisk odzwierciedlania. Już na
ws~ępie wspomniałem, że osoby karmiące małe dziecko i utrzymujące
z mm kontakt wzrokowy same otwierają usta w chwili, kiedy zbliżają
łyżeczkę do ust dziecka. Robią to kierując się intuicyjną wiedzą, że
zwiększają w ten sposób prawdopodobieństwo otwarcia ust przez
dziecko.
Intuicyjne przeczucia i prognozy
Mim.i~, spojrzenia, gesty i sposoby zachowania spostrzegane u innych
pełmą1eszcze drugą rolę, przynajmniej tak samo ważną, jak odzwiercied-
lanie emocjonalne: prowadzą bowiem do wewnętrznego przeświad­
czenia na temat tego, czego możemy się spodziewać w dalszym przebiegu
zdarzeń. Bez intuicyjnej pewności na temat tego, co zaraz przyniesie dana
sytuacja, współżycie ludzi byłoby praktycznie nie do pomyślenia. Na co
dzień potrzebujemy, by obserwowane zachowanie dostarczało nam
bez~oś~ednio dostęp~ej, intuicyjnej wiedzy na temat rozwoju zdarzeń.
lntmcyJne wyczuwanie, czego możemy się spodziewać, ma, zwłaszcza
w sytuacjach niebezpiecznych, znaczenie dla przeżycia.
~a szczęście .życie nie jest jedynie niebezpieczne. W sytuacjach
przyJe~ych talcże dobrze jest mieć intuicje na temat prognoz ich
rozwoju. Weźmy standardową sytuację, którą znamy choćby z roman-
tycznych filmów: blisko siebie, twarzą w twarz, stoją przez nikogo nie
13

niepokojeni zakochani. jego spojrzenie, zu~ełnie s?°n~~icznie, pada na
jej usta (lub jej spojrzenie na jego usta): I m~ ~usi pasc ~dne_ słowo, by
.dla obu stron było oczywiste, że to spo1rzeme 1es~ zapo~ed~ią tego, co
się teraz stanie. Intuicyjne rozpoznanie znaczenia spo1rz_en1a, tego, co
przekazuje na temat pragnień i zamiarów inne~o człoWI~ka, odgrywa
kluczową rolę w każdej sytuacji interpersonalnej. W s~eme poca~nku
jest to dla osoby, która zaraz zostanie pocało_wan~, powód do ~do~ci lub
ostatnia szansa, by w decydującym momencie umknąć zapowiedzianego
przez spojrzenie manewru. . . . . .
Gdybyśmy nie posiadali umie)ętności .. zdobywania_ mtu1cyjn~~
pewności na temat zamiarów i roZW?jU _sytuaCJ~ n~ p~sta~e obse~aq1
ludzi bez konieczności zastanawiarua się, musiehbysmy się w kwestiach
międ~ludzkich zadowolić zmysłem o o~trości Pc:>równywal~ej ze
wzrokiem kreta. Bez intuicyjnego przeczucia odnośme ruchów innych
ludzi nie bylibyśmy w stanie b~zk<;>lizyjnie pok~nać zatłoczonego
deptaka. jako narciarze nie mo~1bysm>: korzys~ac z uczęszcz~ych
stpków bez ryzyka znalezienia się w szpitalu. ~ozg doprowa~1ł te_n
system wczesnego rozpoznawania do peńekc11: w c~lu wyciąg~ma
intuicyjnych, prawidłowych wniosk?w na te~a~ i:uchu _mnych ludzi na
podstawie ich zachowania potrzebuje~y_za~ziw1ają~o mewielu ws~~~
wek. Badania pokazują, że w całk?Witej ciemnoś~ I?°~rafirny okr~slic
płeć poruszającej się osoby jedynie na podstawie s_W1atełek umiesz-
czonych na jej ramionach, łokciach, nadgarstkach, b~odra~h, ~olana~
i kostkach. Co więcej: na podstawie tak marnego ośWietlema w1ęks~osc
ludzi potrafi natychmiast rozpoznać ~wojego partn:r~p~erkę czy _mną
bliską osobę. Ale przede wszystkim jes~eś~y "'!" duzej mier~e w s_tanie na
podstawie tak niewiel~ sy~ałów poW1edziec,, co poruszająca ~1ę osoba
właśnie robi lub zrobic zarruerza. Bez neuronow lustrzanych me byłoby
to możliwe.
Intuicyjne rozumienie:
zdolność do stworzenia teorii umysłu
Pojawiające się u nas wrażenia na temat d_rugiej osoby pozwalają nam ~a
prognozy wybiegające daleko_ ~za z~s1~g wyko_nywan~ch prz~~ n~ą
ruchów. Dlaczego rodzice czują, ze cos me gra, kied~ dziecko mi1a s~ę
z prawdą lub ma z jakiegoś powodu kłopoty? Czemu 1esteśmy w stame
14
wycz~ć nie~owiedziane zakłócenia w związku partnerskim? Bardzo
ogó!me _?lozna zapytać. ~~ to się dzieje, że jesteśmy w stanie intuicyjnie
odb1erac to, co się dzieje z drugim człowiekiem? Także bez słów
a czasami naw~t wbrew ~emu, ~o.zostało powiedziane, rozpoznajemy a±
za dobrze zamiary lub zyczerua llUlych. Ludzie, co wyraźnie widać na
podanyc:11 przykładach, żyją we wspólnym, międzyludzkim obszarze
~nacz~m~~· umożliwiają~ intuicyjne rozumienie uczuć, zachowań
i zamiaro~ mny~h. W ostatnich latach wykrystalizowała się nowo
~kryta Wiedza, ze neuronalną podstawą tego obszaru znaczeniowego
jest układ neuronów lustrzanych. Układ ten jest niezwykle prosty
· w obsłudze. Pracuje spontanicznie i przede wszystkim niezależnie od
tego, c-::y ~orzys_tamy. z n~szych możliwości analitycznego myślenia; choć
oczywi~c~e wspie~ame się świadomym myśleniem jest godne polecenia.
Z ~r~giej strony 1ed~ak analityczne myślenie może przeszkadzać w in-
tuicyjnym rozpoznanm tego, co właściwe. Zarówno intuicja, jak i rozum
mogą_ na~ wyprowadzić na manowce, kiedy posługujemy się nimi
roz~zieln~e, ~e żadna racjonalna analiza nie pozwoli nam na empatyczne,
czyh wynikające z współodczuwania, zrozumienie drugiego człowieka.
Zdol~ość pozyskiwania wiedzy na temat intuicyjnych wyobrażeń i po-
zwalających na budowanie zaufania przekonań na temat uczuć i zamia-
r~w dru.~iego człowieka nazywana jest dziś fachowo zdolnością stworze-
ma teonz umysłu (ang. theory of mind, TOM).
To, j~ ważną rolę odgrywają intuicyjnie dostępne, wspólne obszary
znacze~1o~e, w których się wzajemnie rozpoznajemy jako osoby będące
w st;tme się zrozumieć, staje się wyraźnie widoczne w sytuacjach,
w ktorych ta wspólnota nie istnieje lub istnieć przestaje. Kiedy człowiek
nie czuje przynależności do tego samego obszaru znaczeniowego,
w którym znajdują się inni, pojawiają się problemy. Może się też zdarzyć
sytu_aqa odwrotna, kiedy to wspólnota wyklucza jednostkę ze świata
wza1emnego zrozumienia, uniemożliwiając jej dostęp do wspólnego
?bszaru ~naczeń i odzwierciedlania. Społeczne unicestwienie, przybiera-
jące w mektórych społecznościach postać praktyk voodoo, znalazło we
współczesnym świecie swój odpowiednik w postaci mobbingu. z osobą
wy~ucz<:>ną. nie nawiązuje się w ogóle kontaktu wzrokowego, lub
.. spoJrzemami sygnalizuje się jej brak przynależności. Pozdrowienia
: pozostają nieodwzajemnione, a gesty natrafiają na lodowaty brak reakcji.
~ Tu odzwierciedlanie już nie występuje. Przykład osób, które spotkała
taka ekskomunika i które najczęściej podupadają na zdrowiu pokazuje,
15
 że wspólny obszar znaczeniowy jest nie tylko psychologicznym aspektem
życia, ale jest rejestrowany także przez ciało i przekłada się na jego
biologię i medycznie rozumiane zdrowie (patrz rozdział 7).
Rezonans oznacza, że coś zaczyna współdrgać lub współbrzmieć,
podlega wzajemnemu dostrojeniu. Zdolność człowieka do emocjonal-
nego zrozumienia i empatii opiera się na tym, że wyobrażenia tworzące
społeczne więzi nie tylko podlegają wzajemnej wymianie, ale że mogą
zostać zaktyWizowane i odczuwane w mózgu osoby je odbierającej. Czyli
musi istnieć skuteczny system umożliwiający wymianę wewnętrznych
wyobrażeń i uczuć, który jest dodatkowo zdolny do doprowadzenia
tychże wymienionych wyobrażeń u osoby je odbierającej do rezonansu,
czyli do współbrzmienia. System ten wytworzyłby ów wspólny, między­
ludzki obszar znaczeniowy, o którym już była mowa. Jak się okazało, to
właśnie system lustrzanych neuronów jest neurobiologiczną podstawą
umożliwiającą wymianę i dostrajanie. Tematem tej książki jest właśnie
to, w jaki sposób komórki lustrzane tego dokonują.
1!' ·
ROZDZIAŁ 2
Odkryci_e neurobiologiczne:
co potrafią neurony lustrzane
Historia odkrywania lustrzanych neuronów zaczęła się od tych komórek
nerwowych mózgu, za pomocą których istoty żywe kierują swoimi
zachowaniami. Mieszczą się one w specjalnym obszarze kory mózgowej,
w bezpośrednim sąsiedztwie komórek nerwowych sterujących ruchami
mięśni1. Rysunki na stronach 18 i 41 JX>kazują nam coś w rodzaju
neurobiologicznej mapy. Neurony kierujące zachowaniami- będziemy je
dalej nazywać neuronami planującymi działania - są inteligentne: mają do
dysJX>zycji programy, za JX>mocą których mogą przeprowadzić ukierun-
kowane czynności. Znają plan całego działania i mają zakodowany
zarówno jego przebieg, jak i pożądany efekt końcowy, czyli wynik danego
działania. Całkiem inaczej wygląda to w przypadku bezpośrednio z nimi
sąsiadujących komórek nerwowych kontrolujących ruchy mięśni. Te
neurony - nazywamy je neuronami ruchowymi - bezpośrednio dowodzą
mięśniami, ale inteligencja nie jest ich mocną stroną. Robią to, co dyktują
im programy neuronów planujących działania
1
Neurony bezpośrednio kontrolujące reakcje mięśni (neurony rw:lwwe,
motoneurony) znajdują się w tak zwanej korze ruchowej. Neurony kodujące całe
programy ruchowe (neurony planujqa działania) umiejscowione są w korze prze-
druchowej, znajdującej się bezpośrednio przed korą ruchową. Dla fachowców:
dokładne określenie pól kory przedruchowej, o których mowa, to u małpy FS,
u człowiekaA44 i A45 Brodmana (dolna część kory przedruchowej częściowo pokrywa
się z polem Broca).
17

Rysunek I.
Pł~t c~owy ©: kora ruchowa • leży bezpośrednio przed bruzdą środkową @. Bez-
posredruo pr:zed ko~ ruchową leży kora przedruchowa. W przedniej połowie płata
czołowego nueszczą się planowanie decyzji i społeczne sumienie.
Płat ~emieniowy ®: bezł'°średnio za bruzdą środkową mieści się ciągnący się z góry na dół
pas aelesnego odczuwarua (kora czuciowa) e.
Bruzda środkowa ®: dzieli płaty czołowy <D i ciemienowy @
Płat skroniowy ® . Alberta Einsteina, ale doniosłość jego odkryć tez wskazuje na pewną
Płat potyliczny @
Komórki nerwowe z programem działania:
Asteriks i Obeliks w korze mózgowej
W trak.cie wykonywania jakiegoś działania mózg działa na podobnej
zasadzie, jak Asteriks i Obeliks: plan opracowują neurony planujące
działania, inteligentne „neurony-Asteriksy" kory przed.ruchowej. Kon-
kretne wykonanie następuje dzięki neuronom ruchowym, „neuronom-
Obeliksom" z leżącej obok kory ruchowej, które wydają rozkazy
18
mięśniom. Badania nad przebiegiem czynności pokazują, że neurony
planujące działania uaktywniają się, zanim neurony ruchowe wkroczą do
akcji. Różnica czasowa między planem Asteriksa, a jego wykonaniem
przez Obeliksa wynosi między 1OO a 200 milisekund, czyli jedną do
dwóch dziesiątych sekundy2.
Warto jednak dodać, że Asteriks nie dawał Obeliksowi do realizacji
każdego pomysłu, który przychodził mu do głowy. .Podobnie jest
w przypadku neuronów planujących działania. Wprawdzie neurony
ruchowe nie są w żadnym razie w stanie wykonać nakierowanych na cel
działań w sytuacji, w której nie otrzymają stosownych instrukcji od
neuronów planujących działania, jednak nie każdej akrywacji neuronów
planujących działania towarzyszy faktyczne działanie neuronów rucho-
wych. Możliwe jest pozostanie jedynie przy wyobrażeniu lub rozmyś­
laniu o działaniu. To, co kodują neurony planujące działania, może więc
pozostać jedynie myślą o działaniu. Ale prawdą jest też, że działania, które
często pojawiają się w naszym umyśle jako wyobrażenia, mają większą
szansę na realizację niż takie, które nie istniały wcześniej nawet
w postaci myśli. I można to udowodnić eksperymentalnie. Co to oznacza
dla kwestii wolnej woli pozostaje do przedyskutowania (patrz roz-
dział 11).
Odkrycie lustrzanych komórek nerwowych
Giacomo Rizzolatti, szef Instytutu Fizjologii Uniwersytetu w Parmie,
nie tylko wizualnie sprawia sympatyczne wrażenie włoskiego wydania
analogię. Wizyta, którą złożyłem mu jakiś czas temu, zrobiła na mnie
ogromne wrażenie. Zobaczyłem niezwykle trzeźwy, błyskawicznie łączą­
cy fakty umysł, który rozpoznał, że znaczenie jego badań wykracza daleko
poza obszar, którym on sam się zajmuje. Rizzolatti i jego współpracow­
nicy od dawna badają, w jaki sposób mózg kieruje planowaniem
i wykonaniem ruchów dowolnych czy celowych działań. Nic więc
dziwnego, że inteligentne neurony planujące działania typu Asteriks są
2
To, że u człowieka w przypadku wystąpienia czynności planujące działania
neurony kory przedruchowej uaktywniają się I OO do 200 milisekund przed neuronami
ruchowymi kory ruchowej, wykazano za pomocą rejestrowania odpowiednich fal
mózgowych.
19
od około dwudziestu lat jego obszarem badawczym. W latach osiem-
dziesiątych rozpoczął swoje badania na małpach. Ponieważ ich mózgi są
podobne do naszych, pod koniec lat dziewięćdziesiątych Rizzolatti
rozszerzył swoje badania także na ludzi. Wyniki okazały się u obu
gatunków takie same. W 1996 dokonał u małp następujących obserwacji.
Najpierw pod narkozą, a więc w sposób dla zwierząt bezbolesny,
podłączył liczne neurony planujące działania do niezwykle czułych
mierników. Ponieważ zastosowana metoda nie zakłóciła "funkcjonowa-
nia komórek nerwowych, po wybudzeniu zwierząt możliwe było
stwierdzenie, kiedy i jak często neurony wysyłają impulsy. W ten sposób
udało się zidentyfikować pojedyncze neurony planujące działania i przy-
pisać je bardzo określonym czynnościom. Taka komórka uaktywniała się
zawsze wtedy, i tylko wtedy, kiedy małpa wykonywała bardzo określoną
czynność.
Gwiazdą tego zespołu okablowanych komórek nerwowych został
neuron typu Asteriks, który uaktywniał się zawsze wtedy - i tylko wtedy
- gdy małpa sięgała ręką po leżący na stoJe orzeszek ziemny3. Dokładnie
do tego, i do niczego innego, służył zakodowany w tej komórce plan. Ani
przy samym spojrzeniu na orzeszek, ani przy jakimkolwiek ruchu
sięgania ręką, bez obecności orzeszka, obserwowana komórka nie
przejawiała żadnej aktywności. To, że komórka rzeczywiście kodowała
plan działania, a nie na przykład widok orzeszka, pokazał sprytny wariant
eksperymentu: komórka uaktywniała się także wtedy, gdy małpa musiała
sięgać po leżący na stole orzeszek w całkowitych ciemnościach, po tym,
jak został on jej wcześniej pokazany przy włączonym świetle. Rizzolatti
zidentyfikował więc u tego zwierzęcia planujący działania neuron
kodujący plan „sięganie po orzeszek leżący na płaskiej powierzchni". Za
każdym razem, gdy małpa wykonywała tę czynność, sekwencja działań
była zapoczątkowywana bioelektrycznym sygnałem płynącym z tej
właśnie komórki nerwowej. Ale to nie wszystko. Badacze zaobserwowali
jeszcze coś niezwykłego: neuron ten uakcywniał się także wtedy, gdy
małpa obserwowała, jak ktoś inny sięga po leżący na stole orzech.
Upłynęło trochę czasu„ nim do badaczy dotarło, co to oznacza - była to
neurobiologiczna sensacja.
3
Dla dokładności należy wskazać, że taka komórka oczywiście zawsze połączona
jest z wieloma innymi neuronami, jest więc częścią małej sieci komórek nerwowych.
Program działania nie jest zakodowany w pojedynczej komórce, ale w sieci, do której
dany neuron należy.
20
Sensacja polegała na istnieniu czegoś takiego, jak neurobiologiczny
rezonans-4: obserwowanie czynności wykonywanej przez kogoś innego
prowadziło u obserwatora, w tym przypadku · małpy,· do aktywacji
własnego programu neurobiologicznego, i to dokładnie tego programu,
który byłby w stanie doprowadzić do wykonania obserwowanej czynno-
ści u obserwatora. Komórki nerwowe, które realizują okreśJone pro-
gramy we własnym organizmie, i które stają się akcywne także wtedy, gdy
obserwujemy lub w inny sposób współodczuwamy, jak inny osobnik
realizuje ów program, nazywane są neuronami lustrzanymi5. .
Neurony lustrzane nie zaczynają współbrzmieć jedynie wtedy, kiedy
obserwują działanie u kogoś innego. Dźwięki typowe dla określonej
czynności wywołują ten sam efekt: jeśli eksperyment z udziałem małpy
zostanie zaprojektowany w taki sposób, że orzechy są zawinięte w szele-
szczący przy odwijaniu papier, to ten dźwięk wystarczy do za-
kcywizowania u małpy odpowiedniego lustrzanego neuronu planującego
działania. W przypadku człowieka do wystąpienia rezonansu neuronów
Justrzanych wystarczy, że usłyszy on rozmowę o danej czynności.
Podsumowując, nie tylko obserwacja, ale każdego rodzaju spostrzeżenie
dotyczące określonej czynności wykonywanej przez innych może do-
prowadzić do tego, że lustrzane neurony w mózgu obserwatora zaczną
wysyłać impulsy nerwowe.
U człowieka również można wykazać fenomen lustrzanych
neuronów. Pomagają w tym metody, za pomocą których można
wykonywać zdjęcia przekrojowe mózgu bez konieczności naruszania
ciała osoby badanej (metody nieinwazyjne). Te metody obrazowania
umożliwiają przedstawienie akcywnych sieci komórek nerwowych
w określonym czasie lub w określonej sytuacji. Obecnie najczęściej
stosowaną metodą jest czynnościowy rezonans magnetyczny (w skrócie
f-MRI) 6 • Osoba badana umieszczana jest w skanerze (w długiej rurze).
W środku można zainstalować mały monitor oraz małe urządzenia do
ręcznego sterowania (np. joystick), a osobę badaną można dodatkowo
4
Rezonans (z łac. rozbrzmiewać ponownie) badany był początkowo jako zjawisko
fizyczne: drgające struny instrumentu były w stanie doprowadzić do drgań, a więc
współbrzmienia, także inne struny.
5 Neurony lustrzane czy lustrzane komórki nerwowe są w anglojęzycznej
literaturze fachowej określane mianem mirror neurons.
6 Do nowoczesnych metod obrazowania zalicza się, obok czynnościowego
rezonansu magnetycznego (f-MRI), także emisyjną tomografię pozytronową (PET).
21
 wyposażyć w mikrofon i słuchawki po.zWalające na akustyczny kontakt ze
światem zewnętrznym, co umożliwia przeprowadzenie różnorodnych
procedur eksperymentalnych z jej udziałem. Obszary mózgu, które
muszą się przy tym uaktywnić, są przedstawiane za pomocą tomografu
jako różnokolorowy obraz badanego mózgu. Dzięki takim metodom, jak
czynnościowy rezonans magnetyczny, możliwe jest wykazanie zjawisk
odzwierciedlania. Ludzie obserwujący działania innych uaktywniają sieci
własnych neuronów planujących działania. Rezonans występuje u nich
dokładnie w tych samych sieciach komórek, które byłyby aktywne
w przypadku, gdyby sami wykonywali tę właśnie czynność.
W przypadku człowieka można poczynić dodatkowe obserwacje,
niemożliwe do uzyskania u małpy, która nie rozumie naszych poleceń:
kierujące działaniami komórki nerwowe uaktywniają się nie tylko wtedy,
gdy obserwują daną czynność u kogoś innego. Wysyłają impulsy także
w sytuacji, w której prosi się osobę badaną, by wyobraziła sobie tę
czynność. Największą aktywność wykazują jednak w sytuacji, w której
osoba badana jednocześnie naśladuje obserwowaną czynność. Neurony
lustrzane zawiadującego działaniami układu przedruchowego położone
są u człowieka w obszarze mózgu, w którym znajdują się także komórki
nerwowe odpowiedzialne za generowanie mowy. Czyżby mowa to nic
więcej, niż tylko wyobrażenia dotyczące programów działania?
·i; Lustrzane komórki nerwowe:
.„„
I'
symulatory tego, co robią inni
Czynności obserwowane u innych bezspornie sprawiają, że do akcji
wkraczają neurony lustrzane obserwatora. Aktywują one w jego mózgu
własny schemat ruchowy, dokładnie taki sam, jaki odpowiadałby za daną
czynność, gdyby obserwator Wykonywał ją osobiście. Proces odzwier-
ciedlania zachodzi równocześnie, mimowolnie i bezrefleksyjnie. Wy-
tworzona zostaje wewnętrzna kopia obserwowanego działania, taka
sama, jakby obserwator sam wykonał daną czynność, natomiast to, czy
rzeczywiście ją wykona, jest w jego gestii. Nie może się jednak w żaden
sposób przeciwstawić temu, że dostrajające się komórki lustrzane
doprowadzą do powstania wewnętrznego wyobrażenia zakodowanego
w nich programu działania. Wszystko, co człowiek obserwuje jest
zapisywane na wewnętrznej neurobiologicznej klawiaturze w czasie
22
rzeczywistym. Obserwacja wywołuje więc u niego coś w rodzaju
wewnętrznej symulacji. Podobnie, jak w symulatorze lotów: wszystko
jest tak, jak podczas prawdziwego lotu, nawet uczucie mdłości podczas
spadania; jedyna różnica polega na tym. że nie leci się naprawdę.
Symulator lotów może nam pomóc w wyjaśnieniu jeszcze jedneg~
punktu. Otóż sposób, w jaki działają neurony lustrzane można
zobrazować następującym przykładem: prawdziwy pilot lata śmigłow­
cem na małej wysokości po okręgu. Wszystkie czynności, które
wykonuje w swojej maszynie są przekazywane do znajdującego się na
ziemi symulatora lotów, w którym siedzi „obserwator''. Jego „ob-
serwacja" polega na tym, że doświadcza lotu pilota jako programu
symulacyjnego. „Obserwatora" siedzącego w symulatorze lotów i nor-
malnego obserwatora czynności wykonywanej przez innego człowieka
łączy dokładnie to samo doświadczenie: w związku z tym, że to, co
oglądają, przeżywają jako wewnętrzny program symulacyjny, rozumieją,
i to w sposób spontaniczny i niewymagający myślenia, co robi obser-
wowany przez nich cżłowiek7• Ponieważ ten rodzaj rozumienia obejmuje
wewnętrzną perspektywę osoby wykonującej daną czynność, zawiera
w sobie całkowicie inny wymiar niż to, czego może dostarczyć
intelektualna czy matematyczna analiza obserwowanego przebiegu
działania. To, co dzieje się za pośrednictwem komórek lustrzanych
w mózgu obserwatora, jest lustrzanym odbiciem tego, co robi drugi
człowiek. Oczywiście spostrzeganie drugiego człowieka nie ogranicza się
do wewnętrznej symulacji, ale uwzględnia ten ważny aspekt.
Neurony lustrzane i intuicja
żeby zagwarantować przynajmniej częściowo bezkonfliktowy przebieg
międzyludzkich relacji dnia codziennego, bezustannie, w każdej minucie
dnia musi być spełniany cały szereg założeń. Większość tych założeń
7 Pozostańmy przy przykładzie symulatora ruchów: „obserwator" siedzący
w symulatorze widzi, jak samolot rzeczywistego pilota zbliża się .do góry. Poni~w~
doświadcza on wewnętrznej perspektywy obserwowanego ptłota, spontanicznie
i intuicyjnie rozumie, dlaczego pilot nagle wznosi maszynę łub skręca w miarę zbliżania
się do szczytu. Ten rodzaj rozumienia jest bardziej bezpośredni i bardziej
spontaniczny, niż rozumienie powstałe w wyniku myślenia analitycznego czy obliczeń
matematycznych. Oczywiście jeden rodzaj rozumienia nie może zastąpić drugiego.
23
uważamy za całkowicie oczywiste i w pełni na nich polegamy. A przecież
wcale nie są one takie oczywiste. Mam na myśli określony rodzaj
pewności, coś, co fachowcy nazywają utajonymi założeniami. Owa
pewność, bez której życie byłoby zdecydowanie nieprzyjenme, dotyczy
tego, że otaczający nas właśnie lud:zie zachowają się w najbliższym czasie
dość przewidywalnie, to znaczy, że ich zachowanie nie wykroczy poza
pewien oczekiwany przez nas repertuar. Nie ogranicza się ona jedynie do
banalnych czynności ruchowych, jak trasy innych osób na uczęszczanym
deptaku lub przepełnionym stoku narciarskim, ale dotyczy przede
wszystkim oczekiwanego zachowania innych ludzi. Oczywiście, jeśli nie
ma ku temu szczególnego powodu, nie zacz.niemy w trakcie przyjęcia czy
imprezy świadomie zastanawiać się nad bezpieczeństwem sytuacji,
w której się znaleźliśmy. Bez uświadamiania sobie tego mamy orientację 8
pozwalającą na posiadanie utajonej wiedzy na temat tego, czy ze strony
osób obecnych w danej sytuacji możemy się spodziewać pokojowego
przebiegu spotkania. Ale nie zawsze tak jest.
Każdy zna sytuacje, w których osoba nierobiąca w danym momencie
nic złego, wzbudza w nas dziwne, niepokojące wrażenie i sprawia, że
spodziewamy się czegoś zagrażającego. Dopiero w sytuacjach, w któ-
rych brakuje nam uczucia pewności, uświadamiamy sobie, jak bar-
dzo jesteśmy zależni od naszych utajonych założeń. Zjawiska
odzwierciedlania sprawiają, że sytuacje - i te dobre, i te złe - są
przewidywalne. Wytwarzają uczucie, które nazywamy intuicją, pozwala-
jące nam przeczuć, co może się wydarzyć • Intuicyjne przeczucia nie są
9 na orzech, po czym stół z orzechem zasłaniano nieprzejrzystą płytą
dziełem przypadku. Intuicja jest, można powiedzieć, łagodniejszą
postacią utajonej pewności, czymś w rodzaju przeczucia czy siódmego
zmysłu.
Pojawiają siędwa pytania. Po pierwsze, jakiego rodzaju sygnały
wywołują u obserwatora bardzo określone, a nie jakiekolwiek, utajone
przekonania czy intuicje? W jaki sposób działa system interpretacyjny
8
Ta automatycznie przebiegająca orientacja regulowana jest przez pracujący
również automatycznie, w przeważającej części wzrokowy, układ interpretacyjny,
za pomocą którego odczytujemy różnorodne sygnały mowy ciała innych ludzi
(s. 40 i następne).
9
Nie zawsze w sytuacji, w której tracimy utajoną pewność, pojawia się intuicja.
Kiedy sytuacja nie jest już przewidywalna, i nie posiadamy żadnych intuicji po·
zwalających nam na odnalezienie się w niej, pojawia się gwałtowna neurobiologiczna
reakcja stresowa, której towarzyszy bardzo silny strach.
24
wyłapujący i odczytujący te sygnały? I po drugie, w jaki sposób można
wyjaśnić fakt, że utajona pewność, podobnie, jak intuicja. nie ogranicza
się do tego, co dzieje się w danym momencie, ale jest w stanie także,
i to często z wysokim prawdopodobieństwem trafienia. formułować
prognozy? Na razie pozostawiamy pierwsze pytanie bez odpowiedzi
i zajmujemy się drugim.
Neurobiologiczny mechanizm umożliwiający nain spontaniczne i in-
tuicyjne przewidywanie prawdopodobnego dalszego przebiegu sytuacji
na podstawie bieżących obserwacji został wyjaśniony w dość wyrafino-
wanym i pełnym trików eksperymencie, który wymyśliła Alessandra
Umilta, młoda współpracownica Giacomo Rizzolattiego. Zajmowała się
ona w dalszym ciągu małpami, u których we wcześniejszych badaniach
zidentyfikowano komórki nerwowe kierujące działaniami. Chodziło przy
tym o takie neurony planujące działania, które kodowały programy dla
bardzo określonych czynności 10• Jak już wcześniej pisałem, u jednego ze
zwierząt znaleziono kierującą działaniem komórkę nerwową, która
uaktywniała się zawsze wtedy, i tylko wtedy, kiedy zwierzę sięgało ręką
po leżący na stole orzech. O tym, że jest to komórka lustrzana,
przekonano się, gdy spontanicznie uaktywniła się w chwili, gdy zwierzę
jedynie obserwowało, jak ktoś inny sięgał po leżący na stole orzeszek.
Umilta powtarzała badanie z małpą obserwując, co się dzieje; zmieniła
jednak jego przebieg w zakresie kluczowego warunku ekspery-
mentalnego. Na początku pozwalano zwierzęciu na chwilę spojrzeć
i zwierzę traciło go z oczu. Jeśli w tej sytuacji nadchodząca osoba sięgała
po orzech, małpa mogła jedynie widzieć, jak pojawiająca się chwilę
wcześniej w polu widzenia małpy dłoń tej osoby znika za zasłaniającą
stół płytą 11 • Małpa nie mogła więc widzieć samego aktu chwycenia
orzecha. Ale spostrzeżenie krótkiej początkowej sekwencji całej
czynności wystarczyło małpiemu neuronowi planującemu działania, by
„wiedział", co się dzieje: komórka lustrzana. która ma zakodowany
program całej sekwencji działań „sięganie po orzech" uaktywniła się,
chociaż posiadała informacje dotycZ<\ce jedynie części przebiegu całej
10
Jak już wcześniej wspomniałem, program, dokładnie rzecz ujmując, nie jest
zakodowany w jednej komórce, ale w całej populacji neuronów. do której owa komórka
przynależy.
11
Taki schemat eksperymentalny został określony jako hidden condition.
25

czynności 12 • Ten eksperyment wyjaśnia wiele spraw, których do tej
pory - zwłaszcza w kontekście intuicji - nie udawało się wyjaśnić.
Krótkie wrażenie - czasem jedynie migawka - wystarczają, by
przekazać nam intuicyjne przeświadczenie, co się właśnie dzieje i na co
mamy się przygotować. Obserwacja części sekwencji działań innej osoby
wystarcza, by u obserwatora uaktywniły się pasujące neurony lustrzane,
które „znają" całą sekwencję działań. Zjawisko, które Umilta stwierdziła
u swoich jakże zasłużonych małp, występuje także u ludzi. Co więcej, nie
dotyczy ono jedynie sekwencji czynności ruchowych, ale również, co
zobaczymy później, przebiegu odczuwania i czucia. Także wtedy, gdy
spostrzegliśmy jedynie część sekwencji, to za sprawą lustrzanych
komórek nerwowych w mózgu obserwatora, a co za tym idzie, także
w jego umyśle, pojawia się cały przebieg czynności. Dzieje się to
spontanicznie i bez naszego świadomego wkładu. Spostrzeżenie
krótkiego fragmentu sekwencji czynności może wystarczyć, by już przed
jej zakończeniem intuicyjnie znać efekt końcowy obserwowanego
działania. Poprzez wzajemne dostrajanie i współbrzmienie neurony
lustrzane nie sprawiają więc jedynie, że obserwowane zachowania są dla
nas zrozumiałe. Neurony lustrzane są w stanie uzupełniać częfo obserwowanej
sceny i tworzyć całościową sekwencję, kt6rej możemy się z dużym praw-
dopodobieństwem spodziewać. Zakodowane w neuronach planujących dzia-
łania programy nie są dowolnie wymyślone, ale są typowymi sekwen-
„•' cjami opartymi na całości dotychczasowych doświadczeń jednostki.
Ponieważ zdecydowana większość takich sekwencji jest wspólna dla
w szystkich członków danej społeczności, neurony planujące działania
.!:
tworzą wspólny, intersubiektywny obszar działań i znaczeń (patrz
1·
:: '
rozdział 7).
Intuicyjne przeczucia mogą powstawać w umyśle człowieka bez ~
docierania do jego świadomości. Można, na przykład, po prostu mieć złe
przeczucie i nie wiedzieć dlaczego. Wynika to między innymi z faktu, że
nasze lustrzane neurony mogą się uaktywnić na skutek wrażeń pod-
progowych, a więc nierejestrowanych przez nas w sposób świadomy.
Zdolność wyczuwania tego, co robią inni, jest u ludzi rozwinięta
w różnym stopniu.
12 Eksperyment ten jest tak znaczący, że został opublikowany w czołowym
czasopiśmie „Neuron" . Maria Alessandra UmiltA nadała artykułowi opisującemu
swoje badanie dość nietypowy, jak na pracę naukową, tytuł: I know what you are doing
(Wiem, co ro bisz).
26
,.
:"", '
Jak ważne jest intuicyjne rozumienie ruchów innych ludzi wyraźnie
widać w grach zespołowych. W piłce nożnej wciąż pojawiają się drużyny,
które w swoim składzie nie mają wielu gwiazd, a jednak są w stanie
pokonać najlepszych. Ich tajemnica polega na tym, że wszyscy gracze
dużo się ruszają, często zmieniając pozycję i przy podawaniu sobie piłk.i
intuicyjnie wiedzą, jak przebiegają trasy, po których poruszają się ich
współgracze. Genialni trenerzy, tacy jak Volker Finke, należeli do
pionierów, którzy na początku lat dziewięćdziesiątych intuicyjnie
dokonali tego odkrycia. Tam, gdzie brakuje wzajemnego zrozumienia
w zakresie oczekiwanego przebiegu ruchów, tam nie pomogą nawet
gwiazdy.
Wiele spraw przypisywanych tajemniczym zdolnościom telepatycz-
nym znajduje teraz wyjaśnienie. Ludzie pozostający ze sobą w bliskich
związkach emocjonalnych znają wzajemnie swoje „kursy". W związku
z tym także wtedy, gdy ukochany człowiek znajduje się w oddalonym
miejscu, nasz mózg zaopatruje nas w intuicyjne przeświadczenia na
temat tego, co może on w danej chwili robić. I dlaczego nie mielibyśmy
od czasu do czasu z naszymi wyobrażeniami odnośnie podejmowanych
działań trafić, to znaczy dokładnie odzwierciedlić w nas działania czy
odczucia osoby nieobecnej?
1
Intuicja i rozum
' z.dolność intuicyjnego rozumienia, dar naszych komórek lustrza-
nych, w żadnym razie nie chroni nas przed błędami. Nasze spostrze-
żenia mogą za pośrednictwem neurobiologicznego systemu prowa-
dzić do aktywacji programów, które początkowo są przez nasz
mózg postrzegane jako pasująca kontynuacja obserwowanego zajścia,
potem jednak okazują się błędne. Wynika to z tego, że wiele scen
z naszego życia codziennego ma charakter wieloznaczny i może mieć
wiele zakończeń. Podczas dokonywania różnorodnych interpretacji
istotną rolę odgrywają wcześniejsze, indywidualne doświadczenia. Jeśli
na przykład ktoś często doświadczał sytuacji, w której robiący przyjazne
wrażenie ludzie nagle odkrywali swoją ciemną stronę, będzie reagował
na przyjazne osoby inaczej, niż ktoś bez tego rodzaju doświadczeń. Jeśli
ktoś wielokrotnie przekonał się, że wiele obiecująca sytuacja wyjściowa
kończy się bolesnym rozczarowaniem, to w zawartej w jego neuro-
27
 biologicznych programach typowej sekwencji zdarzeń będzie to od-
zwierciedlone13.
Jednostronne schematy interpretacyjne powstałe w wyniku
określonych wcześniejszych doświadczeń nie są jedynym powodem, dla
którego intuicja może nas wywieść na manowce. Niestety nie jest ona też
odporna na celowe wprowadzanie w błąd. Po prostu intuicja to nie
wszystką, i tam, gdzie nas ona zawodzi, musimy się wesprzeć rozumem.
Krytyczne myślenie o tym, co przeżywamy w kontekście innych ludzi,
pozostaje niezbędne. Z drugiej jednak strony także intelektualna analiza
nie jest zabezpieczona przed błędnymi interpretacjami naszego sposobu
spostrzegania innego człowieka. Oceny kwestii międzyludzkich pozys-
kane na drodze racjonalnego myślenia również mogą nas wprowadzić
w błąd. Dalszym ograniczeniem naszego aparatu intelektualno-anality-
cznego jest jego powolność- przemyślenia na temat kogoś trwają dłużej,
niż ocena intuicyjna. Neurony lustrzane pracują spontaniczne i szybko
- to, co przywołują, jest dostępne on-line.
Podsumowując: intuicja i racjonalna analiza nie mogą się wzajemnie
zastąpić. Jeden i drugi rodzaj pozyskiwania informacji odgrywa ważną
rolę, dlatego powinny być stosowane łącznie. Prawdopodobieństwo, że
daną sytuację oceniliśmy właściwie jest najwyższe wtedy, kiedy za
pomocą intuicji i krytycznego przemyślenia dojdziemy do podobnych,
wzajemnie się uzupełniających, wniosków. Ograniczenia związane zaró-
wno z oceną intuicyjną, jak i racjonalną, uzmysławiają znaczącą rolę
języka czy wyjaśniającej wątpliwości rozmowy. Intuicja jest możliwa bez
języka, ale tylko język daje nam możliwość jasnego porozumienia się na
temat naszych intuicyjnych spostrzeżeń (patrz rozdział 4).
Neurony lustrzane w kontekście stresu i strachu
Badania pokazują, że strach, napięcie i stres w ogromnym stopniu
redukują ilość sygnałów generowanych przez neurony lustrzane. Kiedy
pojawiają się napięcie i strach, zamierają procesy zależne od układu
13
Takie jednostronne sposoby interpretacji mogą być wyraziste do tego stopnia,
że prowadzą u danej osoby do upośledzenia funkcjonowania w codziennym życiu,
niszczą jej związki z innymi ludźmi i prowadzą do powstania choroby. W takich
przypadkach psychoterapia może pomóc wyjaśnić problem i doprowadzić do zdobycia
nowych doświadczeń, które pozwolą na powstanie nowych programów neu-
robiologicznych (patrz rozdział 9).
28
; ;
'i
. lusuzan~ch neuronów: zdolność wczucia się, zrozumienia innych i spo-
strzegania subtelnych sygnałów. Już w tym miejscu należy zaznaczyć, że
wszędzie tam, gdzie obecne są strach i napięcie, zmniejsza się kolejna
zdolność zależna od systemu lustrzanego - zdolność uczenia się 14 • Stres
i .,strach są więc kontraproduktywne wszędzie tam, gdzie ważne są
procesy uczenia się. Dotyczy to nie tylko miejsca pracy czy szkoły. Takźe
w trudnych relacjach interpersonalnych, w konfliktach i kryzysach,
znalezienie wyjścia możliwe jest tylko wtedy, gdy nie panuje atmosfera
strachu. Jedynie wtedy osoby zaangażowane są w stanie włączyć do
swoich doświadczeń nowe aspekty, czyli czegoś się nauczyć.
Fakt, że neurony lustrzane w sytuacji strachu i stresu działają mało
efektywnie, ma jeszcze inne konsekwencje - intuicja jest w takich
qkolicznościach złym doradcą. Zahamowanie układu lustrzanego
poprzez stres jest możliwym wyjaśnieniem, dlaczego intuicyjne reakcje
w warunkach silnego obciążenia psychicznego i paniki są nieracjonalne
i nierzadko prowadzą wręcz do pogorszenia i tak już złej sytuacji. Tu też
widać, że nasza intuicja nie powinna powstrzymywać nas od skutecznego
wykorzystywania naszego rozumu.
Czy neurony lustrzane wpływają
na nasze zachowanie?
Znajdujące się w naszej korze przedruchowej komórki nerwowe
planujące działania reagują i dostrajają się, kiedy obserwujemy działania
drugi.ego człowieka. Dlatego nasuwa się pytanie, czy lustrzane neurony
wpływają na nasze zachowanie. Jak już wspomniałem, wiemy z eks-
perymentów, że każda podlegająca woli czynność rozpoczyna się od
aktywacji neuronów planujących działania, w których zakodowany jest
plan wykonania zamierzonej czynności. Dopiero chwilę potem, około
jednej do dwóch dziesiątych sekundy później, dochodzi do aktywacji
neuronów ruchowych zawiadujących odpowiednimi mięśniami 15 • Ale
Zależności między neuronami lustrzanymi a uczeniem Śię są tematem
14
rozdziału 8.
15
Kieruj_ące dz~ałan.iami komórki nerwowe kory przedruchowej określiliśmy jako
1lellrony planujące działania typu Asteriks - Asteriks definiuje cele działania i obmy~la
plany. '.'łeurony kory. ruchowej, bezpośrednio dowodzące pojedynczymi mię~niami
nazwaliśmy neuronami ruchowymi (motoneuronami) typu Obeliks - Obeliks przechodzi do
(ręko)czynu.
29
 nie każde uaktywnienie komórki nerwowej odpowiadającej za
planowanie działania prowadzi do zrealizowania zaplanowanego czynu.
Neuron planujący działania może generować impuls nerwowy nie
doprowadzając do wykonania czynności, czyli poprzestaje na myśli
o działaniu, na wyobrażeniu akcji. ]est to minimum tego, co zawsze
i w każdym przypadku wywołuje w obserwatorze oglądanie lub przeży­
wanie działań innych ludzi. Do tego dochodzi coś jeszcze: jeśli
obserwowane działanie jest czymś, z czym obserwator jeszcze nigdy się
nie spotkał, na przykład czynem o niespotykanej do tej pory brutalności,
to działanie to zostaje włączone jako kolejny - potencjalny - program do
repertuaru komórek nerwowych kierujących naszymi działaniami1 •
Całkowicie wykraczające poza dotychczasowe doświadczenia, nagle
wdzierające się w nasze życie, wcześniej nieznane sekwencje czynności
są zapamiętywane szczególnie intensywnie: działanie, które obserwuje-
my bądź przeżywamy po raz pierwszy, nieważne, czy jest przyjemne czy
przerażające, pozostawia w nas wyjątkowo wyraźne wyobrażenia tegoż
działania.
Coś, co już raz uzyskało dostęp do repertuaru naszych potencjal-
nych programów działania, staje się dostępne, ale nie musi zostać
wykorzystane. Lustrzane układy małego dziecka przejawiają silną
skłonność do natychmiastowego odtwarzania wszystkiego, co zostało
' ,,i:'
zaobserwowane. U człowieka dorosłego działają hamujące systemy
·I; neurobiologiczne, których dojrzewanie rozpoczyna się mniej więcej
11:! w trzecim roku życia i w większości wypadków kończy się po okresie
. I
dojrzewania17• Do tego muszą dojść dalsze czynniki leżące w sferze
l'rd motywacji, które wyłączą wbudowane mechanizmy hamujące i rzeczywi-
ście doprowadzą do pojawienia się działania. jednak sam fakt, że
określona sekwencja zachowań zdołała przedostać się do osobistych
programów działań jest czynnikiem ryzyka, gdyż od tego momentu staje
się ona dla danej osoby potencjalnie wyobrażalna. jeśli, na przykład,
i. przeżyjemy czyn brutalny będący dla nas do tej pory w sferze tabu, owo
I
I ryzyko zdecydowanie nie powinno być bagatelizowane. Dotyczy to ·
I 16 Nie ma przy tym znaczenia, czy takie działanie było „tylko" obserwowane, czy
!
padliśmy jego ofiarą. W obu przypadkach wchodzi do zbioru programów działania
zawartych w korze przedruchowej.
17 Te systemy hamujące znajdują się w przedniej części płatów czołowych.
Rozdział 3 opisuje, jak to wygląda u dziecka, a rozdział 11 poszukuje odpowiedzi na
pytanie o wolną wolę u człowieka dorosłego.
30
zwłaszcza osób, w których otoczeniu społecznym czy zawodowym może
pojawić się pokusa sięgnięcia po tak ekstremalny repenuar18•
Co ciekawe, niewywołane bezpośrednio przez człowieka katastrofy
techniczne czy naturalne najwyraźniej nie znajdują dojścia do oprog-
ramowania neuronów sterujących naszym działaniem. Eksperymenty
pokazują, że zarówno u małp, jak i u ludzi, neurony lustrzane kory
przedruchowej czują się zaproszone do aktywności tylko wtedy, kiedy
obserwowany jest aktor biologiczny, czyli działająca osoba (w pojedynczych
przypadkach „biologiczny aktor" może być członkiem innego, bliskiego
gatunku) . Ani szczypce, ani sztuczna ręka nie były w stanie swoim
6
działaniem wywołać reakcji układów lustrzanych u obserwatora. Czyli
nie należy się spodziewać powstawania modeli zachowań u dzieci
i młodzieży obserwujących w programach informacyjnych katastrofy
naturalne i spowodowane awariami technicznymi. Natomiast, co
wykazano w badaniach, działania ludzkie przedstawiane w takich
mediach, jak kino czy telewizja, docierają do systemu lustrzanych
neuronów i doprowadzają je do dostrajania się. Rezonans wywoływany
jest także przez filmy i współczesne gry komputerowe, których wirtualne
światy praktycznie nie różnią się od rzeczywistości .
I choć zaktywizowane poprzez obserwację danego działania neurony
lustrzane w żadnym razie nie muszą tegoż działania wywołać, to jednak
pojawia się pytanie, czy oglądanie działania, a zwłaszcza częste oglądanie,
zwiększa prawdopodobieństwo jego wykonania przez obserwatora. Badania
sugerują, że jest to możliwe. W eksperymentach prowadzonych za
pomocą różnorodnych metod udało się bowiem w sposób niebudzący
wątpliwości wykazać, że w sytuacji, w której osoba badana obserwuje
kogoś wykonującego ręką określone działanie, które ona sama ma
jednocześnie wykonać, obniża się neurobiologiczny próg dla podjęcia
tego działania 19• Kolejna, idąca w tę samą stronę wskazówka, to badania
pokazujące znaczącą rolę neuronów lustrzanych w naśladowaniu przez
człowieka działań, to znaczy wtedy, gdy osoba badana ma równocześnie
wykonywać te same działania, które prezentuje jej inna osoba. Takim
11
Dotyczy to na przykład młodzieży z określonych środowisk społecznych, ale
także określonych zawodów, w których ludzie mają do czynienia z osobami
bezbronnymi: żołnierzy, strażników więziennych, policjantów, ale też lekarzy,
personelu pielęgnującego osoby chore i stare, pedagogów itp.
19
Hari ze współpracownikami (1998) Proceedings of tM National Academy of
Scimces, tom 95, s. 15061 i kolejne.
31
 działaniom imitacyjnym towarzyszy bardzo silna aktywacja pczed-
ruchowych sieci neuronów lustrzanych. I odwrotnie, okazało się, że
kiedy się te sieci na jakiś czas zdezaktywuje20, to osoba badana nie jest
w stanie odtworzyć ruchów ręki, które obserwuje. Jednocześnie
zachowuje zdolność poruszania ręką.
Wniosek wyłaniający się z wyników przedstawionych badań jest taki,
że obserwowanie działań innych osób nie tylko powoduje u obserwa-
tora aktywizację wewnętrznego współreagowania czy programu
symulacyjnego, ale owo dostrajanie się lustrzanych neuronów toruje
u niego gotowość do przejawiania danych zachowań. A to ma daleko
idące konsekwencje, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i młodzieży
(patrz rozdziały 3 i 8). Z jednej strony budowanie własnych schematów
działania na podstawie obserwacji i naśladowania odgrywa kluczową,
pozytywną rolę w rozwoju dziecka. Z drugiej strony nie można
i.
I wykluczyć, że wysoce problematyczne treści prezentowane przez coraz '
,,/i bardziej bezwzględny i żądny zysków przemysł medialny są włączane do
J!: osobistego repertuaru zachowań.
Podczas działania ludzie odczuwają
Działania nie są celem same w sobie, ale są bezpośrednio lub poprzez
kroki pośrednie związane z potrzebami czy warunkami życia aktorów.
Aktorzy wykonujący dane działanie muszą oszacować nie tylko to, czy
wynik ich działania jest dla nich korzystny, ale także to, czy są w stanie
daną czynność przeprowadzić w taki sposób, byw trakcie jej wykonywania
sobie nie zaszkodzić. Oznacza to, o czym często zapominamy, że , : ,~:;;: .'łl pierwotnej korze czuciowej. Sieci czuciowe mogące przejąć bardziej
działanie składa się z jednej strony z operacyjnego procesu nakierowa-
nego na pożądany cel, z drugiej strony również ze znaczenia, jakie w da-
nym momencie ma dla wykonującego je biologicznego aktora. Podczas . 'f@l ...,.
gdy my sami w codziennej pracy czy relacjach międzyludzkich bardzo · ! ~r - · 21 Z łac. proprius"' własny, co.pio:;:: ogarnąć, brać.
często o tym zapominamy, nasz mózg nie ceni sobie strategii nieuwzglę­
działania. Za każdym razem, gdy działanie jest planowane lub realizowa-
ne, w mózgu włączają się komórki nerwowe rejestrujące, w jaki sposób
jest ono odczuwane na poziomie cielesnym.
Jednak tam, gdzie zachodzi planowanie motorycznych aspektów
działań oraz ich faktyczne wykonanie, czyli w sieciach neuronowych kory
przedruchowej i ruchowej, nie pojawia się aspekt odczuwania własnego
ciała. Dlatego musimy się przenieść kawałek dalej, do obszaru leżącego
tuż za nimi. (Wskazówki ułatwiające zrozumienie dalszego wywodu
zawarte są w ilustracjach na stronach 18 i 41).
Doznania związane z odczuwaniem własnego ciała neurolodzy
nazywają propriocepcją 21 • Komórki nerwowe kory mózgowej odbiera-
jące sygnały płynące z narządów zmysłów nazywane są komórkami
czuciowymi (inaczej sensorycznymi). Obszary kory mózgowej wyspecja-
lizowane w odbieraniu bodźców płynących ze skóry oraz leżących pod nią
tkanki łącznej i mięśni, nazywa się korą czuciową lub korą somatosensorycz-
tUl (czuciowo-somatyczną). Na mapie kory mózgowej obszary te znajdują
się za ośrodkami nerwowymi kory ruchowej (motorycznej), kierującej
czynnościami ruchowyrni 22• Rejestrują między innymi dotyk, ucisk,
rozciąganie, temperaturę i różnego rodzaju obrażenia. Ponieważ kora
czuciowa jest połączona włóknami nerwowymi z innymi obszarami
mózgu, posiada dostęp do infonnacji o całościowych do~naniach
cielesnych oraz do świata emocji23• Podobnie, jak w korze ruchowej,
. ~e w korze czuciowej występują sieci różniące się „poziomem
. inteligencji". „Mniej inteligentne" komórki czuciowe rejestrują tylko to,
. ~· . CQ czuje skóra, tkanka łączna czy mięśnie i skąd pochodzą doznania.
' .,,„,'. Można by je określić mianem czujników bodźców i dotyku. Znajdują się one
· ;~r~v;jP.teligentne zadania znajdują się bardziej z tyłu, niżej, a dokładnie
:~;j~L W dolnej korze ciemieniowej. Są one w stanie zapamiętać sekwencję doznań
"~.....,
'·: .- - -
, f:-:.: ~ Kora ruchowa znajduje się przed bruzdą środkową mózgu (sulcus centralis), kora
1

dniających samopoczucia aktora. Pytanie o doznaniowe konsekwencje a,tuciowa położona jest za nią. W odróżnieniu od obszaru ruchowego, należącego do
czynności ruchowej jest dla
mózgu centralnym punktem planowania :'~ry czołowej (inaczej - płatów czołowych), czuciowe sieci komórek nerwowych
:.~OŻOne są w korze ciemieniowej (inaczej - płacie ciemieniowym).
;~rf" Sieci związane z całościowymi doznaniami cielesnymi, a zwłaszcza
23
20
Takie krótkie, eksperymentalne wyłączenie komórek jest możliwe poprzez ~· .doznaniami płynącymi z narządów wewnętnnych, znajdują się w mózgu
przyłożenie do czaszki, dokładnie w miejscu, w którym znajdują się neurony lustrzane, . ~~i~truktu~e nazywanej wyspą (insula). Neurobiologiczny korelat emocji znajduje się
małej, ale bardzo silnej cewki magnetycznej. · t „. .:.Jądne ffilgdałowatym i w zakręcie obręczy (gyrus cinguli).
32 33
i
I ;

i zaprojektować wewnętrzne wyobrażenie na te~~t ~ego,. jakie od~z~~ia
towarzyszą określonym działaniom • W przec1wt~stwle do CZUJntkó~
24
bodźc6w i dotyku można te inteligentniejsze komórki nazwać komórkami
nerwowymi tworzącymi wyobrażenia doznań.
Jeśli wszystko podsumujemy, otrzymamy nas~ępujący obraz: plam~ją­
ce działania neurony kory przedruchowej kodują programy operacyJne
i programy dotyczące celu określonej czynności. Komó~ki nerw~w~
tworzące wyobrażenia doznań uzupełniają owe programy mformaqarm
na temat tego, jakie odczucia cielesne będą towarzyszyły zaplanowanym
działaniom. Dopiero połączenie systemu działań i d?zn~ dostarc~
neurologicznej podstawy do wyobrażeń, planowania 1 wykonama
konkretnej czynności.
Za pomocą nowoczesnych technik badawczych25, rejestrujących,
które sieci komórek nerwowych uaktywniają się podczas określonych
myśli, działań czy uczuć, można wykazać, że mózg w .t rakcie plano~an~a
czy wykonywania działań zawsze jednocześnie czuje. Okazało się, ze
każde zapowiedziane działanie aktywizuje nie tylko komórki nerwowe
kierujące ruchem, ale równocześnie także sieci czuciowe, rejest:Ujące
doznania cielesne. Dokładnie tak samo, jak w przypadku planujących
działania neuronów kory przedruchowej, także aktywacja komórek
nerwowych odpowiadających za wyobrażenia do~nań o~b~a się w ~po­
sób utajony, to znaczy automatyczny, spontaniczny 1 mewymag~Jący
świadomych przemyśleń. Informacje dostarczane przez ~kład czuc~o~
w trakcie planowania działań są powodem, dla ktorego .w zy~m
codziennym intuicyjnie decydujemy się jedynie na wykonanie. ~c~
ruchów i czynności, które leżą w zakresie naszych fizycznych możhwości
i nie sprawią, że wylądujemy na ostrym dyżurze ortopedycznym. Jednak
również w tym przypadku obowiązuje to, co zostało już powiedziane
I wcześniej na temat zależności między intuicją a racj.onalnym osąde~:
I intuicyjna ocena może być błędna, dlatego zazwyczaJ ?odatkowo m~s~
li limy, w jaki sposób daną czynność wykonamy 1 czy Jesteśmy do meJ
I!i fizycznie przygotowani. Podobnie, jak. w prz>:J>a~ku ruchoweg~
I
:1
planowania działania, także przy oceme doznan cielesnych, czyli
i'
24 Komórki te kodują intuicyjne, bezpośrednio dostępne wyobrażeni~ na.te~at
' tego, czy podczas określonej czynności może grozić, na przykład, naderwame mu;śma,
! skręcenie czy uszkodzenie stawu.
i 1 s Chodzi 0 już wspomniany czynnościowy rezonans magnetyczny (f-MRI)
·.i i pozytronową tomografię emisyjną (PET).
:1 34
.i
I
proprioceptywnych aspektów działania, sukces odniesiemy wtedy, kiedy
ocena intuicyjna i racjonalna będą się wzajemnie uzupełniać.
Neurony lustrzane doznań cielesnych:
ja odczuwam to, co odczuwasz ty
Zadania komórek nerwowych kory czuciowej magazynujących
wyobrażenia doznań nie ograniczają się jedynie do tego, by w.przypadku
osobiście wykonywanej czynności dostarczać informacji na temat oczeki-
wanych doznań cielesnych. Seńa badań z użyciem nowoczesnych technik
obrazowania pokazuje, że komórki nerwowe tworzące wyobrażenia
doznań wysyłają impulsy nerwowe nie tylko wtedy, kiedy sami
planujemy czy wykonujemy działanie. Zachowują się one jak neurony
lustrzane i włączają się do akcji także wtedy, gdy tylko obserwujemy, jak
ktoś działa, lub jedynie coś odczuwa. Komórki dolnej kory ciemieniowej,
odpowiadające za wyobrażenia doznań, mogą dostarczyć nam informacji
na temat tego, jak czuje się oglądana przez nas osoba. Uaktywniają się
u nas wtedy dokładnie te komórki nerwowe odpowiadające za
wyobrażenia doznań, które byłyby aktywne, gdybyśmy to my znajdowali
się w sytuacji osoby obserwowanej.
Lustrzana aktywność komórek odpowiadających za wyobrażenia
doznań wytwarza u obse~atora intuicyjne, bezpośrednie rozumienie
odczuć spostrzeganej osoby. Do tego dochodzi jeszcze analogia do
odzwierciedlającego zachowania neuronów planujących działania, które
wytwarzają wyobrażenie na temat całości przebiegu sekwencji czynności
także wtedy, kiedy spostrzeżony może być jedynie jej fragment. Takie
prognozy możliwe są także przy wytwarzaniu odczuć. Krótkie wrażenie
może wystarczyć, by powstało intuicyjne przeświadczenie na temat
doznań cielesnych obserwowanej osoby w bezpośrednim dalszym
przebiegu sytuacji. Osoby w naszym otoczeniu wywołują więc u nas nie
tylko intuicyjne wyobrażenia odnośnie tego, co zaraz uczynią, ale zawsze
aktywują nasz program sprawdzający, „jakie doznania są obecne i jakie
pojawią się w dalszym przebiegu zdarzenia". Dzieje się to automatycz-
nie, jest procesem przebiegającym w sposób utajony, przedrefleksyjny,
niewymagający ani celowego wysiłku, ani świadomego myślenia.
Wynikiem tego procesu jest intuicyjne spostrzeżenie dotyczące tego, jak,
prawdopodobnie, właśnie czuje się obserwowana przez nas osoba.
35
 Neurobiologiczne odzwierciedlanie, którego doświadczamy w obec-
ności innych, spostrzeganych przez . na~ osób, ni_e o~anic~a się do
wymiaru ruchowego i czuciowego. Zjawiska odzwierciedl~ia d~tyczą
też doznań płynących z narządów wewnętrznych oraz odczuc emoq~:mal­
nych. W ramach niedawno przeprowadzonego badania jego uc,ze~tmkom
puszczano nagrania wideo osób, którym pcx;łtykano pod nos smierdz~cą
substancję, i które, w reakcji na to, z~owno wyr~em ~arzy, jak
i postawą ciała, okazywały wyraźną reakc~ę obrzyd~e~ua. Anali~a aktyw-
ności mózgowej obserwujących te scenki uczestmkow badania, kto~
sami nie mieli kontaktu z żadnym zapachem, wykazała olbrzym~ą
aktywację ośrodka odrazy, podobną do tej, której można by się
spodziewać w przypadku osobistego ~rzeżycia takiej ,reakcji~ • Do
6
powyższych pasuje dodatkowa obse~aqa - osoby, u kto~ch osrodek
obrzydzenia uległ uszkodzeniu w ~u udaru 1?~zgu, ni:
tylko sam~
nie są w stanie odczuwać obrzydzenia; me s~ rówmez w stame.rozpoznac
wyrazu obrzydzenia u innej osoby. Powalający dowód na ~o, ze sy~t~my
lustrzane są kluczową neurobiologiczną podstawą naszej zdoln?s~i do
,,
' spontanicznego rozpoznawania, co dzieje się z ~rugim czło_wiekie~. '<
Jednak to, czego dokonują neurony lustrzane, sięga jeszcze dalej: badan~e
nad obrzydzeniem pokazało, że potrafią one - do pewnego stopnia
- wywołać u nas te same stany, które obserwujemy ~ i~~ych. To •
tłumaczy, dlaczego obecność innego czło"?eka, przyi_iaJmniej wtedy,
kiedy jest on nam bliski, może cza~ prowadzić . do tego, ze
przeżywamy różne, niekiedy bardzo mtensywne zmiany naszego
cielesnego samopoczucia.
Lustrzane neurony bólu, współczucia i empatii
I
Emocjonalna strona bólu i to, co w bólu zachodzi nam za skórę,
·''
'li rejestrowane jest przez komórki .zn~jdujące się w ob~zarze mózgu,
il: w którym powstaje nasze usposobierue. Obszar ten nosi nazwę zakrętu
·1·
1.1
li: 26 w badaniu ~ (patrz Bruno Wicker i wsp6łpraco~icy) zastosowano
lli czynnościowy rezonans magnetyczny (f-MRI). Obszar mozgu, w któl'Y?1
zaobserwowano aktywność, to tzw. wyspa (insula), zawierająca . coś w r~zaJU
neurobiologicznej mapy narządów wewnętrznych. Wyspa przekazuje mózgowi, czy
;'1 umysłowi, jak czują się wewnętrzne narządy ciała. _Poprzez ~~czeni~ nerwowe, ~s~a
jest ściśle powiązana z komórkami nerwo~1 odpo~a~aJ~cym~ za wyobrazerua
iJ doznań cielesnych (które znajdują się w dolnej korze c1em1eruowe1) ·
'·{
i' I 36
obręczy (gyrus dnguli) 27• Williamowi Hutchisonowi udało się w genial-
nym badaniu zidentyfikować pojedyncze komórki zakrętu obręczy,
które uaktywniały się tylko wtedy, gdy zadawano osobie badanej ból,
kłując ją lancetem w określoną opuszkę palca28• Po tym, jak jedno-
znacznie zidentyfikowano komórki reagujące na ten specyficzny bodziec
bÓlowy, poproszono osobę badaną, by przyglądała się, jak sam badacz
kłuje się w opuszkę palca. U badanego uaktywniły się te same komórki
nerwowe, które wysyłały impulsy w sytuacji, gdy on sam doświadczał
bÓlu. Ponieważ zakręt obręczy stanowi główny ośrodek emocjonalny
mózgu, to odkryte tu neurony lustrzane są, ni mniej, ni więcej, tylko
układem komórek nerwowych odpowiadających za współczucie i em-
patię.
Obserwacje Hutchisona zostały w pełni potwierdzone w bada-
niach stosujących odmienną metodologię. Jak wykazała Tanja Singer
ze współpracownikami za pomocą czynnościowego MRI, u osób
przyglądających się, jak ich partnerom życiowym zadawano ból w dłoń,
dochodziło do aktywacji ośrodka emocji w zakręcie obręczy i róż­
nych dalszych ośrodkach bólu29• Także tu pojawiła się taka reakcja,
jakby osoba badana sama doświadczyła bólu obserwowanego u partne-
ra. W mózgowych ośrodkach bólowych również występują neu-
rony lustrzane pozwalające nam na bezpośrednie zrozumienie
bólu innego człowieka. I także w przypadku lustrzanych neuronów
bólu i współczucia dochodzi do zjawiska intuicyjnego przewidywa-
nia: aby w mózgu obserwatora uaktywniły się neurony lustrzane,
niekoniecznie musimy spostrzegać ból, który już wystąpił. Wystarczy
przeżyć sytuację, w której za chwilę można spodziewać się bólu, aby
Zakręt obręczy przebiega od przodu do tyłu (wzdłuż mózgu), głęboko po obu
27
stronach szczeliny podłużnej mózgu. Poprzez połączenia nerwowe jest ~ciśle
powiązany z komórkami odpowiadającymi za wyobrażenia doznań cielesnych w dolnej
korze ciemieniowej.
28
Badanie przeprowadzono z udziałem pacjenta, który musiał się poddać ope-
racji mózgu w związku z padaczką. Ponieważ sam mózg jest niewrażliwy na ból,
to, przy miejscowym znieczuleniu skóry głowy, pacjenci poddawani operacjom mózgu
mogą być świadomi . Sam pacjent i komisja etyk.i wcześniej wyrazili zgodę na ba-
danie.
29
Ból w mózgu rejestrowany jest w wielu ośrodkach (wzgórze, wyspa, kora
czuciowa, zakręt obręczy). W literaturze anglojęzycznej łącznie określane są one jako
pain matrix.
37
 doprowadzić do reakcji odzwierciedlania w obszarze własnych doznań
bólowych30 •
Tajemnica robienia miłego wrażenia
Zdolność wyrażania współczucia i empatii w sposób uznawany przez
innych za adekwatny zdaje się być jedną z tajemnic sympatycznej aury.
Dopuszczanie do tego, by u nas samych pojawiały się odzwierciedlenia
innych ludzi, byśmy współodczuwali ich poglądy i doznania, zdaje się być
nagradzane sympatią. Badania pokazują, że odczuwamy sympatię przede
wszystkim do osób, które potrafią adekwatnie odzwierciedlać 31 • Ocenia-
my przy tym, czy mimika i mowa ciała ludzi jest stosowna, czyli czy
pasuje do danej sytuacji zewnętrznej. Osoby opowiadające smutną scenę
filmową z wesołą miną otrzymują od innych osób ujemne punkty na skali
sympatii, podczas gdy osoby potrafiące się wczuć w sytuację i dopasować
mowę ciała do sytuacji, w której się znajdują, oceniane są w tym zakresie
pozytywnie.
Istotne są tu dwa czynniki ograniczające. Po pierwsze, wywołujące
sympatię dostosowanie między daną sytuacją a przejawianą mową ciała
nie da się w sposób świadomy zaplanować i nie podlega naszej
świadomej kontroli. Efekt wzbudzania sympatii pojawia się tylko wtedy,
kiedy osoba jest spontaniczna i autentyczna, czyli kiedy jej wyraz jest
zgodny z faktycznym stanem wewnętrznym. Drugi, może nawet
ważniejszy, czynnik ograniczający zdolność wzbudzania sympatii
poprzez dopasowanie się do sytuacji to fakt, że efekt pozytywnego
wrażenia się załamuje, gdy osoba współodczuwająca całkowicie się we
.„:,·i
współczuciu zatraci. Kiedy utracony zostaje dystans, utracona zostaje też
·'!
możliwość bycia pomocnym32•
30 To, że komórki nerwowe rejestrujące ból nie reagują dopiero na wystąpienie
bólu, ale uakcywniają się już na etapie antycypowania, czyli oczekiwania bólu, wykazał
Tor Wager ze współpracownikami w badaniu opublikowanym w roku 2004.
31 Szereg ważnych badań na temat neurobiologicznych korelatów empatii prze-
prowadził Jean Decety, genialny francuski badacz mózgu, pracujący od pewnego czasu
w Seattle (USA).
32 Ojciec, który widząc, jak jego małe dziecko wpada do wody, wybuchnie jedy-
nie głośnym łkaniem, nie zbierze wielu punktów na skali sympatii. Jego współczucie
musi być więc właściwie dozowane, w taki sposób, aby mogło dojść do adekwatnych
działań.
38
Dar wyobrażenia sobie, co myślą inni
(teoria umysłu)
Do wielu rzeczy, z których cały czas korzystamy, przywykliśmy
tak bardzo, że w ogóle się nad nimi nie zastanawiamy. Dokładnie
tak dzieje się ze zdolnością pozyskania w bardzo krótkim
czasie, w przelotnym kontakcie, wrażenia na temat innej osoby, na
temat tego, co nią kieruje, czego chce i do czego w danej chwili dąży.
Umiejętność szybkiego rozpoznania, co dzieje się z drugim ezłowiekiem
jest, jak już wspominałem, fachowo nazywana umiejętnością
wytworzenia teorii umysłu (ang. theory of mind). Wrażenie na temat
wewnętrznych motywów innych ludzi pojawia się u na,s całkowicie
spontanicznie, jest intuicyjne. Mamy je, zanim w ogóle zaczniemy się nad
tym świadomie zastanawiać, jest przedrefleksyjne. A to, czy wrażenie
jest „ właściwe", nie jest - co może brzmieć zaskakująco - aż tak ważne,
jakby się nam mogło wydawać. Dużo ważniejsze dla udanego kontaktu
z drugą osobą jest to, że w ogóle doszło do powstania intuicyjnego
wrażenia na temat drugiego człowieka. Dzięki temu może się bowiem
rozpocząć spontaniczna komunikacja. Kłopoty pojawiają się dopiero
wtedy, kiedy tracimy zdolność wytworzenia teorii umysłu naszego
rozmówcy.
Ponieważ grupa ludzi, którzy mają w tym zakresie poważne proble-
my nie jest mała (patrz rozdział 3 i 9), neurobiolodzy, psychotera-
peuci i lekarze już od dawna zajmują się pytaniem, skąd w ogóle
wzięła się zdolność wytworzenia teorii umysłu. Wraz z odkryciem
lustrzanych neuronów znaleźliśmy odpowiedź. Układ neuronów
lustrzanych dostarcza nam neurobiologicznego podłoża wzajemnego
emocjonalnego porozumienia. Jeśli doświadczamy uczuć innego
człowieka, to nasze własne sieci komórek nerwowych dostrajają się do
niego, czyli współbrzmią, a to pozwala na pojawienie się w naszym
doświadczeniu umysłowym uczuć innego człowieka. Zdolność
doświadczania współczucia i empatii opiera się na tym, że nasze własne
układy neuronalne- w różnych mózgowych ośrodkach. emocji - rekon-
struują w sposób spontaniczny i mimowolny te uczucia, które spo-
strzegamy u innej osoby. Z neurobiologicznego punktu widzenia istnieją
wszelkie podstawy, by przypuszczać, że żaden przyrząd czy metoda
biochemiczna nie będą nigdy w stanie zrozumieć stanu emocjonalnego
innego człowieka i wpływać na niego w taki sposób, jak może to zrobić
człowiek.
39
 Obserwowanie innych ludzi: obróbka wzrokowa
,•
dla układu lustrzanych neuronów
Neurobiologiczne zjawiska odzwierciedlania, zgodnie z naszą dotych-
czasową wiedzą, rozpoczynają się na poziomie spostrzegania, najczęściej
od obserwacji tego, co inni robią lub czują. Dopiero wtedy u obserwatora
dochodzić może do neuronowego czy psychicznego dostrojenia. Po-
wstaje pytanie, w jaki sposób informacje wzrokowe pojawiające się na
skutek obserwowania innych ludzi są opracowywane do postaci zro-
zumiałej dla układu lustrzanych neuronów, to znaczy w taki sposób, by
zostały rozpoznane jako posiadające takie właśnie znaczenie? W celu
" ułatwienia ońentacji, o czym dalej będzie mowa, warto korzystać
z ilustracji zamieszczonych na stronach 18 i 41.
Mózg rzeczywiście dysponuje wzrokowym układem przetwanania
i interpretacji, który przejmuje takie zadania. Jego możliwości przerastają
wszystko, co do tej pory było wiadomo o przetwarzaniu informacji
wzrokowych. To, co widzą nasze oczy, zostaje w korze wzrokowej
przetworzone w to, co spostrzegamy jako znajdujące się przed nami
obrazy. Sieci komórek kory wzrokowej znajdują się w płacie potylicznym.
Następny w kolejności w całym ciągu struktur przetwarzających infor- -~

macje wzrokowe jest leżący w płacie skroniowym wzrokowy układ

przetwarzania i interpretacji. Z potylicznymi sieciami łączy się poprzez
włókna nerwowe biegnące po obu stronach od kory wzrokowej do
przodu, aż do płatów skroniowych kory mózgowej, czyli do miejsca,
w którym sam się znajduje. W anglojęzycznej literaturze fachowej jego
Rysunek 2.
Ko~a prze~chowa • w płacie czołowym ©: w dolnej części kory przedruchowej
zapisywane są informacje na temat tego, w jaki sposób wykonane mają być czynności celowe.
Kora przedruchowa wymienia się informacjami z dolną częścią płaca ciemieniowego (czarne
strzałki).

nazwa wywodzi się od jego lokalizacji i brzmi: STS33 • Opracowane tu
informacje są następnie, za pomocą włókien nerwowych, przesyłane
dalej, do komórek nerwowych odpowiadających za wyobrażenia dotyczą­
ce doznań cielesnych (w dolnej korze ciemieniowej) i stamtąd do
neuronów planujących działania (w korze przedruchowej).
Wzrokowy układ przetwarzania i interpretacji (STS) był w ostatnich
latach przedmiotem intensywnych badań34• Jego funkcjonowanie można
porównać z pracą wyspecjalizowanego warsztatu, poddającego wszelkie
informacje wzrokowe, napływające do kory wzrokowej z oczu,
33
SfS czyli Sulcus temporalis superior, bruzda skroniowa górna - obszar płata
·I' skroniowego, w którym mieści się wzrokowy układ przetwarzania i interpretowania.
'·I
" Na małpach możliwe były badania pojedynczych komórek. U człowieka
3
.i
,I prowadzono badania za pomocą nowoczesnych technik obrazowania mózgu
I
!
(czynnościowy rezonans magnetyczny, f-MRl, pozytronowa tomografia emisyjna
PET).
40
Dolna okolica ciemieniowa • w płacie ciemieniowym ®: Tutaj magazynowana jest
informacja, jakie doznania towarzyszą działaniom. Dolna część płata ciemieniowego
wymienia się informacjami z korą przedruchową (czarne strzałki).
Sulcus centralis (bruzda łrodkowa) @: dzieli płat czołowy © i płat ciemieniowy ®
STS (sulcus temporalis superior, bruzda skroniowa górna = wzrokowy układ interpretacyjny)
• w płacie skroniowym ©: Tutaj dochodzi do interpretacji widzianych istot żywych. STS
wysyła informacje do dolnej części płata ciemieniowego (czarne str.zalki).
Kora W%rokowa w płacie potylicznym ®: Tutaj wrażenia wzrokowe stają się widzianym
obrazem. Widziane istoty fywe są w formie kopii przesyłane do srs (czarne strzałki) .
Neurony lustrzane Q
błyskawicznej, przebiegającej niemal równolegle obróbce. Najpierw
układ sprawdza, czy w ogóle musi się uaktywnić: włącza się jedynie
w sytuacjach, gdy kora wzrokowa dostarcza informacji o żywych,
działających aktorach. Jeśli obserwowane działanie, jeszcze przed chwilą
41
 wykonywane przez człowieka, jest przejmowane i ko~tynuowane przez
przyrząd czy robota, układ się wyłącza. Powodem t~eg? selek~e~o
zaangażowania jest fakt, iż praca tego układu ogrant~a s1~ do okreslan~a
zamiarów czy doznań innych osób, lub też innych istot zywych: oc~rua
ruchy ciała, wyraz twarzy, ruchy ust i- co jest jego głównym zadaniem
- spojrzenia innych.
~wi~ra wysoko wyspecjal~owane sieci komórek, których zadania ogra-
ruczają się do błyskawicznego rozpoznawania i interpretowania
określonych ruchów oczu i natychmiastowego przekazywania tych
informacji do innych obszarów mózgu.
Podsumowanie

Dlaczego obserwujemy to, co obserwują inni:
neurony lustrzane wzrokowego układu interpretacyjnego
Wzrokowy układ przetwarzania i interpretowania (STS) nie ogr~icza
się jedynie do dostarczania informacji lustrzanym komo_i:kom
przetwarzającym dane ruchowe, czuciowe c~ d~tyczą~e emoq1, na
podstawie których dochodzi w nich do ~erae~an1~. Ukł.ad t~n
organizuje ponadto bardzo specyficzną reakqę o~eraedlarua. ~1e
tylko zwraca uwagę na spojrzenia i kierunki patrzem~ mnych, ota~zaJ~­
i:
·j cych nas osób, ale dba o to, byśmy my, reagując spontan1czrue
.l i intuicyjnie, kierowali naszymi spojrzeniami uwzgledniaj~c te informa-
Komórki nerwowe mózgu, które są w stanie kontrolować określone
zjawi~ko, ~a p!zykład działanie czy doznanie we własnym ciele, i jedno-
c~eśi:iie stają .się ~tywne także wtedy, kiedy jedynie obserwujemy to samo
z1awisko u mne1 osoby, nazywane są lustrzanymi komórkami ner-
wo~ czy .lustrzan~~ neuronami. Odzwierciedlanie zachodzi spon-
tamczme, rrumowolme 1 bez udziału procesów my~lowych. Neurony
lus;rzane wykorzystują neurobiologiczną infrastrukturę obserwatora, by
da~ mu poczuć coś w rodzaju 5ymulacji tego, co dzieje się w człowieku,
ktorego obserwuje. Odzwierciedlanie jest neurobiologiczną podstawą
teg~,c'? n~ane jest „ teorią umysłu". Może nie tylko wywołać u osoby
znajdującej się na pozycji obserwatora wyobrażenia, myśli czy uczucia,

cje. jedna z najczęstszych reakcji polega. na ~· że s~1 SJ?<>glądamy ale w ?kreślonych okolicznościach jest także w stanie zmieniać stan jego
w kierunku, w którym akurat patrzy drugi człowiek. J~śh ~tos w sposó~ organizmu.
nagły, pod wpływem zaskoczenia czy przestrachu, skieruje na coś swój
wzrok, gwałtownie spojrzymy w to s~o m.iejsce, ~dodatku ~ównocześ­
nie i bez jakiegokolwiek przemyślenia tej reakq1. Spontaniczne p~ze­
chodzenie do wspólnego punktu koncentracji uwagi, nazywane wspolną
uwagą (ang. joint attention), jest nieustającym, codziennym zjawis~em,
któremu praktycznie nie można się o~rze~. "1J! do~tku n3;1ezy do
najważniejszych warunków wytworzenia więzi emoqonalnej (patrz
rozdziały 3 i 6) . . .
u podstaw tak wysokiego poziomu uwagi koncentrowanej na spoj-
rzeniach innych osób za pośrednictWem naszego wzrokowego układu
przetwarzania i interpretowania (STS) leży bardzo fun~am~ntalne
doświadczenie. Nie tylko ludzie, także małpy (oraz kilka innych
gatunków, na przykład psy) wiedzą, że ze wszystkich, przeja~ów mowy
ciała najwięcej informacji i wniosków można pozyskac właśme z ruchów
oczu. I nie jest to tylko ocena określonej, bieżącej sytuacji, ale takż~ rzut
oka (!) na myśli, intencje i zamiary otaczających n~s .~sób. Bad~~a na . ·-~·.

małpach pokazują, że wzrokowy układ przetwarzarua 1 mterpretacp STS

-:!_:•

•„·_

42 . ·.~;i·;·:·
 ROZDZIAŁ 3 usta, dziecko zrobi to samo. Na twarz z ustami złożonymi w dzióbek
ł•
!
Jak dziecko dostraja się
I
do świata i problem autyzmu
'·
!:
Komórki lustrzane, które rzeczywiście odzwierciedlają, należą do najważ­
niejszego wyposażenia w bagażu, który otrzymujemy w podróż nazywaną
życiem. Bez neuronów lustrzanych nie ma kontaktu, nie ma spontaniczno-
ści i emocjonali1.ego porozumienia. Genetyczne wyposażenie zapewnia
niemowlęciu pakiet startowy neuronów lustrzanych, umożliwiający mu
już kilka dni po narodzinach podjęcie pierwszych reakcji odzwiercied-
lających z najważniejszymi osobami ze swojego otoczenia. Kluczowe
znaczenie ma jednak to, czy niemowlę będzie miało szansę na realizację
tak.ich reakcji, gdyż fundamentalna zasada obowiązująca nasz mózg brzmi
„nieużywany narząd zanika" (ang. use it, or lose it). Układy komórek
nerwowych, które nie są używane, zanikają. Reakcje odzwierciedlania
nie rozwijają się samoistnie, zawsze konieczny jest partner.
„Narząd· nieużywany zanika":
neurony lustrzane niemowlęcia muszą się dostroić
Fakt, iż rodzimy się z genetycznym wyposażeniem podstawowym
obejmującym neurony lustrzane, można wykazać na przykładzie zjawis-
ka, które inaczej nie byłoby możliwe: jeśli dobrze dobierzemy odległość,
w jakiej nasza twarz znajdzie się od twarzy noworodka, już na kilka
godzin lub dni po urodzeniu zaczyna on spontanicznie naśladować
niektóre wyrazy twarzy, które widzi1. Jeśli patrząca nań twarz otworzy
.!
; .
1
Badania tego zjawiska prowadzą Amerykanin Andrew Mełtzoff i skupiona
: ' wokół niego grupa robocza oraz niemiecka para badaczy Han us i Mechthiłd Papousek.
noworodek reaguje wykrzywiając wargi, wystawia też język, jeśli
obserwowana twarz uczyniła to wcześniej. Dzięki tej niesamowitej
zdolności naśladowania dziecko ma od pierwszych chwil możliwość
podejmowania wspólnej zabawy, prowadzącej do wytworzenia pierw-
szych międzyludzkich więzi. Zapewniona neurobiologicznie gotowość
do spontanicznych zachowań naśladowczych jest rusztowaniem, wokół
którego buduje się więź niemowlęcia z opiekunem.
Między niemowlęciem a opiekunem2 rozpoczyna się coś, czego czar
można porównać jedynie z uczuciem łączącym dwoje świeżo zakocha-
nych. I faktycznie, z perspektywy neurobiologicznej w obu przypadkach
dzieje się coś podobnego: wzajemne przyjmowanie i oddawanie odzwier-
ciedlonych sygnałów, badanie i wyczuwanie tego, czego właśnie do-
świadcza druga osoba, co nią kieruje. Towarzyszy temu próba wysyłania
własnych sygnałów i sprawdzanie, na ile druga strona je odzwierciedli, to
znaczy na ile zostaną odwzajemnione. Ta gra nie jest tylko wstępem do
związku miłosnego, ale stanowi, w mniej intensywnej postaci, punkt
wyjściowy każdej relacji międzyludzkiej.
Aby ta wspaniała gra w odzwierciedlanie w ogóle mogła się
rozpocząć, niemowlę potrzebuje opiekunów, i to nie jakichś tam, nie
ściany treningowej, tylko prawdziwych „ współgraczy'', którzy sami
potrafią odzwierciedlać. Większość dzieci trafia na właściwych graczy:
osoby z prawidłowo rozwiniętą zdolnością zajmowania się niemow-
lęcie~ z miłością, wrażliwością i ciepłem. Najlepszymi graczami są
rodzice, którzy ze względu na doświadczenie porodu znajdują się pod
~e~ naturalnego środka dopingującego wzmamiającego wytwarza-
me więzi - oksytocyny. Jeśli nie ma rodziców, czuli opiekunowie mogą
z ~wodzeniem i<=? zastępować. Ale pod_ warunkiem, że są do dyspozycji
~1e~a ?rzez ~łu:s~ czas lub wręcz meustannie, co umożliwi rozwój
więzi nuędzy mrm a ich podopiecznym.
Genetyczne wyposażenie podstawowe zdecydowanie nie stanowi
gwarancji, że biologiczne układy człowieka będą później rzeczywiście
funkcjonowały optymaJnie. Wrodzone układy lustrzane niemowlęcia
mogą się..w pełni ~ja~ić i dalej rozwijać tylko wtedy, kiedy mają do
dyspozyq1 odpowiedni, dopasowany do niego wybór różnorodnych
Ponieważ ~~tka ni~ zawsze jest obecna, a zamiast niej rolę głównego opiekuna
2
•
~oze od~ać OJCiec lub .~e osoby, posługuję się terminem „opiekun". Bezspornie
Jednak najlepszą „obsadą dla tej roli jest matka.

44 45
'I ..

: ~ :r
I:
i
więzi. Do popularnych pomyłek naszych czasów zalicza się rozpowszec~­
niona opinia. że jedynym kluczem do zakończonego sukc~se1? r?zwoj~
są geny. W rzeczywistości doświadczenia związane z relaqami z mnymi
ludźmi i style życia, połączone z . aktywacją o1?'eślonych układó~
neurobiologicznych, mają olbrzymi wpływ zarowno na r~gulaqę
3
aktywności genów, jak i na mikrostruktury nas~ego móz~ • ~ zadnym
innym obszarze znaczenie relacji międzyludzkich _dla biologu naszego
ciała nie jest tak wyraźne, jak w przypadku układo~ lustrzany~h. .
Na przykładzie układów lustrzanych osób niewidomy~h widać, z~
samo wyposażenie genetyczne nie jest gwarancją rozwoju zdoln~śc1.
Osoby niewidome od urodzenia nie są w ~tanie, ze wzgl~du na brakujące
wzrokowe informacje wejściowe, wyćwiczyć wczesnej zabawy w od-
I•
zwierciedlanie, pomimo że inne reakcje pozwalają zakładać, iż ich ukła-
I
dy lustrzane działają. Ze względu na b.rak. wy~~eni~ u. ~sób tych
nie dochodzi do wykształcenia odzwierciedlającej muruki twarzy.
Właściwości i zdolności mogą się rozwijać tylko wtedy, kiedy dostępne
dzięki genom podstawy biologiczne zos~aną ~b':1?zone i ~e właściwy
sposób aktywizowane przez międzyludzki~ relaqe ~ mt~r~qe społecz~e.
Wyczyny naśladowcze niemowlęcia me ogramczaj~ się _do odn;i~r~
ciedlania wyrazów tWarzy w pierwszych dniach życ1~. Nieco pózmeJ
można obserwować pieiwsze próby . na~la?o~ania zasł'>:szanyc~
wypowiedzi słownych poprzez ~d~~arue dźwi~~ow: Po~obme dosyc
szybko dziecko ujawnia - nawet, jesh są całko~ci~ rueukierunkow~e
_ ruchowe reakcje odzwierciedlania w odpowiedzi na bardzo wyrazne
ruchy. Jak już wspominałem, dorośli mimowolnie ~korzystują ~­
stępującą u niemowlęcia gotowość do naśladowania:. gdy. ~arm1~
maleństwo, z którym utrzymują kontakt wzrok.owy, na1czę~ae1 sami
otwierają usta, intuicyjnie przeczuwając, że dziecko wtedy także otworzy
buzię. . .
Drugą stroną niemowlęcych ćwiczeń imita~nych jest ~ntu1~na
skłonność matki i opiekunów do naśladowama zachow3? dz1~~a
i odzwierciedlania wysyłanych przez nie sygnałów. Pr~ o/Ill me odbijają
jego zachowania jak jeden do jednego, ale wzh:°gacają J~ o dodatkowe
elementy. Dzięki temu na długo przed tym, mm :z:aczrue dyspono~ać
czymś takim, jak świadomość, niemo~lę otr~u~e sygnały pokazu1ąc~
mu, że zostało zrozumiane. To z kolei stymuluje 3e do dalszych reakq1
3 Przegląd zagadnień związanych z tym tematem znaleźć można w mojej książce
Das Gediichtnis des Kiirpers, wydawnictwo Piper, Monachium, 2004.
46
odzwierciedlania. Wychodząc od niemowlęcych, początkowo bardzo
ograniczonych, możliwości naśladowania, powstaje coraz szerszy zakres
komunikacji. Od kilku lat wiadomo, że noworodki już w chwili narodzin
dysponują zadziwiającymi kompetencjami, co przedstawione jest
w licznych publikacjach, między innymi autorstwa Daniela Sterna
i Martina Domesa. Jednak dopiero odkrycie lustrzanych neuronów
pozwala na pełne zrozumienie tych zdolności.
Podstawa inteligencji emocjonalnej:
poczucie bycia intuicyjnie rozumianym
Dzięki temu, do czego zdolne są neurony lustrzane, niemowlę ma szansę
wejścia w kontakt emocjonalny ze swoim otoczeniem, wymieniania
z nim sygnałów i rozwinięcia pierwszego, pierwotnego poczucia bycia
rozumianym. Wczesne odzwierciedlenia są nie tylko możliwe, ale są
u niemowlęcia emocjonalną i neurobiologiczną potrzebą podstawową.
Widać to nie tylko na podstawie pełnych zachwytu i radości reakcji - na
marginesie, także na podstawie wyraźnych sygnałów w elektrycznej
aktywności mózgu (EEG) - które można u niemowlęcia wywołać
poprzez czułe naśladowanie. Udane reakcje odzwierciedlenia i po-
wstające na tej podstawie uczucie więzi prowadzą także do uwolnienia
endogennych opioidów. To tłumaczy nie tylko to, dlaczego międzyludz­
kie wsparcie ułatwia znoszenie bólu - co pokazują też badania- ale także
to, dlaczego jesteśmy neurobiologicznie zaprogramowani na tworzenie
więzi4 •
W czesne reakcje odzwierciedlania prowadzą nie tylko do psychicz-
nego, ale i do fizycznego szczęścia, natomiast celowo odrzucone od-
., zwierciedlenie wywołuje gwałtowne reakcje niezadowolenia. Pokazał
to wyraźnie eksperyment określany w literaturze jak.o „procedura
nieruchomej twarzy" (ang. still face procedure). Opiekun trzyma twarz
w odpowiedniej odległości od dziecka. Jeśli teraz, wbrew własnym
emocjonalnym intuicjom, celowo zachowa kamienną twarz, dziecko
4
Thomas lnsel. od niedawna dyrektor w National Institute of Mental Health
(NIMH) w USA, napisał na ten temat artykuł przeglądowy ze świadomie dobranym
ironicznym tytułem: Is social attachment an addietive disorder? (Czy więź społeczna jest
uzależnieniem?).
47
 gwałtownie się od niego odwróci. Jeśli procedura zostanie powtórzona
wielokrotnie, jej efektem będzie emocjonalne wycofanie: osłabnie
gotowość niemowlęcia do poszukiwania dalszych możliwości wymiany
sygnałów mimicznych.
Z tego rodzaju obserwacji trzeba wyciągnąć wniosek, że wszelkie
próby dbania o niemowlęta czy małe dzieci w sposób pozbawiony emocji,
kierowany jedynie „racjonalnymi" czy „rozsądnymi" kryteriami, będą
miały tragiczne skutki. Zniszczą zdolność dzieci do nawiązywania
emocjonalnych kontaktów z innymi ludźmi i do odczuwania intuicyjnej
więzi z nimi. Wczesne zabawy w odzwierciedlające naśladowanie tworzą
podstawy tego, co Daniel Goleman opisał jako inteligencję emocjonalną.
Chociaż noworodek w pierwszych tygodniach życia nie doświadcza
j.; jeszcze siebie jako odrębnej osoby, to wczesna wymiana odzwiercied-
\
lonych sygnałów wytwarza pierwsze, intuicyjne poczucie więzi spo-
I·' łecznej. Ponieważ w tym momencie niemowlę nie umie jeszcze różni­
lci: cować siebie od innych, badacze niemowląt określają tę wczesną formę
?~~
wymiany komunikatów jako „intersubiektywność bez podmiotów"
fj1jl·. (ang. intersubjectivity without subjects), czyli zjawisko relacji mię­
dzyludzkich bez mówienia - w odniesieniu do dziecka - o podej-
Ir. mującym działania podmiocie. Bez względu na to, rozwija się
J ./ podstawowe uczucie intuicyjnej więzi z innymi przedstawicielami tego
i i'
! .
samego gatunku, poczucie życia w świecie wspólnych doświadczeń
I :
i :, emocjonalnych. To powstające dzięki wzajemnym procesom odzwier-
; ~.
i ._,! ciedlania uczucie, które Vittorio Gallese5 nazywa tożsamością społeczną
(ang. S-Identity), odpowiada pierwotnej potrzebie człowieka. Badacze
niemowląt odkryli, że już dwumiesięczne dzieci aktywnie starają się
dopasować uczuciowo do swojej mamy, dostroić się do niej emocjonalne,
czy się z nią zgrać. jak wynika z pomysłowych eksperymentów, w trzecim
miesiącu życia dziecko rozwija wyczucie tego, że jego zachowania są
w stanie zmienić zachowanie jego opiekuna. W tym momencie niemowlę
zaczyna też kierować spojrzenie w tym samym kierunku co spojrzenie,
a co za tym idzie, i uwaga dorosłego. Te pierwsze przejawy „wspólnej
uwagi6 ", odzwierciedlonego dostrojenia się do wspólnego celu uwagi, są
kolejnym przykładem tego, jak bardzo małe dziecko jest nakierowane
5 Vittorio Gallese jest jednym z głównych współpracowników w instytucie
kierowanym przez Giacomo Rizzolattiego.
6 „Wspólna uwaga" została już omówiona w rozdziale 2.
48
na intuicyjne dopasowanie się do swojego opiekuna. Zaczątki inte-
ligencji emocjonalnej stają się widoczne.
Znaczenie dziecięcej zabawy dla rozwoju
systemów lustrzanych
W wieku około sześciu miesięcy dzieci zaczynają zapamiętywać przebieg
oraz cel sekwencji ruchów. Świadczy o tym to, że dziecko w tym wieku
zaczyna się spodziewać, iż piłka, która wtur1ała się za niewidoczną
przegrodę, wyturla się z drugiej strony. Jest to warunek, kt6ry musi być
spełniony, by jakiś czas później możliwe było zapamiętywanie sekwencji
działań wraz z ich efektami końcowymi. Około dziewiątego miesiąca
; życia dziecko jest w stanie wykształcać reprezentacje przedmiotów i osób
J
w przeświadczeniu, iż istnieją nadal także wtedy, kiedy nie są widoczne.
~
jest to tzw. stałość obiektu, którą widać nie tylko w kontekście
- nawiązywania więzi z opiekunem, ale także wtedy, gdy dziecko zaczyna
·~
odwijać chusty, w które zawinięto piłkę, ponieważ - inaczej, niż kiedyś
- teraz wie, że piłka, choć niewidoczna, nadal istnieje. Na bazie tego jakże
doniosłego kroku rozwojowego, polegającego na wytwarzaniu wewnę­
trznego wyobrażenia o trwaniu niewidocznych przedmiotów, powstaje
zdolność budowania wyobrażeń na temat niewidocznych fragmentów
sekwencji działań. W wieku około dwunastu-czternastu miesięcy
dziecko jest w stanie przewidzieć i zrozumieć cele i zamiary obser-
wowanych działań. Krok po kroku rozszerzają się w ten sposób
możliwości układu lustrzanego.
Dziecko projektuje swój obraz świata jako zbioru możliwości
działania. Interakcje, działanie i odczuwanie nie są jedynie materiałem,
z którego skonstruowany jest świat zewnętrzny, ale są także podstawą
wyobrażeń na własny temat. Uświadomienie sobie istnienia różnicy
między sobą i innymi pojawia się między dwunastym a osiemnastym
miesiącem życia. W tym właśnie czasie do istniejącego już intuicyjnego
poczucia tożsamości społecznej (S-Identity: „należę do świata, w którym
są inni") dochodzi spostrzeganie własnej tożsamości, siebie jako
jednostki (I-Identity: „jestem inny niż inni") . Skonstruowanie obrazu
świata i zdefiniowanie siebie możJiwe jest wtedy, kiedy dziecięcy mózg
może się odwołać do zmagazynowanych programów opisujących
doświadczone sekwencje działań i interakcji.
49
 •.'· .
Doświadczenie działania czy odczuwania nie pojawia się jednak samo
z siebie. Tak samo, jak w przypadku pojawiającej się parę dni po
narodzinach wczesnej wymiany odzwierciedlanych zachowań imitacyj-
nych, tak.że później dziecko zdane jest na opiekunów, z którymi może
gromadzić spójne doświadczenia z zakresu międzyludzkich interakcji.
Choć teraz, pod koniec drugiego roku żyda, do wzajemnego kontaktu
dochodzi coś jeszcze. Teraz dziecko potrzeł?uje też poligonu doświad­
czalnego, na którym może wypróbowywać, z różnych perspektyw,
działania i odczucia towarzyszące różnym rolom. Tym poligonem
przygotowującym do realnego świata jest dziecięca zabawa. Jej olbrzymie
znaczenie wynika z tego, że dziecko tu, i tylko tu, może opanować
i przećwiczyć nieskończoną ilość sekwencji działań i interakcji.
Umiejętność zabawy związana jest ze spełnieniem określonych
warunków neurobiologicznych: w wieku około osiemnastu miesięcy
dziecko nabywa umiejętności celowej obserwacji działań i ćwiczenia się
w nich poprzez świadomą, celową imitację. Układy neuronów lustrzanych
są rozwinięte i gotowe, by się uczyć od modeli. Ale sama gotowość nie
wystarczy. Małe dziecko nie jest bowiem w stanie samodzielnie zdobyć
~:
:, świata zabawy. Musi zostać do niego stopniowo wprowadzone przez
I' swoich opiekunów. Opiekunów, którzy będą je do zabawy zachęcać
•I
i•j i tłumaczyć mu ją, nie można - z neurobiologicznego punktu widzenia
I. : - niczym zastąpić. Wynika to z faktu, że układy lustrzanych neuronów
- jak pokazują badania - odzwierciedlają sekwencje działań jedynie
wtedy, kiedy pochodzą one od żywych modeli, od biologicznych aktorów.
Małe dzieci potrzebują więc obecnych, żywych opiekunów. Ludzie czy
postacie, które widać tylko na monitorze, mają tę wadę, że nie mogą
wchodzić z dzieckiem w indywidualne interakcje. Tylko wtedy, kiedy
osobiście obecny jest opiekun, który indywidualnie reaguje na za-
chowania dziecka i wciąż na nowo inspiruje je do zabawy, po osiągnięciu
odpowiedniego wieku małe dziecko jest w stanie stopniowo przejść do
samodzielnego organizowania sobie zabawy.
Osiągnięcie układów lustrzanych:
pewność dzięki orientacji i rozpoznawaniu
znaczących sygnałów
Obserwacja i naśladowanie sposobu, w jaki ludzie odnoszą się do siebie
i w jaki posługują się otaczającymi ich przedmiotami, prowadzi do
50
"·"
. 1:1
powstania nowych połączeń między komórkami nerwowymi. Efekte1?
rozpoczynającej się w wieku osiemnastu miesięcy fazy naśladowarua
jest - jeśli w wystarczającym stopniu wspierana jest różnorodnymi
możliwościami zabawy - rozbudowa układu neuronów lustrzanych,
umożliwiającego później całe spektrum intuicyjnego rozumienia i za-
chowania. Działania to więcej, niż tylko zdarzenia ruchowe. Z działaniem
zawsze współwystępują spostrzeżenia na temat towarzyszących doznań
cielesnych pojawiających się wraz z działaniem w ciele aktora. To, jak
odczuwamy dane działanie, jest istotne w obu znaczeniach słowa
odczuwamy". Z jednej strony ważne jest, byśmy ocenili, jakich odczuć
clelesnych, od tych przyjemnych aż po nieprzyjemne (nawet do bólu),
możemy się w związku z danym działaniem spodziewać. Z drugiej strony
Większość działań posiada także aspekt emocjonalny, afektywny. Także
tu niezbędne jest, by opiekunowie wprowadzili dziecko w obszary
odczuć cielesnych i emocjonalnych po to, aby po pewnym czasie było ono
w stanie samodzielnie włączać wyżej wymienione aspeJ<.t:y działań do
zabawy i tam je ćwiczyć. Zachowania dzieci, które nie otrzymały
stosownych instrukcji i wprowadzenia do czuciowo-ruchowego treningu
sekwencji działań, są często niedojrzałe i nieumiejętne w zakresie
posługiwania się mową ciała. Dzieci takie zachowują się często niedeli-
katnie, niezdarnie albo są zahamowane.
Każdej czynności towarzyszą sygnały wzrokowe umożliwiające roz-
poznanie lub przewidzenie zamiarów, przebiegu czynności czy oczekiwa-
nego rezultatu. Są to postawy ciała, ruchy głowy i tułowia i :- przede
wszystkim - wyraz twarzy i spojrzenia. Kiedy dziecko obserwu3e mnych
ludzi, w jego mózgu zapisywane są każdorazowo typowe wzrokowe
cechy aktorów będących częścią określonej sekwenc~i działań~ V( t~n
sposób powstają sieci neuronowe, z których stopniowo wył~ma się
wzrokowy układ przetwarzania i interpretacji (STS) 7• Małe dziecko ze
szczególną uwagą śledzi wzrokowe sygnały pozwal:ijące na okre~le~ie
zamiarów i postaw swoich opiekunów. Przez pierwsze lata zyaa,
oceniając aktualną sytuację, dziecko kieruje się tym, jak jest ona.oceni an~
przez opiekuna. Przejmuje oceny rodziców nawet tam, gdzie chodzi
o jego własne odczucia. Jeśli nagle pojawi się dla ~zieck~ ni~ekiwane:
nowe albo nieprzyjemne zjawisko, to natychmiast kieruje ono SWÓJ
wzrok - wzrokowy układ interpretacji! - w stronę twarzy dorosłego. To
1 Wzrokowy układ przetwarzania i interpretacji został omówiony na końcu
rozdziału 2. ··
51
 samo dzieje się w sytuacji, w której dziecko przewróci się w obecności
mamy- rzuca spontaniczne-spojrzenie w stronę jej twarzy i upewnia się,
czy upadek zabolał je bardzo, czy tylko trochę. Do tego ciągłego
upewniania się potrzebna jest dziecku możliwość patrzenia na rodziców.
Od przeżytych doświadczeń do wewnętrznych
modeli działań: powstawanie wewnętrznych schematów
i~:
odczuwania i zachowania
Świat, który jest krok po kroku przez dziecko poznawany, nie jest
katalogiem sklepu wysyłkowego. Jest zbiorem możliwości działań i in-
terakcji, które są przez dziecko początkowo biernie odbierane, następnie
obserwowane i w końcu praktykowane poprzez naśladowanie. Ob-
! :.„
serwacja i naśladowanie tworzą w dziecięcym mózgu skrypt zapisany
.,ff. ; w sieciach komórek nerwowych. Ten skrypt reprezentuje świat w postaci
sekwencji działań, w dodatku na wielu wymiarach. Opisuje typowe
sygnały wzrokowe, na podstawie których można rozpoznać roz-
poczynające się czy trwające działania. Opisuje cele lub wyniki końcowe
i sekwencję działań, która jest konieczna do ich osiągnięcia. Opisuje też,
jakie doznania cielesne towarzyszą danemu działaniu lub jakich doznań
może się spodziewać działający aktor, i wreszcie określa też kontekst
emocjonalno-afektywny całego działania. Dziecko zapisuje w swoich
sieciach neuronowych wewnętTzne modele działań, którymi ludzie kierują
się w swoim postępowaniu, i na podstawie których regulują przebieg
interakcji społecznych w otaczającym świecie.
Nie jest więc żadnym zaskoczeniem, że powstające we wczesnym
dzieciństwie schematy doświadczeń i zachowań odzwierciedlają
wszystko to, czego dziecko regularnie doświadczało w swoim in-
dywidualnym środowisku i ze strony swoich opiekunów. Przejmowa-
nie przez dziecko tych konkretnych modeli, wywodzących się z in-
J!
dywidualnego biotopu i określonej biografii oznacza, z jego punktu
!•. widzenia, optymalne dopasowanie do realnego świata, w którym
.'ji przyszło mu żyć. Tak długo, jak długo dziecku dana jest szansa na
' I ;·
i ·;i rozwijanie się wewnątrz przeciętnego zakresu doświadczeń, bez
: ·11 przeżywania przemocy i z możliwością wsparcia ze strony niezawodnych
I. ' opiekunów, ma ono zapewnione swoje indywidualne, optymalne środo­
! !1:
wisko. Niezależnie od tego, schematy działań poznane w pierwotnym
;1..~ 1,; ~ '. 52
·-
środowisku mogą się znacząco różnić od typowego przebiegu działań,
z którymi w późniejszych latach, po opuszczeniu domu rodzinnego,
konfrontuje się człowiek dorosły. Oczywiście prawdą jest, że to, co
zapewniało optymalne dopasowanie w rodzinie, z której się pochodzi
może - i powinno - mniej więcej sprawdzać się także później. Ale może
też - jeśli nie pasuje - okazać się hipoteką obciążającą człowieka
i narażającą go na poważne trudności. Konieczność dopasowania się
w późniejszym okresie życia może, w pewnych okolicznościach, być zbyt
dużym obciążeniem i wymagać pomocy zewnętrznej (patrz roz-
dział 9). Ale bezwzględnie powinniśmy się wystrzegać szeroko
rozpowszechnionego poglądu, że w takich przypadkach tło rodzinne
było „złe".
Zdolność do emocjonalnego odzwierciedlania
Zdolność do empatii zależy w dużej mierze od tego, czy układy lustrzane
;- umożliwiające współczucie zostały odpowiednio dostrojone i przystoso-
wane do działania przez doświadczenia międzyludzkie. Dziecko, które
nie doświadczyło tego, że inni - a dotyczy to w szczególnej mierze jego
opiekunów - uwzględniają jego odczucia, będzie miało trudności z roz-
winięciem umiejętności emocjonalnego odzwierciedlania. W przypadku
normalnego rozwoju dzieci nabywają umiejętność współodczuwania,
czyli empatii, między drugim a trzecim rokiem żyda. Co ciekawe, po
pojawieniu się zdolności współodczuwania u dziecka po raz pierwszy
pojawia się także intelektualne zrozumienie, że osoby spostrzegające coś
z odmiennego punktu widzenia czy z innej perspektywy niekoniecznie
muszą spostrzegać sprawy w tak.i sam spos6b, jak ono.
Warunkiem koniecznym pojawienia się odzwierciedlania i empatii
jest rozwój ich elementów składowych, zachodzący przez pierwsze dwa
do trzech lat od narodzin. Nie tylko pierwotne nabywanie zdolności
wczuwania się w drugiego człowieka może zostać zakłócone. Takie już
istniejąca zdolność do empatii może ulec wtórnym, ciężkim zaburzeniom
w sytuacji ekstremalnych doświadczeń związanych z brakiem uczuć czy
brutalnością.
Aby w pełni wykształcić zdolność do odzwierciedlania i empatii we
wszystkich niuansach, dziecko potrzebuje, o czym już wspominałem,
osobistych doświadczeń związanych ze współczuciem. Zaznajamianie
53
 się z tym uczuciem rozpoczyna się w chwili narodzin. Od tego momentu
zdolność do odzwierciedlania, tak jak wszystkie inne zdolności, wymaga
ćwiczeń. Między osiemnastym a dwudziestym czwartym miesiącem
żyda przed dzieckiem otwierają się możliwości poznawania modeli
emocjonalnego dostrajania się i ich wypróbowywania w zabawie. Czym
ruch i sport jest dla rozwoju ruchowego, tym zabawa dla wyćwiczenia
indywidualnych stylów współdziałania z ludźmi.
.;·
Zabawa w rozumieniu odgrywania różnych wariantów działania
i"·: i odczuwania, połączona z możliwością wcielania się w różne role, jest
" ważna nie tylko dla dziecka. Także dorośli potrzebują forum, na którym
:·. mogliby wypróbowywać i odzwierciedlać opinie, sposoby zachowania
i odczucia. Takim forum jest teatr. „Teatr", jak opisała to felietonistka
Elisabeth Kiderlen, „nieustająco sprawdza sposoby na życie. Jest
i przestrzenią możliwości, dostarcza sposobności wypróbowywania.
i· Wszystko może się zdarzyć, także porażka. Teatr jest żywym działaniem
1.
I> na próbę". Słowa te byłyby także idealnym opisem dziecięcej zabawy.
Konieczność wypróbowywania nowej perspektywy i różnorodnych
ltit1
wzorców zachowania nie kończy się wraz z dzieciństwem. Cały
:1; inwentarz działań i interakcji, który urzeczywistniamy we wspólnocie
il
i
społecznej i przechowujemy w neurobiologicznej postaci układu
lustrzanego, musi być nieustannie, przez całe życie - najpierw w zabawie,
I:
'I
później poprzez różne formy wymiany kulturalnej - przeżywany
i odgrywany. Jeszcze szerszą perspektywę mozna odnaleźć w filozoficz-
nych rozważaniach Wilhelma Schmidta, który opisał życie w kategoriach
aktu kunsztownie i twórczo zaaranżowanej zabawy.
Kiedy emocjonalne odzwierciedlanie nie jest możliwe:
problem autyzmu
Zdolność intuicyjnego rozumienia i emocjonalnego odzwierciedla-
nia może być u różnych osób rozwinięta w różnym stopniu. Właśnie
ten szeroki zakres z płynnymi przejściami gwarantującymi różnorod­
ność dodaje dreszczyku emocji naszej indywidualności i wzajemnym
spotkaniom w relacjach z innymi. Deficyty w obrębie emocjonalnego
odzwierciedlania mogą jednak być w pojedynczych przypadkach tak
duże, że kontakt i komunikacja są w ogromnym stopniu utrudnione
lub stają się całkiem niemożliwe. Trudności ze spostrzeganiem
il .
li' 54
li.
1·
; .,
.
: J =,
odczuć u siebie lub u innych i problemy z ich odzwierciedlaniem
nazywane są fachowo aleksytymią. Poważne zaburzenia emocjonalnego
odzwierciedlania, które przybrały formę ekstremalną, nazywane są
autyzmem. W przeciwieństwie do codziennych ludzkich dziwactw,
nazywanych czasami niefrasobliwie zachowaniami autystycznymi,
autyzm w rozumieniu klinicznym nazywany zaburzeniem
autystycznym-jest sprawą znaczni.e poważniejszą. Obejmuje zakłócenia
w sferze społecznej (wychodzenia naprzeciw innym ludziom),
specyficzne zaburzenia komunikacji i mowy oraz zredukowany repertuar
zachowań, często ograniczony do zaledwie kilku podstawowych
schematów.
Deficyty dzieci czy dorosłych z zaburzeniem autystycznym stają się
wyraźne w obszarach tych umiejętności, które opierają się na funk-
cjonowaniu lustrzanych neuronów. Pierwsze badania, na przykład
badanie Hugo Theoreta i współpracowników, pokazują, że jest to
zaburzenie układów lustrzanych. Już w drugim roku życia dzieci
autystyczne wykazują mniejszą zdolność do spontanicznego naśladowa­
nia wyrazów twarzy czy gestów. Także skłonność do spontanicznego
przekierowania własnej uwagi na sprawy znajdujące się w polu uwagi
opiekuna („wspólna uwaga") jest bardzo mocno zredukowana. Dzieci
autystyczne mają duże trudności z postawieniem się w sytuacji innego
człowieka, ze spojrzeniem z jego perspektywy. Ich zdolność do
rozpoznania odczuć innych ludzi i uwzględniania ich jest poważnie
zakłócona i dzieci te mają znaczące problemy w stworzeniu „teorii
umysłu" • Z tych wszystkich powodów dzieciom autystycznym niełatwo
8
jest nawiązać intuicyjne, emocjonalnie znaczące więzi, a często jest
to wręcz niemożliwe. Brakuje im poczucia swojskości, nie potrafią
;: spontanicznie poczuć się w świecie innych jak u siebie. Umiejętność
_.
:-:;::
zrozumienia interakcji jest u tych dzieci daleko w tyle za ich moz-
}i liwościami intelektualnymi, opartymi na racjonalnej analizie. W rze-
.. . ::· czywistości duża część dzieci autystycznych kompensuje swoje defi-
·„1~1;
0. cyty w obszarze intuicyjnego rozumienia sytuacji międzyludzkich.
·l.i Wykształcają one wysoce złożone zdolności analityczne, za pomocą
,.„. których, choć jest to bardziej skomplikowane i pochłania więcej czasu, są
w stanie „wyliczyć" to, co inni rozumieją spontanicznie. Dotyczy to
także autystycznych dorosłych.
8
„Teoria umysłu" została omówiona w rozdziale 2.
55
 Wiele przemawia za tym, że u podłoża zaburzenia autystycznego leżą
czynnościowe ograniczenia różnorodnych układów lustrzanych. Nie jest
jednak jasne, czy chodzi o pierwotną dysfunkcję w obszarze bio-
logicznego wyposażenia podstawowego, czy też dzieci autystyczne mają
w ciągu pierwszych miesięcy życia z jakiegoś powodu ograniczone
możliwości wzajemnej, odzwierciedlającej komunikacji. Możliwe, że oba
wyjaśnienia są trafne, co stwierdzono w przypadku kilku innych
zespołów neuropsychiatrycznych: minimalne deficyty biologiczne mogą
utrudniać opiekunom nawiązanie odzwierciedlającego kontaktu z nie-
mowlęciem; i odwrotnie, z założenia sprawne wrodzone układy
lustrzane doznają poważnego uszczerbku z powodu braku możliwości
wczesnego treningu w sytuacjach, w których nie są aktywizowane.
Aktywność genetyczna, struktury neurobiologiczne i doświadczenia
płynące z otoczenia podlegają nieprzerwanym wzajemnym wpływom.
Dotyczy to prawdopodobnie także zaburzenia autystycznego. Ponieważ
nie jesteśmy w stanie zmienić biologicznego wyposażenia noworodka,
powinniśmy czynić wszystko, aby niemowlęta i małe dzieci mogły
doświadczać czaru odzwierciedlającego, zaangażowanego i pełnego
zrozumienia otoczenia.
·:~-
ROZDZIAŁ 4
Neurony lustrzane
i pochodzenie języka
Nie wszyscy robią to w sposób tak nieopanowany, jak francuski komik
Luis de Funes, ale wszyscy to robią: mówimy za pomocą rąk. O co tu
chodzi, dlaczego ludzie - raz bardziej, raz mniej - w trakcie mówienia
gestykulują dłońmi? I dlaczego robią to także osoby niewidome; na
marginesie - również wtedy, gdy wiedzą, że ich rozmówca także nie
widzi? Odkrycie lustrzanych komórek nerwowych doprowadziło do
wyjaśnienia niektórych godnych uwagi, czasem mocno zaskakujących
zależności. Jedno z tych odkryć dotyczy ścisłego i sięgającego bardzo
głęboko związku między mową a działaniem. Sieci komórek nerwowych
odpowiedzialne za generowanie mowy znajdują się w mózgu w tym
samym miejscu, co lustrzane neurony układu sterującego ruchami.
Niewykluczone, że są one częściowo tożsame 1 • Najwyraźniej mowa
wykształciła się w rozwoju człowieka na bazie ruchowych obszarów
mózgowych.
Językjakośrodektransportujący
wyobrażenia działań
Ruchowa okolica mowy mieści się w mózgq w miejscu, w którym moż­
na znaleźć także komórki nerwowe z zakodowanymi wyobraże­
niami działań, a więc z programami działań. Te komórki planujące
1
Kwestii tej poświecono wiele badań. Miejsce przedruchowych neuronów
lusuzanych u małpy to pole FS, odpowiadające u człowieka przedruchowym obszarom
A44 i A45 według Brodmana, gdzie mieści się także ruchowy ośrodek mowy (ośrodek
Broca).
57
 działania są jednocześnie neuronami lustrzanymi: uaktywniają się
nie tylko wtedy, gdy chcą doprowadzić do zrealizowania działania,
którego programem dysponują, poprzez ciało, w którym same się
mieszczą. Są aktywne także wtedy, gdy obserwują dane działanie
w wykonaniu kogoś innego lub kiedy słyszą typowe dla owej czynności
dźwięki. I nie tylko spostrzeżenie działania, ale również rozmowa o nim
prowadzi - u słuchacza - do odzwierciedlania, w dodatku za pośrednict­
wem tych neuronów planujących działania, które uaktywniłyby się także
w przypadku samodzielnej realizacji omawianej czynności. Właśnie na
tym odzwierciedlaniu, na spontanicznym symulowaniu obserwowanych
działań w naszych umysłach opiera się nasza umiejęmość intuicyjnego
rozumienia zachowań innych ludzi. Mowa jest częścią tego lustrzanego
układu, dzięki któremu - na skutek obserwacji działań innych - u nas
samych uruchamiane są scenariusze akcji. Fenomenalna zdolność mowy
i
do umożliwiania nam szybkiego i intuicyjnego porozumiewania się
f
I~
opiera się na pracy neuronów lustrzanych.
Bez zapewnionego przez lustrzane neurony współbrzmienia mowa
nie byłaby szybkim, wysoce skutecznym środkiem przekazania
i odwzorowania naszych własnych wyobrażeń w umysłach innych ludzi.
Umożliwiając nam wywoływanie u innych lustrzanych odbić naszych
wyobrażeń, mowa zapewnia wzajemne zrozumienie. Oznacza to, że
mowa dysponuje ogromnym potencjałem obejmującym zarówno
intuicję, jak i przekazywanie sugestii. Obszar mowy leży w obszarze
:,
j przedruchowym, w związku z czym można wysunąć przypuszczenie, że
mowa - pierwotnie - jest głośnym rozmyślaniem o działaniach bądź
j;
scenariuszach planowanych działań, które następnie, z powodu do-
i·
I strajania i odzwierciedlania, spontanicznie przenoszą się z mówiącego na
I słuchającego. Związek mowy i wyobrażeń dotyczących działań widać
.,
,f
także w tym, że może ona zastępować działanie. Mowa jest przekaź­
. :i:
i, ,,
I,
nikiem ukrytego potencjału do działania, którego dynamika jest często
.I·: '
wyczuwalna. Mówienie nie oznacza bowiem jedynie wymiany wyobrażeń
I
il,
.,· '
•· .
o działaniach. To, co jest nam przekazywane za pośrednictwem mowy,
1' może nas „poruszyć", wzburzyć czy odmienić. Mowa, o czym wie każdy,
!j!·li może na nas oddziaływać na równi z faktycznym działaniem, może
!!·; być jego ekwiwalentem, czyli równorzędnym surogatem faktycznego
11, 1 działania. Nie bez powodu nazywamy czasem wypowiedź „ciosem" czy
,,' „ policzkiem".
: . '
Na początku dźwięki i ruchy, potem mowa i działanie:
rozwój mowy u dziecka
To, czy mowa. powstała z wyobrażeń o działaniu, czyli czy może być
rozpatrywana Jako produkt naszej motoryki, można przeanalizować
z_jeszc~e jednego ciekawego punktu wyjścia. Przyjrzyjmy się zależnoś­
aom rm~ p:ekursorami działań i prekursorami mowy, czyli pomiędzy
pozbawtonymi celu ruchami i wokalizacjami pojawiającymi się przed
wyks~ałceni~m się ~owy. Musimy się cofnąć do przedwerbalnej fazy
rozwoju, czyh do pierwszych miesięcy życia człowieka. Co możemy
z~obserwować? Mniej więcej między szóstym a ósmym miesiącem
ruemowlę rozpoczyna wykonywanie rytmicznych ruchów rąk, na
przykład wyciąganie ich czy klaskanie. Dziecko rozwinęło właśnie
~dolność op~ow~.a moto~ki pozostającej od chwili narodzin poza
jego kontrolą i Jest jUZ w stanie wykonywać rytmiczne ruchy. Równocześ­
nie zaczyna wydawać rytmiczne, powtarzające się często w takt ruchów
dźwięki, na przykład „pa-pa-pa-pa" czy „ma-ma-ma-ma". Równolegfy
rozwój motoryki i produkowania dźwięków jest histońą w odcinkach.
Niedługo po tym, w wieku od ośmiu do dziesięciu miesięcy, dziecko
zac:rna. pos~giwać się, na płaszczyźnie ruchowej, pierwszymi gestami
posiadaJącym1 sprecyzowane znaczenie. Na przykład coś pokazuje albo
~acha ręką. W tym samym czasie na płaszczyźnie językowej po raz
pierwszy zaczyna stosować dźwięki posiadające określone znaczenie, na
przykład „to", „da", „pa pa". Jeśli wtedy zacznie naśladować działania
które nie były mu do tej pory znane, to - znowu równocześni;
- świadomie powtarza do tej pory nieznane wyrazy.
Vf tr~cie. kolejnych ~oków rozwojowych okazuje się, że ścisłe
po~1~arua ~1ędzy ruchami a wokalizacją (produkowaniem dźwięków)
stają się wzajemną grą zdolności do wykonywania działań i używania
mowy: między jedenastym a trzynastym miesiącem życia dziecko
zaczyna sygnalizować, że rozpoznało przedmiot - poprzez wykonywanie
gestów.wskazujących na sposób jego użycia. Na płaszczyźnie ruchowej
pokazuje tak zwane gesty reprezentujące, to znaczy demonstruje za
pomocą i:uchów działania związane z danym przedmiotem, na przykład
pr~stawta słuchawkę telefoniczną do ucha, grzebień do włosów czy
fihzankę do ust. Równolegle na płaszczyźnie językowej rozpoczyna się
wytwarzanie wyrazów dźwiękonaśladowczych („hau-hau", „muu").
Pierwsze wystąpienie gestów reprezentujących (wskazujących na

i ·:
l.
I .
58 59
I .
 .I'
\"· !·:
zastosowanie przedmiotu) i początki wyrazów dźwiękonaśladowczych
w..
są u dziecka bardzo ściśle ze sobą powiązane. Powiedzenie amerykańs­
j:.,.
kich naukowców early gesturers tend to be early namers - dzieci, u których
wcześnie pojawiają się gesty wskazujące na zastosowanie przedmiotu,
zaczynają też przedmioty wcześnie nazywać- jest więc bardzo trafne. Co
więcej, występuje daleko idąca zbieżność między tym, co dziecko
przekazuje za pomocą gestów i tym, co nazywa - chodzi o te same
przedmioty bądź działania.
1. . Praworęczność i „lewomówność"
!: :
"
j"·
Związek między czynnościami ruchowymi i mową, który ujawnia się
w pierwszym roku życia, posiada jeszcze jeden aspekt: najpóźniej od •A}.
trzynastego miesiąca życia gesty dzieci praworęcznych wykazują jedno-
znacznie ich praworęczność. I co widzimy: tam, gdzie następuje kierowa-
!'
; .f
nie ruchami prawej ręki, czyli w lewej półkuli mózgu, znajduje się u osób
praworęcznych także ośrodek mowy. Dla wyjaśnienia: ponieważ włókna
nerwowe w drodze od rdzenia kręgowego do mózgowia się krzyżują,
komórki ruchowe kierujące ruchami i działaniami prawej strony ciała
znajdują się w lewej półkuli mózgu (i odwrotnie). Planowanie działań
związanych z gestami prawej strony mieści się w lewym obszarze
przedruchowym, czyli tam, gdzie znajduje się też ośrodek mowy.
Gestykulacja z dominacją prawej strony u rocznego dziecka wywodzi
się z tego samego źródła, co mowa, czyli z dolnej przedruchowej okolicy
kory lewej półkuli mózgu. U osób leworęcznych występuje ta sama
zależność, z tą tylko różnicą, że dotyczy odwrotnych stron ciała.
W przebiegu dalszego rozwoju dziecko coraz rzadziej korzysta z gestów
reprezentujących i w coraz większym stopniu doskonali swoje kom-
petencje językowe. Krok po kroku mowa zastępuje i wypiera gesty.
Dalszy rozwój językowy umożliwia dziecku określanie stanów rzeczy,
przedmiotów i działań w coraz bardziej werbalny sposób. Ale gesty do
końca życia pozostają akompaniamentem mowy.
Rozwój dziecka pokazuje, że mowa nie rozwija się w pustej
przestrzeni umysłu. Cielesne, ruchowe czynności i nabywanie języka idą
ze sobą w parze. Tak samo, jak w przypadku działania, tak i mówienie
może zachodzić jedynie w kontekście międzyludzkich relacji dziecka
z innymi osobami. Dlatego opiekunowie powinni od chwili narodzin
60
dziecka być z nim w kontakcie cielesnym i dostarczać mu w ten sposób
pierwszego pola do zdobywania doświadczeń ruchowych. Później
w obszarze ruchowym służą dziecku przede wszystkim jako modele,
u których widzi ono, do czego służą przedmioty i w jaki sposób można się
w otaczającym świecie poruszać. Międzyludzkie relacje zawsze stanowią
przestrzeń działania i interakcji, w której dziecko może wypróbować
i rozwijać swoje umiejętności ruchowe, a najznamienitszą możliwością
zdobywania tej przestrzeni jest - jak już wspominałem - zabawa.
Także podczas zabawy ujawnia się ścisłe połączenie działania i mowy.
Poczynając od około osiemnastego miesiąca życia, dziecko jest w stanie
łączyć działania w logiczną sekwencję.Jest to kluczowy warunek zabawy.
Na przykład miesza coś w kubeczku, a następnie podnosi go do ust.
Równolegle do tego postępu w zakresie motoryki zachodzi skok
w rozwoju mowy: dziecko zaczyna dopasowywać do siebie wyrazy
i składać ze słów sensowne kombinacje. Potrafi też zdobyć konieczny
materiał słowny - w tym czasie zachodzi bowiem zjawisko nazywane
w anglojęzycznej literaturze vocabulary burst, czyli gwałtowny przyrost
słownictwa. Kolejny przykład perfekcyjnie dopasowanego wzajemnego
oddziaływania motoryki i mowy ujawnia się nieco później, w wieku od
dwóch do dwóch i pół roku. Na płaszczyźnie działania dziecko
rozpoczyna budowanie z pojedynczych elementów budowli, wież
i innych złożonych konstrukcji. Na poziomie językowym zaczyna w tym
samym czasie składać wyrazy, z zastosowaniem zasad gramatycznych,
w zdania i tym samym poprawnie posługiwać się językiem.
Rozwój języka dziecka pokazuje nam, że nie tylko jego sposób
pojmowania świata, ale także mowa ściśle łączy się z bezpośrednimi,
cielesnymi doświadczeniami związanymi z działaniami i wytworzonymi
na ich podstawie wyobrażeniami owych działań • Mowa nie jest zbiorem
2
abstrakcyjnych pojęć czy etykiet opisujących przedmioty świata nieożywionego. ]ej
korzenie tkwią w działaniach, czy też w możliwościach działania, wraz
z przynależącymi doświadczeniami czuciowymi wykonujących je biologicznych
aktorów. Pierwotnym celem mowy jest oddanie i opisanie sposobu, w jaki
żywi aktorzy działają w otaczającym ich świecie, jak wchodzą w interak-
cje z innymi i co przy tym odczuwają. Dlatego mowa u dziecka może się
rozwinąć tylko tam, gdzie ma ono do dyspozycji pole do działania
i zbierania doświadczeń związanych z interakcjami, stworzone dzięki
2
W drugim rozdziale wykazałem już, że wyobrażeniom działań zawsze
towarzyszą wyobrażenia doznań cielesnych.
61
I;.
~·;
międzyludzkim relacjom. Innego r?dzaju pola, .~ł~zcza ekran telewizo-
ra czy komputera, są w porównaruu z~ mrueJ roz n:iarną _Protezą. Bez
.~ . dobrych relacji międzyludzkich niespełmony pozostaje wazny warunek
rozwoju· mowy.
Intuicyjne zrozumienie nie potrzeb~je języka, ale:
nie ma języka bez zrozunuen1a
Dzięki układom lustrzanym możliwe jest intuicyjne ro:umien.ie ~ziałań
także bez udziału mowy. Ale odwrotnie, mowa, czyh wyrazanie zro-
zumianego działania, nie może istnieć bez rozwiniętych wyobrażeń na
temat działań. Wyraźnie to widać u osób z apraksją • Pomi~o .teg.o, że
3
dysponują sprawnym aparatem rucho~ .nie są - al~ JW: me są
- w stanie zaplanować i wykonać sek:-venCJ? dział~. Tacy pa~J~na,za:'sz.e
cierpią także z powodu afazji, czyh uposledze~ia zdolno~ci. mo""?en~a
mimo sprawnego narządu mowy. ~e odwro~1e, rozumieme dzi~an,
czyli tak zwana praksja, może byc całkowioe zachowane pomimo
zaburzenia mowy czy afazji.
Tam, gdzie można dostrzec sprzeczność między tym.. co. je~t
mówione, a związanymi z mową wyobrażeniami do~cz.ącynu d~iałan,
postąpimy rozsądnie, jeśli nie za?famy sło,~ym obietmcom. Niestety
w życiu codziennym takie ruezgodnosa .s~ bardz~ trudne do
zidentyfikowania. Tym zabawniejsze są wyniki ba~ania,. u ~od~taw
którego leżało założenie, że gesty towarzyszące naszeJ mo~e op~su~ą po
trosze wyobrażenia działań leżące u podstaw tego, co Jest mowione.
Zadaniem osób badanych było skorygowanie drobnego, wzrokowo
rozpoznawalnego defektu technicznego aparatury, za pom~
odpowiednich ruchów rąk, na początek jedynie w myślach. Nast~prue
zostały one poproszone, by krótko przedstawiły inn~ uczestm~o~
badania, którzy nie zapoznali się z pro?lemem .techm~znym, w Jaki
sposób zamierzają ów problem rozwiązac. Z kolei zadamem słu,ch~czy
było wysłuchanie wystąpień i oceni:ni~, na ile to, co b~ł~ m?wione
i towarzyszące tej mowie gesty do s1eb1e. pasowały. ~~iki teJ oce?y
zestawiono następnie z faktyczną zdolnośoą do naprawiema urządzema.
l Apraksja _ zaburzenie wykonywania celowych czynności ruchowych, np. ' :~ ''. doznań cielesnych. Ponieważ słowa mogą, za pomocą mechanizmu
ubierania się, jedzenia czy mycia zębów (przyp.tłum .).
62
Okazało się, że jeśli mowa i gesty do siebie nie pasowały, to dana osoba
nie była w stanie naprawić aparatury. I znowu okazuje się, że Biblia ma
~:~~ rację: Po owocach poznacie ich (Ewangelia Św. Mateusza 7).
.i; Sytuacja, w której treści będące w sprzeczności z przebiegiem
działania przeszkadzają aktorowi w działaniu, nie jest pozbawiona ironii.
Badania pokazują, że ludzie dużo gorzej wykonują zadanie, jeśli
otrzymują informacje werbalne sprzeczne z jego faktycznym
wykonaniem. Jednym z wielu przykładów jest znacząco gorszy efekt
sięgania po przedmiot znajdujący się wysoko nad osobami .badanymi,
;··
jeśli dużymi literami napisano na nim słowa „na dole".
·.~~...
'.;.~;.
>~;::
Także na poziomie języka wyobrażenia działań
i doznania stanowią jedność
'f: Opisywany w kategoriach neuroblologil I psychologii rozwojowej
·:~~- związek mowy i wyobrażeń działań może sprawiać wrażenie, że mowa na
gcisły
· T pierwszym miejscu stawia działanie, odsuwając nieco na bok doznania.
<lf Nawet jeśli jest w tym ziarenko prawdy, nie wolno zapominać, że sieci
-· neuronowe znajdujące się w dolnej korze przedruchowej, gdzie
·· kodowane są wyobrażenia dotyczące działań, są trwale połączone
, -~i~ z sieciami dolnej kory ciemieniowej, w której zmagazynowane są
;'·'" wyobrażenia dotyczące doznań. Równolegle z każdym wyobrażeniem
~: dotyczącym działania uaktywnia się przynależąca do niego sekwencja
.·%,V doznań, czyli towarzyszące działaniu odczucia płynące z ciała. Tak samo
...~{~ wygląda to w przypadku mowy. Z neurobiologicznego punktu widzenia
~- nie tylko mieści się ona w tym samym miejscu, co wyobrażenia dotyczące
:; Wt działań (skąd ma dojście do sieci reprezentujących doznania i odczucia
i towarzyszące czynnościom). ale ponadto obok znajdującego się w dolnej
I
;L;
korze przedruchowej ruchowego ośrodka mowy (tzw. ośrodek Broca)
znajdu!e ~ię ośrode~ od.powiada!ący za stronę czuciową mowy i za jej
jlik rozum1eme (tzw. osrodek Werruckego). ·
:_f,· Na podstawi~ n~szych codziennych. doświad~ze~ wi~my, że
· ': i wywołane za posredmctwem mowy ZJawiska odzwierc1edlan1a mogą
}~.: doprowadzić u słuchacza nie tylko do powstania idei działania, ale być
.~ może w jeszcze większym stopniu spowodować pojawienie się u niego
..,) odzwierciedlania, wywołać u słuchacza wyobrażenia związane z dzia-
:::·· :-
·u.m:
-~
63
~„r: :~
'
 ROZDZIAŁ
łaniami oraz odczuciami, to treści wypowiadane pod ~dresem ~rug~ego 5
człowieka mogą mieć olbrzymie działanie suges~e 1 wpływac nab~~
zachowanie zarówno w sposób pozytywny, . łak I nega~Y· ania Twój obraz we mnie, mój obraz w tobie:
działanie sugestywne może być bardz~ zbhzon~ do oddz1aływ
muzyki, bardzo szczególnej, uniwersalnej „mowy' · odzwierciedlanie i tożsamość

Człowiek pojawiający się w naszym polu percepcji aktywuje u nas

1:.
r neurobiologiczne procesy odzwierciedlania. Dzieje się to w sposób
/:.~.-~.'.i• . Całkowicie niezamierzony i niezależny od tego, czy tego chcemy, czy nie.
. ,„, Różnorodne aspekty jego zachowania, obejmujące kontakt wzrokowy,
,:<; głos, mimikę, ruchy ciała i konkretne zachowania, wzbudzają u nas
:~'.- szereg reakcji polegających na dostrajaniu się. Powtórzmy: reakcje
odzwierciedlania pojawiają się w sieciach komórek nerwowych, które
·~"- uaktywniłyby się również wtedy, gdybyśmy sami robili to, co właśnie
obserwujemy u innej osoby. Dotyczy to sieci układu przedruchowego
s;: odpowiadających za planowanie działań, sieci odpowiedzialnych za
-'7· · doznania cielesne, dzięki którym czujemy, jak dane działanie odczuwane
jest przez spostrzeganego aktora lub jak byłoby przez niego odczuwane.
Z kolei te sieci powiązane są z mózgowymi ośrodkami emocji 1• Również
tiI znajdują się lustrzane neurony aktywujące u nas - na podobieństwo
symulatora - to, co pierwotnie było jedynie emocjami czy odczuciami
· kogoś innego2 • Odzwierciedlanie wywołane przez komórki lustrzane
oznacza, że dzięki temu, iż sami odczuwamy zamiary, doznania i uczucia
·*'=:· drugiego człowieka, zyskujemy spontaniczne, intuicyjne zrozumienie
jego motywów.

Zakręt obręczy, ciało migdałowate, poza tym wyspa (mapa narządów we-
1
.
~: wnętrznych) .
., _, _· .
2
Spostrzeżenia dotyczące emocji i uczuć innego człowieka powstają na podstawie
-~ rekonstrukcji ujawnianych przez niego elementów mowy ciała. Ich połączenie i ocena
~przez obserwatora możliwa jest za pośrednictWem wzrokowego układu przetwarzania
i·:i interpretacji (STS), który został już opisany w rozdziale 2.
"
65

W odniesieniu do osób należących do naszego świata społecznego czy
też takich, z którymi dzielimy jakąś część naszego ~cia, ~p~awy ~~
kończą się na tym, że w chwili spotkań czujemy, co się własrue z ~n:1i
dzieje. Wzorzec odzwierciedleń wywoływany u nas przez osoby bhs~e
w ciągu bardzo krótkiego czasu staje się stabilną bu~owlą. Po~st~Je
dynamiczny wewnętrzny ?braz teg~ cz~owieka, na ktory. skład~Ją się:
jego wyobrażenia, odczuoa, doznania aelesne, tęsknoty i emoqe. Po~
siadanie takiej wewnętrznej reprezentacji bliskiego człowieka. o:n~cza cos
w rodzaju posiadania w sobie drugiej osoby. Bo jedna oso~a JUZ się w n~s
mieści - neurobiologiczna i psychologiczna reprezentaqa własnego Ja.
Człowiek nie zdobywa informacji na swój temat jedynie z własnych
źródeł; wiedza ta jest też sumą wieloletnich informacji zwrotnych
na temat tego, jak odbierają nas inni i co myślą na nasz temat. Nasze
ja i istniejące równolegle reprezent~9e innych, k~óre w. n~s pow-
stały, wykazują interesującą skłonnosc do ~ania n.a s1eb1e.
ważniejsze staje się pytanie o to, w jaki sposob uda1e nam ~~ę. Je
!YI.11
rozgraniczać, oddzielać nasze ja od wewnętrznych reprezentagi m-
nych 1udzi. . . . , . .
Oczywiście reprezentacje są Jedynie ~~r~i ~a~z~go mozg~ i me są
tożsame z prawdziwymi osobami (choc me istrueJe zadna3 obiek~a
instancja, która by wiedziała, jacy jesteśmy „naprawdę") • I~aczeJ ~e
słyszelibyśmy na okrągło, że wcale nie jesteś~y ta~, jak nam się wydaJe:
a inni nie powtarzaliby nam, że nie są tacy, Jak my ~eh post~zegamy..Juz
filozof Martin Buber zauważył, że w spotkaniu dwo1ga ludzi uczestniczą
dwie żywe istoty i sześć duchów4 • T~e z pe.rspektywy ne~robi~~ogicz­
nej w każdej interakcji dwojga ludzi uczestniczy w zasadzie szesc, a.na
pewno cztery osoby. Po pięrwsze, dwie osoby określan~ pop~e~ to, J~
one same siebie spostrzegają we własnych reprezentaqach s1eb~e (c~h
osoby widzące siebie takimi, jakimi same myślą, że są). Po drugie, dwie
3 Nikt nie wie, jacy byśmy byli, gdybyśmy nie byli spostr_zegani przez ~ryzmat
reprezentacji. Spostrzeganie międzyludzkie zawsze występuJe. za. ~śr~~1ctwe?1
tworzenia reprezentacji. Coś takiego, jak obiektywne spostrzeganie ~1e 1s~meJe. i:akże
stosowane w psychiatrii kwestionariusze nie okażą się pomocne, pomewaz są zaro"".11°
opracowywane, jak i później oceniane przez ludzi. To, co ~ożemy wyczytać z t~ch
pozornie obiektywnych kwestionariuszy. jest wi~c dokładnie tym, _co zostało w mch
zawarte podczas ich konstruowania. Najlepszym instrumentem słuzącym spo~trzega­
niu drugiego człowieka jest reprezentacja na jego temat wytworzona przez mnego,
empatycznego człowiek.a. . . . .
• Martin Buber, Elemente des Zwischenmenschlichen. W: Das d1alog1sche Prinz1p.
66
. ~~~·
~: osoby wzajemnie zcł~fin!owane w wewnętrznych reprezentacjach drugiej
,, . strony (tzn. wyobrazema na temat drugiego człowieka; to, jaki on nam
·lf się wydaje). I w końcu dwie osoby istniejące w fizycznej rzeczywistości
,~· (ze względu na to, że nie wchodzą w skład żadnej reprezentacji, to
...;:· z punktu widzenia uczestniczących w interakcji mózgów, istnieją o~e
_;,~-. je~ak jedyni~ ~ualnie). Słynny badacz umysłu Otto von Kemberg
,:}f: miał więc rac1ę, kiedy rozbawił przepełnioną studentami aulę stwier-
'':'.. dzeniem, że kiedy dwoje ludzi uprawia seks, w akcie biorą udział jeszcze
.„ przynajmniej cztery inne osoby. .
. ~: Jak pokazują badania prowadzone za pomocą nowoczesnych me-
: :( ·:·~.:!.· . tod obrazowania, poszczególne sieci komórek nerwowych zawierają
"~ elementy, z których mózg tworzy całościowy obraz człowieka5 • Dolna
·i kora przedruchowa (zamiary działań), dolria kora ciemieniowa (do-
znaniacielesne i ogólne odczuwanie własnego ja), wyspa (mapy stanów,
. ;·~-~.~.~;~:~;.· wżakrjakich bznajduje się organizm), jądro migdałowate (uczucia strachu)
~f i · ęt o ręczy (ogólne nastawienie do życia, emocjonalne poczucie ja)
. \ie -wszystkie te ośrodki wspólnie wytwarzają obrazy, reprezentacje innych
. f~ ~udzi i własnego ja. Od strony neurobiologicznej są to, na pierwszy rzut
:·& oka, zagmatwane zależności. Sieci komórek nerwowych, za pomocą których
::'· sami ~postrzegamy siebie jako osobę, służą równocześnie - w związku ze swoją
'" funkcją lustrzanych neuronów - także do wytwarzania u nas wyobrażeń na temat
.J'. . innych ludzi.
'· W układzie neuronów lustrzanych spotykają się wyobrażenia, które
: i{ my sami mamy na własny temat, z obrazami, które tworzymy na temat
:~:..)·_.'.;:· innych. Lus?'zane, komó~kib' nerwowe są neuronalną podstawą służącą
-• spostrzeganm zarowno s1e ie, jak i innych osób, czyli - mówiąc inaczej
-:,-· - tworzeniu wyobrażeń własnego ja i innych. Działanie neuronów
)~'. lustrzanych pokazuje, w jaki sposób rozumiemy innych. Doświadczenie
!;' drugi7go ~złowieka powstaje dlatego - a można też powiedzieć, że po-
:;~ woduje- ze coś, co temu doświadczeniu odpowiada, uaktywnia się w nas
·;j samych. Lustrzane komórki nerwowe działają wtedy, kiedy sami
~, •. :.: wykonujemy jakąś czynność, bądź wtedy, kiedy takową obserwujemy
~:. ~, w wykonaniu kogoś innego. Stają się aktywne, kiedy sami odczuwamy
~~. ·. doznania cieles~e ws~~stępują~ z ~kreślo.n~ sytua9~ ale ~~e
:;I , wt~y•.gdy {współ-)doswia~c~~· ze ktos w taki~~ sytuaqi się znajdzie.
>?a_~ StaJą się aktywne, gdy sami doSWiadczamy emoq1, na przykład radości
,"
_,."' -:-- - - -
5
Nowe badania tego zagadnienia prowadził Jean Decety i inni.
67
czy strachu, ale też wtedy, kiedy widzimy kogoś przeżywającego talde
emocje. Skutki odzwierciedlania sięgają jeszcze dalej. Aktywacja neuro-
nów lustrzanych może nas faktycznie zmienić. Czyjś dobry (lub zły)
humor może stać się naszym własnym dobrym (lub złym) humorem.
Radość, ból, strach czy wstręt innego człowieka może wywołać w nas
samych radość, ból, strach czy wstręt.
W jaki sposób mózg rozróżnia ja od innych?
Podobnie, jak w przypadku wielu spraw, które w naszym codziennym
życiu traktujemy jako coś zupełnie oczywistego, także rozróżnianie ja od
nie-ja jest umiejętnością, której zaczynamy poświęcać uwagę dopiero
wtedy, gdy u kogoś ulegnie załamaniu. Dzieje się tak w przypadku
pewnych zaburzeń psychicznych, na przykład w stanach splątania po-
jawiających się w wyniku działania narkotyków, czy też u osób cier-
piących z powodu zaburzeń psychotycznych. W związku z tym poniższe
pytanie, zadawane już wcześniej, nabiera dodatkowego znaczenia: skoro
te same struktury neuronowe wytwarzają wyobrażenia na temat ja i na
temat innych, to co umożliwia nam, czy też naszym· mózgom, rozróż­
nianie pomiędzy nimi? Co chroni nas przed pomieszaniem tożsamości,
zmieszaniem własnych doświadczeń z doświadczeniami innych ludzi?
Współczesna neurobiologia od lat próbuje udzielić na nie odpowiedzi.
Dysponujemy już pierwszymi wskazówkami.
Problemu, w jald sposób mózg odróżnia ja i nie-ja nie udało się jeszcze
w pełni rozwikłać. Jednak dostępne dane, na przykład te dostarczone
przez grupę badawczą skupioną wokół Jeana Decety' ego, pokazują, że
mózg magazynuje wyobrażenia na temat ja i obrazy dotyczące innych
ludzi w różnych półkulach. Kiedy ja planuje, zamierza wykonać jakąś
czynność lub też ją wykonuje, reżyserowanie przejmuje półkula lewa.
Własne zachowania reprezentowane są w lewej półkuli mózgowej.
Wyobrażenia dotyczące innych ludzi mieszczą się natomiast w prawej
półkuli. Wprawdzie w „zbiorze ciał" prawej półkuli także możemy
znaleźć reprezentacje ciała własnego, jednak nie w sytuacji, w której ja
podejmuje działania. Jak tylko ja wchodzi w rolę aktora, do gry włącza się
lewa półkula. · •
Aby zbliżyć się do rozwiązania tego problemu, konieczne były
naprawdę skomplikowane procedury eksperymentalne. Zaprojektowa-
68
nie badania, które pozwoliłoby na stwierdzenie, jaldego rodzaju
aktywność mózgowa odpowiada wszystkim sytuacjom „To ja sam
podejn_mję działania", a które obszary mózgu stają się aktywne w sytuacji
„_Ktoś mny podejmuje działania", wcale nie jest takie łatwe, jak mogłoby
się wydawać. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że osoba badana leży
w rurze skanera. I tak na przykład proszono osobę badaną, by
naśladowała pokazywane jej na umieszczonym wewnątrz skanera
monitorze ruchy palców wykonywane przez inną osobę. Okazało się, że
taki warunek, oznaczający „Naśladowanie, ale to ja działam", prowadził
do aktywacji lewej półkuli, przy czym - jak się spodziewano - jej dolnej
kory przedruchowej i dolnej kory ciemieniowej, czyli obszarów
·:: mieszczących neurony planujące działania i komórki nerwowe od-
•.·
.„ powiadające za doznania płynące z ciała6 • W kolejnej próbie proszono
osobę badaną znajdującą się w skanerze, by wykonywała palcami dłoni
dowolne ruchu, które miałby naśladować ktoś inny. Osoba leżąca
w skanerze mogła na znajdującym się wewnątrz monitorze obserwować,
jak ktoś naśladuje wykonywane przez nią ruchy. Ten warunek,
ozna~aj:icy ,~Naśladowanie, ale to inny działa", prowadził do aktywacji
prawt;} p~uli, a konkretnie, tak jak w przypadku półkuli lewej, aktywna
stawała się dolna kora przedruchowa i dolna kora ciemieniowa7 •
. Si~ci lewej strony mózgu stają się aktywne tylko wtedy, kiedy
dz~ałaJą~ _podmiotem jest ja. Ta selektywna aktywacja lewej strony
naJwyrazmeJ służy jako informacja zwrotna. Na jej podstawie mózg
„rozpoznaje", że teraz chodzi o ja. Prawa półkula mózgowa wydaje się
natomiast być magazynem ogólnych reprezentacji innych ludzi.
Różnicowanie między ja i nie-ja może zostać zakłócone. Jeśli dostar-
czający informacji zwrotnej obszar prawej półkuli mózgu8 zostanie
wyłączony, na przykład na skutek urazu, nie dochodzi do wytworzenia
wyobrażeń związanych z ciałem. Tacy ludzie wykazują zaburzenia
~postrzegania w odniesieniu do ciała zarówno innych osób, jak
1 własn~g~. A jeśli u ludzi zdrowych za pomocą stymulacji elektrycznej
zaktywizujemy dostarczający informacji zwrotnej obszar prawej strony9 ,
•
6
Aby otr:zymać sygnał specyficzny, należy najpierw odfiltrować wszelkie sygnały
związane z widzeniem i przyglądaniem się, oraz z samymi ruchami mięśni.
7
TaJ<:że t~taj, by otrzymać sygnał specyficzny, należy odfiltrować sygnały
związane Jedyrue z widzeniem i przyglądaniem się oraz z ruchami mięśni.
8
Kluczowym obszarem jest tu dolna część prawej kory ciemieniowej.
9
Ponownie chodzi o prawą dolną korę ciemieniową.
69
 wywołamy intensywne doznanie własnego ciała przy jednoczesnym
braku poczucia ja, coś w rodzaju doznawania własnego ciała z zewnątrz •
Przypomina to sytuację osób będących pod wpływem narkotyków lub
cierpiących z powodu psychozy. Mają one czasami wrażenie, że ich ciało
jest aktywne, ale nie podlega ich kontroli 11 • I faktyczne u takich osób
~>
,_. - można stwierdzić bardzo silną aktywację prawej kory ciemieniowej.
~-
nia innych ludzi, zwłaszcza, gdy odczuwamy do kogoś sympatię lub
10
jesteśmy do niego „dostrojeni". Ziewamy, gdy robią to inni, mi-
mowolnie odzwierciedlamy wyraz twarzy naszego rozmówcy i naśladuje­
my określone czynności, na przykład drapiemy się po głowie, zakładamy
nogę na nogę i tym podobne. Od czasu do czasu zupehtle zdrowi dorośli
znajdują się w „stanach", w których wszelkie mechanizmy kontroli
neuronów lustrzanych zawodzą. Takim „stanem" może być zakochanie.

·'· Dlaczego nie robimy wyłącznie tego,

··, ' Podsumowanie
co obserwujemy u innych
Naśladowanie działań i sposobów zachowania, które obserwujemy Nasz mózg dysponuje zapasem wewnętrznych obrazów, które przed-
u innych osób jest podstawowym motorem działania pojawiającym się stawiają działających i odczuwających ludzi. Ten zbiór zdaje się mieścić
dzięki lustrzanym neuronom. U niemowląt i małych dzieci jest on jeszcze w prawej półkuli. Fragmenty typowych sekwencji działań czy doznań,
całkowicie niezahamowany. To, co widzą u swoich opiekunów, próbują które się uaktywniają, gdy kogoś obserwujemy lub czegoś doświad­
intuicyjnie i mimowolnie naśladować. Dziecko posługuje się zachowa- czamy, mogą zostać złożone w wewnętrzną reprezentację tej osoby.
... ,' niami imitacyjnymi nie tylko jako pierwszą możliwością komunikacji, ale Także wyobrażenia na temat własnego ciała - jeśli tylko nie jest ono
.< aktywnym uczestnikiem działania - znajdują się w zasobach prawej
j , za ich pośrednictwem zbiera także swoje pierwsze doświadczenia
związane z uczeniem się. Po około półtora roku, na skutek osiągnięcia półkuli. Całościowy obraz czy całościowa reprezentacja osoby jest
i;: pewnej dojrzałości neurobiologicznej, zaczynają się pojawiać mechani- najwyraźniej składana w całość w prawej półkuli, w dolnej korze
it_~
zmy hamujące, które z biegiem kolejnych lat coraz bardziej kontrolują ciemieniowej. Badania wskazują, że nasz mózg przechowuje w swojej
"„
" skłonność do naśladowania. Za umiejętność kontrolowania intuicyjnych prawej półkuli doznania pojawiające się w typowych ludzkich sytuacjach
j
I
'
. zjawisk odzwierciedlania i naśladowania odpowiadają określone obszary oraz doznania, których można się w owych sytuacjach spodziewać. Prawa
I·: kory czołowej. Wiemy to dzięki temu, że osoby z uszkodzeniami tych półkula nie różnicuje przy tym początkowo siebie od innych. Jeśli do
I; obszarów bądź z upośledzeniem ich funkcjonowania często powracają do działania przystępuje ja, pojawiające się jak aktor na scenie, dodatkowo
uaktywniają się właściwe ośrodki lewej półkuli.
prymitywnych form zachowania naśladowczego. Taki sam zespół
ri ' objawów pojawia się czasami u osób z psychozą1 2• Wspólna pula wyobrażeń różnorodnych działań wraz z aspektem
il Ale także poza wiekiem dziecięcym naśladowanie pozostaje towarzyszących doznań cielesnych jest warunkiem koniecznym wzajem-
.,.
.,.
I
•t : najważniejszą skłonnością ludzkiego zachowania. Widać to na pod- nego, intuicyjnego rozumienia siebie jako człowieka wśród ludzi. Jest
! stawie licznych codziennych zachowań, które były przedmiotem szcze- także warunkiem tego, że jesteśmy w stanie zrozumieć nasze działania,
l gółowych badań naukowych. Nieświadomie przejmujemy zachowa- cele i doznania w sposób intuicyjny, czyli przed jakąkolwiek formą
myślenia intelektualno-analitycznego. Kiedy tylko w obszarze naszych
10 W literaturze anglojęzycznej uczucie to określa się jako out of body experience spostrzeżeń pojawi się inny człowiek, zaczyna on grać na tej klawiaturze
(doświadczenia poza ciałem). w naszym mózgu.
11 W literaturze anglojęzycznej uczucie to określa się jako alien control (urojenia

owładnięcia i oddziaływania).
12 Takie zaburzenia określane są jako environmental dependency syndrome lub

imitative behavior syndrom, czyli zaburzenia związane z zależnością od otoczenia lub

naśladowaniem.

70

ROZDZIAŁ 6
Namiętne układy lustrzane:
flirt i miłość
Uznawanie wszystkiego, co sprawia przyjemność, za sprawę z gruntu
podejrzaną - to postawa typowa dla ludzi, którzy sami nie, potr~fią
się cieszyć. Odnosi się to również do miłości. Na twarzach osob, ~to.re
jej nie znają, widok zakochanych wywołuje ~az zmartw1em~,
a w ich głowach pojawia się pytanie: Czy w takich przypadkach me
·: ,•.
.; '•
:o:
należałoby skonsultować się z psychiatrą lub psychologiem?! Bez
wątpienia w miłości mamy - w odniesieniu do neuronów lustrzanych
- do czynienia z „ciężkim przypadkiem". Diagnoza jest więc sprawą
poważną. Miłość jest wyjątkowo silną, cudowną postacią neurobiologi-
cznego i psychologicznego odzwierciedlania. Osoba ni~umiejąca ~~ć
innym naprzeciw w sposób intuicyjny, u której odczucia mnych ludzi me
prowadzą do spontanicznego dostrajania, niepotrafiąca odzwierciedlać
uczuć, będzie miała w tej sferze sporo kłopotów. W żadnym razie nie chcę
w tym rozdziale podejmować próby poddania miłości analizie neuro-
biologicznej. Chcę raczej pokazać, że to, co umożliwiają lustrzane
neurony, należy do najgłębszych i dających największe szczęście ludzkich
doświadczeń. Przyjrzymy się teraz, w jaki sposób komórki lustrzane
umożliwiają miłość.
„Flirtowanie jest w dużej mierze kwestią
odpowiedniego zgrania w czasie"
Odzwierciedlenia pojawiają się już na samym początku każdej historii
miłosnej, czyli na etapie flirtu. jeśli jest to miłość, to dzieje się to
72
sponta_nicz~ie, intui~nie, i ~z jakiegokolwiek namysłu 1 • Za pomocą
odwzaJemmanyc~ spoJrzen obie zaangażowane strony sygnalizują szcze-
gólną formę wzaJemnego dostrajania się na wspólny cel. Szczególne
w t~go ~od_zaju postaci wspólnej uwagi2 jest to, że punkt jej ogniskowania
znajduje się w samy:ch zaangażowanych osobach. I obie strony czują ten
szczególny charakter „bycia spostrz.eganym"3 • Kluczową kwestią dla
kon_tyn~owania całego zajścia jest to, czy w chwili odwzajemniania
spojr~en ~os:ło d~ c~oć minimalnego dostrojenia. Dostrojenie to polega
na,krotkim, mtu1cyJnym odzwierciedleniu wyrazu twarzy, które może
byc tak subtelne, że czasami nie zostanie świadomie zauważone nawet
przez samych zainteresowanych, nie mówiąc już o osobach trzecich.
W wy~aniu. widocznym dostrojenie można dostrzec na przykład
w formie i:mmowolnego, pojawiającego się spontanicznie uśmiechu.
~le d~cyd~Ją.c~ rolę odgrywa współbrzmienie-jeśli jedna z osób znajdzie
s~ę w mtm~r:i1e _rozpoznawalnej sytuacji związanej ze smutkiem, pojawi
się dost.rOJeme innego rodzaju - współczucia wyrażonego za pomocą
mowy ciała.
Osoby flirtujące prezentują szczególnie wyrazistą postać tak zwanego
efektu k~eleona. ~ te? spos~b określana jest nieświadoma. intuicyjna
sk.łonnosc do o~:m:erc1edlarua ruchów i zachowań drugiej osoby, na
p~z~kład odg:im1an1a włosów, lub zakładania nogi na nogę. Decydujące
n.ie Jest t~, co.Jest naślad?wane, ale to, że określone zachowania pojawiają
s1~ łączme, ze. dochodzi. do ~spółbrzmienia. „Flirtowanie jest w dużej
mierze kw~s~1ą odpo~edniego ~grania w czasie" (Flirting is largely
· ·:i;_;.
a matter oftun.tng). Fakt, z~ ~o zdan~e sformułował badacz niemowląt jest 4
tylko p~zom1e zastan~wiaJący. Wiele rzeczy rozgrywających się między
osobami :atcochanym1 - bez uprzednich zamiarów czy wcześniejszego
pl~owan1a . - p~omina „taniec komunikacji" między matką
?~emowlęc1~m, opisywany przez badaczy niemowląt (np. wspomniani
JUZ ~erykan1n Andrew Meltzoff i skupiona wokół niego grupa robocza
czy mem1ecka para badaczy Hanusi Mechthild Papousek). Wszystko to,
~eśli flirt jest praktykowany jako świadoma strategia, na przykład po prze-
1
czytaniu stosowneg? ~ręcznik~ ~szystko jest grą. Kto tak postępuje, uruchamia
pe_wne_procesy, by Jakiś czas póznieJ zacząć się zastanawiać, dlaczego nie odczuwa
m1łośc1.
2
3
Zjawisko wspólnej uwagi zostało omówione w rozdziale 2 •
Patrz: Martin Altmeyer.
4
Andrew Melczoff.
73
rr
I co jest narn później potrzebne do nawiązywania kontaktów, zaczyna
! kiełkować w kołysce. Nasza aura jest wynikiem ciągłego dialogu, który
rozpoczyna się na bardzo wczesnym etapie życia - słusznie stwierdziła
autorka i psychoterapeutka lrmtraud Tarr.
Funkcja neuronów lusuzanych w miłości nie kończy się na flircie.
Bardzo istotną częścią miłości jest nasza zdolność spostrzegania samo-
poczucia, nastroju i pragnień ukochanej osoby, oraz to, że potrafimy je
odzwierciedlać i za pomocą gestów czy działań zareagować w sposób
pozwalający drugiemu człowiekowi poezuć nasze dostrojenie i sympatię.
jest to przy tym proces w ogromnej mierze intuicyjny, bez poezucia
wysiłku, bez jakichkolwiek umysłowych kombinacji i ko~iec:nych aktó~
wolicjonalnych. W miłości dochodzi do szczególme mtensywneJ
11 ·.
: _•. akrywacji sieci neuronowych, wprawiających nas samych w rezonans
~ ' . i pozwalających na odzwierciedlenie tego, co czuje druga osoba Lub tego,
:ii,i;.' co nią w danym momencie kieruje. . . . . .
Tajemnica miłości zdaje się leżeć w spontanicznej i pozbawion~J
wysiłku sztuce dostrajania się do drugiej osoby. ~~~es te~.składa,s1~
z dwóch elementów. Po pierwsze z daru „czytania sytuag1, w ktoreJ
znajduje się ukochana osoba, czyli '/. umiejętności ~czuwania, co nią
kieruje. Po drugie z gotowości do 'J.area~o~ania na wyw~~e
współbrzmienie, to znaczy do jego wzm~iema , czy uzu~erua
o osobistą nutę. Dotyczy to zarówno sytuagi, w ktorych przezywamy
radość, jak i tych naznaczonych cierpieniem. Ci~awoś.ć ~adaczy. ~~
cofnie się nawet prz.ed tym, co pokazał opisany jUZ wczesmej
eksperyment. Kobietom, które były w zażyłych, intymnych zwi~kach,
zadawano igłą ból w dłoń. jednocześnie .za pomocą czynnośo,~w~go
rezonansu magnetycznego (f-MRl) re1estrowano aktywnosc ich
mózgów. W drugiej rundzie leżące w skane~ze kobiety oszczędzono:
natomiast na umieszczonym w skanerze ekranie mogły one obserwowac
transmitowaną na żywo scenę, jak w ten sam sposób ból zadawany jest
ich mężczyznom. czynnościowy rezonans magnetyc~ny mózgu po~,
że ośrodki bólu reagowały zarówno wtedy, kiedy kobiety.same doświ~d­
czały bólu, jak i wtedy, gdy „jedynie" ~spółodczuwały bot. za?awany ich
mężczyznom5• Oparte na neurobiologicznym ws~brzm1emu wspólne
reakcje cielesne ujawniają się u osób zak~anych me tylk? w przypadku
doznań bólowych, ale we wszystkich życiowych połozemach.
s Badanie wstało przeprowadzone przez Tanję Singer i współpracowników.
74
Jak zakochani widzą się wzajemnie
Nie każde zdjęcie,. które ktoś nam :z;robił wzbudza nasz entuzjazm. Także
w p~adku wzaJ~~nych procesów spostrzegania ludzki mózg tworzy
sobie obraz . drugiej osoby. W miłości wewnętrzny obraz partnera
~~a wyJątkową rolę. Ale co tak naprawdę spóstrzegamy, kiedy
~dzimy ukochaną. oso~? Czy rzeczywiście widzimy ją taką, jaką
Jest, ~. koch~y 1edyrue to, co na jej temat pokazuje nam nasze
~erc1edleme? ~ui wcze~niej pokazałem pewną prawidłowość. Fakt,
7e 1esteśm~ w sc:ime rozUlllleć ludzi w sposób intuicyjny wynika z tego,
~e wywołują om w nas neurobiologiczne dostrojenie. Aby zrozumieć
mnych, uak~amy te układy neuronalne, za pomocą których sami
odczuwamy. To Jedyny sposób zapewniający emocjonalne zrozumienie
Neu~ony lustrzane dbają nawet o to, by doznania, działania czy zami~
~g1ego człowieka zostały odegrane na naszym osobistym instrumen-
~ariu~. Pc:>k~haj, albo rzuć: bez własnych schematów nie istniałoby
żadne intuicyjne zrozumienie partnera. W takiej sytuacji musielibyśmy
,,
_.;... z ogromnym wysiłkiem intelektualnym skonstruować sobie nasz
wewnę~ny ob,r~ dr:ugiej osoby - takie związki wprawdzie istnieją, ale
trudno ~e o~esbc mianem romantycznych historii.
Pomewaz w procesie intuicyjnego rozumienia drugiej osoby sięgamy
po ~ewnętrzn~ schematy, ~ sposób nieunikniony w spostrzeganie
_ drugi~go człowi.eka wkrada się zawsze pewna ilość naszego własnego
:i. matenału. Malujemy ~kochaną osobę za pomocą naszych własnych farb.
;;( 'W_ P~~F momenc1~ ~słyszymy: „Widzisz we mnie to, co chcesz
··,: Widzieć. . je~yną właś~~ą odł'°wiedzią na taką zaczepkę jest: „Od
początku. ~b0Je to ro~1hśmy, inaczej nigdy byśmy się w sobie nie
1
·i ;
;~! zak~ah . . Rzutowarue czegoś na drugiego człowieka, dostrzeganie
·•iF w ru_m tego•. co chcemy zobaczyć, uchodzi w niektórych kręgach osób
. -~; para1ący?1 się p~ychot~rapią prawie za przestępstwo. Nie kto inny, jak
.·..i.:.· znakomity s~aJcarski terapeuta i autor książek poświęconych prob-
~, lema.~c~ ZWJąz~ów, J~ Willi6 .podkreśla przy każdej nadarzającej się
.·,.:·i:<.;::,„.~.·f~.' :~!~enz~)w ka:dF związku mikłosnym rzutujemy (i jesteśmy do tego
0
. · pmia ta z perspe tywy neurobiologicznej jest w pełni
uzas~dn10na. '!"tym ~ylemade nie możemy uczynić nic innego, jak tylko
·. ł. w kazdym ZWJązku mJłosnym pozostać świadomym faktu uwięzienia we
t.i 6 W Polsce ukazała się jego książka Związek dwojga. PsychoaMliza pary (przyp.
tłum.).
75
 .ł , . l a tu na tym by w sytuacji, wszystko jest w porządku. Problemy rozpoczynają się wtedy (a osoby,
własnych schematach. Sztuka ~ os~1 po e~ się przez, nas właściwie których to dotyczy w pewnym momencie także zaczynają to dostrzegać),
, . , i nam ze me czuje . . . ć
w ktoreJ partner mow
. . , ·
'.edn.im mornena·e zatrzymać i me upiera
odpowi
kiedy powstaje schemat, w którym regularnie jedynie jedna ze stron
zrozumiany urruec się~ . dru osobę lepiej, niż ona sama dopasowuje się do partnera i kiedy przestaje obowiązywać zasada
się za wszelką cenę, ~e r~z~etakmy . g~er rozumie drugą stronę wzajemności. Jeśli nie doświadczam tego, że mojemu partnerowi
. b.te. Jasne, czasamt
s1e . . moze bvcal . .
, ze ptak być _ i najczęsciej
, . . me
. .jeSt · sprawia przyjemność, by od czasu do czasu dostosować się do moich
lepiej, niż ona s1eb1e. Ale ~c e me musi lamie natrafiają na sytuację, zamiarów, nastrojów czy uczuć, zaś zamiast tego coraz częściej
Partnerzy związku miłosnego regu . . . tworzą, nie odczuwam, że tó 'ja mam się zawsze dopasować do niego, to radość
. . które sobie wzajemme
w której obrazy drugiej strony,. . . . ak i racjonalna analiza mogą czerpana z takiego związku słabnie. Jeśli tylko ode mnie oczekuje się
pokrywają się ze sobą. Zarów?1o m~mqa~ce Jedyne co w takich sy- zmian dostosowujących mnie do wymagań drugiej strony, zaczynam
w takich sytuacjac~ napotkac swo}~ gr ow~ czyli ja~ne porozumienie tracić własną tożsamość. Wielu zakochanych, zwłaszcza takich, którzy
tuacjach może pomoc, to rozmow_a. pozi;uk.iw'ana prawda" nie leży po boją się kłótni i dJa świętego spokoju zawsze ustępują jako pierwsi, do
na temat tego, co oboje odczuwają. ~~ alnym z'iliesie Prawda leży tego stopnia przyzwyczaja się do takiego stanu, że nie dostrzega już
. awet w mm1m ·
żadnej ze stron, często n , .ł 'ak
1
Martin Buber okres 1 j 0 "
zasadę dialogiczną". jest to
· od.kry'
dysproporcji.
w tym, co . kać i którą trzeba wspólme c. W każdej relacji międzyludzkiej, a już najbardziej w miłości, ważne
prawda, której trzeba wspólnie szu d~ sobie możliwość poszukiwania 1: jest, czy oboje partnerzy na zmianę wzajemnie się do siebie dostrajają, czy
Do tego konieczne ~est, aby partne~zy . e czegoś do odkrycia, czegoś, też tylko jedna ze stron określa, jakie zamiary, nastroje czy odczucia mają
w drugiej osobie - I w sobie sam~c ~jesz~ prawo się pojawiać. Nierównowaga w zakresie władzy w związku nie
czego do tej pory w takiej formie me znali. musi przy tym wcale wyglądać tak, jak to wygląda na zewnątrz.
Dominacja wcale nie musi leżeć po stronie partnera bardziej eks-
trawertycznego, nawet jeśli otoczenie tak właśnie to odbiera. Czasami
Zmiany w miłości i zaburzenie równowagi to właśnie osoby zahamowane czy obawiające się uczuć narzucają
. k 'ak miłość wiąże się z „efektami ,_ partnerowi swój styl. Często osoby bardziej otwarte emocjonal-
Również ~~ wsp~~, nai:~oty rikty odzwierciedlania wy~tępuj~ce , J:. nie, bardziej komunikatywne, są w takim układzie hamowane.
ubocznym• 1 ryzykiem · 51 ne e . i do wyobrażen, zamta- .;;;.·. Odnajdują się w czymś w rodzaju roli sprawcy, trochę tak, jakby to kh
w miłości nie tylko spr~wiają, że ~ostraJ=e~ ęrzeczywiście, także na .„,. ekstrawersja i otwartość ponosiły winę za nieśmiałość partnera. Oczywi-
rów i uczuć ukoch~e} ~s?bY: r~~~ p nas zmienia1. Tak długo, jak
płaszczyźnie neurob1ol.og1cznej, t .ę ś . . odczuwają to wzajemne '„ ,~,;. _:~,'
,)«<
ście czasem może tak się zdarzyć, ale wcalbe nie mućsi. Dług?trwkałyh brak
równowagi, który często daje się zao serwowa w związ ac , nie
długo miłość żyje, oboje P~1:1~zy naJC~ieciiie mogą się tu pojawić też ;~ stanowi obciążenia jedynie dla samego związku. Jest częstym punktem
wychodzenie sobie naprz~c•":l o szcz~s~ra~nienie, by zawsze towarzy- wyjścia zaburzeń psychicznych i zwiększa ryzyko zapadnięcia na choroby
sk.rzywienia czy ~abu~z~rua ~ownowagt. dach c odczuciach i nieustan: , somatyczne.
szyć drugiej osobie w Jej ~1arac~, ~oglą ot ż~e ie własna tożsamośc
nie się do niej ~ostrajać m~ze sta~ się:.:!ej ~sz;stko to, co do tej pory
staj·e pod znakiem zapytania - a P zyn J
,, d · oby Gdy miłość się kończy
określało tożsamosc aneJ os ~ za pośrednictwem lustrzanych
Tak długo'. jak dłub~oęb=amego s~ebie uszczęśliwiają zakochanych, ; Żeby miłość mogła się zacząć i pogłębiać, spełnionych musi zostać kilka
neuronów zmiany w o
·warunków, których nie można się wyuczyć uczestnicząc w jakimś kursie.
. . · dzy innymi Judith Butler. :Pozwolenie na długotrWały rozwój uczucia miłości oznacza umiejętność
' Psychologiczne aspekty tej zmiany opisuje mię
77
76
 >I'. .

wytrzymywania napięć i radzenia sobie z rozczarowaniami po to, by móc pomys!'1·. jak to z.~obi~. Czynnikiem dodatkowo utrudniającym całą
zdobywać nowe, szczęśliwe doświadczenia. Ale gotowość do znoszenia sytuaqę Jest fakt, 1z wielu ludzi w trakcie swojego rozwoju nie miało
cierpienia powinna mieć granice. Istnieją pary umiejące wciąż na nowo ~starczająco ~elu możliwości świadomego poznania własnych uczuć
doświadczać szczęścia związanego ze spostrzeganiem siebie we wzajem- 1 me nauczył? się .o spr~~ach :mocji rozmawiać. Nie odnajdują do~tępu
I· nych odzwierciedleniach, potrafiące utrzymać uczucie miłości przez całe
l
do ,~zasa?y d1al?81czneJ Martma Bubera. W takiej sytuacji dużą pomocą
życie. Ale zdarzają się też pary, które po początkowej fascynacji przez lata moze byc terapia (na przykład terapia rodzinna); także wtedy, kiedy na
1: po prostu nudzą się ze sobą lub wręcz wzajemnie obrzydzają sobie życie.
' końcu ~la obu stron stanie się jasne, że najlepszym rozwiązaniem jest
'
I• Jeśli ulotni się radość związana z dostrajaniem się do partnera, miłość rozstanie.
II wystawiana jest na ciężką próbę. Ciekawe jest to, co można
i
1· zaobserwować u par, które znalazły się na takim życiowym rozdrożu.
Pary, których miłość gdzieś umknęła, rzucają się w oczy brakiem
zachowań odzwierciedlających. Umykają im ważne sygnały typowe dla
odzwierciedleń. Klasyczną oznaką jest brak wspólnej uwagi-zaintereso-
wanie jednego z partnerów kieruje się spontanicznie na określony punkt,
u drugiego z partnerów nie dzieje się w tym czasie nic. Tam, gdzie
regularnie nie pojawia się już wspólna uwaga, zanikł kontakt emocjonal-
ny. Szczególną odmianą wspólnej uwagi jest bezpośrednie spotkanie
spojrzeń - najbardziej bezpośrednia forma, w jakiej ludzie mogą sobie
pokazać, że druga osoba coś dla nich znaczy i dlatego są z nią
w wewnętrznym kontakcie. Pary, których miłość jest w opałach, sys-
tematycznie unikają wzajemnego kontaktu wzrokowego i jest to u nich
zachowanie spontaniczne. Na końcu miłości pojawia się mowa ciała
typowa dla zakończenia kontaktu. Składają się na nią liczne sygnały,
które pojawiają się już u niemowlęcia8 , i które można zauważyć nawet
u małpy. Sygnały te odczytywane są intuicyjnie i spontanicznie przez
wzrokowy układ przetwarzania i interpretacji (STS)9 ja.ko pragnienie
przerwania kontaktu. Zanim zostanie wypowiedziane jakiekolwiek
słowo, to właśnie dzięki takim sygnałom wysyłanym przez ciało
intuicyjnie wiemy, na długo przed poznaniem przyczyny, że z miłością
dzieje się coś złego.
Pary, które znalazły się w tym punkcie, tkwią w ślepej ulicy
bezradności . Czują, że z miłością coś nie gra, ale nie wiedzą, czego
brakuje i jak temu zaradzić. Jeśli związek jest dość luźny, zazwyczaj się
poddają i próbują szczęścia z nowym partnerem. Pary, które są ze sobą
mocno związane, które łączy wspólna odpowiedzialność, na przykład za
dzieci, wolałyby wydostać się ze swojej ślepej uliczki, ale nie mają
8 Na przykład „ procedura nieruchomej twarzy" (patrz rozdział 3). ?; '-!
9
Patrz rozdział 2.
 ROZDZIAŁ 7 wszystko to, co uznawane jest przez członków danej społeczności za
Międzyludzki
·o bszar znaczeniowy:
wspólnota społeczna i społeczna śmierć
• i
Doświadczenie wykluczenia ze społeczności, wypadnięcia ze społecznego
obszaru wzajemnego odzwierciedlania, posiada mierzalne efekty neuro-
biologiczne. Może oznaczać chorobę, w przypadkach skrajnych śmierć, co
widać wszędzie tam, gdzie osoby celowo i na stałe wyrzucane są poza
społeczny nawias. Wykluczenie oznacza systematyczną odmowę odzwier-
ciedlających zachowań dnia codziennego, za pomocą których w normal-
nych okolicznościach pokazujemy sobie wzajemnie przynależność do
wspólnego społecznego obszaru znaczeniowego. Zachowania „wyklucza-
jące" obejmują wszelkie warianty odzwierciedleń: po pierwsze odmawia
się intuicyjnych sygnałów mowy ciała, na przykład krótkich współbrzmień
w chwili, kiedy się mijamy, lub różnorodnych możliwości porozumienia za
pomocą spojrzeń. Kiedy brakuje takich sygnałów, osoba wykluczona czuje
się, jakby otoczona była ścianą lodu. Dalej, w sytuacji wykluczenia nie
pojawia się także wspólna uwaga, czyli zwracanie uwagi na to, co
wzbudziło zainteresowanie człowieka wykluczonego, czy też na to, na co
pragnie on zwrócić uwagę innych. Odmawia się także, i tu wytaczane są już
ciężkie działa. odwzajemnienia reakcji obejmujących zachowania wer-
balne-wszystko, co człowiek odrzucony mówi, o co pyta, jest ignorowane,
tak, jakby nigdy nie zostało wypowiedziane.
W spólna różnorodność w społeczności
Neurony lustrzane są neuronalną podstawą ponadindywidualnej, in-
tuicyjnie dostępnej przestrzeni porozumienia. Tworzy ona korytarz,
w którym na całej szerokości znajdują się neuronalne programy kodujące
80
:i-f' ., _. .}. .
zachowanie możliwe czy wyobrażalne. Układ neuronów lustrzanych jest
obecny w każdej jednostce, ale jednocześnie tworzy wspólną r6żnorod­
ność1, coś w rodzaju puli, w której zakodowane są wszystkie programy
działań i możliwości doświadczeń, które teoretycznie są możliwe czy
przyjęte w ramach danej społeczności. Neurony lustrzane wytwarzają
wspólny obszar współbrzmienia, ponieważ to, co odczuwa lub robi
jednostka prowadzi do odzwierciedlającej aktywacji układów neuronów
lustrzanych innej, bezpośrednio obserwującej ją jednostki. Czyli u osoby
będącej obserwatorem dochodzi do aktywacji systemów w taki sposób,
jakby ona sama odczuwała lub robiła to, czemu się jedynie przygląda.
Z tego, i jedynie z tego, wynika bezpośrednie poczucie czegoś w rodzaju
bliskości dusz: „Jestem w zasadzie taki, jak inni, a inni są w zasadzie tacy,
jak ja". Znaczenie tego uczucia poznajemy dopiero wtedy, kiedy zaczyna
nam go brakować. Posiadanie go wcale nie jest czymś oczywistym. To, że
je mamy (lub możemy mieć), zawdzięczamy lustrzanym komórkom
nerwowym. Kiedy nagle zaczyna nam brakować sygnałów odzwiercied-
lania, pod znakiem zapytania staje poczucie przynależności społecznej
i tożsamości, a jednostka zaczyna nagle poruszać się w próżni.
Mobbing eksperymentalny
Izolacja społeczna jest dla osób nią dotkniętych nie tylko psychologiczną
sytuacją ekstremalną, ale odbija się także na biologii ich dała. Wsparcie
społeczne powoduje, jak wykazali między innymi Jaak Panksepp i Tho-
mas Insel, uwalnianie ważnych chemicznych substancji przekaźniko­
wych, między innymi endogennych opioidów, dopaminy i oksytocyny.
Z tego wynika, że odbieranie minimalnego zakresu odzwierciedlającego
zrozumienia jest podstawową potrzebą biologiczną, bez której zaspoko-
jenia ostatecznie nie jesteśmy w stanie przeżyć. Poirytowanie organizmu
ludzkiego nieotrzymującego odzwierciedlającej informacji zwrotnej
można zaobseiwować już u noworodków. Niewiele rzeczy powoduje
u niemowlęcia tak silną reakcję wycofania czy okazywania niechęci, jak
opisywana już „procedura nieruchomej twarzy'', polegająca na tym, że
opiekun przez jakiś czas natarczywie przygląda się dziecku bez okazywa-
1
Pojęcie tworzonej przez neurony lustrzane „ wspólnej różnorodności" (ang. the
shared manifold) wprowadził Vittorio Gallese.
81
 nia mimiką i wyrazem twarzy jakiejkolwiek emocji. Eksperyment ten
można by określić jako mobbing w kołysce (patrz rozdział 3). Młode
wszystkich ssaków, włączając w to człowieka, pozbawione prżez dłuższy
czas bliskiego kontaktu i okazywania im troski reagują nie tylko
ogromnym rozregulowaniem (w stronę zwiększonej aktywności), ale
również trwale podwyższoną wrażliwością genów stresu2 • Cesarz
Fryderyk II z dynastii Hohenstaufów (l l 9~1250) zakazał opiekunkom
wychowującym grupę dzieci rozmawiania z nimi. Chciał sprawdzić,
w jakim języku będą mówiły. Dzieci zmarły.
Wróćmy do dorosłych. To, że nagłe wykluczenie społeczne ma efekty
nie tylko na poziomie psychologicznym, ale także odciska swoje piętno
na neurobiologii, pokazał eksperyment (z udziałem osób dorosłych)
przeprowadzony przez Naomi Eisenberger. Badaniu poddawano osoby
leżące wewnątrz rury skanera rezonansu magnetycznego, które za
pomocą joysticka mogły grać na ekranie komputera w piłkę. Dwóch
graczy siedziało w innym pomieszczeniu, przy oddzielnych kom-
puterach; wszystkie trzy komputery były połączone siecią. Zadaniem
osoby badanej było jedynie granie z pozostałymi osobami w piłkę.
Powiedziano jej, że pozostałe osoby są także uczestnikami badania,
którego celem jest sprawdzenie, w ja.ki sposób mózg reaguje na grę
w piłkę. Poza tym osoba badana nie uzyskiwała żadnych dodatkowych
informacji. Następnie rozpoczynała się gra. Przez pewien czas pozostałe
dwie osoby podawały piłkę w stronę osoby leżącej w skanerze z równą
częstotliwością, jak do siebie nawzajem. Ale nagle - co było częścią
eksperymentu - zachowanie niewidocznych graczy gwałtownie się
zmieniało. W sposób niezrozumiały dla badanego zaczynali grać jedynie
ze sobą nawzajem i wykluczali go z gry. Jedno z wykonanych w tej sytuacji
zdjęć mózgu pokazało aktywację ośrodków bólowych, pojawiającą się
zazwyczaj w sytuacjach zadawania „prawdziwego" bólu. Eksperyment
wykazał, że czysto społeczne wykluczenie ma jednoznaczne biologiczne
konsekwencje. Po badaniu jego uczestnik dowiadywał się, że pozostali
„gracze" w ogóle nie istnieli.
2
Do genów natychmiast reagujących podwyższoną aktywnością należy gen
I.,
.., •
inicjujący procesy uwalniania hormonu wytwarzającego konykotropinę (gen CRH).
Badania Iana Weavera i Michaela Meaney'a pokazały, że u niemowląt, które przeżyły
powtarzające się pozbawianie opieki i bliskiego kontaktu, do końca życia po tym
·.
doświadczeniu pozostaje ślad w postaci podwyższonej wrażliwości ich biologicznej (!)
.-i reakcji na stres .
' '
~i '
l
82
'
.'
.
Konsekwencje braku odzwierciedleń:
unicestwienie biologiczne za pomocą izolacji społecznej
Doświadczenia utraty znaczenia społecznego czy wykluczenia występują
w naszym życiu w różnorodnych odmianach i w różnych dawka~Jl.
Niestety, stosunkowo powszechną postacią jest niechciane bezrobooe,
odbierające osobie nim dotkniętej szczególnie istotn.e ~le społ:~z?ego
współbrzmienia. Zdarzeniem o podobnym znaczeniu Jest .przeJsae na
emeryturę, którego bezpośrednim efektem jest ponadprzeciętny wzrost
śmiertelności wśród osób na tym etapie życia. Systematyczne
odmawianie drugiemu człowiekowi społecznego odzwierciedlania
w miejscu pracy, nazywane mobbingiem, zostało rozpoznane jako istot-
ny czynnik chorobotwórczy. Siła oddziaływania tego. zjaw;iska zosta~a
słusznie doceniona, co nie dziwi, gdyż celem mobbmgu Jest właśme
złamanie i zniszczenie człowieka. Z perspektywy najnowszych badań ,
3
wykazujących wysoki odsetek osobowości psy0opatycznych . wś.ród
kadry zarządzającej, należy uznać, że problemy związane z mobbmg1e?1
będą się nasilać. Ale mimo wszystko - istnieją i istniały rzeczy duzo
gorsze, niż mobbing. Jeśli ktoś kiedyś doświadc:zył, czym, jest .dla
człowieka pozbawienie odzwierde~lającyc? gestów 1 z~chowan, t~~ Jest
w stanie wyobrazić sobie znaczenie codz1enny~h aktow wro~o.sa ~~­
świadczanych przez dyskryminowane czy przesladowane mmeJSZosc1,
zarówno teraz, jak i w przeszłości. FilozofClaude Levi-Strauss opisał ten
niszczący proces następująco: Należy się trzymać z daleka od wyklętego,
zachowywać się w stosunku do niego tak, jakby był)użnie tyll_co ~anwy,
ale stanowił źródło niebezpieczeństwa dla otoczema. Przy kazdeJ sposo-
bności i za pośrednictwem wszelkich form zachowania ~połecz~ość daj:
nieszczęsnej ofierze do zrozumienia, iż jest bliska śmiera, a r~b1 to wt~
sposób, iż ofiara nie ma już chęci: by ud.ee od t~gc;>. ~o uwaza za swoJ:
przeznaczenie. Egzystencja psychiczna me stawia JUZ oporu rozpadowi
egzystencji społecznej. .
Do robiących największe wrażenie przykładów, do czego moze
doprowadzić celowe, całkowite wykluczenie ze społeczne?o ~bszaru
odzwierciedlania i dostrajania, należy śmierć voodoo. ZJawisko to
występuje w tak zwanych pierwotnych społecznościach i zostało po raz
3 Na przykład badania amerykańskiego psychologa organizacji pracy Paula
Babiaka.
83
pierwszy opisane w 1942 przez uznanego amerykańskiego lekarza,
endokrynologa i badacza stresu Waltera S. Cannona, a później pojawiało
się w licznych pracach innych lekarzy i psychologów. Jeśli członek takiej
społeczności przekroczy religijny zakaz, tzw. tabu, to spada na niego kara
w postaci całkowitego wykluczenia z tejże społeczności. Otrzymuje
polecenie, by umrzeć. To kompleksowe odrzucenie skutkuje tym, że
zrozpaczona osoba wykluczona rzeczywiście, bez udziału osób trzecich,
w krótkim czasie umiera.
Zgony związane ze skrajnym społecznym napiętnowaniem i pogardą
są także relacjonowane w tekstach naukowych dotyczących krajów
Zachodnich. Znamienity badacz zależności psychosomatycznych Horst
Kachele z Ulm, w swojej pracy przeglądowej wspomina, przy okazji
opisywania zjawiska śmierci psychogennej (czyli spowodowanej
przyczynami leżącymi w obrębie psychiki), większą ilość niesamowitych
przypadków nagłej śmierci niedających się wyjaśnić badaniami pa-
tologicznymi narządów wewnętrznych, a występujących w wyniku
skrajnego wykluczenia czy napiętnowania społecznego. Przypuszcza się,
że wyjaśnienia tak silnych biologicznych efektów izolacji społecznej
należy szukać w ekstremalnych reakcjach alarmowych, a zwłaszcza
w rozregulowanej aktywacji dwóch części autonomicznego układu
nerwowego, czyli układówwspółczulnego (sympatycznego) i przywspół­
czulnego (parasympatycznego). Efektem jest całkowite rozregulowanie
poziomu cukru we krwi, poziomu hormonów stresu, serca i układu
krążenia. Niedawno lianowi Wittsteinowi i współpracownikom udało
się w robiący wrażenie sposób udowodnić, że szok poprzez masywną,
nadmierną aktywację układu sympatycznego jest w stanie doprowadzić
u zupełnie zdrowego człowieka do całkowitego załamania prawidłowego
funkcjonowania serca.
I oto dotarliśmy do kluczowego pytania. Jak można wyjaśnić fakt, że
społeczne wykluczenie i pozbawienie odzwierciedlania prowadzi do tak
dramatycznych efektów na poziomie biologicznym? Odpowiedź uzys-
kamy, jeśli raz jeszcze uświadomimy sobie, że układy neuronów
lustrzanych przez to, że zawierają programy odpowiadające za cało­
ściowe sekwencje działań, w każdej sytuacji dnia codziennego umoż­
liwiają nam dokonanie intuicyjnej oceny jej dalszego przebiegu czy
r~zwoju. Lustrzane neurony dostarczają spontanicznej i intuicyjnej
wiedzy na temat tego, jakie typowe sekwencje należą do danych
sygnałów, które właśnie odbieramy. Na przykład: pracująca zawodowo
84
kobieta jest późnym popołudniem odbierana z pracy przez swojego
partnera. Radośnie uśmiechnięta twarz czekającego w samochodzie
.(, mężczyzny wywoła u niej, nie tylko poprzez zjawisko emocjonalnego
zarażania, poprawę nastroju. Jego uśmiech jest dla niej także spo-
strzeżonym intuicyjnie sygnałem dalszego przebiegu zdarzeń, w tym
konkretnym przypadku miłego zwieńczenia dnia. Również zacięta twatz
wywołałaby u kobiety, za paśrednictwem lustrzanych neuronów, wyob-
rażenia odnośnie tego, czego jeszcze może się spodziewać.
Zjawiska odzwierciedlenia są warunkiem koniecznym spostrzegania
i rozumienia sygnałów. Otoczenie społeczne musi dać mi do dyspozycji
sygnały, których potrzebują moje układy lustrzane, by uaktywnić
właściwe programy. Tylko wtedy, kiedy możliwe jest społeczne współ­
brzmienie, zjawiska odzwierciedlania mogą dostarczyć informacji konie-
cznych do oszacowania zmian zachodzących w świecie zewnętrznym.
W szczególności dotyczy to zachowań innych ludzi w naszym otoczeniu
(przy założeniu, że leżą one w pewnych ogólnie przyjętych granicach).
Dzięki temu, że codziennie, spontanicznie i mimowolnie, bez namysłu
i nieustannie posługujemy się pojedynczymi odzwierciedleniami, dalszy
rozwój sytuacji, w których się znajdujemy staje się dla nas zrozumia-
ły, a zachowania otaczających nas osób obliczalne. Przewidywalność
i obliczalność są podstawą tego, co nazywamy zaufaniem.
Odzwierciedlenia jako społeczny
system orientacyjny
Układ neuronów lustrzanych tworzy społeczny system ońentacyjny.
Dostarcza nam, przynajmniej w pewnym stopniu, pewności w otoczeniu
społecznym. I teraz jasne się staje, jakie znaczenie ma dla nas utrata
systemu orientacyjnego zapewniającego przewidywalność otaczającego
nas świata. Taka sytuacja oznacza brak pewności i niebezpieczeństWo.
W każdej sytuacji zagrożenia nasze ciało włącza znaczną ilość mechaniz-
mów obronnych, określanych łącznie jako biologiczna reakcja stresowa.
Systematyczne odtrącenie społeczne jest więc przewlekłym stresem
biologicznym, a "przewlekły stres jest programem prowadzącym do
choroby i samozagłady. Biologiczne programy autodestrukcji, które
uaktywniają się w określonych okolicznościach, są w przyrodzie
zjawiskiem wszechobeaiym. Nawet pojedyncze komórki posiadają
85
I'
możliwość włączenia genów prowadzących do ich samozagłady, nazywa-
nej apoptozą. Bardzo podobny mechanizm występuje w komórkach
nerwowych ludzkiego mózgu. Podwyższona koncentracja alarmujących
substancji neuroprzekaźnikowych, takich jak glutamat czy kortyzol,
może spowodować śmierć neuronów.
Zapoczątkowane procesami psychologicznymi działania nakierowa-
ne na samozagładę, pojawiające się w wyniku doświadczenia społecz­
nego odrzucenia, wywołują niesamowite wrażenie. Najbardziej znaną
postacią takich programów jest samobójstwo4 • Wyzwalaczami sa-
mobójstw są od dawien dawna - wiedział o tym już Goethe - społeczne
zniewagi i/ lub utrata bliskiej osoby. Dopiero w ostatnich latach udało się
wykazać, że również osoby, które doświadczyły ciężkiej przemocy
fizycznej, która doprowadziła u nich do zniszczęnia poczucia inte-
gralności fizycznej i poczucia własnej wartości, intuicyjnie (!) do-
świadczają impulsów związanych z chęcią pozbawienia się życia. U osób
z traumatycznymi doświadczeniami obiektywnie ustalono podwyższone
ryzyko impulsywnych zachowań samobójczych. Dlaczego chcą się zabić?
Uważanie zachowań samobójczych za „naturalną" konsekwencję cięż­
kich doświadczeń jest jedną z tych bezmyślnie powtarzanych tez
codziennego żyda, o których już wspominałem. Nie jest żadnym
wyjaśnieniem, a jedynie truizmem, do którego zdążyliśmy się
przyzwyczaić.
Dlaczego więc doświadczenia społecznego rozczarowania, odrzuce-
nia, pogardy i przemocy zwiększają ryzyko popełnienia samobójstwa?
Odpowiedź może wiązać się z faktem, że negatywne doświadczenia
aktywują u przeżywającej je osoby program, który sam chce się zrealizo-
wać do końca; program, który chce zakończyć to, czego nie doprowadziło
do końca przeżyte zdarzenie - do samounicestwienia. Aktywacja
programu, który- we własnym wyobrażeniu -doprowadza do końca całą
sekwencję jedynie zapoczątkowaną w doświadczeniu, jest typowym
sposobem działania układów lustrzanych.
Posłużmy się przykładem ekstremalnego doświadczenia, by
zobrazować, o co tu chodzi. Co oznacza działanie człowieka, który,
uciekając się do przemocy, zadał drugiemu cierpienie? Jakie programy
4
Samobójstwo nie jest jedynym programem autodestrukcyjnym mającym
korzenie psychologiczne. Inne tego typu programy, jak na przykład uzależnienia, są
„samobójstwem na raty".
86
działania pojawiają się u ofiary aktu przemocy w ramach tak naturalnej
u ludzi skłonnoścido odzwierciedlania? Co ciekawe, u zdecydowanej
większości ofiar przerażającej przemocy nie uaktywniają się programy
rewanżu czy zemsty (co jest dla osób patrzących z boku często
niezrozumiałe). „Program" aktu przemocy przekazuje następującą
wiadomość: nie jesteś nic wart, mogę cię traktować, jak pozbawiońą
wszelkiej wartości rzecz, wolno i trzeba cię zniszczyć. W przebiegu aktu
przemocy program działania sprawcy przechodzi ze sprawcy na ofiarę.
Dzieje się to za pośrednicrwem nieuniknionej aktywacji neuronalnych
programów działania u ofiary. Proces ten przebiega w sposób całkowicie
nieświadomy. Także jego skutki są mimowolne i nie podlegają kontroli
świadomości. Terapeuci pracujący z ofiarami traumy wciąż na nowo
stwierdzają, że po doznaniu przemocy ofiary często przejawiają
intuicyjną skłonność do dokończenia tego, co zapoczątkowała napaść
· ,:,
- dążą do zachowań samobójczych. Dopiero dzięki głębokiej analizie na
światło dzienne wychodzi nieświadoma identyfikacja ofiary z zamiarem
jej unicestwienia przez agresora, poddająca się następnie psychoterapeu-
tycznemu przepracowaniu.
Odzwierciedlenie w obliczu drugiego człowieka:
intersubiektywność i etyka
W świetle brzemiennych dla zdrowia umysłowego i cielesnego konsek-
wencji odzwierciedlania, a także z powodu tkwiącego w nim potencjału
manipulatorskiego, pojawia się pytanie o znaczenie odkryć neuro-
biologicznych dla społecznego współżycia. Celowe, długotrwałe po-
„," zbawienie odzwierciedlających spostrzeżeń i systematyczne wykluczenie
z obszaru przynależności społecznej są aktami biologicznej zagłady.
Odkrycie neurobiologicznych aspektów zjawisk odzwierciedlania po-
twierdza to, co już wcześniej zostało rozpoznane na gruncie filozofii:
W obliczu innego człowieka spotykamy własne człowieczeństwo. Dopiero
wtedy, kiedy wzajemnie rozpoznamy się jako ludzie i przyznamy so-
bie nawzajem prawo do człowieczeństwa, staniemy się członkami
społeczności i dopiero wtedy doświadczymy siebie jako ludzi.
Uczestnictwo w świecie intersubiektywnych doświadczeń jest nie tylko
filozoficznie, ale i neurobiologicznie uzasadnionym prawem człowieka.
.„. ·'.~:.
.'.,.; -~·. Systematyczne odmawianie komuś prawa do bycia rozpoznawanym jest
87
 ~
·.:·.

czynem nieludzkim i etycznie nagannym. I tak w zaskakujący sposób ROZDZIAŁ 8

i współczesna neurobiologia łączy się z myślą Artura Schopenhauera, ,
Emmanuela Levinasa i Axela Honnetha, ale także z myślami młodzieży
.:1
·: !
współczesnych przedstawicieli etyki kobiecej - judith Butler, Elisabeth
Srodowisko dla
!
i szansa dla szkoły
ir 1
!
Conradi czy Carol Gilligan.

{
'
.I :
~. :

Niebawem być może wszyscy pożegnamy się z tym wyobrażeniem.

W tej chwili jednak nadal niektórzy ludzie sądzą, że lata dorasta-
nia powinny człowiekowi umożliwić trzy rzeczy: po pierwsze,
wypracować obraz siebie i poczucie własnej wartości; po drugie,

;. :!
rozwinąć umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi
i wchodzenia z nimi w relacje; oraz po trzecie, zdobyć wykształce­
nie i kompetencje zawodowe. żaden z tych punktów nie zrealizuje
się sam, co widać po tym, że zbyt duża grupa młodych ludzi ma
problemy w przynajmniej jednym z trzech wymienionych obsza-
rów. Nowe badania z udziałem grup reprezentatywnych pokazują,
że nieco ponad połowa młodzieży w Niemczech cierpi z powodu
przewlekłych zaburzeń zdrowotnych o charakterze psychosoma-
tycznym1. Badania mające na celu ustalenie odsetka „poważnych"
zaburzeń psychicznych, podają w grupie młodzieży odsetek przekracza-
jący piętnaście; chodzi tu o depresję kliniczną, zaburzenia lękowe,
zaburzenia jedze nia czy zachowania wskazujące na zaburzenie osobowo-
ści z pogranicza. Mniej poważne zaburzenia dają jeszcze wyższe statys-
tyki. Szeroko zakrojone badania przekrojowe pokazują, że niecałe
dwadzieścia procent dzieci w szkole wykazuje tak zwany zespół defi-
cytu uwagi (ADO) . U połowy tych dzieci, czyli u niecałych dziesięciu
procent, zespół deficytu uwagi występuje w połączeniu z chorobliwą
. ,]' nadaktywnością. Piękny wynik dla producentów leków, fatalny dla
•,1
samych dzieci .

1
Patrz m.in. }ugendgesundheitsstudie Stuttgart 2000.

89

Znaczenie relacji międzyludzkich
Samoocena, zdolności komunikacyjne, wiedza i kompetencja nie roz-
wijają się u dzieci i młodzieży samoistnie, a ich ro~oju nie _da ~ię też
odgórnie zarządzić, na przykład poprzez o~łos~eme obo~i~ułący<:h
standardów przez OECD czy podobne organiz~qe. Vf przeawiens~~e
do przekonań wielu ekspertów od kształcema, ktorzy zapoznali się
z wynikami badania PISA2 , dziecko nie działa jak segre~a~or, do któr~go
wystarczy wpiąć właściwe kartki. Wbrew temu, co wciąz na nowo jest
nam sugerowane, dziecko nie posiada programów genetycznych zapew-
niających, że wszystko załatwi się samo. To, co zapewniają nam geny, _to
fantastyczne neurobiologiczne wyposażenie startowe. Ale to wyposaze-
nie samo się nie obsłuży, musi być obsługiwane i dos~ajane. ~ t? nie tyl~o
po to, by całość doprowadzić do pożądanego stanu uzywalnosc1, ale także
po to, by wszystko w tym stanie utrzymać. . . ,.
W szystkie nowsze wyniki badań pokazuJą, z~ p~y r~zWOj neuro-
biologicznego wyposażenia człowieka możhwy j~St Jedyn~e za spr~wą
relacji międzyludzkich. Relacji przenoszących się na dziecko z j~go
otoczenia społecznego. Ponieważ relacje, za po~o~ któryc~ mozn~
znaleźć dostęp do dziecka, są w zdecydowanej większości aktami
·- odzwierciedlania, to można śmiało powiedzieć, że bez lustrzanych
t neuronów świat zewnętrzny nie miałby możliwości nawiązania relacji
~ centó~:. Aktu~nie prowadzone badania wskazują, że ilość oglądanej
,f -' z noworodkiem, a późnej z małym dzieckiem czy nastolatkiem.
/ - Układ neuronów lustrzanych jest częścią podstawowego neuro-
i koreluje z podwyższonym ryzykiem wystąpienia nadpobudliwości psy-
! biologicznego wyposażenia. Jednak w chwili narodzin jest jesz~e
niedojrzały i niezróżnicowany. Empatia nie jest wr~dzon~. Jeś~i ktoś me
wykorzysta szansy na nawiązanie relacji po.~arodzmach i w I?ierwszy~h
latach życia, może to u niego doprowadz1c do upośledzenia ~ozwoj u
i funkcji nerwowego układu lustrzan~go, czego k?ns~k~enCją będ~
I
znaczne deficyty w wykształcaniu działającego P~.czucia siebie, ~dolnośa
i wchodzenia w relacje i zdobywania kompetenqi (pa~rz ro::dział 3) .
Treści, które są odzwierciedlane przez opiekunow, dostar-
czają dziecku wiedzy na własny temat. Brytyjski psycholog Donald
2 Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OE~D PISA (~ro­
gramme for International Student Assessme.nt) . Polska t~e uczesm1czy
w programie, szczegóły dostępne na stronach www .1fispan.waw .pllp1sa (preyp. tłum.).
90
W. Vfinnicott podkr~lał, że jesteśmy, gdy widzimy i jesteśmy widziani3.
Dopiero w odzwierciedleniach płynących od dorosłych dziecko może
zobaczyć, kroczek po kroczku, kim jest. To jest właśnie powód, dla
~tóre~o dziecko )est w stanie rozwinąć spójny, stabilny obraz siebie
jedynie wtedy, kiedy ma do dyspozycji relacje, w których może się jak.
w lustrze przejrzeć wraz ze swoimi indywidualnymi właściwościami
i temperamentem.
Nadmiar bodźców, oglądanie przemocy
i dziecięcy układ lustrzany
Dziecko, które nie dysponuje spójnymi i stałymi relacjami z innymi, nie
jest w st~ie ro~j.ać się w sposób spójny i stabilny, co udało się już
udowodnić. Jeśh dziecku przyszło fyć w otoczeniu, w którym musi się
ciągle dostrajać do szybko zmieniających się bodźców, będzie ono miało
trudn~ści ze ~kupi~niem uwagi na jednej rzeczy czy jednej osobie.
Nadmiar bodźców i duża częstotliwość ich pojawiania się mogą być
efekt~m ciąg~e z_mieniających się opiekunów.Jednak w jeszcze większym
stopniu wynikają z faktu, że przez dłuższy czas opiekunowie są w ogóle
niedostępni, a dziecko spędza czas przed ekranem telewizora czy
kom~ute~a. Dlaczego programy kierowane do małych dzieci mają
sprzYJaĆ tch rozwojowi, pozostanie tajemnicą twierdzących tak produ-
~' telewi:ji w wieku wczesnodziecięcym w sposób statystycznie istotny
choruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD) .
Znaczenia tego, że nasz kraj (Niemcy - przyp. tłum.) zostawił już za
s?bą c.zasy masowej fascynacji wojną, i że rozwiązania siłowe spotykają
f Saklę dziś ze Sceptycyzmem i odrzuceniem, nie da się przecenić. Ale czy
-.:. L ty przemocy na wojnie są złe, a te pojawiające się w dziecięcym pokoju
· ,_, są dobre? Obojętność, z jaką pozwalamy, by pokazywane na filmach
ści_g~i~, dręc:enie i ~a~ijanie ludzi stanowiło dla d.~żej części naszych
d~1e~1 i naszej młodz1ezy budzącą dreszczyk emoqi rozrywkę, jest aż
niewiarygodna. Jeszcze bardziej niebezpieczne są gry komputerowe, tak
zwane gry ego-shooter, dzięki którym bawiące się dziecko może w bardzo
3
Patrz też Martin Aluneyer.
91
 realnie wyglądającym świecie wirtualnym polować na innych ludzi,
torturować ich i zabijać. Jednym z powodów obojętności dorosłych jest
to, że nie znają gier, o których tu mowa.
Większość dzieci posiada dziś w swoim pokoju własny telewizor
z możliwością odtwarzania filmów, a spora grupa dysponuje także
własnym komputerem. Ci młodzi ludzie sami z siebie nie widzą
,,"
.;: '·
,.I, oczywiście powodu, by mówić o oglądanych scenach przemocy,
! j•
zwłaszcza, że większość tych scen jest teoretycznie dla nich zakazana
(część produktów jest znakowana wskazaniami odnośnie wieku kon-
sumentów, jednak nikt się tymi oznaczeniami nie przejmuje). Rozwinął
się przynoszący ogromne zyski rynek dopasowany do potrzeb rzeszy
młodzieży. Świetna wiadomość dla producentów. Ale co to oznacza
z perspektywy neurobiologicznej dla dzieci i młodzieży - a więc dla
konsumentów tego rynku? Nowe badania publikowane w najbardziej
renomowanych światowych czasopismach bardzo wyraźne pokazują, że
ilość obrazów codziennie konsumowanych za pośrednictwem ekranu
wiąże się bezpośrednio i proporcjonalnie z zachowaniami agresywnymi •
4
Z perspektywy neurobiologicznej związek jest całkowicie oczywisty.
Mózg jest układem nieustannie się uczącym. I właśnie wtedy, kiedy
pojawia się szczególnie ekscytująca i fascynująca dla młodzieży oferta
zachowań pełnych przemocy, mózg nie robi sobie przerwy. Wszystko, co
widzimy - to jest główny wniosek z badań nad neuronami lustrzanymi
- jest zapisywane w sieciach neuronalnych kodujących programy
osobistego repertuaru zachowań. Oczywiście, zobaczyć coś nie oznacza
jeszcze, że widziana czynność zostanie też osobiście wykonana. Do tego
wystąpić muszą jeszcze dodatkowe czynniki. Jednak działania, które
I
i„ oglądamy, są zapisywane jako modele zachowań, co wytwarza - jeśli
zachowania te podawane są w przyjemnym, zabawnym czy przydatnym
kontekście - gotowość do ich podjęcia.
Odkrycia neurobiologiczne przydatne w szkole
Jakie wnioski. dla szkoły można wyciągnąć z badań nad neuronami
lustrzanymi? Lustrzane komórki nerwowe mają olbrzymie znaczenie we
wszystkich procesach uczenia się. Są decydującym ogniwem łączącym
4 Patrz na przykład najnowsze badaniajeffrey' ajohnsona i współpracowników.
92
z jednej strony obserwowanie danego działania, z drugiej jego samodziel-
ne wykonanie. Lustrzane neurony są decydującą podstawą neuronalną
znanego od dawna i wszechstronnie zbadanego uczenia się przez
modelowanie (czyli przez obserwowanie wykonującego daną czynność
modela). Eksperymenty pokazują, że obserwacja określonej czynnoś_ci
poprawia zdolność jej samodzielnego wykonania, a teoretycznie także
zwiększa gotowość do jej wykonania. Polegająca na przenoszeniu funkcja
neuronów lustrzanych nie ogranicza się do aspektu działań, ale obejmuje
również inne aspekty mające znaczenie podczas nabywania danej kom-
petencji. Chodzi tu przede wszystkim o spostrzeżenia czuciowe czy
emocjonalne {,Jak człowiek to odczuwa" ?). Obserwowanie, jak ktoś
inny pozbywa się problemu, korzysta z aparatury czy radzi sobie
z emocjami związanymi z trudnym zadaniem, może być znaczącym
wkładem w nabywanie indywidualnych kompetencji w sytuacji, w której
sam będę miał do czynienia z identycznym lub podobnym zadaniem.
Z neurobiologicznego punktu widzenia podczas uczenia się przez ·
modelowanie olbrzymie znaczenie ma relacja międzyludzka łącząca uczą­
cego z nauczanym. Komórki lustrzane obserwator.a odmawiają
jakiejkolwiek aktywności - co wykazano w eksperymentach - kiedy
obserwowane działanie nie jest wykonywane przez żywą jednostkę,
a przez instrument, urządzenie czy robota (patrz rozdział 2). Z tego
wynika, że osobiste wskazówki, w tym pokazywanie, co należy zrobić,
udzielone przez osobę uczącą są kluczowym elementem nauczania
i uczenia się. Nauczyciele czy nauczycielki nigdy nie mogą być jedynie
narzędziem do przekazywania materiału, ale są zawsze odbierani jako
kompletne osoby. Jasnym więc się staje, że efektywne nauczanie
i uczenie się możliwe jest jedynie w warunkach wytworzenia udanej
relacji między nauczycielami a uczniami.
To nie szwankujące standardy kształcenia są głównym winowajcą
ponoszącym odpowiedzialność za problemy w naszych szkołach, co
próbują nam wmówić eksperci od kształcenia od czasów badania PISA.
To brzmi trochę tak, jakby nauczyciele do tej pory nie wiedzieli, czego tak
naprawdę mają uczyć. Główny problem leży obecnie w tym, że nauczający
mają dziś - z najróżniejszych powodów - trudności w zbudowaniu
wspólnie z uczniami wspomagającej nauczanie i uczenie się relacji
określającej warunki współpracy.
Dawanie wskazówek, pokazywanie i uczenie przez modelowanie jest
jednak w przekazywaniu wiedzy dopiero pierwszym krokiem. Mózg
93
 patrzy na świat pod kątem możliwych strategii działań. Dl~tego ce~e
nauczania w szkole nie powinny się ograniczać do zapam1ęcywania
i odtwarzania abstrakcyjnej, werbalnej wiedzy. Prawdziwa, ugruntowana
wiedza, ale i mocywacja, powstają dopiero za pośrednictwem czynnego czy
czującego wypróbowywania nauczonego materiału. Wiedza, któ.ra m~
zostać opanowana bez wskazania jej związku z przekonu}ąc:ym1
możliwościami zastosowania, nie ma szansy przetrwać w sieaach
nerwowych, którym chodzi tylko i wyłącznie o wyobrażenia działań
i towarzyszących im doznań. Układy neurobiologiczne: którymi
posługujemy się podczas przyswajania wiedzy przek~aneJ w s~os~b
werbalny, nie działają jak segregator czy leksykon. Mozg.za~~~ęt~Je
wiedzę najlepiej, kiedy jest mu ona dostarczana wraz z bliskirm zycrn,
praktycznymi doświadczeniami związanymi z cI:iałaniem., Wzory
!. matematyczne, dane na temat obszarów występo~~ia surowcow natu:
ralnych czy słownictwo obcego_języka mo~~ wyda~ s1~ nasz~mu mózgo~
szalenie intrygujące, ale jedynie w sytuaq1, w ktoreJ będzie on w stanie
połączyć je ze światem własnym doświadczeń. ., .
z perspektywy neurobiologicznej wszelkie now~ pode1~c1a pedagogi-
czne, zwłaszcza te .kładące nacisk na „nauczanie zorientowane na
działanie", zasługują na wsparcie i zachętę. Z neurobiologicznego
punktu widzenia obie fazy nauczania i uczenia mają sens. ~a}pie~,
w trakcie pierwszej fazy, osobiście podawane jest ~ro~adz:me I "_YYJ~ś­
nienie przedmiotu nauczania. podczas którego nalezy sięgac do bh~kich
życiu odniesień i przy.kładów; faza druga, to szansa. na samodz1el~e
wypróbowanie tego, co zostało wyjaśnione - op~alme - w ko_ntekś~1e
możliwych zastosowań pozostających w ścisłym zwtązku z uczmowski~
światem doświadczeń. Natomiast całkowicie bezsensowną, w kontekś­
cie neurobiologicznym, strategią będzie wymaganie od podzielonych na
grupy uczniów, by sami z pomocą p~ęcz~ika opracowali nowy t~n~ty­
!~
·i
czny mateńał. To, co charakteryzuje taki sp~s~b ~stępowania•. Jest
I~ dalekie zarówno od uczenia przez modelowanie, Jak i od zachęcania do
.
li
samodzielnego wykorzystania wiedzy. Nauczanie P?Pr~e~ działa_ni~
uwzględniające związek zastosowań wi~dzy z ~zeczywist~sc1ą, w ktoreJ
poruszają się dzieci, jest właściwym ki~run~em .r ozwoju . szkoły. Co
ciekawe, nie tylko z perspektywy neurobiologicznej, ale .także z p~u
widzenia praojców pedagogiki, Komeńskiego i Pestalozziego, postulu,ąJ
;~,:1 . cych zapamiętywanie z wykorzystaniem wszystkich z~ysłów . oraz
,, włączanie w proces uczenia się nie tylko głowy, ale tez serca I rąk.
',, 94
I,.,
, ··1
. lifilli1
Mus~~y tu jed?ak wyraźnie powiedzieć o pewnym ograniczeniu: jeśli nie
zmmeJszymy hczby uczniów w klasie, postulaty te w zasadzie nie dadzą
się zrealizować.
Układy lustrzane i rozwój inteligencji emotjonalnej ·
i:
,
•;"
Zde'!'dowanie ~ard~iej dramatyczne, niż opłakiwane dziś deficyty w za-
kresie nabywarua wtedzy w szkołach, są problemy uczniów i uczennic
w obsz~e . kompetencji społecznych, zdrowia psychicznego i za-
chowama. ~J.emne skutki tych trudności są wielorakie: prowadzą do
coraz ~ardzie~ ~estrUk'ł?nych sytuacji w czasie lekcji; w coraz większym
· · ·i·_ stopruu naraza1ą młodzież na przemoc ze strony innych nastolatków·
~ „ sprawiają, że duża część młodzieży po skończeniu szkoły nie radzi sobi~
.
1 ~ ze zn3;1ezienie~ ~racy czy miejsca dalszego kształcenia. Rozpaczliwa
:~. sytua~J~ młodz1ezy oznacza, że nauczycielom podczas lekcji jest coraz
·· ~- ~dmeJ zbudować z uczniami sprzyjającą relację, bez której niemożliwe
_,~ J~t przekazyw3;11ie wiedzy. _I wła~nie tutaj, przy budowaniu relacji
·)t między nauczyaelem a uczmem niebanalną rolę odgrywają lustrzane
·~r neurony.
01?<'k kw3;1ifikacp zawodowych nauczycieli większe znaczenie należy
za:ząc przyp1sywac te~u, by na~czyciel - mimo coraz trudniejszej
klienteli. - był w stame stworzyc produktywną sytuację nauczania.
Szk~lem~ ~trzebnych do tego u nauczyciela zdolności i umiejętności
mus! ~tac s~ę ~unktem _ciężkości polityki kształcenia. Jednak dopóty,
. dop~ki rodzi~e 1 nauczyciele w wielu obszarach pracują przeciwko sobfe,
:'. zamiast w~półprac~~ać, nauczyciele są na straconej pozycji. Spostrzega-
·:, na przez wtelu uczmow postawa rodziców wobec szkoły w szczególności,
; a w_obec kształ~enia w ogóle, poddaje się zasadom zjawisk odzwiercied-
. lania. Stanowtsko rodziców, którzy sygnalizują brak zainteresowa-
,· nia ks.ztał~eni:m, szkołą i nauczycielami lub wręcz to wszystko
· depreqo~uJą, Jest przez dzieci bardzo chętnie przejmowane. Ale
~· ostat~czme ~ą ~stawą ~ądza się dzieciom niedźwiedzią przysługę.
:. Rodzice powtnm wszelkie, związane z nauką, starania dzieci widzieć
:: dosr-r:egać i p~zytywnie odzwierciedlać. To samo dotyczy nauczycieli podcz~
i lekcJI. U~zmowie chcą być spostrzegani jako indywidualności. Decydujące
·, znacz:me ma tu, między innymi, by nauczyciele na samym początku lekcji
,-dawali wyraźny sygnał nawiązywania relacji. Wzmacniający motywację
95
 efekt bycia widzianym potęguje się, gdy uczeń czuje, że nauczyciel ma
wyobrażenia odnośnie tego, jak i w którą stronę mógłby się rozwijać.
„-,, "!"
niły.. pod~bną stronę ~mierzają współczesne programy kształcące
Odzwierciedlanie tak.ich scenariuszy dalszego rozwoju aktywuje uczruow ":' kierunku me~owania sytuacji konfliktowych. Różnorod­
ne . rna~_enały do nauczama etyki, jak.ie stworzyła pedagog Hiltrud
u młodego człowieka - poprzez układy lustrzane - jego własne pomysły
Hammilłler, są ~al~zym, ~ardzo wartościowym krokiem w tym kierunku.
na dalszy rozwój i związane z tym chęci.
Niektóre dzieci znajdują się w tak ograniczających je okolicznościach, Tego typu podeJ~a s~ wielce sensowne nie tył.ko z psychoterapeutycz-
że żadne omawiane dotąd działania nie przyniosą efektu. W coraz
nego . punkt~ ~?zem~ ale także z perspektywy neurobiologicznej.
Rod~ce powi_nm Je wspierać, a byłoby też rozsądne, gdyby w adekwatny
większym stopniu szkoła spotyka się z dziećmi ze znaczącym upo-
sposob w taki~ programach sami uczestniczyli, kiedy tylko nadarzy się
śledzeniem w obszarze współodczuwania i empatii, zazwyczaj w kom- ku temu okazja.
binacji z silną skłonnością do stosowania przemocy wobec innych.
Deficyty w zakresie empatii są deficytami w zakresie odzwierciedlania.
Dzieci, które same doświadczyły niewielkiej ilości wczuwania się w ich
potrzeby i uwzględniania tych potrzeb, i które nie doznały czułości, nie
zebrały odzwierciedlających doświadczeń. W związku z brak.iem tych
podstawowych odzwierciedlających doświadczeń nie posiadają także
~ : własnych programów neurobiologicznych umożliwiających doznawanie
'
iI . i okazywanie współczucia. Jeśli w sytuacji konfliktowej dojdzie do
zastosowania przemocy, tak.ie dzieci czy nastolatki nie wiedzą, kiedy
l: przestać, nie rozpoznają granic. Kontynuują agresywne zachowania
I··
nawet wtedy, kiedy sytuacja jest już dawno rozstrzygnięta, co często
prowadzi do poważnych obrażeń, a w pojedynczych przypadkach nawet
do śmierci.
Deficyty w zakresie empatii i odzwierciedlania można do pewnego
stopnia korygować. To, co dziecku umknęło na skutek niekorzyst-
nych warunków życia, można wraz z nim, przy zastosowaniu odpo-
wiednich programów treningowych, nieco uzupełnić. Pionie-
rem w opracowywaniu ·tak.ich technik nadrabiania zaległości,
umożliwiających późniejsze dojrzewanie zdolności do empatii, był . tt.
Amerykanin Daniel Goleman. W Niemczech psychoterapeuta i badacz
zależności psychosomatycznych Manfred Cierpka z Heidelberga
opracował program, za pomocą którego, między innymi wykorzystując
obrazki społecznie znaczących sytuacji, można u dzieci w wieku szkol-
nym stymulować i rozbudować zdolność do wczuwania się w sytuację
innych ludzi. Dzięki temu, że dzieci w grupie razem z nauczycielką czy
nauczycielem oglądają obrazki innych dzieci znajdujących się w szczegól-
nych sytuacjach, i że rozmawiają ze sobą na temat tych obrazków i swoich
wrażeń, trenowane są ich układy lustrzane odpowiadające za współ­
czucie i empatię, które inaczej być może nigdy by się nie uak.tyw-

96
 ROZDZIAŁ 9 strajanie i na o~wrót - postawy pacjenta zapoczątkowują dostrajanie się
u lekar~. Przyjrzyjmy się temu, co się dzieje, kiedy lekarz i pacjent się
spotykaJą. Nastawienia i oczekiwania lekarza mogą być bardzo
Neurony lustrzane w medycynie różnorodne. Można je opisać jako wewnętrzną rozmowę, przy qym

;,
i psychoterapii
' wypowiedzianych, ale dla pacjenta wyczuwa.Inych informacji, na
·.
-.:~
,j
::r. ~:t
.::·
Zjawisko odzwierciedlania nie musiało zostać na potrzeby psychoterapii
1
odkryte na nowo, gdyż jest w tym obszarze znane od bardzo dawna • To
i .
samo dotyczy medycyny - bardzo ogólnie - w odniesieniu do każdego
;~ spotkania osoby szukającej uzdrowienia i osoby umiejącej uzdrawiać. Do
i: tej pory nie było jednak jasne, na jakiej podstawie ?eurobiologicz~ej
zachodzą zjawiska odzwierciedlania. kh znaczeme dla procesow
zdrowienia wciąż jest niedoceniane. jeśli ktoś odwiedza lekarza czy
terapeutę, to naprzeciw siebie stają nie tylko problemy zdrowo~e
i ekspert w zakresie zdrowia somatycznego czy psychicznego. Spotykają
się dwie osoby, których nastawienia i oczekiwania prowadzą do
przebiegu intuicyjnych procesów spostrzegania i odzwierciedlania,
wpływających na efekty terapii w stopniu znacznie większym, niż
niejedno oddziaływanie terapeutyczne.
~ono~og taki może jedynie mniej więcej oddać sens tego, co Iekaiz myśli
1 czuje. Jego postawa wobec pacjenta może zawierać wiele nie-
przykład: „Interesuje mnie Pana problem, proszę mi wszystko dokładnie
\
, opowiedzieć, a potem zobaczymy, co możemy na to poradzić". A ·może
k nawet: „To, co mi Pan opowiedział jest chyba tylko częścią problemu.
,-.;.
Może jest jeszcze coś, co Pana martwi, o czym ciężko Panu mówić?" Ale
info~acja podprogowa może zawierać także takie treści, jak: „Proszę
tyle me _ga~~ć, tylko ~pov?edzieć o objawach, reszta mnie nie interesuje.
Wtedy Ja JUz będę W1edz1ał, co mam robić", albo wręcz: „Na zewnątrz
czeka jeszcze masa ludzi, potem mam jeszcze operacje, więc proszę
szanować mój czas", czy: „Przecież od razu widzę, że nic poważnego
Panu nie dolega, tylko mi Pan zawraca głowę".
Każ?y lekarz posiada wewnętrzne wyobrażenia na temat tego, czego
oczekuj~, na przykład odnośnie tego, co dla niego jest wune a co nie,
odnośme rodzaju stosowanej terapii, jej przebiegu, kryteriów oceny
sukc~su terapeutycznego. Niezależnie od rodzaju swojej postawy nie
?ędz1e on w stanie jej _ukryć- nieważne, ile wysiłku włoży w grzeczność
1 popra~n~ ~chowarue. Przekaz niewypowiedzianych infonnacji rozpo-
czyna się JUZ wraz ze sposobem, w jaki wchodzi do gabinetu i siada
(„ T:raz mam dla Pana ~„ albo „Śpieszę się") , w jaki sposób patrzy na
paqenta („Bardzo choałbym zrozumieć, co się z Panem dzieje" albo
„Proszę szybko przejść do rzeczy i powiedzieć, o co chodzi"), jakim

Niewypowiedziane nastawienia i oczekiwania
w relacji lekarz-pacjent
Nastawienia i oczekiwania lekarza (słowo „lekarz" odnosi się oczywiście
także do lekarki) i pacjenta (pacjentki) wpływają na przebieg te-
rapii. Wewnętrzne nastawienia lekarza wywołują u pacjenta do-
1 Zjawiska odzwierciedlania są w psychoterapiach Wf':"odzących si_ę ~ ~sr,­
choanalizy czy psychologii głębi od dawna określane Jak.O „przerues1erue ,
„przeciwprzeniesienie" i „identyfikacja"; są też badane. W terapii po~nawczo-be­
hawioralnej od niedawna mają swoje miejsce i określane są nuanem „od-
zwierciedlania".
tonem będzie się do pacjenta zwracał. Do tego dochodzą dalsze liczne
sygnały o podobnym charakterze (spojrzenia na zegarek, spokojne lub
nerwowe ruchy, uważne słuchanie i tym podobne) . „Czyje usta milczą,
ten gada koniuszkami palców. Wszystkimi porami wyziewa zdrada" 2 •
Pacjent intuicyjnie odbiera te sygnały.
Nastawienia i oczekiwania lekarza, wychodzące na światło dzienne
w mimowolnych zachowaniach, są wewnętrznymi programami pod-
powiadającymi, w jaki sposób będzie wyglądał lub wyglądać powinien
dalszy przebieg sytuacji i towarzyszące mu odczucia zaangażowanych
2
Autorem tego, jakże wyrazistego zdania, jest Zygmunt Freud (Bruchstiicke einer
Hysterie-Analyse, 1905; tekst znany w Polsce jako „Przypadek Dory", przyp. tłum.) .

98 99
'·Ji

~­
I .
,,, ·-•-:
'

osób. Te nastawienia i oczekiwania doprowadzają pacjenta do
dostrajania się, to znaczy aktywują nastawienia, nastroje i oczekiwania,
które przewazme odpowiadają oczekiwaniom lekarza. Takie
współbrzmienie nie wyklucza pojawienia się w dalszym przebiegu
spotkania negatywnej reakcji pacjenta, który, na przykład, poczuje się
ignorowany.
I choć nie jest to zamierzone ani przez lekarza, ani przez pacjenta, to
wyobrażenia, koncepcje i oczekiwania przenoszą ·się z jednego na
drugiego. A konkretnie oznacza to, że pacjent w kontakcie ze swoim
lekarzem, najczęściej nie wiedząc dlaczego, intuicyjnie dochodzi do
przekonania, że: „Mój przypadek jest tego wart, by się z nim zapoznać,
spotykam się ze zrozumieniem", czemu towarzyszą wynikające z tego
efekty: redukcja stresu, wzmocnienie poczucia własnej wartości, zaufa-
nie, a być nioże także większa otwartość w stosunku do lekarza. Jeśli
jednak w wyniku dostrajania się pacjent dojdzie do przekonania, że:
„ Właściwie nie dolega mi nic poważnego, nie jestem ważny i nie
powinienem tu nikomu sprawiać kłopotu", to i wtedy pojawią się
adekwatne konsekwencje. W obu przypadkach nastawienia i oczekiwa-
nia lekarza przeniosły się na pacjenta. Na marginesie, gotowość do
zadawania pytań na temat kontekstu pojawiających się objawów- a wraz
z tym pytania właśnie o niewypowiedziane informacje - jest w świecie
medycyny raczej niewielka. Zabawna charakterystyka tej sytuacji
zawarta jest w scence pochodzącej od amerykańskiego lekarza Drew
Led.era, zacytowanej przez etyka medycyny Franza Josefa Illhardta
w jednej z jego książek: Lekarz osłuchuje stetoskopem serce i płuca
chorego. Pacjent zaczyna coś o sobie opowiadać. Lekarz ostrym tonem
strofuje go, wypowiadając n,astępującą kwestię: Cicho, nie mogę cię
słuchać, kiedy słucham! To, co pacjenci spostrzegają subiektywnie i to,
co mają do powiedzenia powinno być dla lekarza przynajmniej tak samo
ważne, jak to, czego mogą się dowiedzieć za pomocą całego instrumen-
tarium służącego do badania chorych.
Nie mniejsze znaczenie mają nastawienia i oczekiwania pacjentów.
Ich - także nigdy nieprzemyślane systematycznie, niesformułowane
w sposób konkretny, · a już w żadnym razie niewypowiedziane
- wewnętrzne monologi mają różne formy i mogą, podobnie jak
w przypadku lekarzy, mieć bardzo różne znaczenie. Od „Nie czuję się
dobrze, ufam Panu, proszę wskazać mi drogę do odzyskania zdrowia" .
„r. przez „Robię Pana odpowiedzialnym za moje zdrowie, ciekawe, czy jest
Pan w ogóle dobrym lekarzem" lub „Niech Pan naprawi moje ciało, ale
100
......
~··.·
:-r
H,·:t
„„„„_.„„„„„_.„....„„„„„......„ ...„ ....
zadba też o moje życie i prywatne zmartwienia", !l.ż do nastawienia „Nikt
nie jest w stanie mi pomóc- Pan też nie", czy „Nie mam dobrego zdania
na temat umiejętności lekarzy, ale z Pana pomocą chcę załatwić parę
innych spraw".
Także myśli i uczucia pacjentów są wewnętrznymi programami
kodującymi oczekiwany przebieg wydarzeń. Wszystko to, co przyniesie
ze sobą pacjent, jego postawy, nastawienia i oczekiwania, jest lekarzowi
sygnalizowane na wiele sposobów, nawet wtedy - a często właśnie wtedy
- kiedy pacjent usilnie stara się ukryć wewnętrzne obawy, nadz~eje czy
życzenia. Wychodzące od pacjentów nastawienia i postawy także do-
prowadzają lekarza do intuicyjnego współbrzmienia, czyli wywołują
u niego - bez takiego zamiaru ze strony uczestników interakcji- pasujące
odczucia. I znowu, owo dostrojenie nie wyklucza, że w dalszym przebiegu
spotkania nie dojdzie do reakcji odmiennej. Jeśli lekarz w ramach
dostrajania się wyczuje obawy pacjenta, iż jego problemy okażą się zbyt
mało ważne, by w ogóle o nich wspominać, to takie spostr.zeżenie
pozwoli lekarzowi w dalszym przebiegu spotkania na odpowiednią
reakcję, na przykład okazanie zainteresowania. Wywołane u lekarza
dostrojenie może w istotny sposób wpływać na jego skuteczność
terapeutyczną i na dalszy przebieg terapii. Chociaż zjawiska odzwiercied-
lania należą do czynników najsilniej wpływających na proces terapeuty-
czny, w kształceniu lekarzy poświęca się im niewielką uwagę albo wręcz
całkowicie pomija się je.
Odzwierciedlanie ja.ko metoda psychoterapeutyczna
Także w psychoterapii mamy do czynienia ze spotkaniem między
osobami dostarczającymi pomocy i tymi, którzy jej potrzebują, choć
w stosunku do zwykłego leczenia medycznego występują uzy istotne
różnice. Po pierwsze osobiste spotkanie terapeuty3 i pacjenta wysuwa się
zdecydowanie na pierwszy plan, nie tylko ze względu na brak pomoc-
niczej aparatury, ale także ze względu na zakres indywidualnych sesji
3
Wszędzie, gdzie mowa jest o „terapeucie" i „pacjencie" mamy oczywiroe na
my~li także „ terapeutkę" i „pacjentkę".
101

i ich regularność. Po drugie wzajemne odzwierciedlenia między
pacjentem a terapeutą w psychoterapii nie są traktowane jako zjawisko
towarzyszące, tylko są centralną metodą terapii oraz jej przedmiotem.
I po trzecie, psychoterapia - inaczej niż współczesna medycyna - nie
traktuje poszczególnych chorób w sposób izolowany, lecz uwzględnia
wzajemne zależności między zdrowiem a wewnętrznymi programami
działania i odczuwania. A te programy określają nie tylko zachowanie
i doświadczenia, ale także biologiczne wzorce odzwierciedlających
reakcji człowieka.
W psychoterapii zjawiska odzwierciedlania, a więc umiejętność
czucia i współodczuwania, mają podwójne znaczenie. Z jednej strony
problemy z radzeniem sobie z uczuciami są głównym powodem, dla
~.
[. którego ludzie zgłaszają się na psychoterapię. Kwestie związane z emoc-
~· jonalnym dostrajaniem się są więc istotnym przedmiotem terapii. Z drugiej
I! strony współbrzmienie odgrywa też istotną rolę jako metoda
terapeutyczna, jest częścią warsztatu, insuumentem wykorzystyWanym
j· zarówno przez osoby udzielające pomocy, jak i przez osoby jej
',.
poszukujące w celu osiągnięcia postępu w terapii. Zacznijmy od metody:
:~
dlaczego w psychoterapii tak istotne jest posługiwanie się zjawiskami
współbrzmienia i odzwierciedlania? Dobry psychoterapeuta nie tylko
spostrzega, co pacjent może mu przekazać za pomocą rozumu, ale
w interesie pacjenta musi także uwzględniać intuicyjnie wysyłane przez
niego sygnały i wiadomości. Do tego konieczne jest nie tylko uwzględ­
nianie wszelkich zachowań związanych z mową ciała, ale także, do-
datkowo, spostrzeganie odzwierciedleń wywoływanych przez pacjenta
· 1.
w przebiegu terapii wciąż na nowo w samym terapeucie. Te dostrojenia
przejawiają się u terapeuty zazwyczaj w postaci spontanicznie pojawiają­
cych się myśli, czasem, choć zdecydowanie rzadziej, także w postaci
doznań cielesnych.
Odzwierciedlenia mimowolnie wywoływane przez pacjenta
u terapeuty mają dużą wartość informacyjną i są decydującą pomocą we
właściwym pokierowaniu terapią. Pacjenci często mają uudność z ubra-
niem w słowa tego, co im ciąży lub co się z nimi dzieje, czasami w ogóle
nie są w stanie o tym opowiedzieć. I dlatego w opowieści pacjenta mogą
_ w sposób przez niego niezamierzony - pojawiać się luki i przeskoki.
Pojawiające się w tym czasie spostrzeżenia terapeuty na temat pacjenta
mogą wywołać u terapeuty rodzaj współbrzmienia wykraczający poza
102
„norm~y" poziom ro~~rniejącego zaangażowania. Mogą u niego
wywoła~ d3:1sze, uzu~aJące o~raz ~yśli i uczucia, które pozwalają na
uzupełm~me tych rme1sc w h1stoni pacjenta, w których on sam
4
pozostawił lukę albo przeskoczył wątek •
Zarówno w sytuacji psychoterapeutycznej, jak i poza nią, to właśnie
.•
·c
L lus-:rz~e ~eurony wywołują u drugiego człowieka uzupełniające myśli.
:.:.:.„
„,
WYJ,~meme tego. faktu pokazał nam opisany wcześniej eksperyment5 •
<·:.
'!"rocmy. n~ ch_:wll~ do świata laboratorium badawczego. W mózgu
Jednostki s1ęgają~ej po orzech na chwilę przed aktywacją komórek
nerwowych sterujących ruchami mięśni ręki i dłoni uaktjwniają się
na~ę~e pr:edruchowe komórki nerwowe, znające cały program
d~1ałan1a oraz J,e~o cel. Te same komórki, które kodują program „sięga­
nie po orzec~ , i które. zapoczątkowują stosowne czynności, stają się
~tywn.e t~e wtedy, kiedy sama osoba - o której tu mowa - nie robi
me, ~ 1e~yn1~ pr:ygląda się, jak ktoś inny sięga ręką po orzech. Do
od~e~aedlając~j aktyWacji lustrzanych komórek nerwowych dochodzi
rów_rnez wtedy, kiedy obserwator może zobaczyć sam początek działania,
al.e jego dalsze~~ przebie~, czyli wł~ściwego sięgnięcia po orzech, już
~-
n~e. J?ruga częsc ~ekwenCjl czynności rozgrywa się za przesłoną i jest
m~widoczna, czyli całe zdarzenie urywa się dla obserwatora w pół· drogi.
Mimo tego neurony lustrzane się uaktywniają, gdyż na skutek wcześniej­
szych. doświadczeń. maj.ą zakodowany pełny plan prawdopodobnego
";' ,
.:
-,.
.„;';
przebiegu całe~o dz1:!1an1~. I choć druga część działania nie jest widziana,
·.t .
:'!!'
neuron~ te „wiedzą , co. 1est ~ane. Wniosek: jeśli spostrzegane części
zd~em~ ~ą wystarczająco Jednoznaczne - w głowie obserwatora
1.;._
~ - ruezalezme od braku części sekwencji, dochodzi do lustrzanej aktyWacji
k~mórek nerwowych „znających" przebieg całego zdarzenia, łącznie
z Jego celem.
W kontekście . uzupełniaj~cych całość myśli terapeuty z tego
e~s~rymen~u wynika następująca konkluzja: wydarzenia czy przejścia1
z zy~a człowieka mogą- nawet wtedy, kiedy poszczególne fragmenty nie
są widoczne lu?są .ukryte - zostać uzupełnione przez lustrzane neurony
współ<>?-czuwaJącej .czy ~spólczującej osoby. Dzięki temu mogą zostać
przez mą w sposób mtUICYJny zrozumiane. Ale żeby to było możliwe, to
. • Współbrzmienie psychoterapeuty jest szczególnym przypadkiem oclzwiercied-
larua5 nazywane~o w terapii psychoanalitycznej przeciwprzeniesieniem.
Pa~z opisany w 2. rozdz!;ile eksperyment określany jako hidden condirion
(dosłowrue „warunek z ukryciem ).
103
widoczne części historii muszą dawać wystarczającą ilość punktów
zaczepienia. W ten sposób dostrzegamy dwa ważne elementy warszta-
tu psychoterapeutycznego, którego podstawą neurobiologiczną są
lustrzane komórki nerwowe. Po pierwsze, jest to intuicyjne rozumienie
nastrojów i myśli, z których sam pacjent zdaje sobie sprawę, i o których
może sam opowiedzieć (w tym wypadku można mówić o „zgodnym
odzwierciedlaniu" ze strony terapeuty). Po drugie, jest to uzupełniające
rozumienie tych sekwencji działania i odczuwania, których pacjent - ze
względu na głęboko tkwiący w nim lęk - nie jest w stanie ani odczuwać,
ani o nich myśleć czy mówić (w tym kontekście można ten rodzaj
dostrojenia określić jako „odzwierciedlanie uzupełniające").
Współbrzmienie jako przedmiot
i treść psychoterapii
Odzwierciedlanie i współbrzmienie są w psychoterapii nie tylko jedną
z metod psychoterapeutycznych. Z punktu widzenia pacjentów prob-
lemy z radzeniem sobie z uczuciami są jednym z najczęstszych powodów
zgłaszania się na terapię. A to z kolei oznacza, że zjawiska odzwiercied-
lania i dostrajania, którym bezustannie i w ogromnym stopniu podlegają
uczucia, są zarówno przedmiotem, jak i treścią terapii.
Źródłem problemów duchowych mogą być dwie rzeczy. Nieumiejęt­
ność odzwierciedlania lub odzwierciedlanie wciąż na nowo prowadzące
do cierpienia psychicznego czy znaczących problemów w obszarze relacji
z ludźmi. Osoby, które wcale nie potrafią odzwierciedlać lub nie robią
tego dobrze, twierdzą, że nie są w stanie nawiązać z innymi intuicyjnego
kontaktu, czują się odcięte od własnych emocji i nie umieją oszacować,
co odczuwają lub czego pragną inni. Niektórym osobom nagminnie
przydarzają się drobne nieporozumienia międzyludzkie, albo wciąż
przegapiają istotne momenty mogące sprzyjać nawiązaniu kontaktu
i wychodzeniu sobie naprzeciw. Ale także osoby z dobrze rozwiniętą
zdolnością odzwierciedlania i emocjonalnego dostrajania się do innych
ludzi mogą popaść w kłopoty. Niektórzy zgłaszają się do psy-
choterapeuty, ponieważ w każdym związku stosunkowo szybko do-
chodzą do punktu, w którym czują się wypaleni i wyczerpani. Mają
bardzo silnie wykształconą zdolność dostrajania się do wyobrażeń
innych ludzi, a zwłaszcza do intuicyjnego odczuwania ich pragnień.
104
W dużym stopniu wychodzą tym pragnieniom naprzeciw i nie zauważają,
lub zauważają zbyt późno, że same w zamian otrzymują bardzo niewiele.
Jeszcze inny wariant można znaleźć u osób, które bardzo szybko, szybciej
niż inni, czasem w sposób nadmiemy, chorobliwy, dostrajają się do ludzi
i muszą w związku z tym doświadczyć, jak powstałe w ten sposób związki
szybko się rozpadają. Tacy pacjenci mają często problem z własną
tożsamością. Chętnie angażują się w mnóstwo spraw, ale nie wiedzą, kim
sami są i dokąd sami zmierzają. Taką osobę można porównać z zagorza-
łym kibicem piłki nożnej, który z nadmiaru radości czerpanej z gry sam
nie wie, po której jest stronie i komu kibicuje.
W psychoterapii oba rodzaje doświadczeń są ważne - z jednej strony
chodzi o odkrycie wspólnego odczucia, by wytworzyć spójne doświad­
czenia odzwierciedlające, czyli doświadczenia związane z intuicyjnym
byciem zrozumianym i rozumieniem. Z drugiej strony chodzi też o to, by
odkryć własne odczucia, czyli różnicować własne impulsy, wyobrażenia
i zamiary od obcych i wytworzyć własną tożsamo~ć. Osoby, które same
nie doświadczyły wielu czułych odzwierciedleń, które same siebie
postrzegają jako sztywne, zahamowane, w przeważającej mierze rac-
jonalne i posiadające ubogie życie emocjonalne, potrzebują psycho-
terapeuty, który uruchomi u nich procesy odzwierciedlania. Aby to
osiągnąć, osoby takie trzeba zachęcać do mówienia o swoich odczuciach
na temat własnego życia i kontaktów z innymi, w tym z terapeutą.
I odwrotnie - terapeuta powinien, wciąż na nowo, w sposób delikatny
i bardziej w formie pytania, niż twierdzenia, zwracać uwagę pacjenta na
to, jak on (terapeuta) go (pacjenta) w tym momencie odbiera i jakie-
go rodzaju wyobrażenia pojawiają sie u niego na temat odczuć
prawdopodobnie występujących w tej chwili u pacjenta. Taka ostrożna
eksploracja uczuć pacjenta może stanowić pomome połączenie, jeśli on
sam w danym momencie jeszcze nie ma dostępu (lub dostęp ten jest
bardzo ograniczony) do własnych, intuicyjnych doznań emocjonalnych.
Kluczowe jest przy tym nie tyle to, czy 'Wypowiedziane przypuszczenia
lub rozważania są „trafne" (oczywiście dobrze, jeśli tak jest), ile to, czy
między pacjentem a terapeutą dojdzie do odzwierciedlenia, czyli to, czy
pacjent odkryje urok związany z byciem intuicyjnie rozumianym
i z intuicyjnym rozumieniem innych.
Zdolność pacjenta do odzwierciedlania będzie mogła się rozwinąć
jedynie wtedy, kiedy sam terapeuta dysponuje wystarczająco dobrze
rozwiniętą intuicją, kiedy potrafi być spontaniczny, ciepły, posiada dużo
105
 cierpliwości i poczucie humoru. jeszcze jednym, być może najważniej­
szym warunkiem jest to, aby - przy zachowaniu wszelkiego profesjonal-
nego dystansu - po prostu lubił swojego pacjenta.
,.·.·
rI.
Metody zbliżone do psychoterapii
Obok wł~ciwej psychoterapii istnieje szereg poważnych metod, w któ-
rych zjawiska odzwierciedlania i dostrajania się odgrywają rolę terapeu-
tyczną. Są to terapie, które mogą być skuteczne wszędzie tam, gdzie
samo mówienie o problemie nie jest wystarczające do znalezienia
dostępu do intuicyjnej, emocjonalnej strony żyda.
W przypadku metody terapii ruchem, którą opracował niemiecki
lekarz Helmut Stolze (niem. Konzentrative Bewegungstherapie, KTB; ang.
concentrative movement therapy), chodzi o to, by spostrzegać doznania
cielesne. Terapia prowadzona jest indywidualnie lub grupowo przez
odpowiednio przeszkolone fizjoterapeutki. Metoda jest skutecznym
.i
sposobem kierowania uwagi i percepcji na ciało i na znajdowanie
. i zapamiętywanych w nim doświadczeń i uczuć. Punktami wyjścia są
strefy o zwiększonej wrażliwości lub miejsca słabsze, napięte czy
zesztywniałe, a ostatecznie talcże określone schematy pojawiające się
przy wykonywanych spontanicznie ruchach czy postawa ciała. W terapii
tej zjawiska odzwierciedlania odgrywają rolę, ponieważ uwaga pacjenta
i terapeuty jest nakierowana na odbieranie współbrzmienia wychodzące­
go z ciała pacjenta Owo dostrajanie jest odczuwane przez obie strony
- przez terapeutkę, która spostrzega ciało pacjenta z zewnątrz, i przez
Ij,
pacjenta, który ma się nauczyć spostrzegania od wewnątrz tego, co
przekazuje mu jego ciało. Doświadczenie pokazuje, że terapeutki
·~ w wyniku posiadanego przeszkolenia i wyczulenia na zjawiska odzwier-
1'
·t,,
;r
ciedlania często wcześniej niż pacjent czują, co wyraża jego ciało.
,. ~:
W trakcie terapii terapeutka i pacjent rozmawiają ze sobą na temat tego,
co owo współbrzmienie mówi o ciele pacjenta. Za sprawą tej formy
terapii ruchem może - i powinno - dojść do uruchomienia wspomnień
3 l
czy emocji. Dzięki wymagającym szkoleniom, terapeutki pracujące tą
metodą są w stanie delikatnie tym procesem kierować i za pomocą
rozmowy wyłapywać uwalniane emocje.
W kontekście odzwierciedlania ciekawe są dalsze formy terapii,
w których pacjenci zachęcani są do tego, by wypróbowywać różnorodne
106
ł mo~liwości wyrazu za pomocą dała, na przykład poprzez przyjmowanie
mających symboliczne znaczenie postaw, wykonywanie ruchów czy
·.F
ł gestów (na przykład terapia, którą opracował Albert Pesso, zmodyfiko-
~ wana wersja psychoterapii Tilmana Mosera, ale też eurytmika, nazywana
J gimnastyką rytmiczną), poprzez wypróbowywanie możliwości własnego
1 głosu (muzykoterapia, formy terapii głosu), albo poprzez odkrywanie, co·
.i, można wyrazić z pomocą tańca (terapia tańcem, choreoterapia). Z neuro-
~ biologicznego punktu widzenia celowe n~ladowanie posiadających
„ emocjonalne znaczenie mimicznych wyrazów twarzy i gestów ciała to
: więcej, niż tylko wywoływanie zewnętrznego wrażenia pozbaW:ionego
~· znaczenia wewnętrznego. Badania prowadzone za pomocą nowoczesnych
ł technik obrazowania6 pokazują, że n~ladowanie gestów towarzyszących
''~ uczuciom może zaktywizować należące do danej emocji ośrodki mózgowe.
l Oznacza to, że świadome przejęcie określonych gestów czy określonego
,f. wyrazu twarzy może- przynajmniej w pewnym zakresie -wywołać reakcję
;. związaną z tymi odczuciami. Opisane terapie mogą oczywiście posiadać
~: dodatkowe zasady działania, ale nie ulega wątpliwości, że układy
.._ neuronów lustrzanych odgrywają w nich znaczącą rolę.
;..
I
Nie wszystko, co odzwierciedla, jest dobre i bezpieczne ·
- Nie wszystko, co prowadzi do odzwierciedlania jest z założenia dobre
:. i bezpieczne, a wręcz przeciwnie. Zjawiska odzwierciedlania wykorzys-
··· tywane w terapii są zdecydowanie czymś innym, niż zjawiska
_;,, odzwierciedlania pojawiające się w życiu codziennym, będące jego
; częścią. Codzienne odzwierciedlenia są jak światło; odzwierciedlenia
~
i
pojawiające się w przebiegu terapii - jak laser. Mogą zaszkodzić.
Ustawienia, czy ustawienia rodzinne są wysoce skutecznymi metodami,
~· w których pacjent ustawia swoich współpacjentów reprezentujących
:i:: członków jego rodziny - jak figury - w sposób, który intuicyjnie wydaje
mu się właściwy. Tak.ie sceny, przeżywane„nanowo" za pośrednictwem
·~
pytań czy wskazówek terapeuty, wywołują u wszystkich uczestników
(nie tylko u samego pacjenta, ale talcże u ustawionych zastępców)
'.'i intensywne współbrzmienie. Efektem mogą być gwałtowne reakcje
1 emocjonalne. Jedynie psychoterapeuci czy psychoterapeutki, i to
najlepiej terapeuci rodzinni, są w stanie posługiwać się tą metodą
6
Czynnościowy rezonans magnetyczny f-MRI.
107
 w sposób odpowiedzialny. Z<lecydowanie należy odradzić uczestniczenie
w warsztatach, na których odbywają się ustawienia poza kontekstem
psychoterapeutycznym - też ze względu na to, iż dochodziło po nich do
poważnych incydentów z samobójstwem włącznie.
Hipnoza jest metodą, podczas której, przede wszystkim za pomocą
głosu i oddechu, budowane jest silne współbrzmienie między tera-
peutą i pacjentem. Czyni to pacjenta w dużym stopniu podatnym na
przyjmowanie treści przedstawianych mu przez terapeutę na drodze
wzajemnych odzwierciedleń. Werbalnie przedstawiane przez terapeutę
wyobrażenia czy zamiary działań, ale także opisy doznań cielesnych,
prowadzą u pacjenta do aktywizacji odpowiednich układów lustrzanych
i mogą zmieniać zarówno jego wyobrażenia dotyczące działań, jak
i odczucia cielesne. Ponieważ hipnoza zmniejsza zdolność pacjenta do
dostrzegania granicy między ja i nie-ja, może prowadzić do poważnych
skutków ubocznych, między innymi do reakcji psychotycznych.
Stosowana jako samodzielna metoda terapeutyczna, hipnoza jest skute-
czna jedynie krótkoterminowo (na przykład jako sposób na zmniejszenie
odczuwania bólu przy zabiegach medycznych). N ie należy się jej
;·,
poddawać, kiedy stosowana jest przez osoby nie będące ani lekarzami,
ani psychoterapeutami.
Nakierowane terapie odzwierciedlające w neurologii
i medycynie psychosomatycznej
Pierwszą próbę opracowania metody terapeutycznej nakierowanej
przede wszystkim na układ lustrzanych neuronów podjęła na początku
roku 2003 grupa neurologów skupiona wokół Ferdinanda Binkofskiego
w uniwersyteckiej klinice neurologicznej w Lubece. Ta grupa badawcza
chce wykorzystać do celów terapeutycznych fakt, że obserwacja
czynności ruchowych, za pośrednictwem neuronów lustrzanych,
prowadzi do akcywacji przedruchowych komórek nerwowych w mózgu
obserwatora7 • Badacze próbują pomóc pacjentom, u których udar mózgu
doprowadził do uszkodzenia nerwowych komórek ruchowych,
sterujących mięśniami. Celem jest uaktywnienie sterujących działaniami
7 Funkcje sterujących ruchem komórek położonych w pierwszorzędowej korze
ruchowej (typ Obeliks) i kierujących działaniami kom órek nerwowych znajdujących
się w korze przedruchowej (typ Asteriks) opisałem w rozdziale 2.
108
ko~órek . ner:vo.wych, które znajdują się w przedruchowej korze
mozgo~eJ, dz1ę~ temu: że pacjenci oglądają odpowiednie ruchy-przede
ws:rs~ t~, ~tore maJą w ramach terapii ponownie opanować. Badacze
maJą nadzieję, ~e uak~o.r:ie dzięki procesowi obserwacji neurony kory
prz~choweJ , <:><1powi~da1ące za planowanie działań, doprowadzą
z kolei d?zaktyW:tzow~a nerwowych komórek ruchowych, co pozwoli
na sto~ruowe ocizyskarue zdolności poruszania się. Pacjenci na początku
ogl~da1ą czterommutowe nagranie wideo przedstawiające ruch, który
m~Ją opanować, po czym przez następne cztery minuty próbują z pomocą
fizJo~erapeu~ obse_rwowany wcześniej ruch powtórzyć. '
Pionierskie projekty neurologiczne, jak ten z Lubeki, można sobie
także wyobrazić V-: obszarze medycyny psychosomatycznej. Sensowna
mogłaby ~kazać s~ę psychoteraP_ia odzwierciedlająca dla osób, które mają
szczególnie powazne trudności z odczuwaniem własnych uczuć lub ze
spostrzeg~iem emocji u innych ludzi. Dotyczyłoby to zwłaszcza osób
z :a~u~emem autys~c~nym8 i z aleksytymią9 • Świadome naśladowanie
Inimi~ i gestów wyraza1ących uczucia prowadzi, co wykazano za pomocą
technik neuroobrazowania, do akcywacji odpowiadających im móz-
sov.:rch ~ro?Jców emocji. Celowe zastosowanie przez psychoterapeutę
nakier~waneJ psychoterapii cxlzwierciedlającej byłoby, być może,
w s~1e - za poI?~ naśladowania określonych gestów - wywołać
u paqentów ch°<:1az ~~ć doznań zazwyczaj wyrażanych za pomocą
daneg? g~stu. Ćwicz~~a m~by polegać na tym, że terapeuta i pacjent
w o~o~ony w~eśrueJ sposob na zmianę naśladują wyrazy twarzy lub
wyr~a1ące ucz~o~ pos~wy dała i gesty. Jednocześnie za każdym razem
?alezałoby omowtc związane z tym przeżycia pojawiające się u pacjenta
I ter~peuty. '!'~entrum takich ćwiczeń musiałyby się znajdować gesty
p~azne, u1mu1ące; potem mogą pojawiać się kolejne (np. określające
meu~ość, pr;ekorę czy potrzebę pomocy). Należałoby raczej zrezyg-
nowac z ~estow a~es~ych, aby oszczędzić strachu osobie dotkniętej
zabur~e.~ue_m . Takie CWiczenia musiałyby być prowadzone bardzo
ostrozme 1 przy ~aznaczonym wrażliwością, ciągłym uwzględnianiu
samopoczucia pa~Jenta. Wszelkie działania na siłę byłyby kontra-
produktywne. Cwtczenia odzwierciedlania tego rodzaju mogłyby być
prowadzone ~ r~ch całościowej terapii przez wyszkolonych
psychoterapeutow, fizjoterapeutów czy osoby stosujące eurycmikę.
: OJ_>is trodności osó~ cierpiących na autyzm znajduje się w rozdziale 3.
Mianem aleksytymii określa się niezdolność odczuwania emocji i uczuć.
 ,.'
ROZDZIAŁ 10
Relacje dnia codziennego i kierowanie
własnym życiem: czego możemy się
nauczyć od komórek lustrzanych
Które aspekty układów lustrzanych są istotne z punktu widzenia
codziennego życia pojedynczego człowieka? Jeśli uważamy komunikację
międzyludzką, intuicyjne wzajemne rozumienie, spontaniczne współ­
czucie i osobiste dostrajanie się za ważne elementy naszego osobistego
życia, to lustrzane neurony mają dla naszego codziennego funkcjonowa-
nia spore znaczenie. Co dla biologicznego układu, jakim jest człowiek,
oznacza możliwość zareagowania na drugiego człowieka szeregiem
,. neurobiologicznych współbrzmień? Oznacza, że posiadamy genialną,
'· bezpośrednią możliwość otrzymania bezpośredniej wiedzy na temat
!.
:i stanu wewnętrznego otaczających nas osób; wiedzy na temat ich
l.'I zamiarów, doznań i odczuć. Wywołane u nas przez inne osoby współ­
li
I
brzmienia działają w układach neurobiologicznych, których używamy
jednocześnie do spostrzegania i regulowania naszych własnych stanów
wewnętrznych. Innymi słowy to, czego doznają inni, odbieramy w po-
staci spontanicznej, wewnęuznej symulacji'.
Wady i zalety intuicji
Informacje, które otrzymujemy za pośrednictwem neuronów lustrza-
nych są bezpośrednio i nacychmiast dostępne, bez konieczności
przeprowadzania przez naszą świadomość żmudnych analiz, wnios-
kowań czy poszukiwania informacji. To, co wytwarza układ lustrzany, to
spontaniczne, pojawiające się przed procesami myślowymi, intuicyjne
1
Symulacja - z łac. simulare - udawać, upodabniać się.
ij ,
J 110
zrozumienie. Dzięki temu, że pracuje w sposób automatyczny i utajony,
umożliwia nam najszybsze dostrajanie i dopasowywanie się do ludzi.
Umiejętność intuicyjnej oceny sytuacji nie wyklucza - wspominałem
o tym już we wcześniejszej części książki - dodatkowego poddania jej
racjonalnej analizie i zakwestionowania jej za pomocą instrumentów
intelektualnych i chłodnego rozsądku. Optymajną orientację uzyskamy
wtedy, gdy posługiwać się będziemy kombjnacją obu metod, gdyż obie
posiadają swoje słabości.
Kryteria, na podstawie których intuicja wyciąga wnioąki . o4nośnie
danej sytuacji, to wzorce, które wytworzyły się na bazie dotychczasowych
doświadczeń. Dlatego układ intuicyjny może zostać wprow_ a dzony
w błąd i tym samym wyprowadzić nas na manowc~ w sytuacji, w któ-
rej prezentuje mu się sygnały i wskazówki, które w „normalnych
okolicznościach" powinny zapowiadać inny wynik końcowy niż ten,
który się faktyeznie pojawił. Banalne doświadczenia bycia wprowa-
dzanym w błąd mogą się zdarzyć podczas flirtowania i podczas ku-
powania używanego samochodu. Nie wszyscy ludzie, którzy wiele obie-
cują i wysyłają sygnały sugerujące, że można im zaufać, spełniają
intuicyjnie przywołane oczekiwania.
Metoda racjonalna, która byłaby pomocn.a w opisanych sytu-
acjach jest także - gdy stosowana rozłącznie - podatna na wprowa-
dzenie w błąd. Kryteria stosowane przez osoby racjonalne wywodzą
się w dużej mierze z matematycznych czy fizycznych zasad logicz-
nych i nie uwzględniają czynnika subiektywnego, intuicyjnego. To może
prowadzić do tego, że intelektualnie człowiek będzie miał pełną rację,
ale w zakresie sytuacji rozgrywającej się między dwojgiem ludzi bę­
dzie całkowicie niedopasowany. Ktoś, kto podczas wieczornego
spotkania czy imprezy zachowuje się jak wszystkowiedzący mądrala,
który za każdym razem, kiedy ktoś wyrazi się nieprecyzyjnie, poprawia
go wyskakując z właściwą odpowiedzią, ma ogromną szansę na zdobycie
tytułu „najmniej lubianej osoby wieczoru". On sam wielce się zdziwi
i będzie zdania, że zasłużył sobie przecież na zgoła odmienną ocenę. Cóż,
wprawdzie cały wieczór mówił tylko „właściwe" rzeczy, ale zupełnie
zabrakło mu wyczucia swojego zachowania, które było - z intuicyjnego
punktu widzenia - całkowicie nie na miejscu. Jedynie spostrzeżenie
wysyłanych przez inne osoby intuicyjnych sygnałów mogło go uchronić
przed towarzyską porażką. Na ich podstawie mógłby- znowu w sposób
111
intuicyjny - rozpoznać, że w trakcie tego wieczoru w ogóle nie chodziło
o to, by wykrywać błędy w wypowiedziach innych i demonstrować swoją
elokwencję.
Zjawiska odzwierciedlania
w pracy i w rodzinie
Obok równowagi pomiędzy tożsamością społeczną i osobistą (patrz
rozdziały 5 i 7) w życiu codziennym bardzo ważną rolę odgrywa jeszcze
jeden rodzaj równowagi. Dotyczy on tego, czy wewnątrz grupy
społecznej lub relacji dwojga ludzi dochodzi do wzajemnego dostrajania
się do nastrojów czy zamiarów drugiej strony, czy też równowaga ta jest
zaburzona i relacja jest asymetryczna. Tego rodzaju brak rówriowagi jest
codziennością i należy do najczęstszych przyczyn konfliktów. Oczywiście
nie ma w tym nic złego, jeśli wspó}pracownicy starają się zrozumieć
postawy i pomysły, czy też nastroje szefa lub szefowej i wytworzyć na tej
podstawie pozycywne współbrzmienie. Ale nie powinna to być droga
jednokierunkowa. Brak umiejętności wczucia się jest poważną przyczyną
niekompetentnych zachowań przywódczych. W przypadku nieefektyW-
nych zespołów najpoważniejszy problem leży najczęściej właśnie tutaj,
przy czym deficyty w zakresie empatii występują najczęściej zarówno po
stronie przełożonych, jak i po stronie pracowników.
Sytuacje braku równowagi mogą się wytWorzyć także w rodzinie,
w sposób nieuświadamiany. Często wykształcają się tu szcywne schema-
ty dotyczące ról. Określeni członkowie rodziny pełnią rolę związaną
z regularną koniecznością i przymusem współodczuwania, podczas gdy
inni przydzielają sobie przywilej bycia odbiorcą empatii. Często dzieci
muszą przyjąć na siebie niejako zawodową rolę „Osób Rozumiejących"
(choć są oczywiście dzieci, które nauczyły się, w jaki sposób sprawić, by
cała rodzina tańczyła tak, jak jej zagrają). Taki brak równowagi jest
obciążeniem dla wielu związków (patrz rozdział 6). Czy obie strony mają
przyjemność doznawania wzajemnego zaangażowania, wzajemnego wy-
chodzenia sobie naprzeciw, zainteresowania i dbania o siebie nawzajem?
Czy zapotrzebowanie na empatię jednej ze stron spycha na dalszy plan
wszystko inne?
112
.Uwodzicielski potencjał
społecznych przestrzeni <><lzwi.erciedlających
i zachowanie własnej tożsamości
W życiu codziennym większości ludzi nie lada wyzwanie stanoWi
żnalezienie rówriowagi pomiędzy rozumieniem i wychOdzeniem na-
przeciw nadchodzącym z zewnątrz bodicom z jednej strony, a za-
chowaniem własnej tożsamości z drugiej. Przede wszystkim tam, gdzie
trendy społeczne wywierają opiniotwórczy nacisk, indywidualna osoba
może mieć trudności z utrzymaniem odmiennego punktu widzenia,
kiedy różni się on od tego, co jest ogólnie w danej społeczności przyjęte.
Zjawiska tego rodzaju, określane mianem psychologii tłumu, już przed
stu laty opisywał francuski lekarz i badacz kultury .G ustave Le Bon
(1841- 1931): „Idee, uczucia, wrażenia, poglądy itd. nurtujące tłum,
mają taką zaraźliwą moc jak najbardziej złośliwe bakterie. Zjawisko
obserwujemy już u zwierząt, gdy są w gromadzie. Kiedy jeden koń
zaczyna w stajni gryźć żłób, wszystkie inne zaczynają wkrótce czynić
to samo, a niepokój, jaki ogarnia kilka owiec, szybko opanowuje całe
stado. To samo odnosi się i do tłumu ludzkiego, w którym wszystkie
uczucia stają się bardzo szybko zaraźliwe; na tej podstawie tłumaczymy
nagłe wybuchy paniki, powstające często bez żadnego powodu". (Le
Bon, Psychologia tłumu, przetłumaczył Bolesław ·Kaprocki, PWN, 1994,
s. 80-81).
Układy lustrzane człowieka podlegają intuicyjnej skłonności
dostrajania się do społeczności. Dlatego ttendy obecne w danym
społeczeństwie mogą rozwinąć niezwykłą dynamikę i szybko nabrać
znaczenia rozstrzygającego o przynależności do wspólnoty. Ktoś, kto nie
zintegru~e obowiązujących poglądów, preferencji i wyobrażeń dotyczą­
cych ~~ałań z pulą własnych. programów ne.urobiołogicznych, albo
kto rue J~St ~oto:wy do zaktywizowania własnych programów zgQdnie
z obowiązującym trendem, szybko znajdzie się poza wspólną
przestrzenią porozumienia
. Pragnienie, by za dobre .uznawać to, .c o jest za takie uznawane prz~
mnych, ma swoje korzenie w neurobiologicznej, polistawo:wej potrzebie
~erciedlania, współbrzmienia i pozostawania wewnąttz pełniąc;ej
funkqę ochronną tożsamości społecznej. I!>Iatego .poglądy czy nastroje,
o których jednos.t ki sądzą, iż po.winny być podzielane pr:zez wszys.t kkh,
mają skłonność do rozprzestrzeniania się na zasadzie infekcji. M,~a-
113

nizm neurobiologiczny jest dokładnie taki s~, . jak ~ przyp~dku
zarażenia się ziewaniem: chodzi o zjawiska odzwier<:1edlam~. Ale rueza-
leżnie od tego, jak silny jest ów trend, czasami odwa:na, dob~ze
I
przedstawiona kontrargumentacja może zadziałać jak szczepionka, ktora
go zatrzyma, a czasami nawet odwróci. . . . . .
Przed podstawami tych zależności, na pierwszym plam~ poJawiaJą s~ę
~
. kwestie etyczne. Właśnie ze względu na n~ur?biologiczne podłoze
I
reakcji odzwierciedlania, zjawiska współbrzm1ema w grupach społe~­
nych i łatwość, z jaką za ich pośredniawe~ można ~ołać za.c~owan~a
masowe, czynią je w szczególnym stopruu pod~mymi. na m~pulage
polityczne czy ekonomiczne. Możemy t~go sami doś~adczyc na przy:
kładzie nacisku, jaki jest na nas wywierany_ w_~ązku z ~up~i
i zachowaniami konsumenckimi. Ale skutki sięgają zn~~me dalej.
Zjawiska odzwierciedlania wywoł~e w dużych _społecznosciach ludz-
kich mogą rozwinąć ogromnypotenqałdestrukcyJny. Pokazał to narodo-
wy socjalizm, ale także liczne inne, ni~tety wciąż ~e. przykłady.
Paradoksalność polega na tym, że zjawisko będą~e }edn_ym z ~­
stawowych fenomenów związanych z by~ie~ czło~ekiem i z c~łowi~­
czeństwem, czyli zdolność do dostrajania się d? i~y_ch ludzi, słuZY,
jednocześnie rozwojowi zachow~ mas~wych 1 zjawisk psychologi~
tłumu prowadzących do zniszczerua człowieczeństwa. ~ ~sychotera~eu
tycznego punktu widzenia istnieją powody, by z~adac, ~e osoby mające
w swoim prywatnym otoczeniu trudnośc,i z na~~aniem kont~ów
międzyludzkich i z emocjonalnym współb~znu_emem, ~dą w duz~ch
zbiorowościach szczególnie podatne na uraqonalne 1 destrukcyJne
dostrojenia. . . . .
z etycznego punktu widzema wazne 1est, b~ w równym stop~u
posiadać wykształconą umiejętność wchodz~ma. w ~ezonans: Jak
i zdolność przeciwstawiania się zjawiskom odzwieraed!~ia. A mozna_to
osiągnąć jedynie wtedy, kiedy mieliśmy okazję nauczyc się tego (naleza-
„ łoby wyjaśnić, czy postawy etyczne s~ w .st~ie ~ołać lustrzane
współbrzmienie). Umiejętność opierania _się ZJ~Wlskom narzucanrn
\. przez grupę i zachowańiom m~sowym p<_>winna więc ~yć - ~ak. sam?, Jak
l·
~ .. doświadczanie współbrzmienia - częśoą wycho~ania dz1ec1. Ju~ one
powinny bowiem nauczyć się, jak za~ować ro~owag~ poIDI~
społecznym dostrajaniem ~ię, a i~d>":"1d~alną tozsai:ności~. Pow_inny
doświadczać i uczyć się, że istotne i wazne 1est to, by rue otwier~ć się ~a
każdą możliwość odzwierciedlania, która się pojawia. Powinny się
114
L
nauczyć, że nie każdemu naciskowi ze strony grupy należy ulegać, i że
ważne jest zachowanie własnej tożsamości. Tego dzieci mogą się nauczyć
jedynie wtedy, kiedy mają odpowiednie wzorce, to znaczy wtedy, kiedy
ich opiekunowie sami nie ulegają wszystkim wpływom i naciskom grupy.
Spostrzeganie piękna:
mózg nie jest koszem na śmieci
Co ma piękno do lustrzanych neuronów? Lustrzane neurony są
łącznikiem pomiędzy tym, co spostrzegamy, a tym, co sami odczuwamy.
Obrazy zniszczenia i przemocy są kodowane w postaci wzorców
neuronalnych wchodzących następnie do repertuaru naszych wyobrażeń.
Coś, co było wcześniej niewyobrażalne, staje się - po tym, jak zostało
zobaczone lub doświadczone - częścią puli osobistych obrazów. Co to
oznacza dla ludzi zamieszkujących regiony objęte kryzysami czy wojną,
którzy nie są w stanie uchronić się przed obrazami okrucieństwa, można
jedynie przypuszczać. I jakby nam, społecznościom Zachodnim, mało
było rzeczywistych okrucieństw, uzupełniamy przedstawianą naszym
dzieciom ofertę bogatym wyborem sadystycznych filmów i coraz bardziej
perfekcyjnie opracowanych „gier" umożliwiających polowanie na ludzi,
ich torturowanie i zabijanie na własnym komputerze. Współczesne
badania jasno udowadniają jednoznaczną zależność między ilością
konsumowanej oferty tego rodzaju, a występującą wśród młodzieży
przemocą2 • Pojawiają się tu pytania o etykę w mediach.
Wszystko, co zostało powiedziane na temat efektów tego, co nisz-
.
czące, dotyczy także tego, co piękne. Wszystko, co widzimy, pozostawia
w nas ślady. Niektórzy ludzie chyba stracili nieco z oczu efekty, które
może w nas wywołać piękno. Ludzkie kanały spostrzegania są zapychane
słuchowymi i wzrokowymi śmieciami, którymi jesteśmy zewsząd za-
rzucani. Czy rzeczywiście musimy się poddawać działaniu tego wszyst-
kiego? W obJiczu nieprawdopodobnych nakładów, jakie ponosimy
w związku z naszym żywieniem - w końcu utrzymujemy całą olbrzymią
gałąź gospodarki - niesamowite wydaje się, że najwyraźniej wychodzimy
przykład już współ­
2
Patrz na wspominane badanie Jeffrey'a Johnsona
pracowników.
115
·~ .
 ROZDZIAŁ 11
z założenia, iż nasz mózg jest pojemnikiem na odpadki. Powinniśmy
- a przynajmniej taka właśnie byłaby konsekwe_ncj~ z perspe~~
neurobiologicznej - bardzo bacznie przygłądac się. t~mu,. Jaki~
wrażeniom umożliWiamy dostęp do naszych umysłów, a Jakim nie, czyh
Geny, mózg i kwestia wolnej woli
co jest dla nas dobre, a co nie. I w zdecydowanie bardziej aktywny sposób
powinniśmy starać się oglądać, doświadczać i ro?ić. ~ęcej tego, cz~go
osobiście doświadczamy jako piękna. Nie powmmsmy dbać o dietę
jedynie w kontekście naszych iOłądków, serc ~ ' wątró~•. ale ta~~że
w odniesieniu do naszych mózgów, które potrzebują bardziej wykwint-
nej i wyszukanej kuchni, a nie pośpiesznego przełykania każdego fast
foodu, który pojawi się na horyzoncie.
Biologia nie jest drugą fizyką - to zdanie, wypowiedziane przez :zmarłego
na początku 2005 roku wybitnego badacza i myśliciela biologii ewolucyj-
nej, Ernsta Mayra, podkreśla, że organizmy żywe rzeczywiście kierują się
własnymi prawami. Zasady, według których organizmy żywe, poczynając
od ameby, a na naczelnych kończąc, organizują swoje zachowanie, różnią
się od fizycznych i chemicznych prawidłowości dotyczących przyczyny
i skutku, według których działają maszyny. Oczywiście także istoty żywe
podlegają prawom fizyki i chemii. Ale ich indywidualne zachowanie już
im nie podlega. Organizmy żywe kierują się w swoim zachowaniu
sygnałami, które odbierają za pośrednictwem narządów zmysłów, na
przykład receptorów czy zakończeń nerwowych. Celowa zmiana ich
zachowania może :zostać wywołana jedynie przez takie waru~ pojawia-
jące się w ich otoc:zeniu zewnętrznym, dla których odbioru dany układ
biologiczny wykształcił odpowiednie narządy zmysłów. Dlatego na
przykład promieniowanie radioaktywne lub trucizny, do których odbioru
nie wykształciliśmy receptorów, mogą nam wprawdzie zaszkodzić,
ale wpłyną na nasze zachowanie dopiero wtedy, kiedy inteligencja,
możliwa dzięki funkcjonowaniu naszych mózgów, przejmie rolę
receptora zastępczego.
Znajdująca się ostatnio w centrum zainteresowania zasada przypad-
kowości nie ma zastosowania wobec organizmów żywych, ponieważ
zachowanie układów biologicznych - w związku z tym, że przez cały czas
kieruje się docierającymi sygnałami - jest zawsze ukierunkowane. Jakie
wnioski dany organizm wyciągnie z otrzymanych sygnałów, jest
wynikiem biologicznego samoorga.nizującego się procesu. Składa się
on z tego, że sygnały odbierane przez organizm żywy są wew-

117

;~-= ~
!; r.~
 nętrznie opracowywane i oceniane, głównie poprzez porównania
z innymi sygnałami. Centralą biologicznej samoorganizacji człowieka
jest oczywiście mózg, rejestrujący bodźce napływające zarówno z włas­
nego ciała, jak i z otaczającego świata, opracowujący je, oceniający
i ostatecznie przekładający je w częściowo nieświadomych, a częściowo
świadomych procesach na zachowanie. Efektem jest niewyobrażalna
wręcz zdolność człowieka do dopasowywania się do podlegającego
nieustannym zmianom otoczenia.
Także geny reagują na sygnały
Zachowanie nie zachodzi w odeiwanej od ciała przestrzeni, ale zawsze
ściśle wiąże się z biologią. „Zmiana zachowania" oznacza więc talcże, że
organizmy zmieniają się równocześnie na poziomie biologicznym. Jak to
się ma do książkowego poglądu, że geny determinują nasze ciało
i zachowanie w sposób niepodlegający zmianom? Zmiana zachowania
zawsze powiązana jest ze zmianą na poziomie biologii 1• Ponieważ
wszelkie procesy biologiczne opierają się na aktywności genów, pojawia
.
i się pytanie, co dzieje się na poziomie genów, kiedy organizm w ramach
!' zmiany zachowania podlega talcże przemianom biologicznym? Czy na
i chwilę uwalnia się wtedy spod genetycznego sterowania? To nie jest
właściwe przypuszczenie. W rzeczywistości żywy organizm nie byłby
l
p~m~cą których. prze~arzamy określone spostrzeżenia (na przykład
bol).' mtensyfila_iJą "':'zaJemne ~czenia, jeśli dany sygnał często do nich
docie~a. Analogiczrue, w sytuaqi, w której dany sygnał jest przez dłuższy
czas rueobecny, synapsy zanikają. Dokładnie to samo dzieje się z sieciami
neuronów kodujących określone działania. To, z czego korzystamy,
~r~wadzi do w:mocnienia neurobiologicznych obwodów, a to, co nie jest
cwiczo~e, zam1era (,,~arz~d nieużywany zanika"). Oznacza to, że kiedy
środowiska regularrue 1 przez dłuższy czas produkują sygnały
określonego rodzaju, to nie tylko zachowanie, ale także towarzyszące
mu procesy neurobiologiczne dopasowują się strukturalnie' do zaist-
~iałej . sytuacj.i. U pianistów stwierdza się na przykład zagęszczenie
i !>0większ~rue tych obszarów kory mózgowej, które kodują sterowa-
nie dłońmi .. U os~b, ~tóre doświadczyły skrajnie traumatycznych
zdarze~•.s~erdza się mierzalne zmiany w obrębie mózgowych struktur
?<1powiadających za przetwarzanie strachu. Szczególnie widoczne
J~St ogro~ne zwi~kszenie wrażliwości jąder migdałowatych3 • Dla ta-
kich or~anizmów, Jak człowiek, „otoczenie" składa się w dużej mierze
: ~elaqi społecznych; ~ązki międzyludzkie są dla ludzi ważnym
zrodłem sy~ałów wpływających na zachowanie i reakcje biologiczne.
Dla człowieka, gatunku, który musi się nieustannie dopasowywać do
sz~enie różnor~y~h sytuacji, które w dodatku podlegają nieustannym
zrmanom, ~s~adarue wyłącznie jednego programu umożliW:iajątego
dopasowanie się byłoby sporym kłopotem. Ponadto niezbyt korzystne

i w stanie reagować na sygnały, gdyby geny nie były do tego zdolne. by~ob~, ~d~by ~aczynał. dostosowywać swoje zachowanie do sytuacji,
~ ktor~ JUZ zru.stmała, dopiero w chwili jej zaistnienia i niejako dopiero po
„'
Wbrew jesŻcze dość rozpowszechnionemu poglądowi, geny nie działają
fakcie rozpoczynał optymalizację koniecznych układów biologicznych.
na zasadzie autopilota, ale ich aktywność talcże podlega regulacji
Dlatego człowiek wytworzył cały arsenał programów dostosowywania
w odpowiedzi na napływające sygnały. Sygnały te mogą mieć swój
si~, pasujących ~o każ~ej z możliwych, najróżniejszych sytuacji stano-
początek w samej komórce, poza nią lub w zewnętrznym otoczeniu •
2
WLących wyzwanie. Pomeważ takie sytuacje pojawiają się wciąż na nowo,
To, że zmiany zachowania zawsze są zmianami talcże na poziomie
progr:uny te są w ciągłej gotowości do natychmiastowego przywołania
biologicznym, dotyczy również mózgu. Sieci komórek nerwowych, za
w razie potrzeby. Kora mózgowa zawiera sieci neuronalne z programami
będącymi w stanie w danej sytuacji uruchomić szybką reakcję adaptacyj-
1 Zmiany na poziomie biologicznym nie są jednak przyczyną, ale same są częścią
ną. I<luczowe znaczenie mają przy tym programy działań4 • Ponieważ
zmienionego zachowania organizmu żywego. żywy organizm wciąż musi oszacowywać, w jaki sposób dane działania
2 Sygnały regulujące aktywność genów podlegają nawet treningowi czy ui:zeniu:
będą subiektywnie odczuwane, programom działań muszą towarzyszyć
najnowsze badania neurobiologiczne pokazują. że nowo narodzone zwierzęta lub
ludzie, którzy wcześnie często doświadczają stresu, w wieku dorosłym reagują na stres
o przeciętnym natężeniu większą aktywizacją genów stresu, w porównaniu ze
zwierzętami czy osobami bez takich doświadczeń (patrz na przykład omówione już
3
Jądro migdałowate - łac. amygdala.
4
A te, jak już napisałem w rozdziale 2, zakodowane są w korze przedruchowej.
badanie Iana Weavera i współpracowników).

118 119
 programy kodujące doznania cielesne5 • !~ew .mó'.:?gowych ośrodkach
emocji (przednia część zakrętu obręczy 1 Jądr~ n:iigdałow~~e) zakodowa-
ne są programy, które w nagle po~~wiając~J się. sytua7~i mogą z?st?ć
natychmiast uruchomione jako częsc całośaoweJ reakcJI adaptacy]neJ.
Neurobiologiczna podstawa wsp6!nych~ , Jeśliobserwujemy czyny innych ludzi łub ich doświadczamy, to u nas
budujących więzi społeczne, programow dztałan
To, czym dysponuje dana jednostka w ,zakresie progr~ów działań
i doznań nie jest - i to jest jedno z głownych l'rzesłan lust~~~ch
neuronów- tylko i wyłącznie jej osobistą sprawą. Programy.reakcJI, ~to~e
każdy z nas posiada dla typowych sytuacji, mogą w pro~esie dostra1an1a
się być aktywowane i przechodzić z człow_iek~ .na c~ł?wi.eka, dop~owy~
wać się i podlegać wymianie dzięki komumkaqi. Dzieje się tak, i:'~m:wa::
w mózgu, wszędzie tam, gdzie zapisane są programy sekwenq1 dZJ~~
i towarzyszących im doznań, zagnieździły się lustrzane komarki
nerwowe. Tam, gdzie występują układy lustrzane, programy neu.ro~alne
uaktywniają się nie tylko wtedy, gdy je.dnostk~ sama pr~gotowu1e s1~ do
określonego działania czy określonej reakcp, ale także wtedy, kiedy
doświadcza, jak ktoś inny daną czynność wykonuje. Neurony lustrzane
tworzą więc wspólną neurobiologiczną podstawę społecz~ą. s~ wspóln~
różnorodnością, w której odnajdują się zarówno poszczegolne Jednostki,
jak i cała wspólnota. . . , . . .
Jakie to ma znaczenie dla pytania o to, w Jaki sposo~.ludz1e ~eru~~
własnym zachowaniem, i jakie ma znacze~ie. ?la kwest1! wol~eJ .woli.
Co się dzieje, kiedy człowiek planuje działanie 1Je następme reahzu1e?. ~o
pierwsze, co już omówiłem w rozdziale 2., w mó~gu ~akt)~wma~ą
się komórki kodujące programy dotycząc~ planowania d~1ałama. N1e
każda z tych aktywacji prowadzi ostateczme do zach?wania. Wszys~o
może się skończyć na myśli o działaniu, na samym Jego wyobraz:mu;
Sieci komórek nerwowych, w których zapisane. są prog~~y dział~
tworzą więc coś w rodzaju przestrzeni planowania, w ~toreJ powstaJ.ą
wewnętrzne wyobrażenia i myśli, n~ temat t~go., ~o Jednostka moze
urzeczywistnić, ale co nie musi stac się rzeczywistosaą. A ze względu na
~ Programy te są zakodowane w bezpośrednim sąsiedztwie kory czuciowej, w tak
zwanej dolnej korze ciemieniowej (patrz rozdział 2).
120
'l
il
I ··'
to, że i tutaj zagnieździły się lustrzane komórki nerwowe, to nie tylko
sam podmiot, ale i jego otoczenie społeczne mają dostęp do tej
przestrzeni planowania.
Przestrzeń wolnej woli
samych wzbudzają się pasujące do owych czynów wyobrażenia i myśli.
U noworodka czy małego dziecka neurobiologiczny rezonans wywołany
obserwacją w dużym stopniu prowadzi do odpowiadających mu
zachowań. Niemowlęta i maluchy wykazują silną tendencję do samodziel-
nego zrobienia tego, co widzą. Kiedy tylko dojrzeją hamujące obszary
płatów czołowych, człowiek - o czym była już mowa - nabywa zdolności
kontrolowania impulsów do naśladowania, pojawiających się w związku
z procesami odzwierciedlania. To, co u dziecka natychmiast musiało stać
się zachowaniem imitacyjnym, u człowieka dorosłego pozostaje jedynie
my~lą. Przednia część płatów czołowych postrzegana jest jako obszar
odpowiadający za samokontrolę. Niestety, w wyniku różnorodnych scho-
rzeń, między innymi w ciężkich postaciach schizofrenii, albo w konsek-
wencji uszkodzenia tej części mózgu, może dojść do ponownego pojawie-
nia się zachowań naśladujących działania innych ludzi.
Teraz staje się jasne, jak wygląda przestrzeń, którą dysponuje „wolna
wola". Nie może sobie ona od nowa stworzyć ani własnej osoby, ani
otaczającego ją świata, i pozostaje związana całością zakodowanych we
własnym mózgu programów działań, doznań cielesnych i odczuć emo-
cjonalnych. A jednak wewnątrz tego obszaru otwiera się - w przypadku
przecięmie rozwiniętego człowieka - całkiem rozległa przestrzeń dla
wolnej woli. Możliwości wyboru nie ograniczają się jedynie do tego, by
w danej sytuacji dopuścić do aktywacji danego programu działań
i doznań, bądź też go zablokować. Doświadczenie życiowe uczy nas, że
w każdej sytuacji istnieje wiele programów określających możliwe
reakcje, z których można i trzeba wybierać.
W procesie decydującym o tym. który z wielu programów - możliwych
w danej s}rtuacji - należy zaktywizować, istotne są trzy aspekty. Pierwszym
kryterium jest biologiczna i emocjonalna sytuacja, w jakiej znajduje się
własne ciało. I nie chodzi tu jedynie o biologiczne potrzeby podstawowe
(na przykład głód, zmęczenie czy chęć poruszania się), ale także o samopo-
czucie emocjonalne. Drugim, przynajmniej tak samo ważnym, czynnikiem
121
 . . · · · zi i pozostawania w opar- okazji powołali nie są eksperymentami pozwalającymi na sformułowanie
decydującym jest pragmeme ~~~ama wię . osobami. Aspekt ten twierdzenia na temat wolnej woli, na co zwróciłuwagęjurgen Habermas 6
tych n a miłości związkach
, .
z bliskinu, znaczącymt . b" 1 o1i'
od · zak twiczony w naszej 10 Ocr w swoim słynnym referacie wygłoszonym w Kioto. Wolną wolę można
- poprzez mózgowe osrodk.i nagr y- 1,e~tch ? zywy·eh rolę czasami kwestionować tylko tam, gdzie niespełnione zostało przynajmniej jedno
. od a we wszystkich społecznosaa istot
~.:'J· szą, niż zabezpieczenie własnych potrzeb życio~ch poł(na przy~a.d),0
z wymienionych założeń, czyli w następujących okolicznościach: po
. b . . · ych członk.ow s ecznos · pierwsze, kiedy choroba lub uraz upośledziły funkcjonowanie płatów
kiedy z narażeniem żyaa ~om się ~as podejmowania decyzji są czołowych. Po drugie, kiedy poważna choroba psychiczna (przeważnie
Trzecim aspektem uwzględnianym P d waru·a Programy chodzi o psychozę) eliminuje psychiczne wewnętrzne procesy samo-
oł · · społecznego opaso ·
kwestie rangi sp eczneJ czy t~z . ołeczności dozwolone lub działań organizacji, konieczne do powstania autonomicznej decyzji. .I po trzecie,
działań sprzecznych z tfl?• ~o w an~J sp . rangą lub silniejszymi osob- kiedy skrajnie nietypowe warunki życia doprowadziły u człowieka do
prowadzących do konfliktow z wyzszyrru tego, że w określonej sytuacji nie posiada on zazwyczaj dostępnego
nikami są zazwyczaj mało pożądane. w tak.ich okolicznościach wyboru możliwości działania (programów
działań), co go w ogromnym stopniu ogranicza.
Zrezygnowanie z postulatu istnienia wolnej woli nie ma sensu nie
Wolna wola 1·ako rezultat tylko z perspektywy neurobiologii. Jego naukowy pogrzeb miałby - cał­
· · eh
wewnętrznych procesów samoorgaruzu1ący kowicie abstrahując od debaty w świecie nauk.i - zupełnie bezsensowną
konsekwencję pragmatyczną. Gdybyśmy przyjęli pogląd~ że ludzie nie
, podjęcia decyzji, opiera się na
posiadają zdolności podejmowania własnych, dobrowolnych decyzji
Każda ~ytuacj:1'. ży~i.owa, .kt?~a ~~: Dodatkowo składają się na nią
nieskonczoneJ Ilosci załozen i :":aru h . · .ele decyzji. Dlatego podjęta i w zasadzie nie mogą być w związku z tym pociągani do od-
liczne aktualne aspekty. I mozbwyc 1est W1 • albo oparta na powiedzialności za owe działania, i tak.ie zapatrywanie uczynili ogólnie
,1 bę decyzJ· a _ albo spontamczna, akceptowaną, społeczną umową, mielibyśmy do czynienia z samospeł­
kr
przez o es oną oso . d . · t uwarunkowana jedno-
, · d akcie wolicjonalnym - mg Yme 1es , niającym się proroctwem. W takiej sytuacji zniknąłby bowiem aspekt
swia ?mym z tku odkreślałem, staje się teraz wyrazne dopasowania się do społeczności, który do tej pory przez każdą jednostkę
czynrukowo. To, co na poc ą P eh · kładów biologicznych
. d "alnym dowodom· za owanie u był brany pod uwagę w procesie decyzyjnym (patrz powyższy wywód).
dzięki ruepo ~az . . . ale konsekwencją wewnętrznych Lustrzane neurony uczą nas, że sieci komórek nerwowych parające
nie jes~ skutkiem 1e~e1. prdic\~?'ośrodkowym układzie nerwowym
się planowaniem działań dają jednostce do dyspozycji pewną przestrzeń,
procesow sarnoor~izujący ·. taki sposób, że znajdująca się
człowieka proces ten ~est zor~aruzowany wmożliwość dokonania wyboru. w której powstają wyobrażenia, czyli myśli na temat działań, i w tej
przestrzeni mogą być przetrzymywane bez konieczności przełożenia ich
~~:::c!;:C::r~~n:;~~~~:~~~;.anawet płaty czołowe mózgu nie na konkretne zachowania. Ta przestrzeń planów, wyobrażeń i myśli jest
· ślić sobie świata na nowo. jednocześnie miejscem, w którym dochodzi do neurobiologicznych
są w stame wymy , . d .i z 'ednej strony tworzą dostępne
~·. Ramy dla okreslo~eJ _ecyzj , J a owała ona w przebiegu zjawisk odzwierciedlania i dostrajania. To, co obseIWUjemyu innych, lub
czego współdoświadczamy, prowadzi u nas samych do aktywacji od-
11
jednostce programy ~ział;i~:~;~r:t;:Yg=zą zostać uwzględnio~e powiadających temu myśli i impulsów. O tym, czy pozostawimy je
dotychczasowego zyaa. ~- spekty decyzyjne. Decyzja
. . ej· trzy wewnętrzne i zewnęcrzne a w zawieszeniu w postaci wyobrażeń, czy też sami je zrealizujemy,
opisane wyz . żs eh okolicznościach jest więc tym, co możemy - przy założeniu, że należymy do ludzi cieszących się
podjęta przez jednostkę w po~ zy Taka definicja wolnej woli
za społeczną zgodą nazywane jest wo1ną wo1ą. . . przynajmniej przeciętnym zdrowiem psychicznym - zadecydować sami.
ma sens także z neurobiologicznego punkt~ widzenia. wybitnych
Wolna wola została ostatnio zakwest1onowan:ak~:: się przy tej
6 Niemiecki filozof, socjolog i publicysta, laureat nagrody Kioto w 2004 (przyp.
tłum.).
niemieckich neurobiologów. Jednak eksperymenty,
122
 ROZDZIAŁ 12
Odzwierciedlanie
jako motyw przewodni ewolucji
Określenia, jakie nadajemy obiektom otaczającego nas świata mieszczą
się, z perspektywy neurobiologicznej, w korze przedruchowej, czyli tam,
gdzie powstają myśli dotyczące działań (patrz rozdział 2). Z punktu
widzenia naszego mózgu obiekty nieożywione i ożywione świata
zewnętrznego nabierają swojego znaczenia dzięki możliwości działań
i interakcji, które się przed nami dzięki nim otwierają. Wyobrażenia tych
możliwości, które są w naszych mózgach pobudzane przez owe obiekty,
opierają się na doświadczeniach działań i interakcji, które dana jednostka
do tej pory dzięki nim zdobyła. Obraz świata tworzony przez mózg jest
czymś w rodzaju mapy, zbiorem możliwości działania i interakcji. świat
jest tym, co możemy z nim zrobić i tym, w jaki sposób możemy z nim
wchodzić w interakcje. Również ludzie są w ten sposób spostrzegani: ich
obraz składa się z naszych ruchowych, czuciowych i emocjonalnych
doznań powstałych w wyniku interakcji z nimi (patrz rozdział 5).
W spólny neurobiologiczny obszar znaczeń
Sformułowane w poprzednich rozdziałach wnioski można podsumować
następująco: do spostrzegania i tworzenia wewnętrznych obrazów
innych ludzi mózg wykorzystuje te same programy, z których korzysta
tworząc obraz samego siebie. Badania na zwierzętach oraz eksperymenty
z udziałem ludzi, wykorzystujące nowoczesne techniki neuroobrazowa-
nia pokazują, że mózg wytwarza reprezentacje samego siebie na
podstawie programów sekwencji działań (dolna kora przedruchowa),
124
programów związanych z doznaniami cielesnymi (dolna kora ciemienio-
wa) oraz programów dotyczących odczuć emocjonalnych (przedni zakręt
?bręczy, j~dra ~igdałowate). Obserwowanie innego człowieka wykonu-
jącego działania aktywuje w mózgu obsexwatora - w tym samym
momencie - nie tylko te same, ale częściowo wręcz identyczne sieci
nexwowe, które zadziałałyby wtedy, gdyby to obsexwator wykonał
działanie wykonywane przez obserwowanego. Odpowiadające powyż­
szym zjawiska dostrajania się dotyczą także układów neurobiologicznych
odpowiadających za doznania cielesne i emocje. Oznacza to, że mózg,
spostrzegając drugiego człowieka, posługuje się czymś w rodzaju pro-
gramu symulacyjnego. Człowiek ten „przetwarzany" jest za pomocą tych
samych układów, które używane są do przetwarzania informacji na
własny temat. Ten proces, w którym pośredniczą lustrzane komórki
ne~owe, przebiega w sposób przedrefleksyjny, przedsłowny i spon-
~an1czny. Jest neurobiologiczną podstawą intuicyjnego spostrzegania
1 rozumienia. Ponieważ mechanizm ten występuje u wszystkich ludzi,
układ lustrzanych komórek nerwowych buduje ponadindywidualną neuro-
nalną podstawę, tworzącą wspólny, międzyludzki obszar znaczeniowy1. Ponie-
waż treść tego wspólnego ludzkiego obszaru znaczeniowego zawiera
pr?gr~y wszy~tkich typowych, pojawiających się zazwyczaj sekwencji
dz1ałan 1 doznan wewnątrz własnego gatunku, tworzy on jednocześnie
również intuicyjną podstawę poczucia obliczalnego, przewidywalnego
świata. Ponieważ w tym zawiera się także przewidywalność i obli-
czalność zachowania innych Judzi, to wytworzona za pośrednictwem
układu lustrzanych neuronów „wspólna znacząca przestrzeń inter-
subiektywna" (ang. shared meaningful intersubjective space) jest podstawą
tego, co nazywamy (pierwotnym) zaufaniem.
Ciało jako podstawa operacji umysłowych
Wiedza, jaką pozyskujemy z badań nad neuronami lustrzanymi, wy-
kracza poza obszar neurobiologii i medycyny. Dotyczy to na przykład
takich aspektów poznania, jak to, że wszelkie operacje umysłowe
ostatecznie opierają się na doświadczeniach cielesnych istot podejmujących
1
Vittorio Gallese określił ten obszar mianem „wspólnej znaczącej przestrzeni
intersubiektywnej" (ang. shared meaningful intersubjective space).
125
 działania. Modele świata (lub zawartych w nim obiektów) projektow~e
przez nasz mózg składają się z pro~amów opisujących dzi~~1a,
interakcje i doznania biologicznych aktorow. Bez.~ględu n~ to do Jakich
wniosków, na różnych płaszczyznach abstrakg1, doch~tmy, zav.:sz;
doświadczenia działających, żywych ciał są podstawą wszelkich pr.zemysle~
i koncepcji. A doświadczenia te, wyniesione do intersu b1e~tywn~J
przestrzeni za pośrednictWem lustrzanych kom~rek, stan<:>~ą także
podstawę intersubiektywności i wszelkich możhwych w JeJ .r~ach
procesów rozumienia. Co przedstawiają te procesy? P17eds,t~~aJą on~
sekwencje działań, doznań i interakcji. Podmioty tych działan 1 mterakcJI
są ożywionymi ciałami, żywymi aktorami. . . . . .
Badania z udziałem naczelnych pokazują, ze mtu1CY.Jne procesy
zrozumienia i doświadczenia związane z uczeniem się, kt~re ~ożna
z tych pierwszych wyprowadzić, nie są zdane na mowę..Mowa Jest Je.dnak
jedynym środkiem, za pomocą którego jesteśmy w stanie te procesy łasno
opisać. Także u podstaw tego, co za pośrednictwem .mowy ~:azamy,
przekazujemy i komunikujemy, leżą cielesne d?św1adczema zywych
podmiotów. Rozważania zmierzające w ~ kierunku, wycho~zą~e
jednak z innych założeń, prowadzone w aspekae filozo~~nym są blis~e
na przykład myśli Edmunda Hus~erla. w.skazał on JU7. na. znaa;me
naszych Gako istot biologicznych) mtersub1ektywnych dośwt~dczen dla
naszych procesów poznawczych i dla świata naszego m.yślema. . przetrwania. Odnajdywanie współbrzmienia u innych, dawanie odzwier-
Układ lustrzanych neuronówpełni(ł) prawdopodobnie bar~zo wazną
funkcję w rozwoju ludzi i ich kultury - umożliwia(ł) bowtem prze-
chowywanie i przekazywanie wiedzy zarów_no wewną~ daneg? gat~n­
ku, jak i na przestrzeni pokoleń. ~ożl~~ość.korzyst:in1?, ~a posredmct-
wem neuronów lustrzanych, - z istmeJąCeJ w kazdeJ J~~ostce: .ale
jednocześnie wspólnej, podstawy neurobiologic:nej s~ra~a, ze mozl~wa
jest wspólna pula programów. Programy te są zb1oram1 wied~ oparte~ n~
doświadczeniach. Układy lustrzane są czymś w ro?za!u p~1ęc1
ludzkości. W trakcie setek tysięcy lat przed wynale~e~em plSI~a,
ksiątek i internetu zbiory te były rodzajem żywy<:h b1bhotek, ~to~e
_dzięki układom lustrzanych neuronów - za pośrednictwem dostraJan~a
się i uczenia się przez modelowanie mogły by~ pr~~azywane z po.kolen~a
na pokolenie. Takie przekazywanie było mozhwe JUZ w czasach, kiedy me
istniała mowa, ponieważ zakotwiczony w układach lustrzanych mecha-
nizm współbrzmienia funkcjonuje ~ ~~sób P:Z~słowny. . Układ
i.1-
neuronów lustrzanych mógł jednak, Jak JUZ wczesmeJ wspommałem,
126
stanowić kluczowy warunek wstępny do rozwoju ludzkiej mowy, która
opisuje wyobrażenia na temat przebiegów zdarzeń i sekwencji
zakodowanych w układzie lustrzanym w postaci programów Gak
wspominałem w rozdziale 4, mowa rozwinęła się na bazie sieci komórek
nerwowych, w których znajdują się komórki lustrzane).
„Przeżyją najlepiej przystosowani" albo
„przeżyje współbrzmienie" -
Patrząc na ewolucję możemy zadać pytanie: jaki „sens" ma fakt, że
zjawiska współbrzmienia i odzwierciedlania, czyli intuicyjne rozumienie
i bycie rozumianym, ma dla licznych wyższych gatunków szczególne
znaczenie? Odpowiedź z punktu widzenia teorii ewolucji sformułowanej
przez Karola Darwina jest następująca: odzwierciedlenia i współbrzmie­
nie umożliwiają nie tylko budowanie więzi społecznych, ale także
zachowania, które są wewnątrz danego gatunku wzajemnie do siebie
dopasowane. A to sprzyja budowaniu i utrzymaniu spójności grupy
i zapewnia przetrwanie jednostki - za pośrednictwem przetrwania
grupy.
Ale współbrzmienie może być czymś więcej, niż tylko zasadą
ciedleń i spostrzeganie tego, że dla innych coś one oznaczają, jest
biologiczną potrzebą podstawową, co można udowodnić przynajmniej
dla wyższych organizmów żywych. Nasz mózg jest neurobiologicznie
nastawiony na dobre relacje społeczne - podsumował niedawno Thomas
Insel, dyrektor National Institute of Mentał Health, w robiącej wrażenie
pracy przeglądowej . Wskazują na to już wcześniejsze obserwacje
ostatecznie śmiertelnych skutków izolacji społecznej. U osób, które
zostały wykluczone ze społeczności, rejestruje się znaczącą aktywację
neurobiologicznych ośrodków bólowych.
Być może musimy w tym miejscu odnieść się do kilku nadmiernie
uproszczonych założeń na temat ewolucji, wywodzących się od Karola
Darwina i brytyjskiego filozofa Herberta Spencera, którego twierdzenie
„przeżyją najlepiej przystosowani" (ang. survival of the fittest) zostało
przez Darwina zaakceptowane. Założenia te sięgają od poglądów
Herberta Spencera i jego darwinizmu społecznego, poprzez liczne
nieudane koncepcje ubiegłego wieku, aż do nowszego wyobrażenia
127
„darwinizmu genetycznego" 2 • I o ile „walka o przetrwanie" może być
jednym z głównych motywów działania pojedynczego organizmu, o tyle
założenie, że jest to główny motyW ewolucji nie ma już tak
jednoznacznych podstaw. Zarówno wypracowane przez organizmy żywe
pule możliwych zachowań, jak i biologiczne procesy przystosowania
traktowane są, od czasów Darwina i Spencera do dziś, wyłącznie jako
strategie służące przetrwaniu. Żyjące układy wykazują jednak dwie
właściwości. Po pierwsze, starania o zapewnienie własnego przetrwania,
po drugie, nieustające poszukiwania możliwości dopasowania się i od-
zwierciedlenia. Czy to drugie jest podporządkowane temu pierwszemu
jest raczej wątpliwe.
Czy jest prawdopodobne, by „przystosowanie" (ang. fittness) i „prze-
trWanie" (ang. survival) były jedynie zjawiskami towarzyszącymi sta-
raniom o odzwierciedlanie i wzajemną komunikację? Silne zwierzę alfa,
które pokonało wszystkich konkurentów w walkach o najlepsze samice,
nie stałoby się takim wspaniałym okazem - mimo najlepszych genów
- gdyby jako szczenię nie doświadczyło wsparcia, a jako młode zwierzę nie
miało okazji w pełni rozwinąć swoich walecznych „zdolności" na drodze
uczenia się i ćwiczenia. Młode zwierzęta i ludzie, którzy od najwcześniej­
szych chwil życia byli odizolowani od społeczności, wykazują, pomimo
wystarczającego odżywiania, wszechobecne, masywne umysłowe i cie-
lesne upośledzenia. Ponadto dochodzi u nich do rozwoju zaburzonego
i pozbawionego kompetencji społecznych zachowania i często po prostu
giną. Tu nie pomogą nawet dobre geny.
Zjawiska odzwierciedlania mogą wydawać się mniej spektakular-
ne niż scenariusz przedstawiający ewolucję jako bezustanną walkę
o przetrwanie3 • Ale są one w znacznie mniejszym stopniu banalne
2 Pauz Richard Dawkins: Samolubny gen (2007). W rzeczywistości geny nie są
„samolubne". Wszystko, co rzeczywiście możemy powiedzieć na temat „zachowania"
genów, to, po pierwsze, że DNA łączy się w pary na zasadzie komplementarności
(jedynym wyjątkiem jest jednoniciowy DNA występujący u niektórych wirusów) i, po
drugie, że każdy gen zawiera miejsca wiążące, czyli wysoce wyspecjalizowane
fragmenty będące miejscami przyłączania dla przychodzących z zewnątrz substancji
sygnałowych, dzięki którym można regulować aktywność genu.
3 Teoria ewolucji Darwina była zróżnicowana, a zjawiska dopasowywania się
odgrywały w niej kluczową rolę. To, na co tutaj się powołuję, to wszystko, co rozwinęło
się na podstawie sformułowanego przez Spencera darwinizmu społecznego, aż do
współczesnych wyobrażeń.
128
i - w kontekście genialnych mechanizmów, którymi się posługują- dużo
bardziej fascynujące. Mają w ewolucji prawdopodobnie tę samą rangę, co
zasada „przeżyją najlepiej przystosowani". Starania o dopasowanie się,
odzwierciedlanie i dostrajanie widoczne są w całej biologii. Wszystko
zaczyna się na poziomie DNA - nośnika informacji genetycznej. DNA
wszystkich organizmów żywych, od bakterii poczynając, jest substancją
o podwójnej strukturze (podwójna helisa), nastawioną na do-
pasowywanie się i odzwierciedlanie. Przejawy prymitywnych postaci
dostrajania się można znaleźć nawet u niektórych roślin, będących
w stanie porozumiewać się za pośrednictwem substancji chemicznych:
w przypadku wystąpienia szkodliwego czynnika rośliny jeszcze
niezaatakowane już zaczynają się bronić. Intuicyjnie dopasowane, błys­
kawiczne zachowanie ryb w ławicach czy ptaków w kluczach byłoby nie
do pomyślenia w przypadku braku mechanizmów odzwierciedlających.
Zróżnicowane zjawiska odzwierciedlania znaleźć można u wielu żyją­
cych w grupach społecznych wyższych kręgowców, między innymi
u psów czy małp. Szczególnie interesujące jest to, że niektóre zjawiska
o~zwierciedlania działają ponad podziałami gatunkowymi, na przykład
nuędzy małpą a człowiekiem. Małpy uaktywniają lustrzane neurony kory
przedruchowej, kiedy widzą określone czynności wykonywane przez
człowieka (częściowo jest to prawdopodobnie możliwe także w drugą
stronę). Interesujące są także zjawiska odzwierciedlania zachodzące
między człowiekiem i psem, którzy żyją ze sobą we wspólnocie
społecznej. Odzwierciedlające zachowania między tymi gatunkami
można obserwować na przykład wtedy, kiedy człowiek (albo pies)
spontanicznie i intuicyjnie skieruje swoją uwagę na obiekt aktualnie
skupiający uwagę psa (albo człowieka). Gatunki, które są w stanie
wzajemnie odzwierciedlać, tworzą „zaprzyjaźnione" rodziny.
Odzwierciedlanie: rodzaj prawa grawitacji
obowiązującego żywe układy
Neurobiologiczne zjawiska odzwierciedlania, umożliwiające jednostce
~kreślenie wewnętrznego stanu innej jednostki dzięki spostrzeganiu
1 następującej mimowolnej symulacji, mają kluczowe znaczenie bio-
logiczne. Są podstawą umożliwiającą wzajemne porozumiewanie się
wewnątrz danego gatunku, wzajemne rozpoznawanie się jako członków
129
danej społeczności oraz intuicyjne dostrajanie swojego zachowania na
najróżniejsze sposoby. Dodatkowo układ lustrzanych neuronów stano-
wiący neurobiologiczną podstawę („hardware") tych zjawisk jest, wraz
ze swoimi programami, ważnym magazynem nagromadzonej wiedzy.
Wiedza ta może być przekazywana nie tylko z jednej jednostki na drugą,
ale także z pokolenia na pokolenie.
W obliczu różnorodności zjawisk odzwierciedlających, sięgających od
poziomu DNA aż do człowieka, można by się pokusić o określenie
odzwierciedlania i współbrzmienia mianem prawa grawitacji układów
żywych. „Przeżyją najlepiej przystosowani" prawdopodobnie nie jest
jedynym motywem przewodnim ewolucji i należałoby go uz~pełn~ć
o kolejny, niezależny biologiczny motyw centralny: poszukiwarue
dopasowania, odzwierciedlania i dostrajania między układami biologicz-
nymi. Właśnie na tej podstawie rozwinęły się różnorodne, intuicyjne
zjawiska komunikowania się, które możemy dzisia~ ob~erwow.ać
u człowieka. Przynajmniej w przypadku ludzi sprawdza się tw1erdzeme:
Nie to, czy za wszelką cenę przeżyjemy, ale to, czy znajdziemy ludzi,
którzy odbiorą nasze uczucia i pragnienia oraz oddadzą je nam w postaci
odzwierciedleń, określa tajemnicę życia.
.•:
Bibliografia*
Adolphs. R. (2002). Neural systems recognizing emotlons. Current Opinion in
Neurobiokigy, 12, s. 169-177.
Adolphs, R., Damasio, H., Tranel, D. (2002) . Neural systems for recognition of
emotional prosody: A 3-D lesion study. Emotion, 2, s. 23- 51.
Adolphs, R., Tranel, D, Damasio, A.R. (2003) . Dissociable neural systems for
recognizing emotions. Brain and CognitiDn, 52, s . 61- 69.
Allison. T., Puce, A., McCarthy, G. (2000). Soóal perception from visual cues: Role of
the STS region. Trendin Cognitive Sci.ences, 4, s. 267- 278.
Altmeyer, M. (2000) . Narzissmus und Objekt. Ein intersubjtektives Verstandnis der
Selbstbezogenheit. Vandenhoeck & RuprechŁ
Altmeyer, M. (2002) . Videor ergo sum. Vortrag bei den Lindauer Psychotherapiewochen, I 5,
s. 4.
Andersen, ]. i in. (2004) . Contagious yawning in chimpanzees. ProceedingsofThe Royal
Society B (Suppl).
Babiak, P. (sierpień 2004). Vortrag auf dem Euroscience. Open Forum. 25-28.
Stockholm. Siehe auch: Laura Spinney (2004). Snalces in Suits. New Scientist, 21,
s . 8.
Bates, E., Dick, R . (2002). Language, gesture, and the developing brain. Psychobiology,
40, s. 293- 31 o.
Bauer,J. (2001). Integrating Psychiatry, Psychoanalysis, Neuroscience. Psychotherapie
Psychosomatik Medizinische Psychologie, 51 , s. 265- 266.
Bauer, J. (2004). Das Gediichtnis des Korpers. Piper Verlag.
Bauer, J., Hamer, S.• Kachele, H., Wirsching, M., Dahlbender, R.W. (2003). Burnout
und Wiedergewinnung seelischer Gesundheit am Arbeitsplatz. Psychotherapie
Psychosomatik Medizinische Psychologie, 53, s. 213-222.
Bauer, L., K:tchele, H. (2005) . Die psychosomatische Medizin - ihr Verhli.ltnis zur
Neurobiologie und zur Psychiatrie. Psychotherapie. Tom 10, zeszyt 1.
* Rok wydania cytowanych książek niekoniecznie odpowiada dacie ich
pierwszego wydania; podawany rok odnosi się do obecnie dostępnych wydań.
131
 Binkofski, R.• Buccino, G. (2004). Mótor functions of the Broca's region. Brain and
Tanguage, 89, s. 362-369.
Binkofski, R., Buccino, G., Zille, K., Finl<. G.R. (2004). Supramodal representatio~ of
objects and actions in the human inferior temporal and ventral premotor cortex.
Cortex, 40, s. 159- 161.
Blanke, O., Landis, T., Spinelli, L., Seeck, M. (2004). Out-of-body experience and
autoscopy of neurological origin. Brain, 127, s. 243-258.
Blankę, O., Ortigue, S., Landis, T., Seeck, M. (2002). Simulating illusory own-body
perceptions. Nature, 419, s. 269-270.
Bremmer, R. (2001). The perception of inferred action. Neuron, 31, s. 6-7.
Buber, M. (2002). Das dialogische Prinzip. Giitersloher Verlagshaus.
Buccino, G., Binkofski, F., Fink, G.R, Fadiga, L., Fogassi, L., Gallese, V., Seitz, R. J..
Zille, K., Rizzolatti, G., Freund, H.J. (2001}. Action observation activates
premotor and perietal areas in a somatotopic manner: an fMRI study. European
Journal of Neuroscience, 13, s. 400-404.
Butler, J. (2002/2003). Kritik der ethischen Gewalt, Adorno-Vorlesungen, Suhrkamp.
Cannon, W.B. (1957}. «Voodoo» Death. Psychosomatic Medicine, 19, s. 182.
Carr, L., lacoboni, M., Dubeau, M.C, Mazziotta, j.C, Lenzi, G.L. (2003). Neural
mechanisms of empathy in numans: a relay from neural systems for imitation to
limbie areas. Proceedings of the National Academy USA, 100, s. 5497- 5502.
Christakis, O.A., Zimmermann, F.J., DiGiuseppe, D.L., McCarthy, C.A. (2004). Early
television exposure and subsequent attentional problerns in children. Pediatrics,
113, s. 708-713.
Cierpka, M. (2001). Faustlos. Ein Curriculum zur Priivention von aggressivem und
gewaltbereitem Verhalten. Ho Hogrefe.
Conradi, E. (2001). Take care. Campus Verlag.
Cotton, j.C. (1935). Normal visual hearing. Science, 82, s. 592-593.
Critchles, H.D., Wiens, S., Rothstein, P., Vhmann, A., Dolan, R.J. (2004). Neural
systems supporting interoceptive awareness. Nature Neuroscience, 7, s. 189- 195.
Decery, ]., Chaminade, T. (2003). Neural correlates of feeling sympathy. Neuro-
psychologia, 41, s. 127-138.
Decery,J .• Charninade, T. (2003). When the self represents the other: a new cognitive
neuroscience view on psychological identification. Consciousness and Cognition, 12,
s. 577- 596.
Decery, j., Sommerville, J.A. (2003). Shared representations between self and other:
a social cognitive neurosdence view. Trends in Cognitive Sciences, 7, s. 527-533.
Dimberg, U., Petterson, M. (2000). Facia) reactions to happy and angry facial
i
'l expressions: evidence for right hemispheric dorninance. Psychophysiology, 3 7,
s. 693-696.
Dimberg, U., Thunberg, M., Elmehed, K. (2000) . Unconscious facial reactions to
emotional facial expressions. Psychological Science, 11, s. 86-89.
Dimberg, U., Thunberg, M., Grunedal, S. (2002). Facial reactions to emotional stimuli:
automatically controlled emotional responses. Cognition and Emotion, 16,
s. 449-471.
132
Dornes, M. (1993}. Der kompetente Siigling. Fischer Taschenbuch.
Dornes, M. (2004) . Ober Mentalisierung. Affekuegulierung und die Entwicklung des
Selbst. Forum fiir Psychoanalyse, 20, s. 175-199.
Eisenberger, N., Lieberman, M.D, Williams, K.D. (2003). Does rejection hurt? An
fMRl study of social exdusion. Science, 302, s. 290-292.
Ferrari, R.• Gallese, V., Rizzolatti, G ., Fogassi, L. (2003). Mirror neurons respon ding to
the observation of ingesóve and conununicative mouth actions in the monkey
ventral premotor cortex. European Journal of Neuroscienu, 17, s. 1703-1714.
Fogassi, L., Gallese, V. (2003). The neural correlates of action understanding in
non-human primates. W : M.I. St.amenov, V. Gallese (red.), Mirror neurons and the
evolution of brain and language, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam
Fonagy, P. (2001). The human genome and the representational world: the role ofearly
motherinfant interaction in creating an interpersonal interpretaóve mechanism.
Bulletin of the Menninger Clinie, 65, s. 427-448.
Gallese, V. (2003). The manifold naturę of interpersonal relations: the quest for
a common mechanism. Philcsophical Transactions of The Royal Society London B, 358,
s. 517-528.
Gallese, V. (2003}. A neuroscientific grasp ofconcepts: from control to representaóon.
Philosophical Transactions of The Royal Society London B, 358, s. 1231-1240.
Galłese, V. (2003). The roots of empathy: The shared manyfold hypothesis and the
neural basis of intersubjectivicy. Psychopatho(,ogy, 36, 171-180.
Gallese, V., Fadiga, L., Fogassi, L., Rizzolatti, G. (2002). Acóon representation and the
inferior parietal lobe. W: W. Prinz, B. Hommel (red.), Common mechanisms in
perception and action, Oxford University Press.
Gallese, V., Metzinger, T . (2003). Motor ontology: the representational realiry of
goals, actions and selves. Philosophical Psycho/Qgy, 16, s. 365-388.
Gilligan, C. (1985). Die andere Stimme. Lebenskonflikte und Morał der Frau. Piper Verlag.
Goleman, D (1997) . Emotionale Intelligenz. dtv Taschenbuch. [wyd. poi. Inteligencja
emocjonalna, tłum. Andrzej Jankowski, Poznań, Media Rodzina 2007].
Gopnik, A., Melczoff, A.N., Kuhl, P. (1999). The scientist in the crib. What early learning
te/Is us about the mind. Perennial/HarperCollins Publishers.
Gundel, H, Ceballos-Baumann, A.O., von Rad, M. (2002). Aktuelles zu psycho-
dynamischen und neurobiologischen Einflussfaktoren in der Genese der Alexit-
hymie. Psychotherapie Psychosomatik Medizinische Psychologie, 52, s. 479-486.
Habermas,]. (15.11.2004). Urn uns ais Selbstt.liuscher zu entlarven, bedarf es mehr.
Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Hackenbroch, V. (2003) Blind fiir Wut und Freude. Der Spiegel, 49, s. 190-199.
Hainmulłer, H. (2001). Das Apriori des Korpers. Zu einer vergessenen Perspektive im
Philosophie und Ethikuntemcht. Ethik & Unterricht, 4.
HainmUller, H. (2002). Die Suche nach der eigenen Wahrheit. Ethik & Untrricht, 4.
Hainmilller, H. (2003). Take care! Aspekte einer Ethik der Achtsamkeit. Ethik
& Unterricht, 4.
Hari, R., Forss, N., Avikainen, S., Kirveskari, E., Salenius, S., Rizzolatti, G. (1998).
Activation of human primary motor cortex during action observation: a neu-
133
 romagnetic study. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 95,
s. 15061-15065.
Heiser, M., Iacoboni, M., Maeda, R., Marcus,J ., Mazziotta,J. (2003). Theessential role
of Broca' s area in imitation. European Journal of Neurosdence, 17, s. 1123-1128.
Helland, S., Johansson, A., Sonnby-Borgstrom, M. Gender differences in facia! imitation.
Abscract aus der Universitiit Lund, Schweden.
Heyes, C, (2001). Causes and consequences ofimitation. Tren.ds in CognitiYe Sciences, 5,
s. 253-261.
Honneth, A. (2003). Der Kampf um Anerkennung. Suhrkamp. [wyd. poi. Walka o uznanie:
socjologiczny potencjał myśli wczesnego Hegla, tłum. J. Stawiński. W: H. Kozakiewicz,
E. Mokrzycki, M.J. Siemek (red.), Racjonalność współczesności (s. 40-47),
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1992].
Husserl, E. (1966). Das .Kind. Die erste Einfilhrung. W: M. Fleicher (red) , Analysen zur
passiven Synthesis. The Hague, Martinus Nijhoff. Tom 11, s. 604-608.
Husserl, E. (1973). Cartesianische Meditaticnen und Pariser Vortriige. The Hague,
Martinus Nijhoff 1. [wyd. pal. Medytacje kartezjańskie, tłum. Andrzej Wajs,
Warszawa, PWN 1982].
Husserl, E. (1989). Jdeas pertaining to a pure pherJomenology and to a phenomenological
philosophy («Ideen li»). Dordrecht, Kluwer Academic Publishers. Tom 2. [wyd.
poi. Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, tłum. Danuta Gierulanka,
Warszawa, PWN 1974).
Hutchison, W.O., Davis, K.D., Lozano, A.M, Tasker, R.R, Dostrovsky, J.0. (2001)
Painrelated neurons in the human cingulate cortex. Nature Neuroscience, 2,
s. 403-405.
Iacoboni, M., Kosko, L., Brass, M., Bekkering, l-f., Woods, R.• Dubeau, M.C, Mazziotta,
J., Rizzolatti, G. (2001). Reafferent copies ofimitated actions in the right superior
tempora} cortex. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 98,
s. 13995-13999.
Iacoboni, M., Woods, R., Brass, M., Bekkering, H., Mazziotta,J.• Rizzolatti, G. (1999).
Cortical mechanisms of human imitation. Science, 286, s. 2526-2528.
Illhardt, F.J.( 2001). Die Medizin und der Korper des Mmschen. Verlag Hans Huber.
Insel, Thomas. (2003). Is social attachment an addictive disorder? Physiology and
Behayior, 79, s. 351- 357.
Jellema, T., Baker, C.I, Oram, M.W., Perrett, D.I. (2002). Cell populations in the banks
of the superior tempora! sulcus of the macaque and imitation. W: A- Mełtzoff,
W . Prinz (red.), The imitative mind. Cambridge University Press.
Jellema, T., Baker, C.I.• Wicker, B., Perrett, D.I. (2000). Neural representation for the
perception of the intentionalicy of actions. Brain and Cognition, 44, s. 280-302.
Jellema, T„ Perrett, O.I. (2002). Coding ofvisible and hidden actions. W: W. Prinz.
B. Homrnel (red), Common mechanisms in perception and action. Oxford Universicy
Press.
Jellema, T., Perrett, O.I. (2003). Perceptual history influences responses to face and
body postures. Journal of Cognitive Neuroscience, 15, s. 961-971.
Jellema, T., Perrett, O.I. (2003). Cells in monkey STS responsive to articulated body
134
motions and consequent static posture: a ca8e of implied motion?
Neuropsychologia, 41 , s. 1728-1737.
Johansson, G. (1973). Visual perception of biologica! motion and a model of its
analysis. Percept. Psychophysiology, 14, s. 202-211. ·
Johnson, J.G„ Cohen, P., Smailes, E.M„ Kasen, S., Brook, J.S. (2002). Television
viewing and aggressive behavior during adolescence and adulthood. Science, 2!J5,
s. 2458-2471.
Jugendgesundheitsstudie Stuttgart (2000) . Schmidt-Lachenmann und Kollegen. Ge-
sundheitsamt Stuttgart.
Kachele, Horst. (1970). Der Begriff «psychogener Tod» in der medizinischen Literatur.
Zeitschrift fur Psychosomatische Medizin, 16, s. 105-.~28, 202-222. ·
.Kiderlen, E. (09.09.2004). Lebencliges Probehandeln Uberlegungen zum Theater ais
M<>glichkeitsraum), Badische Zeitung, s. 29. . ·
Klein, S. (2004). Alles Znfall. Di.e Kraft, die unser Leben hestimmt, Rowohlt.
Kohler, E„ Keysers C, Umilta, M.A., Fogassi, L., Gallese, V., Rizzolatti, G. Hearing
sounds, understancling actions: action representation in mirror neurons. Science,
297, s. 846-848.
Kozłowski, L.T., Cutting, J.E. (1977). Recognizing the sex ofa walker from a dynamie
pointlight display. Perception and Psychophysics, 21, s. 575-580.
LeBon, G. (1982) . PsychologieckrMassen (Ersterscheinungsjahr 1895). Kroger. 15.Aufl.
[wyd. poi. Psychologia tłumu, tłum. Bolesław Kaprocki, Kęty, Antyk 2005].
Leder, o. (1990). Clinical lnterpretations: The Hermeneutics of Medidne. Theoretical
Medicine, 11 , s. 9-24.
Leslie, K.R., Johnson-Frey, S.H, Grafton, S.T. (2004) . Functional imaging of face and
hand imitation: towards a motor theory of empathy. Neuroimage, 21, s. 601-607.
Levinas, E. (1996). Ethik und Unendliches. Passagen Verlag. 3. Aufl. [wyd. poi. Etyka
i Nieskończony: rozmowy z Philipp' em Nemo, tłum. Bogna Opols~-Kok.os:z.ka,
Kraków Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologiczne) 1991).
Levi-Strauss: C. (1975). Strukturale Anthropolcgie. Suhrkamp. [wyd. poi. Antropologia
strukturalna, tłum. Krzysztof Pomian, Warszawa, „KR" 2000]. ·
Leweke, F. i in. (2004). Neuronale Aktivitiit aufaffektinduktive Reize bei A.lexithymie.
Psychotherapie Psychosomatik Medizinische Psychologie, 54, s. 437-444.
McGurk, H., MacDonald, J. (1976). Hearing lips and seeing voices. Nature, 264,
s. 746-748.
Meltzoff, A., Decety, J. (2003). What imitation tells us about social cognition:
a rapprochement between developmental psychology and cognitive neuroscience.
Philosophical Transactions of Th2 Royal Society London B. 358, s. 491-500.
Moles, A., .Kieffer, B.L., D'Amato, F.R. (2004). Deficit in attachment behavior in mice
lacking them-opioid receptor gene. Science, 304, s. 1983- 1986.
Morris, S.C. (2003). Life's solution - inevitable humans in a lonely universe.
Cambridge. Siehe auch: Die Zeit (19.8.2004), s. 29.
Moser, T. (1989) . ](jjrpertherapeurische Phantasien. Suhrkamp.
Nelson, E., Panksepp. J. (1998). Brain substrates of infant-mother attachment.
Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 22, s. 437-452.
135
 Nishit~i, N., H~, R. (2000). Temporal dynamics of cortical representation for Theoret, H., Halligan, E„ Kobayashi, M., Fregni, F„ Tager-Flusberg, H., Pascual-
actton. Proceedmgs of the National Academy of Sciences USA, 97, s. 913-918. -Leone, A.(2005). lmpaired motor facilitation d uring action observation in
Panksepp. J. (2003). Feeling the pain of social loss. Science. 302, s. 237- 239. individuals with autism spectrum disorder. Current Biology. 15, s. R84-R85.
Papousek, M. (2001). Vom ersten Schrei zum ersten Wort. Huber. Uedxkfilł. Th. von, Wesiack, W . (2000). Theorie der Humanmedizin. Urban Fischer.
Papousek, M. (2004). Regulationsstorungen der fruhen Kindheit. Huber. Umilta, M.A„ Kohler, E„ Gallese, V„ Fogassi. L., Fadiga, L., Keysers, C„ Rizzolatti,
Rizzolatti, G .• Craighero, L., Fadiga. L. (2003). The miror system in humans. W: G. (2001). I know what you are doing: a neurophysiological study. Neuron. 3J.
M. Stamenov, V., Gallese (red.), Mirror Neurons and the Evolution of Brain and s. 155- 165.
Language (s. 37- 59). John Benjamins, Amsterdam. Wager, T.D , Rilling, J.K„ Smith, E.E„ Sokolik. A., Casey, K.L„ Davidson, R.J„
Rizzolatti, G .• Fadiga L., Fogassi, L., Gallese, V. (2002). From mirror neurons to Kosslyn, S.M,, Rose. R.M., Cohen,J.D. (2004). Placebo-in-duced changes in fMRI
irnitation: facts and speculations. W: A. Meltzoff, W . Prinz (ced.), The lmitative in the anticipation and experience of pain. Science, 303. s. 1162- 1167.
Mind. Cambridge University Press. Weaver, I.C.G, Cervoni, N„ Champagne, F.A„ O'Alessio, A.C, Sharma, S„ Seckl,J.R„
Rizzolatti, G„ Fadiga, L„ Gallese, V., Fogassi, L. (1996). Premotor cortex and the Dymov, S„ Szyf, M„ Meaney, M.J. (2004). Epigenetic programming by matemal
recognition of motor actions. Cognitive Brain Research. 3, s. 131- 141. behavior. Nature Neuroscience, 7, s. 1-8.
Rizzolatti, G„ Fogassi. L, Gallese, V. (2002). Motor and cognitive functions of the Wicker, B.• Keysers. C„ PiaiIły, I., Royet,J.P„ Gallese, V„ Rizzolatti, G. (2003). Bath of
us are disgusted in my insula: the common neural basis of seeing and feeling
ventral premotor cortex. Current Opinion in Neurobiology, 12, s. 149- 154.
Rizzolatti, G., Luppino. G. (2001). The cortical motor system. Neuron, 31, s. 889- 901. disgust. Neuron, 40, s. 655-644.
Willi, J. (1990). Die Zweierbeziehung. Rowohlt. [wyd. poi. Związek dwojga. Psychoanaliza
Rog~rs, S.J., Hepb.um. S.L, Stackhouse, T., Wehner, E. (2003). Imitation performance
pary. tłum. Maria Szwecow-Szewczyk, Warszawa, Jacek Santorski & Co., Agencja
m toddlers With autism and those with other devełopmental disorders. Journal of
Chid Psychology and Psychiatry, 44, s. 763- 781. Wydawnicza 1996).
Safranski, R. (1 993) . Wieviel Wahrheit braucht der Mensch? Fischer TB. Willi, J. (2004). Psychologie der Liebe. Rowohlt.
Winnicott, D.W. (1993). Reifungsprozesse und fordernde Umwelt. Fischer TB.
Scheidt, C.E. (1988). Der Spiegel - Zur Bedeutungsgeschichte einec psychoanalytis-
Winnicott, D.W. (1995). Vom Spiel zur Kreatmtiit. Klett-Cotta.
chen Metapher. W: U. Maas, W. van Reijen (red.). Geteilte Sprache (s. 305- 320).
Wittstein, I., Thiermann, D .• Lima, J., Baughman, K., Schulman, S„ Gerstenblith, G„
Verlag Glii.ner. Amsterdam.
Wu, K„ Rade, J., Bivalaqua, T., Champion. H . (2005). Neurohumoral Features of
~d, W . (20~) . Schones Leben? Einfiihrung in die Lebenskunst. Suhrkamp.
Myocardial Stunning Due to Sudden Emotional Stress. The New EnglandJoumal of
Schmid, W. (Mai, 2004). lst ®s Leben ein Spiel? Philosophische Uberlegungen zur
Lebenskunst. Psychologie heute. Medicine, 352, s. 539- 548.
Young. M.P.• Yamane, S, (1992). Sparse population coding of faces in the in-
Schopenhauer, A. (1979) . Die beiden Grundprobleme der Ethik Il. Preisschrift uber die
ferotemporal cortex. Science, 256. s. 1327- 1331.
Grundlagen der Mora!. Meiner Verlag. Ziegert, B., Neuss, A., Herpertz-Dahlmann, Kruse, W . (2002). Psychische
Sheldrake, R. (1993). Das schopferische Universum. Ullstein TB.
Auffalligkeiten von Kindern undJugendlichen in der allgemeinaratlichen Praxis.
Singer, T, Seymour, B.• O' Doherty, J.. Kaube, H„ Dolan, R.J., Frith, C.D (2004).
Deuisches Arzieblatt, 99, s. A1436-A1441.
E~pathy for pain involves the ąffective but the sensory components of pain.
Science, 303, s. 1157-1162.
Singer, W. (08 .O1. 2004). Kei ner kann anders, ais er ist. Verschal tungen legen uns fest.
Wir sołlten auflioren, Uber Freiheit zu reden. Frankfurter Allgemeine Zeitung. s. 33.
Spence, S.A., Brooks. D.J„ Hirsch. S.R„ Liddle, P.F„ Meehan.J•• Grasby, P.M (1997)
A P~~ study of voluntary movement in schizophrenic patients experiencing
pass1v1ty phenomena (delusion of alien control). Brain, 120, s. 1997- 2011.
Spitzer, M. (2003) . Versto6en im Scanner: Ablehnung schmerzt. Nervenheilkunde. 22,
s. 486-487. . ..
Stern, D. (1985). The Interpersonal World of the Infant. Basic Books, New York.
Taddio, A., Shah, Y„ Gilbert-MacTeod, C., Katz, J.: Conditioning and hyperalgesia in
newboms exposed to repeated heal lances. Journal of the American Medical
Association, 288, s. 857-861.
Tarr Kruger, I. (2001). Die magische Kraft der Beachtung. Herder.

136
 Indeks nazwisk

Habermas, Jurgen 123

Altmeyer, Martin 73, 91
Hainmoller, Hiltrud 97
Anderson, James 13
Hari, Riitta 31
HoJUleth, Axel 88
Babiak, Paul 83
Husserl, Edmund 126
Binkofski, Ferdinand 108
Hutchison, William 37
Buber, Martin 66, 76, 79
Butler, Juclith 76, 88
llłhardt, Franz Josef 100
Insel, Thomas 47, 81, 127
Cannon, Walter B. 84
Cierpka, Manfred 96
Conradi, Elisabeth 88 Johnson, Jeffrey 92, 115

Darwin, Karol 127, 128 Kachele, Horst 84

Dawkins, Richard 128 Kernberg, Otto von 67
Decety, Jean 38, 67, 68 Kiderlen, Elisabeth 54
Komeński, Jan, Amos 94
de Funes, Luis 57
Dimberg, Ulf 10
Dames, Martin 4 7 Le Bon, Gustave 113
Leder, Drew 100
Eisenberger, Naomi 82 Levinas, Emmanuel 88
Levi-Strauss, Claude 83
Finke, Volker 27
Freud, Zygmunt 99 Mayr, Ernst 11 7
Fryderyk II z dynastii Hohenstaufów 82 Meaney, Michael 82
Meltzoff, Andrew 44, 73
Gallese, Vittorio 48, 81, 125 Moser, Tilman 107
Gilligan, Carol 88
Goethe, Johann Wolfgang 86 Panksepp, Jaak 81
Goleman, Daniel 48, 96 Papousek, Hanus 44, 73

139
 Papousek, Mechthild 44, 73 Tarr, lrmtraud 74
Pesso, Albert 107 Theoret, Hugo 55
Pestalozzi, Jan Henryk 94

Rizzolatti, Giacomo 19, 20, 2S, 48

Umilta, Alessandra 2S, 26 Indeks rzeczowy
Schmid, Wilhelm S4 Wager, Tor 38
Schopenhauer, Artur 88 Weaver, Ian 82
Singer, Tanja 37, 74 Wicker, Bruno 36
Spencer, Herbert 127, 128 Willi, Jorg 7S
Stern, Daniel 4 7 Winnicott, Donald W. 91
Stolze, Helmut 106 Wittstein, nan 84

A 44 Brodmana 17, S7 wzgórze 37

A 4S Brodmana 17, S7 zakręt obręczy 3 7
ADD89 Broca pole patrz Pole Broca
ADHD91 Brutalność 30
a telewizja 91 a empatia S3
Afazja 62 Bruzda
Aktywność elektryczna mózgu 47 skroniowa górna (patrz Wzrokowy
Aleksytymia SS, 109 układ przetwarzania i interpretacji
Alien control 70 STS) 40, 41
Apoptoza 86 środkowa 18, 33, 41
Apraksja 62
Autodestrukcja (samounicestwienie, sa- Choreoterapia 107
mozagłada) 8S, 86 Ciało migdałowate patrz Jądro migda-
Autonomiczny układ nerwowy 84 łowate
Autyzm S4-S6, 109 Concentrative movement therapy 106
a komunikacja SS Czynność ruchowa
a teoria umysłu SS konsekwencje doznaniowe 32
a więź SS Czynnościowy rezonans magnetyczny,
a wspólna uwaga SS f-MRI 21, 22, 34, 36, 37, 40, 74, 107

Bezrobocie 83
Biologiczna samoorganizacja 118 Darwinizm 127, 128
Bó] 12, 36-38, 47, Sl, 82 genetyczny 128
a hipnoza 108 społeczny 127, 128
a izo)acja społeczna 127 Decyzji, podejmowanie 122
a miłość 74 ·· Depresja 89
antycypacja 38 DNA 128, 129
a wsparcie 4 7 Dopamina 81
endogenne opioidy 47 Dopasowanie społeczne 38, 49, S2- S3,
kora czuciowa 37 119, 122-123, 128-130
wyspa 37 Doświadczenia poza dałem 70

. · '~
141

' f·
 Jądro migdałowate 33, 65, 67, 119, 120, Manipulacja 87, 114
Doznania cielesne 34, 35, 51, 52, 69, 120, CRH 82
125 Mechanizmy hamujące 30, 70, 121 ·
124 stresu 82, 118
Język (patrz także Mowa) 28 Media (patrz także Przemysł medialny) 3 I
w psychoterapii 102 Gestykulacja 60
Gesty reprezentujące (patrz także Mowa) joint attention 13 Medycyna 98-101
wyobra±enia 40
59, 60 psychosomatyczna 109
Dyskryminacja 83
Mięsień
Gimnastyka rytmiczna 107 Katastrofy 31
jarzmowy większy IO
EEG patrz Akcywność elektryczna mózgu Glutamat 86 Komórlci
marszczący brwi IO
Efekt kameleona 73 Grupa społeczna 112 czuciowe 33
Miłość 72, 74, 76, 77
Ego shooter 91 nacisk 115 ruchowe patrz Neurony ruchowe
a ból 74
Elektryczna aktyWność mózgu patrz Ak- Gry komputerowe 31, 91- 92 sensoryczne patrz Kom6rlci czuciowe
a choroba somatyczna 77·
tywność elektryczna mózgu a przemoc 31, 91- 92 Komunikacja 47, 70, 120
a zaburzenia psychiczne 77
Emisyjna tomografia pozytronowa, PET ego shooter 91 a autyzm 54, 56
Mimika 38, 46
21, 34, 40 Gwałtowny przyrost słownictwa 61 spontaniczna 39
Cyrus cinguli patrz Zakręt obręczy Mirror neurons 21
Emocje 33, 67, 106, 107, 125 utrudniona 54
Mniejszości 83
trudności z odczuwaniem 109 zdolności 90
Mobbing 15, 81, 82, 83
trudności :ze spostrzeganiem I 09 Konflikt 96 Modelowanie 93, 126
Emocjonalne zara±anie 12 Hamujący system neurobiologiczny 30, Kontrola impulsów 121
Motoneurony patrz Neurony ruchowe
Enwtional contagion 12 121 Konzentrative bewegungstherapie, ktb 106
Mowa 22, 58, 126, 127
Empatia 37, 90 Hid.den condition 25, 103 Kora
a autyzm 55
a brutalność 53 Hipnoza 108 ciemieniowa
a działanie 57
korelaty neurobiologiczne 38 a ból I08 dolna 33, 35, 40, 41, 63, 67, 69, 71,
afazja 62
korygowanie deficytów 96 a reakcja psychotyczna 108 120, 124
a muzyka 64
nabywanie 53 Honnon czołowa 33, 70
stresu 84 apraksja 62
w pracy 112 mechanizmy hamujące 70, 121
wytwarzający kortykotropinę 82 a zabawa 61
zakłócenia 53, 96 naśladowanie 70
okolica ruchowa 57
Endogenne opioidy 47, 81 czuciowa 18, 33, 120
rozwój 59-61
Environmental dependency syndrome 70 a ból 37
specyficzne zaburzenie 55
Etyczne postawy 114 Identyfikacja 98 pierwotna 33
wyobrażenia działań 63
Etyka 115 1-identity 49 przedruchowa 17, 18, 29, 30, 33, 40,
zaburzenia 62
Eurytmika 207, 209 Jmjcacja (patrz także NaśJadowanie) 50, 41, 60, 63, 108, 109, 119, 124
Mowa ciała 38, 42, 51, 65
Ewolucja 124, 127- 128 70 dolna 67, 69, 124
a zakochanie 73, 78
Imitative behavior syndrom 70 motoryczna patrz Kora ruchowa
w psychoterapii 102
FS 17, 57 Insula patrz Wyspa ruchowa 17, 18, 33
Musculus corrugator superdlli 10
Filmy Inteligencja emocjonalna 47-49 pierwszorzędowa 108
Musculus zygomaticus major 1O
a przemoc 31 rozwój 95 somatosensoryczna patrz Kora czu- Muzyka 64 ·
Fittness 128 Intersubiektywna przestrzeń 125- 126 ciowa
Muzykoterapia 107
Flirt 72, 73, 74, Intersubiektywność bez podmiotów 48 wzrokowa 40, 41 Myśl o działaniu (patrz także Wyobra-
f-MRI patrz Czynnościowy rezonans Intersubjectivity without subjects 48 Kortykotropina 82 żenia działania) 19, 30
magnetyczny Intuicja 23-29, 35, 37, 58 Kortyzol 86
a racjonalny osąd 34 KTB I06 Nadpobudliwość psychoruchowa z zabu-
Genetyczne wyposażenie patrz Wypo- Izolacja społeczna (patrz także Wy- Kultura 126 rzeniami koncentracji uwagi, ADHD
sa±enie genetyczne kluczenie ze społeczności, Mobbing)
a telewizja 91
Geny 90, 118, 128 81, 83
Lekarz 98-101 Napięcie 28, 29
a rozwój 46 a ból 127

142 143
Narkotyki 68, 70 emocjonalny mózgu 37, 39, 65, 107, Propriocepcja 33, 35 Rozwój
Narodowy socjalizm 114 109, 120 Przeciwprzeniesienie 98 a doświadczenia międzyludzkie 46
Naśladowanie 51 , 70, 121 a empatia 37 Przedwerbalna faza rozwoju 59 a geny 46
a autyzm 55 a współczucie 37 Przemoc 86, 87, 91, 92, 96, 115 a styl życia 46
mowy 57, 60 a inteligencja emocjonalna 95 Różnicowanie ja od nie-ja 68, 69
spontaniczne 55
zaburzenia 70 czuciowy patrz Pole Wernickego a modele zachowań 92 a hipnoza 108
ofiara 86 zakłócone 69
Nauczanie 93, 94, 95 ruchowy patrz Pole Broca
przez działanie 94 nagrody 122 w komputerze 91, 92, 115 Ruchy
Nauczyciel 93, 95 odrazy /obrzydzenia 36 w telewizji 91, 92, 115 dowolne 19
Neurony uszkodzenie 36 Przemysł medialny 32 oczu 42
lustrzane 21, 41 Out of body experience 70 Przeniesienie 98 Rzutowanie 75
definicja 21 Przenoszenie uczuć 12
ograniczenia czynnościowe 56 Pacjent 99 Przetrwanie 128
planujące działania 17-20, 25, 26, 29, Pain matrix 3 7 Przynależność społeczna 81 Samobójstwo 86, 87
30, 34, 35, 40, 57, 69, 109 Panika 113 Przystosowanie 128 a ustawienia rodzinne 108
przedruchowe 103, 108 Parasympatyczny układnerwowy patrz Przywspółczulny układ nerwowy 84 Samcxx:ena 90
dezakrywacja 31 nerwowy
Przywspółczulny układ Psychoanaliza 98 Samoorganizacja 118, 122, 123
ruchowe (patrz także Motoneurony) PET patrz Emisyjna tomografia pozy- Psychologia Samounicestwienie patrz Autodestrukcja
17-19, 29, 60, 109 tronowa 21 głębi 98 Schemat 52, 75, 76
tłumu 113-114 doświadczeń 52,
Niemowlę 44, 45, 46, 70, 73, 78, 81, 121 Pierwotna kora czuciowa 33
Niewidomi 46, 5 7 PISA 90, 93 Psychoterapia 28, 98- 106 interpretacyjny 28
Noworodek 44, 47, 81, 90, 121 Pismo 126 odzwierciedlająca 109 roli 112
Płaty skuteczność 101 ruchowy 22
Psychoza (patrz także Zaburzenia psy- zachowań 52
Objawy ciemieniowe (patrz także Kora cie-
kontekst 1OO mieniowa) 18, 41 chotyczne) 70 Schizofrenia 121
Obserwacja 40, 50, 58 czołowe (patrz także Kora czołowa) 18, Sekwencja
Radzenie sobie z emocjami 93, 104 doznań 33, 126
a terapia neurologiczna 108 30, 41, 121-123
Reakcja działań /czynności /ruchów /zachowań
Obszar znaczeniowy 15, 16, 26, 124, skroniowe 18, 40, 41
125 potyliczne 18, 40 alarmowa 84 25,26,30,31,49,50, 52, 62,84,124,
a wykluczenie społeczne 80 Poczucie własnej wartości 86, 89, 100 obrzydzenia 36 126
Oczu ruchy 42-43 Podejmowanie decyzji 122, 123 psychotyczna 108 interakcji 49
Odzwierciedlanie Podprogowa stresowa 24, 82, 85 niewidoczne fragmenty 49
nieumiejętność 104 informacja 99 wycofania 81 Shared manifold 81
przeciwstawianie się 114 stymulacja 11 Relacja międzyludzka 46, 48, 90, 93, 119, Shared meaningful intersubjective space 125
uzupełniające 104 Podprogowe wrażenia 26 127 S-identity 48, 49
w psychoterapii 98 Pole a mowa 60, 61 Skrypt 52
a oksytocyna 45 Splątanie 68
OECD 90 Broca 17, 57, 63
Reprezentacja Społeczne
Ofiara przemocy 86 Wernickego 63
Oksytocyna 45, 81 Postawy etyczne 114 człowieka 66, 67, 71 dopasowanie 38, 49, 52-53, 119, 122-
Osobowość psychotyczna 83 Poznawczo-behawioralna terapia 98 ja 66, 67 -123, 128- 130
Ośrodek Praksja 62 przedmiotów 49 unicestwienie 15
b6lu 37, 74, 82 Prawa człowieka 87 Rezonans Spostrzeganie międzyludzkie 66
magnetyczny 21, 22, 82 Stałość obiektu 49
a izolacja społeczna 12 7 Praworęczność 60
Broca patrz Pole Broca Procedura nieruchomej twarzy 4 7, 78, 81 neurobiologiczny 21 Stili face procedure 47

144 145
Strach 24, 28, 29, 67, 68, 119 własna (osobista) 49, 76, 77, 112, 113 Wsparcie 81 a mowa 61
Stres 28, 29 Traumatyczne doświadczenia, trauma a ból 47 w odzwierciedlanie 46, 48
hormony 84 86, 87, 119 Wspólna różnorodność 81 zaburzenia
przewlekły 85 Trendy społeczne 113 Wspólna uwaga 13, 42, 48 jedzenia 89
redukcja 100 a autyzm 55 lękowe 89
Stresowa reakcja 24 Uczenie się 29, 92 a wykluczenie społeczne 80 osobowości z pogranicza 89
STS patrz Wzrokowy układ przetwarza- przez modelowanie 93, 94, 126 a zakochanie 73, 78 psychiczne 89
nia i interpretacji Udar 108 Współczucie 37 a miłość 77
Stymulacja podprogowa 11 oorodek obrzydzenia 36 Współczulny układ nerwowy 84 psychosomatyczne 89
Sulcus Układ . Wycofanie emocjonalne 48, 81 psychotyczne 68
centralis patrz Bruzda środkowa interpretacyjny 24 Wykluczenie ze społeczności (patrz także a różnicowanie ja od nie-ja 68
temporalis superior patrz Wzrokowy przedruchowy 22 Izolacja społeczna, Mobbing) 80, 82, związane z zależnością od otoczenia 70
układ przetwarzania i interpretacji Unicestwienie społeczne 15 83, 127 związane z naśladowaniem 70
STS Urojenia owładnięcia i oddziaływania a ból 127 zaburzenie autystyczne patrz Autyzm
Sumienie społeczne 18 70 a śmierć 80 55, 56, 109
Survival 128 Ustawienia (rodzinne) 107, 108 bezrobocie 83 zachowania
Sympatyczny układ nerwowy patrz a samobójstwa 108 emerytura 83 autystyczne patrz Autyzm
Współczulny układ nerwowy Utajona mniejszości 83 konsumenckie 114
Szczelina podłużna mózgu 37 pewność 25 Wyobrażenia masowe 114
Szkoła 89, 92-97 wiedza 24 doznańcielesnych 40 przywódcze 112
założenia 24 /akcji 22, 30, 63
działania zapach 36
Śmierć 96 Uwaga patrz W spólna uwaga a mowa 63 zakręt obręczy 33, 37, 65, 67, 120; 125
a wykluczenie społeczne 80 Uzależni e nie 86 Wyposażenie genetyczne 44, 45 a ból 37
neuronów 86 Wyraz twarzy 51, 109 a emocje 37
psychogenna 84 Vocabulary burst 61 naśladowanie 44 Zakochani 45, 71, 72
Świadomość 26 Voodoo 15, 83 Wyrazy dźwiękonaśladowcze (patrz tak- a ból 74
że Mowa) 59, 60 Zarażanie emocjonalne 12, 85

Tabu 84 Wewnętrzny Wyspa 33, 36, 65, 67 Zaraźliwe ziewanie 13

Teońa umysłu 14, 15, 39 model działań 52 a ból 37 Zasada

a autyzm 55 obraz Wzgórze dialogiczna 76, 79
Terapia drugiej osoby 75, 124 a ból 37 przypadkowości 117
głosem 107 siebie 124 Wzrokowe sygnały 51, 52 wzajemności 77
poznawczo-behawioralna 98 reprezentacje 124 postawa ciała 51 zaufanie 85, 100, 125
rodzinna 79 człowieka 66 ruchy głowy i tułowia 51 Zdolności
ruchem 106 ja 66 spojrzenia 51 komunikacyjne 90
skuteczność 101 Więź 42, 45, 46, 47, 48, 127 wyraz twarzy 51 telepatyczne 27
tańcem 107 a autyzm 55 Wzrokowy układ przetwarzania i inter- uczenia się 29
Theory of mind 15, 39 a endogenne opioidy 4 7 pretacji STS 40, 41, 42, 51, 65, 78 Zespoły neuropsychiatryczne 56

Tomografia pozytronowa, PET 21 a oksytocyna 45 Zespół deficytu uwagi ADD 89

Tożsamość a wzmacnianie 122 zabawa 45, 50, 54 Ziewanie 13

a nacisk społeczny 115 Wokalizacja 59
odzwierciedlanie 105 Wolna wola 120-123
pomieszanie 68 a płaty czołowe 121-123
społeczna 48, 49, 112, 113 Wrażenia podprogowe 26

146