Ֆոլա՞տ, թե՞ ֆոլաթթու. Հանրային առողջապահության մարտահրավեր.

Նոր բացահայտումներ
Գոհար Ջրբաշյան

Բովանդակություն
Սինթետիկ ֆոլաթթվի մոլեկուլները ֆոլատի մետաբոլիկ շղթայում «մրցակցային առավելություն» ունեն .... 4
Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունը կրծքի կաթի մեջ և նորածնի պորտալարի արյան շիճուկում .... 5
Ֆոլաթթվի նույնիսկ ցածր դեղաչափերով կանոնավոր ընդունելը երկարաժամկետում համարժեք է բարձր
դեղաչափերով այն ընդունելուն.......................................................................................................................................... 6
Սեռահասունացման ընթացքում ֆոլաթթվով հարուստ սննդակարգը հանգեցնում է ապագա սերնդի
ֆենոտիպային փոփոխությունների ................................................................................................................................... 7
Ֆոլաթթվի հակացուցումները և դեղերի փոխազդեցությունը ...................................................................................... 8
MTHFR գենի մուտացիայի կրկնապատկում ֆոլաթթվի հավելումների կիրառումից հետո ................................. 8
Ֆոլաթթուն գոյատևման առավելություն է տալիս առկա նորագոյացություններին ............................................... 9
Ֆոլաթթվի գերդոզավորման անխուսափելիությունը .................................................................................................. 10
Արյան շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայության գրեթե համընդգրկուն տարածվածությունն
ԱՄՆ-ում ................................................................................................................................................................................. 11
Ֆոլաթթվի ներգրավմամբ կլինիկական փորձարկումների որոշ արդյունքներ ..................................................... 13
Բնական ֆոլատներ պարունակող սննդի բարերար աղդեցությունը ....................................................................... 16
Ֆոլատ համարժեքի օրական ընդունման չափաբաժնի վերանայումը D-A-CH երկրներում .............................. 17
Մեծ Բրիտանիայում սննդի ֆոլաթթվով հարստացման 17-ամյա քննարկումները .............................................. 17
Ֆոլատ համարժեքների օրական հանձնարարելի («ռեֆերենս») չափաբաժինները ............................................. 18
Նյարդային խողովակի արատների (ՆԽԱ) ամերիկյան ոդիսականը ....................................................................... 20
Վերջաբանի փոխարեն ....................................................................................................................................................... 22

Հապավումներ
ԱԹՉ առավելագույն թույլատրելի չափաբաժին
ԱՀԿ ՄԱԿ-ի Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն
ՀՕՉ հանձնարարելի օրական չափաբաժին
ՆԽԱ նյարդային խողովակի արատներ
ՉՖ չմետաբոլացված ֆոլաթթու
ՉՀՉԿ չհղի և չկերակրող
ՍՄԿ սնուցիչի միջին կարիք
ՍԱԿ սնուցիչի անհատական կարիք
ՄԱԿ Միացյալ ազգերի կազմակերպություն
ՊԳԿ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություն
ՊԴՎ ԱՄՆ Պարենի և դեղերի վարչություն
ՖԿՍ ֆոլատ կապող սպիտակուց

1 
 Առանց սինթետիկ ֆոլաթթվի պատշաճ կլինիկական փորձարկում
իրականացնելու, ԱՄՆ Պարենի և դեղերի վարչությունը (ՊԴՎ)
պարտադրել է (1998թ.) Միացյալ Նահանգներում ալյուրից
պատրաստված սննդամթերքը հարստացնել ֆոլաթթվով
(պտերիլգլուտամիկ թթու, pteroylglutamic acid), մի նյութ, որը
բնամթերքի մեջ չկա: Փաստարկն այն էր, որ վաղ հղիության
շրջանում ընդունած ֆոլաթթուն կարող է զգալիորեն նվազեցնել
նյարդային խողովակի արատները (ՆԽԱ) նորածինների մոտ [1]:
Ալյուրի ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացման համաշխարհային
պրակտիկայում առավելագույնը հնարավոր է եղել «կանխել» ՆԽԱ
դեպքերի 50%: Չակերտների օգտագործումը պայմանավորված է
այն հանգամանքով, որ այլուրի պարտադիր հարստացում
իրականացնող երկրներում ՆԽԱ տարածվածության կրճատումը բացառապես ալյուրի
հարստացմանը վերագրելու համար պատշաճ կլինիկական հետազոտություններ չկան և չեն էլ
կարող լինել: Բանն այն է, որ այլուրի պարտադիր հարստացում իրականացման դեպքում ֆոլաթթվի
հետևանքների ապացուցողական բժշկության սկզբունքներին համապատասխանող որևէ
հետազոտություն հնարավոր չէ անել, այն պարզ պատճառով, որ համեմատելու համար հսկիչ խումբ
հնարավոր չէ գտնել:
Առավելագույնը, որ հնարավոր է անել, դա պարտադիր հարստացումից առաջ և հետո ՆԽԱ
տարածվածության ցուցանիշերի համեմատությունն է, ինչը կամայական բուժական/կանխարգելման
արդյունավետության վարկածի հավաստիությունը շատ խոցելի է դարձնում: Այնուամենայնիվ,
տարբեր երկրներում ֆոլաթթվով ալյուրի պարտադիր հարստացումից հետո ՆԽԱ-ն պակասել է
առավելագույնը 40-50%-ով: Այսինքն` Հայաստանում տարեկան մոտ 80 դեպքից լավագույն դեպքում
հնարավոր կլինի «կանխել» ՆԽԱ-ի ամենաշատը 30-40 դեպքը: Եթե հաշվի առնենք, որ սննդի
հարստացումից հետո ԱՄՆ-ում ՆԽԱ ցուցանիշը կրճատվել է մոտ 30%-ով (այն էլ հիմնականում
կամավոր հարստացման ժամանակ և գլխավորապես հիսպանիկների շրջանում), ապա շատ ավելի
իրատեսական է, որ Հայաստանում գուցե հնարավոր լինի հասնել ՆԽԱ նվազման ոչ ավելի քան
տարեկան 25-30 դեպք: Այս իրավիճակում, Հայաստանում յուրաքանչյուր «կանխված» ՆԽԱ դիմաց
սինթետիկ ֆոլաթթվի ազդեցությանն է ենթարկվելու գրեթե 75000-120000 մարդ: Հիշեցնենք, որ
ֆոլաթթուն ինչպես նաև երկաթ պարունակող համակցություններն ու ցիանոկոբալամինը (վիտամին
B12) Հայաստանի հիմնական դեղերի ցանկում գրանցված են որպես հակասակավարյունության
դեղեր՝ 64 համարի տակ [2]:
Բնական ֆոլատի նյութափոխանակությունից տարբերվող փուլեր անցնելուց հետո,
այնուամենայնիվ, սինթետիկ ֆոլաթթուն ձևափոխվում է մարմնի համար պիտանի տեսակի ֆոլատի
և օգտագործվում մարմնի կողմից: Դրա, էժանության, ինչպես նաև կայուն միացություն (ֆոլաթթուն
լիովին օքսիդացած է ի տարբերություն հակաօքսիդանտ բնական ֆոլատի) լինելու շնորհիվ,
ֆոլաթթուն օգտագործվում է սննդի հարստացման համար, ինչպես նաև սննդային հավելումներում:
Սակայն, բազմաթիվ հետազոտություններով պարզվել է ֆոլաթթվի նույնիսկ առավելագույն
անվտանգ չափաբաժնից (1000մկգ) ցածր քանակով ընդունելու բացասական հետևանքները: Հայտնի
է, որ օրական շեմային 200մկգ-ից ավել ընդունած ֆոլաթթվի չմետաբոլացված մասը հայտնվում է
արյան շրջանառության համակարգում և ֆոլաթթվի կանոնավոր սպառումը հանգեցում է
կուտակային ազդեցության: Լյարդի միջինից ցածր գործունեություն ունեցողների մոտ
չմետաբոլացված ֆոլաթթվի արյան շրջանառության մեջ հայտնվելու շեմը միջին 200մկգ-ից ցածր
կլինի: Այնպես, որ ինչ-որ ժամանակ անց մարդու օրգանիզմում կարող է հայտնվել այնքան
չմետաբոլացված ֆոլաթթու, որը համարժեք կլինի շատ բարձր չափաբաժնով ընդունած ֆոլաթթվի
հետևանքով կուտակվածին: Փաստն այն է, որ ԱՄՆ-ում պարտադիր հարստացման մեկնարկից 17
տարի անց իրավիճակը հենց այդպիսին է՝ արյան շիճուկի մեջ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի միջին
քանակը 2,5 անգամ ավելի է քան նախքան հարստացումը, ճիշտ նույն հարաբերակցությունն է, ինչ 10
անգամ հանձնարարելի օրական չափաբաժինը գերազանցող քանակն ընդունածների մոտ: Նշենք, որ
ԱՄՆ Առողջապահության և սոցիալական ծառայությունների նախարարության Սննդային
2 
հավելումների գրասենյակի պատասխանատուներն ընդունում են, որ «քիչ բան է հայտնի ֆոլաթթվի
բարձր չափաքանակների երեխաների վրա ունեցած երկարաժամկետ հետևանքների մասին»: Մեծ
Բրիտանիայի «Առողջապահության, սոցիալական ծառայությունների և հանրային անվտանգության
դեպարտամենտը» ևս համոզված է, որ «չմետաբոլացված ֆոլաթթվի երկարաժամկետ
կենսաբանական ազդեցությունները մարդկանց վրա անհայտ են»: Ավելին, կան բազմաթիվ
առողջական վիճակներ, որոնց դեպքում հակացուցված է ֆոլաթթվի և/կամ երկաթի ընդունումը:
Անվտանգության կապակցությամբ ունեցած մտահոգություններն էին պատճառը, որ Դանիան
դադարեցրեց երկաթի միացությամբ ալյուրի հարստացումը 1987թ. [3, 4], իսկ Շվեդիան՝ 1994թ. [5]:
Ողջ Եվրոպայում ալյուրը ֆոլաթթվով և երկաթով պարտադիր հարստացնում են միայն Մոլդովան և
Կոսովոն, իսկ բազմամյա քննարկումներից և հետազոտություններից հետո Մեծ Բրիտանիան մինչ
օրս ֆոլաթթվով չի հարստացնում ալյուրը [6]: Հատկանշական է նաև, որ ալյուրը ֆոլաթթվով
պարտադիր հարստացնելու ծրագիրը երկարամյա քննարկումներից հետո այդպես էլ չընդունվեց և
Իռլանդիայում և Նոր Զելանդիայում: Ի դեպ, Նոր Զելանդիայում այն չընդունվեց հացթուխների
բողոքի արշավներից հետո: ԶԼՄ-ները բազմաթիվ մտահոգություններ էին բարձրացրել ֆոլաթթվով
ալյուրի հարստացման անվտանգության կապակցությամբ: Որպես հետևանք, ծրագիրը սառեցվեց ու
մինչ օրս չեն վերսկսում այդ հարցի քննարկումները [7, 8, 9]:
Այն զարգացած երկրներում, որտեղ ալյուրը պարտադիր հարստացնում են, գործում են
հիվանդությունների վաղաժամ հայտնաբերմանն ուղղված համընդգրկուն սքրինինգային լուրջ
ծրագրեր, որոնց միջոցով մշտական մոնիտորինգ է իրականացվում հիվանդությունների վաղ
հայտնաբերման և ալյուրի պարտադիր հարստացման հնարավոր բացասական ազդեցությունները
նվազեցնելու համար: Դա վերաբերվում է նաև քաղցկեղին, որը վաղ փուլերում հայտնաբերելու
դեպքում, կարելի է ասել, բուժելի է: Սակայն, դրա հետ մեկտեղ, ԱՄՆ-ի նման զարգացած երկրում
պարտավորություն չկա նշել հղիության արհեստական ընդհատման պատճառը և թե արդյոք 2011թ.
իրականացված 1,1 մլն աբորտներից [10] (կամ բոլոր հղիությունների 16.9%-ը [11]) քանի՞սն էին
պայմանավորված ՆԽԱ-ով և արդյո՞ք այդպիսիք հաշվառվել են ՆԽԱ վիճակագրության մեջ, հայտնի
չէ: Նշենք, որ Մեծ Բրիտանիայի և Եվրամիության համապատասխան կառույցներն ընդունում են, որ
նաև այդ պատճառով չեն կարողանում ՆԽԱ լիարժեք հաշվառում իրականացնել: Այդ դեպքում,
ինչպե՞ս կարելի է պնդել թե ՆԽԱ ցուցանիշները կրճատվել են և այն էլ ինչ-որ կոնկրետ տոկոսով:
2008 թ.-ին, Եվրոպական «Սննդի անվտանգության գործակալության» (European Food Safety Authority
- EFSA) աշխատանքային խումբը գնահատելով թե արդյո՞ք ֆոլաթթուն կարող է պատճառել քաղցկեղ,
հատկապես կոլոռեկտալ քաղցկեղ, եզրակացրել է. «ներկայումս բավարար տվյալներ չկան
հիմնավորելու այդ կապը, սակայն չկան նաև այդ ռիսկը վստահորեն բացառելու ապացույցները»:
Զեկույցը նշում է, որ քիչ երկրներ ունեն ազգային համակարգեր ՆԽԱ բոլոր հղիությունները, այդ
թվում ընդհատվածները հաշվառելու համար: Անհրաժեշտ է ջանքեր գործադրել ՆԽԱ
արձանագրումը բարելավելու համար, որպեսզի ՆԽԱ տուժած հղիությունների տվյալները հուսալի
լինեն: Քաղցկեղի ռիսկի հետ կապված անորոշություններն ընդգծում են մոնիտորինգի
համակարգերի ստեղծման կարևորությունը՝ գնահատելու համար ֆոլաթթվի (հարստացված սննդից
և հավելումներից) ընդունումը, ֆոլատի կարգավիճակը, և քաղցկեղի դեպքերը: Բացի այդ, կարևոր է
նաև ունենալ հուսալի մոնիտորինգի համակարգեր ՆԽԱ-ների համար: Նաև շատ կարևոր է
տարբերակել տարբեր աղբյուրներից ստացվող ֆոլաթթուն՝ հարստացված սննդից և հավելումներից,
քանի որ ֆարմակոկինետիկան (pharmacokinetics) կարող է տարբերվել կախված կիրառման ձևից և
դեղաչափից [12]:
Ալյուրի պարտադիր հարստացման դեպքում վտանգի տակ են հայտնվելու առողջական տարբեր
խնդիրներ, հատկապես քաղցկեղ ունեցողները: Հայաստանում, 2013թ.-ին կյանքում առաջին անգամ
հաստատված ախտորոշումով և ուռուցքաբանական հիմնարկներում գրանցված (չարորակ)
նորագոյացություններով հիվանդների թիվը մինչև 15 տարեկան երեխաների շրջանում եղել է (48) 380
և 15-ից բարձր տարիքի անձանց շրջանում (7911) 9663 նոր դեպք: Տարեվերջին ուռուցքաբանական
հիմնարկներում դիսպանսերային հսկողության տակ գտնվող հիվանդների թիվը եղել է 36660 [13]:
(էջեր՝ 30, 34, 94): Մտածելն անգամ սարսափելի է, թե ինչ վտանգավոր վիճակում կհայտնվեն

3 
տարեկան այդ ավելի քան 10000 հոգուց մի քանի հարյուրը` միայն այն պատճառով, որ նրանց
մարմնում արդեն առաջացած քաղցկեղի շատ արագ տեմպերով աճը դրդող չմետաբոլացված
ֆոլաթթու կլինի: Իսկ գուցե և մի քանի հազա՞րը… Որևէ մեկը կարո՞ղ է վստահաբար պնդել, թե դա չի
կարող լինել: Երեխաները և տարեցներն առանձնակի ռիսկի կենթարկվեն, քանի որ եթե առաջին
դեպքում միավոր քաշի դիմաց երեխաները շատ են ուտում և, հատկապես, հացաբուլկեղեն, ապա
ծերերի պարագայում հացը նրանցից շատերի հիմնական սնունդն է, ինչ արդյունքում էլ ավելի մեծ
քանակով չմետաբոլացված ֆոլաթթու է հայտնվելու նրանց արյան մեջ: Այս մտահոգությունը
պայմանավորված է առաջին հերթին նրանով, որ քաղցկեղն ինկուբացիոն շրջան ունի և բավական
երկար ժամանակ կլինիկորեն չի արտահայտվում: Երկրորդ, սկրինինգային համընդգրկուն ծրագրեր
Հայաստանում չկան, դրանք վաղ նախաքաղցկեղային շրջանում հայտնաբերելու համար, և,
ցավալիորեն, որպես կանոն Հայաստանում բժշկական հետազոտությունների չեն գնում մինչև
«դանակը ոսկորին չհասնի»: Այնինչ, ֆոլաթթուն նպաստում է արդեն առաջացած ուռուցքների արագ
աճին:
Բնական ֆոլատների և սինթետիկ ֆոլաթթվի տարբերությունների, ֆոլաթթվի վնասների, և բնական
ֆոլատներով հարուստ բնամթերքների մասին մանրամասներ ներկայացվել է «Հետքի» (փետրվարի
23, 24, 27, 2015թ.) «Ֆոլա՞տ, թե՞ ֆոլաթթու. Հանրային առողջապահության մարտահրավեր»
հոդվածում [14], որի լույս տեսնելուց հետո արված բացահայտումների մի ծաղկաքաղ ներկայացնում
ենք սեփական և իր հարազատների առողջությամբ մտահոգ ընթերցողի ուշադրությանը:

Սինթետիկ ֆոլաթթվի մոլեկուլները ֆոլատի մետաբոլիկ շղթայում

«մրցակցային առավելություն» ունեն
Ֆոլաթթուն լիովին սինթետիկ նյութ է, արդյոք որևէ վնաս չի՞ տալիս առողջությանը: Եկեք դիտարկենք
մի բաղադրյալ նյութ, որը հայտնի մարդասպան է. ածխածնի օքսիդը (Carbon Monoxide): Ածխածնի
օքսիդը սպանում է, քանի որ այն առաջնահերթ (preferentially) է միավորվում հեմոգլոբինի հետ՝ 210
անգամ ավելի ուժեղ, քան թթվածինը [15]: Սա նշանակում է, որ ածխածնի օքսիդի առկայության
դեպքում ձեր հեմոգլոբինը չի կարող ամուր միանալ թթվածին: Որքան բարձր է ածխածնի օքսիդի
խտությունը, այնքան պակաս թթվածին է կապում հեմոգլոբինը՝ առաջացնելով թթվածնի դեֆիցիտ և
բջիջների մահ:
Արդյո՞ք ֆոլաթթուն նույն բանն է անում: Այո, եթե դուք ուսումնասիրեք, թե ինչպես է ֆոլաթթուն
միավորվում մարդու մարմնի ֆոլատ կապող (միացություն կազմող) սպիտակուցների (որոնք
իրականացնում են ֆոլատի շրջապտույտը մարդու մարմնում և կրծքի կաթում) և ֆոլատի
ռեցեպտորների հետ (folate receptors – որոնք քաշում են ֆոլատը դեպի բջջի ներսը և դուրս մղում այն
արյան մեջ): Ֆոլաթթուն ևս առաջնահերթ է միանում ֆոլատ կապող սպիտակուցների և ֆոլատի
ռեցեպտորների հետ: Սա նշանակում է, որ մարմնի ֆոլատին միացող սպիտակուցները և ֆոլատի
ռեցեպտորները, որոնք նախատեսված են բնական ֆոլատի հետ միանալու համար, ավելի
հավանական է, որ միանան սինթետիկ ֆոլաթթին: Ի՞նչ է տեղի ունենում արյան մեջ շրջանառող
ֆոլաթթվի հետ: Ֆոլաթթուն, ի վերջո, ձևափոխվում է ֆոլատի, բայց դա շատ երկար է տևում, և
կախված է այլ սնուցիչների առկայությունից ու հասանելիությունից և պատշաճ գործող ֆոլատ
ձևափոխող (դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազի, Dihydrofolate reductase - DHFR) ֆերմենտների
ակտիվության աստիճանից: Խնդիրն այն է, որ մինչ ֆոլաթթուն շրջանառում է, այն միանում է ֆոլատ
կապող սպիտակուցների և ֆոլատ ռեցեպտորների հետ, այդպիսով նվազեցնելով ակտիվ բնական
ֆոլատի հնարավորությունը [16]:
«Սնուցման տարեկան տեսություն» (Annual Review of Nutrition) ամսագիրը 1990թ. հրապարակել է մի
հոդված որը նշում է. «ֆոլատներ կապող ամուր կապակցության (high-affinity) սպիտակուցների մի
մեծ խումբ, գերադասորեն և ավելի ամուր կապով միանում են ֆոլաթթվի հետ ի համեմատ
ձևափոխված ֆոլատների (reduced folates – ֆոլաթթվի ձևափոխումից ստացված օգտագործելի
տեսակների ֆոլատներ): Ամուր կապեր ստեղծող լուծվող սպիտակուցների տարատեսակները առկա
են շիճուկի և կրծքի կաթի մեջ: Ֆոլատ կապող սպիտակուցները ծառայում են ձևափոխված
ֆոլատների միացությունները կաթի մեջ կուտակելուն և կայունացնելուն: Նրանք կարող են նաև
4 
հեշտացնել ֆոլատների կլանումը նորածինների աղիքային լորձաթաղանթի (mucosa) կողմից: Եթե
ֆոլատի հետ ամուր կապեր/միացություններ ստեղծող սպիտակուցները միավորված են սինթետիկ և
ոչ ակտիվ ֆոլաթթվին, դրանից ի՞նչ օգուտ կա զարգացող երեխայի համար: Իրականում, սա
նշանակում է, որ կարող է վնաս լինել, քանի որ ԴՆԹ արտադրելու, մեթիլացիան հավասարակշռելու
և երեխայի նյարդային համակարգի զարգացմանը աջակցելու համար ձևափոխված ֆոլատներ են
անհրաժեշտ: Այնինչ երեխան չի ստանում դրանք, քանի որ ֆոլատ կապող սպիտակուցներին
ֆոլատների փոխարեն առաջնահերթորեն միացած են ֆոլաթթվի մոլեկուլների հետ, որոնք վնասում
են երեխայի աղիների նուրբ և գերզգայուն լորձաթաղանթը: Սա նվազագույնը երեխայի մոտ դրդելու
է թուլացած աղիքային համակարգ, որի պատճառով սննդային ալերգիաները միանշանակ աճելու են
[17]: Հատուկ ընդգծենք, որ սինթետիկ ֆոլաթթվի ջրում վատ լուծվող, լիովին օքսիդացած
մոլեկուլները բյուրեղային կառուցվածք ունեն [18], ինչն ինքնին լորձաթաղանթի վնասման դրդիչ է:
Նույն պրոցեսներն ընթանում են բոլորի մոտ, անկախ տարիքից, քանի, որ մարդու բջիջներն
անընդհատ թարմանում, վերարտադրվում են:
Այսպիսով, սինթետիկ ֆոլաթթվի մոլեկուլներն ունենում են «մրցակցային առավելություն» ֆոլատ
ռեցեպտորների, տեղափոխողների, տետրահիդրոֆոլատ ռեդուկտազ ֆերմենտի մոլեկուլների հետ
միավորվելու և նյութափոխանակության բոլոր
փուլերին մասնակցելու համար, արգելակելով բնական
ֆոլատների մասնակցությունն այդ ցիկլերին: Բջիջների
մեծ մասը ստանում է անհրաժեշտ ֆոլատը անիոնային
ուղով, որը կոչվում է ձևափոխված ֆոլատ կրիչ (reduced
folate carrier), որը թույլ կապակցություն ունի ֆոլատի
հետ: Այսպիսով, նորմալ բջիջների մեջ գոյություն ունեն
շատ քիչ կամ բոլորովին չարտահայտված ֆոլատի
ռեցեպտորներ: Փոխարենը, այն բջիջները, որոնք ունեն
շատ ֆոլատի անհրաժեշտություն, օրինակ,
քաղցկեղային բջիջները կամ սաղմի բջիջները, ֆոլատ
Ֆոլաթթվի մոլեկուլը ֆոլատ ռեցեպտորի ռեցեպտորների հետ ուժեղ կապ ունեն [19, 20]:
կապող գրպանիկում:  Այսպիսով, ֆոլատ ռեցեպտորները մեծամասամբ
արտահատված են քաղցկեղային բջիջներում և
ֆոլաթթուն նախապատվորեն զավթում, գրավում է ֆոլատ ռեցեպտորների մարմնի ռեսուրսները,
զրկելով բնական ֆոլատին նորմալ բջջային գործընթացներին մասնակցելու հնարավորությունից:

Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունը կրծքի կաթի մեջ և

նորածնի պորտալարի արյան շիճուկում
Չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվում է ոչ միայն մոր արյան պլազմայում այլև, ինչպես պարզվում
է կրծքի կաթի մեջ, ինչպես նաև նորածնի պորտալարի արյան շիճուկում:
Հետազոտվել է չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունը հասուն և վաղաժամ ծնված նորածինների
պորտալարի շիճուկում: Ծննդյան օրը չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է բոլոր (n=11)
նորածինների մոտ: Կրկնակի հետզոտության համար հաջորդ անգամ շիճուկի նմուշ (n=9) վերցվել է
4 օր անց կաթնային խառնուրդով սնված երեխաներից: Բացի այն, որ չմետաբոլացված ֆոլաթթու
առկա է եղել յոթ նորածինների շիճուկում, նրանցից վեցի մոտ դրա քանակն ավելացել էր:
Հեղինակները եզրակացնում են, որ Իռլանդիայում, որտեղ պարտադիր հարստացում չի
իրականացվում, նորածինները ծննդյան պահին հնարավոր է, որ ունենան չմետաբոլացված
ֆոլաթթու (մայրերի ֆոլաթթվի համլրումների կամ կամավոր հարստացված սննդի պատճառով):
Նորածինները ենթարկվել են չմետաբոլացված ֆոլաթթվի ազդեցությանը նաև արհեստական
կաթնային խառնուրդով (որոնք հարստացվում են տարբեր վիտամիններով, ներառյալ ֆոլաթթու, և
հանքանյութերով) կերակրման արդյունքում: Հեղինակները եզրափակում են՝ չիմանալով հանդերձ,
թե արդյոք պորտալարում առկա ֆոլաթթուն բացասական հետևանքներ կարող է ունենալ թե ոչ,

5 
անվտանգության նկատառումներից ելնելով կարելի է եզրահանգել, որ ինչքան երկար տևի
չմետաբոլացված ֆոլաթթվի ազդեցությունը, այնքան ավելի մեծ է պոտենցիալ վնասի ռիսկը [21]:
Կանադայում, որտեղ սննդամթերքի պարտադիր հարստացում է կիրառվում, կրծքով կերակրող
69 կնոջ պատահականորեն նշանակվել է 6 [S]-5-methylTHF (416մկգ/օր) կամ պլացեբո կամ ֆոլաթթու
(400մկգ/օր) հետծննդաբերական 1-ին շաբաթվա ընթացքում: Կրծքի կաթի ընդհանուր ֆոլատի,
ֆոլատ կապող սպիտակուցի (ՖԿՍ), և չմետաբոլացված ֆոլաթթվի կոնցենտրացիաները չափվել են
փորձարկման սկզբում և 16-րդ շաբաթվա ընթացքում: Չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է
ուսումնասիրված կաթի նմուշների 96%-ում՝ ներկայացնելով կաթի ընդհանուր ֆոլատի
կոնցենտրացիայի ≈8%: Կաթի մեջ ընդհանուր ֆոլատի և ֆոլատ կապող սպիտակուցի
մակարդակները, չմետաբոլացված ֆոլաթթվի մասնաբաժինը շատ չէին տարբերվում ըստ խմբերի:
Սակայն, ՖԿՍ խտությունը զգալի պակաս էր, քան սննդի պարտադիր հարստացումից առաջ էր
գրանցվել: Այսպիսով, սինթետիկ ֆոլաթթվի ընդունումը հանգեցրել է չմետաբոլացված ֆոլաթթվի
հայտնվելուն մայրական կաթի մեջ, և ֆոլատ կապող սպիտակուցների սինթեզի նշանակալի
նվազմանը [22]: Այսպիով, ավելցուկ ֆոլաթթուն չմետաբոլացված վիճակում ուժեղ կապով
առաջնահերթորեն միավորվում է ֆոլատ կապող սպիտակուցների հետ, որի պատճառով
ձևափոխված ֆոլատի մոլեկուլները դուրս են մնում մետաբոլիկ ցիկլից: Եթե երեխան չի ստանում
անհրաժեշտ քանակով ֆոլատներ, ապա նրա մոտ վնասվում են բջիջների մեթիլացիան և ԴՆԹ
արտադրությունը: Այս իրավիճակում, բնավ զարմանալի չէ, որ սննդային ալերգիաները,
նյարդաբանական խանգարումներն ու մտավոր/հուզական խնդիրներն սրընթաց վերելք են ապրում
հատկապես սննդային հավելումներ շատ օգտագործող երկրներում: Դժվար է առողջ երեխա ունենալ
իրենց մարմնում օգտակար ֆոլատի նվազ քանակությամբ և շեղված մեթիլացիայով:

Ֆոլաթթվի նույնիսկ ցածր դեղաչափերով կանոնավոր ընդունելը երկարաժամկետում

համարժեք է բարձր դեղաչափերով այն ընդունելուն
Ֆոլաթթվի շատ սպառման հնարավոր բացասական հետևանքները դրդել են շատ հետազոտողների
ուսումնասիրել դրա ազդեցությունը առողջության վրա: Օրինակ. կենդանիների փորձարկումը ցույց
է տվել, որ հղիություն կորուստները և սրտի արատները ավելի տարածված են հանձնարարելի
օրական չափաբաժինը (ՀՕՉ, Recommended Dietary Allowance - RDA) 10-անգամ գերազանցող
քանակով (10 × ՀՕՉ) ֆոլաթթու ստացած մկների մոտ: Ընդ, որում նրանց մոտ շիճուկի ֆոլատը ≈2.5
անգամ ավելի բարձր է եղել, քան ՀՕՉ սնված մկների մոտ է [23]: Չնայած մկների հետազոտության
արդյունքները չի կարելի ուղղակիորեն տարածել մարդկանց վրա, սակայն այս կարգի
հետազոտություններն ընդգծում են լրացուցիչ ուսումնասիրությունների անհրաժեշտությունը և
հնարավոր ուղղությունները, հաշվի առնելով ֆոլաթթվի աճող սպառումը տարբեր երկրների
մեծաթիվ բնակչության կողմից:
Ֆոլաթթվի ազդեցությունը ֆոլաթթվի նյութափոխանակության առաջնային օրգան լյարդի վրա
հիմնականում անհայտ է: Կլինիկական սնուցման ամերիկյան ամսագրում (American Journal of
Clinical Nutrition) 2015թ. մարտին տպագրված «Ֆոլաթթվի մեծ քանակով սպառումը մկների մոտ
հանգեցնում է MTHFR-ի կեղծ դեֆիցիտի, լիպիդային նյութափոխանակության փոխոխման և լյարդի
վնասվածքի» հոդվածում հեղինակներն առաջարկում են, որ ֆոլաթթվի բարձր (10 × ՀՕՉ) սպառումը
նվազեցնում է MTHFR սպիտակուցի և դրա գործունեության, այսինքն մեթիլացիայի մակարդակները`
ստեղծելով MTHFR կեղծ դեֆիցիտ: Այս դեֆիցիտը հանգեցնում է հեպատոցիտի (լյարդի բջիջներ,
hepatocytes) վնասվածքների, քանի որ մուտացիայի ենթարկված հեպատոցիտները չեն կարողանում
հարմարվել լիպիդային խաթարումներին ու բջջաթաղանթի ամբողջականության փոխոխմանը,
որոնք առաջանում են ֆոսֆոլիպիդ-լիպիդային նյութափոխանակության փոփոխությունների
հետևանքով: Այս նախնական արդյունքները կարող են ունենալ կլինիկական հետևանքներ բարձր
դոզաներով ֆոլաթթու սպառող անձանց համար, մասնավորապես նրանց, ովքեր MTHFR պակաս
ունեն, քանի որ սննդակարգ-գենոտիպ փոխազդեցությունը հայտնի է որպես MTHFR C677T
անհատների հիվանդության ռիսկի մոդուլյատոր: Մի կարևոր դիտարկում. ճիշտ այնպես, ինչպես
մկների մոտ ֆոլաթթվի (10 × ՀՕՉ) չափաբաժինը բարձրացրել է շիճուկի ֆոլատը ≈2.5 անգամ,

6 
օրական 4000մկգ ֆոլաթթու (այսինքն 10 × ՀՕՉ) ստացած կանանց մոտ, շիճուկի ֆոլատը ևս
բարձրացրել է ≈2.5 անգամ, ի համեմատ 400մկգ/օր (ՀՕՉ) ընդունածների: Շիճուկի ֆոլատի միջին
հաշվով ≈2.5 անգամ աճ գրանցվել է նաև ԱՄՆ բնակչության մոտ պայմանավորված 1998թ. սկսված
սննդի պարտադիր հարստացմամբ և վիտամինային հավելումներով (1999–2010թթ. ի համեմատ 1988–
1994թթ.) [24, 25]: Այսպիսով, նախ՝ ֆոլաթթվի հանձնարարելի օրական չափաբաժինը 10 անգամ
գերազանցող քանակ ընդունելու արդյունքում շիճուկի ֆոլատը ≈2.5 անգամ աճում է: Շիճուկի ֆոլատի
≈2.5 անգամ աճ գրանցվել է նաև ԱՄՆ-ում սննդի հարստացման հետևանքով: Այսինքն, ֆոլաթթվի
նույնիսկ ցածր դեղաչափերով երկարատև ընդունելը երկարաժամկետում համարժեք է բարձր
գերդեղաչափերով այն ընդունելուն՝ համապատասխան հետևանքներով: Տեղին է նշել, որ
Հայաստանում շատ հղիների նշանակվում է ոչ թե 10 × ՀՕՉ, այլ 5000մկգ ֆոլաթթու՝ առանց հստակ
անհրաժեշտության: Նրանց և իրենց երեխաների առողջության հետագա ուսումնասիրությունը որևէ
մեկը կատարե՞լ է:

Սեռահասունացման ընթացքում ֆոլաթթվով հարուստ սննդակարգը

հանգեցնում է ապագա սերնդի ֆենոտիպային փոփոխությունների
Հայտնի է, որ սեռահասունացման ժամանակահատվածում ֆոլաթթվով հարուստ սննդակարգը
կենդանիների մոտ կարող է ազդել ԴՆԹ-ի և հիստոն մեթիլացիայի վրա, ինչը հետագա սերունդների
մոտ հանգեցնում է ֆենոտիպային փոփոխությունների [26]: Պարզվում է, որ և՛ կենդանիների
մոդելներում և՛ մարդկանց մոտ, մայրական սննդակարգով դրդված ֆենոտիպի բնույթը տարբերվում
է ըստ այդ ազդակին ենթարկվելու պահին պտղի զարգացման փուլի [27, 28]: Մայրական
սննդակարգում սպիտակուցի չափավոր սահմանափակումը առնետների սերնդի մոտ դրդել է
ֆենոտիպի փոփոխություններ՝ կայուն հիպերտոնիա, դիսլիպիդեմիա, և գլյուկոզայի խախտված
նյութափոխանակություն [29, 30, 31]: Սահմանափակ սպիտակուցային սննդակարգը ֆոլաթթվով
կամ գլիցինով հավելելը կանխել է սերնդի հիպերտոնիան և էնդոթելային դիսֆունկցիան [32, 33], ինչը
ցույց է տալիս ֆենոտիպի փոփոխության հիմքում ընկած մեխանիզմի համար 1-ածխածնի
նյութափոխանակության կենտրոնական դերը: Սակայն, բավարար սպիտակուցով մայրական
սննդակարգին ֆոլաթթվի ավելացումը ևս դրդում է ֆենթտիպային փոփոխություններ սերնդի մոտ,
մասնավորաբար՝ դիսլիպիդեմիա և հիպերգլիկեմիա [34]: Սա նշանակում է, որ դրդված ֆենոտիպի
բնույթը զգայուն կերպով կախված է սննդակարգում սնուցիչի հավասարակշռությունից:
Մարդկանց մոտ սեռական հասունացումը էպիգենոմի հարաբերական անկայունության
ժամանակաշրջան է կապված սեռական հասունացման հետ առնչվող գեների փոփոխված
էպիեգենետիկ կարգավորման հետ [35]: Օրինակ. տատիկների ու պապիկների սեռահասունացման
շրջանի սննդի փոփոխությունները, կապված է թոռների մահացության նկարագրի հետ [36]: Ավելին,
սեռահասունացման ընթացքում հորմոնների, այդ թվում էստրոգենների ազդեցության ենթարկումը
դրդում է հետագա հիվանդությունների ռիսկի (օրինակ. կրծքագեղձի քաղցկեղի) վրա ազդող
էպիգենոմի փոփոխություններ, որոնք էապես տարբերվում են նորածնային շրջանում հորմոնների
ազդեցության հետևանքներից [37]: Սա կարող է ներառել ԴՆԹ ապամեթիլյացիայի և
վերամեթիլյացիայի փուլերի փոխոխությունը, որը տեղի են ունենում չկիսվող բջիջներում, օրինակ.
DNMT-1-ի և դեմեթիլազի գործունեության հավասարակշռության փոփոխությունը [38, 39]:
Սեռահասունացումը նաև որոշակի հյուսվածքների արագ աճի և բջիջների բազմացման մի
ժամանակահատված է [40, 41], որը կարող է նպաստել միտոտիկ (mitotic) ցիկլերի էպիգենետիկ
փոփոխություններին [42]: Ընդհանուր առմամբ, տվյալներն աջակցում են այն տեսակետը, որ կյանքի
ընթացքում, պլաստիկության որոշակի ժամանակահատվածները կապված են էպիգենոմի նվազած
կայունության հետ, ինչը թույլ է տալիս, որ օրգանիզմի ֆենոտիպը հարմարվի շրջակա միջավայրի
ազդակներին, ինչպես օրինակ սննդակարգի փոփոխություններին: Կասկած չկա, որ սննդի
հարստացումը սինթետիկ ֆոլաթթվով՝ սնուցչի հավասարակշռության խախտման է հանգեցնելու
շատ մեծ թվով սեռահասունացման տարիքի աղջիկների մոտ՝ հետագայում ֆենոտիպային
փոփոխություններ (օրինակ. դիսլիպիդեմիա և հիպերգլիկեմիա հիվանդությունների հակում)
դրդելով նրանց երեխաների մոտ: Հայտնի է նաև, որ ֆոլաթթվի բարձր խտության և վիտամին B12-ի

7 
ցածր մակարդակի համադրությունը հղիների մոտ մեծացնում է 2-րդ տիպի շաքարախտի և
ճարպակալման ռիսկերը նրանց երեխաների մոտ:

Ֆոլաթթվի հակացուցումները և դեղերի փոխազդեցությունը

Դեղերի հետ փոխազդեցության հնարավոր կողմնակի ազդեցություններից խուսափելու կամ
նվազագույնի հասցնելու համար, ցանկալի է կենսակտիվ սննդային հավելումներ ընդունել միայն
բանիմաց բժշկի հսկողության տակ, ասում են Մերիլենդի համալսարանի բժշկական կենտրոնի
մասնագետները: Նրանք նշում ե, որ ֆոլաթթվի հանձնարարելի օրական չափաբաժնի կողմնակի
ազդեցությունները հազվադեպ են: Շատ բարձր չափաբաժինները կարող են առաջացնել ստամոքսի
խնդիրներ, քնի խանգարումներ, մաշկային ռեակցիաներ, և ցնցումներ: Հարկավոր է խորհրդակցել
բժշկի հետ նախքան ֆոլաթթուն 800մկգ-ից ավել ընդունելը: Հայտնի է, որ ֆոլաթթվի մեծ դեղաչափը
կարող է քողարկել վիտամին B12-ի անբավարարությունը և դրանով պայմանավորված չարորակ
(pernicious) անեմիան: B12-ի անբավարարություն ունենալու դեպում ֆոլաթթու ընդունողների մոտ՝
արյունաբանական խնդիրը կմեղմանա, իսկ նյարդաբանական դրսևորումները կսաստկանան:
Այսպիսով, ֆոլաթթուն խստորեն հակացուցված է չարորակ (pernicious) և այլ մեգալոբլաստիկ
(megaloblastic) անեմիաների ժամանակ, որոնց դեպքում վիտամին B12-ի դեֆիցիտ կա:
Անհրաժեշտության դեպքում՝ B12 վիտամինի համարժեք չափաբաժնով ժամանակին ընդունելը
կարող է կանխել, դադարեցնել կամ բարելավել չարորակ անեմիայի պատճառով առաջացող
նյարդաբանական փոփոխությունները: B խմբի վիտամիններից որևէ մեկի երկար ժամանակով
կանոնավոր սպառումը կարող է հանգեցնել այլ կարևոր B վիտամինների անհավասարակշռության:
Ակնհայտ է, որ այդպես կլինի վիտամին B9-ով (ֆոլաթթվով) սննդի պարտադիր հարստացման
դեպքում: Արյան շիճուկում և կարմիր բջիջներում ֆոլատի կեղծ ցածր մակարդակներ կարող է
առաջանալ եթե հիվանդն ընդունել է հակաբիոտիկներ, ինչպիս օրինակ տետրացիկլինը, որը ճնշում
է Lactobacillus casei բակտերիաների աճը, որոնք ֆոլատ են արտադրում in vivo: Մյուս կողմից,
ֆոլաթթուն և այլ B վիտամինները նվազեցնում են տետրացիկլինի ներծծումը, այնպես, որ տարբեր
ժամերի է պետք դրանք ընդունել: Հակաբեղմնավորիչները, հակացնցումային դեղերը, խոլեստերին
իջեցնող դեղերը կարող է նվազեցնեն ֆոլատի մակարդակն արյան մեջ, ինչպես նաև ֆոլատն
օգտագործելու մարմնի ունակությունը: Հավելյալ ֆոլատ ընդունելու կարիք կարող է առաջանա այս
դեղերից որևէ մեկն ընդունելու դեպքում [43, 44, 45]: Այստեղից նախ և առաջ հետևում է, որ ՆԽԱ
հղիությունից խուսափելու համար, որոշ դեղեր ընդունելուց անմիջապես հետո հղիանալը ցանկալի
չէ: Միաժամանակ պետք է հոգ տանել ֆոլատի պաշարները լրացնելու մասին:
Անձինք, ովքեր կանոնավոր կերպով որոշ հիվանդությունների համար նախատեսված դեղեր են
ընդունում՝ պետք է քննարկեն ֆոլաթթու ընդունելու հարցն իրենց բժշկի հետ: Օրինակ
սուլֆասալազինը (Sulfasalazine (Azulfidine®), որը հիմնականում օգտագործվում է խոցային կոլիտ
բուժելու համար, արգելակում է ֆոլատի աղիքային կլանումը և կարող է հանգեցնել ֆոլատի
դեֆիցիտի: Հայտնի է հակացնցումային ֆենիտոինի (anticonvulsant phenytoin) ազդեցության
թուլացումը ֆոլաթթվի ընդունման պատճառով: Հիվանդը, ում էպիլեպսիան ամբողջությամբ
վերահսկվում է ֆենիտոինով, կարող է ավելի մեծ դոզայի կարիք ունենալ ցնցումները կանխելու
համար, եթե նրան որևէ ձևով ֆոլաթթու է տրվում: Ֆոլատի անբավարարությունը կարող է ծագել դրա
զգալի կորստի պատճառով, ինչպես ասենք երիկամային հեմոդիալիզի և/կամ ֆոլատի
նյութափոխանակությանը միջամտության՝ հակաֆոլատ դեղ մետոտրեքսատի (methotrexate);
հակացնցումային դեղերի; ալկոհոլային ցեռռոզի, մալարիայի, պսորիազի, ռևմատիկ արտրիտի, և
քաղցկեղի դեմ դեղերի ընդունման հետևանքով [46]: Որևէ ձևով (հավելում կամ սննդի հարստացում)
հավելյալ ֆոլաթթու ընդունելը կթուլացնի այդ դեղերի ազդեցությունը և նման դեպքերում, որպես
կանոն մեծացնում են դեղերի չափաբաժինները, ինչն իր հերթին լրացուցիչ բեռ է լյարդի և
երիկամների համար:

MTHFR գենի մուտացիայի կրկնապատկում ֆոլաթթվի հավելումների կիրառումից հետո

Տարիքի հետ մարդու մարմինը սկսում է ավելի դանդաղ ձևափոխել սինթետիկ ֆոլաթթուն պիտանի
տեսակի ֆոլատի: Ի լրումն, ֆոլաթթվի նյութափոխանակության վատթարացմանը, կան նաև զգալի
8 
թվով մարդիկ (որոշ պոպուլյացիաներում >=5%), ովքեր ունեն ֆոլատի նյութափոխանակության
գենետիկ շեղումներ, ինչը շատ դժվար կամ, որոշ հանգամանքներում, անհնար է դարձնում ֆոլաթթվի
ձևափոխումը պիտանի ֆոլատի: MTHFR գենի մուտացիան հանրային առողջապահության լուրջ
խնդիր է, որն ամբողջությամբ անտեսված է, այնինչ, միլիոնավոր մարդիկ տառապում են թոքային
էմբոլիայից, ֆիբրոմիալգիայից, վիժումներից, ծանր դեպրեսիաներից, քաղցկեղից, աուտիզմից, որոնք
բոլորը կարող է կապված լինեն MTHFR գենի տարբեր մուտացիաների հետ [47, 48, 49, 50]:
Իսպանիայում, MTHFR C677T գենոտիպի տարածվածությունը մոտավորապես կրկնապատկվել է
հղիության վաղ շրջանում ֆոլաթթվի հավելումների ներմուծումից հետո (1982թ.): Ֆոլաթթվի
համալրումը կայունացնում է MTHFR ֆերմենտը և նվազեցնում է հոմոցիստեինի մակարդակը, որի
արդյունքում նվազում է վիժման վտանգը, այսպիսով հանգեցնելով T ալելով ավելի շատ երեխաների
ծննդի և գոյատևման: T ալելի կրողների մոտ մեծ է ինսուլտի, դեպրեսիայի, շիզոֆրենիայի, երկբևեռ
խանգարման, տղամարդկանց անպտղության, նյարդային խողովակի արատների, և որոշ
քաղցկեղների ռիսկերը: Բոլոր այն երկրներում, որոնք մտադիր են սնունդը հարստացնել ֆոլաթթվով,
պետք է իրականացվեն երեխաների MTHFR գենոտիպի տարածվածության ուսումնասիրություններ
հարստացումից առաջ և հետո: Վիժման կամ չապրելու ենթակա պտուղների փրկումը կարող է
հանգեցնել այնպիսի գենոտիպով երեխաների ծնվելուն, որոնք բազմաթիվ հիվանդությունների
լրացուցիչ ռիսկի են ենթակա [51]: Այս նկատառումներից ելնելով է, որ ֆոլաթթվով հարստացումը և
համալրման օգտագործումը համարվում է «դանդաղ գործողության գենետիկ ռումբ» [52]:

Ֆոլաթթուն գոյատևման առավելություն է տալիս առկա նորագոյացություններին

Ի տարբերություն բնական ֆոլատների, որոնց նյութափոխանակությունն ընթանում է բարակ աղիքի
լորձաթաղանթում, ֆոլաթթուն ենթարկվում է նախնական ձևափոխման ու մեթիլացման լյարդում՝
դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազ ֆերմենտի միջոցով: Բացառապես մարդուն հատուկ դիհիդրոֆոլատ
ռեդուկտազ ֆերմենտի թույլ գործունեության հետևանքով չմետաբոլացված ֆոլաթթուն կարող է
քրոնիկ կերպով հայտնվել արյան շրջանառության համակարգում՝ որոշ հանգամանքներում դրդելով
անկանխատեսելի հետևանքներ: Հետազոտությունը ցույց է տվել մարդկային լյարդի նմուշների
դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազի ակտիվության 5-ապատիկ տարբերություն: Սա նշանակում է, որ
լյարդի միջինից ցածր գործունեություն ունեցողների մոտ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի արյան
շրջանառության մեջ հայտնվելու շեմը միջին 200մկգ-ից ցածր կլինի [53, 54]:
Սննդի հարստացումից հետո շատ երկրներում նվազել է ՆԽԱ տարածվածությունը, բայց կան
մտահոգություններ, որ ֆոլաթթվի մեծ քանակով ընդունելը կարող է բացասաբար անդրադառնալ
առողջության վրա: 2011թ. տպագրված այս հոդվածում նշվում է, որ ողջ գենոմի առումով ԴՆԹ
մեթիլացման «նորմալ» ընթացքն անհայտ է, ինչպես նաև անհայտ են շեղումների «նորմալ»
մակարդակները անհատների և բնակչության շրջանում: Անհայտ է նաև արդյո՞ք ԴՆԹ մեթիլացման
օրինաչափությունները մարդկանց շրջանում կարող են փոփոխվել ֆոլաթթու կամ այլ միկրոսնուցիչ,
կամ երկուսն իրար հետ ընդունելու դեպքում, կամ երկար ժամանակ ընդունելու դեպքում: Օրինակ,
ֆոլաթթվի ազդեցությունը կարող է տարբեր լինել մեծահասակների, երեխաների կամ սաղմի վրա:
Կենդանիների մոդել փորձարկումները ցույց են տվել, որ հնարավոր է փոփոխել նախածննդյան
ենթարկվածությունը մեկ-ածխածնի աղբյուրներին (ֆոլաթթու, խոլին, բետաին, և այլն) և կոնկրետ
լոկուսում ազդել ԴՆԹ մեթիլացման վրա, և դրանով ազդել սերնդի ֆենոտիպի վրա, անկախ
չափահաս կենդանիների սննդակարգից [55]: Հաշվի առնելով, որ. (1) մարդու լյարդը սինթետիկ
ֆոլաթթուն պիտանի ֆոլատի ձևափոխելու շատ թույլ ունակություն ունի, (2) սպիտակ հացի հետ
ընդամենը 200մկգ/օր ֆոլաթթվի ընդունելու դեպքում չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվում է
արյան շրջանառության համակարգում, (3) պարտադիր հարստացման պարագայում օրական 400գ
հացի (Հայաստանում միջին հաշվով սպառվող հացի քանակը մի անձի կողմից) սպառումն արդեն
իսկ կտրամադրի 400մկգ ֆոլաթթու, ակնհայտ է, որ օրեց օր չմետաբոլացված ֆոլաթթվի մակարդակը
և՛ արյան շիճուկի մեջ և՛ արյան կարմիր գնդիկներում ավելանալու է և ունենալու է կուտակային
վնասակար ազդեցություն: Եվ, ինչպես ցուց է տալիս ԱՄՆ և Կանադայի փորձը՝ գերդոզավորումից
խուսափելն անհնար է:

9 
Իսկ ահա 2015թ. փետրվարին «Սնուցման կենսաքիմիայի ամսագրում» (Journal օf Nutritional
Biochemistry) տպագրված «Ֆոլաթթվի հետևանքները գլոբալ ԴՆԹ մեթիլացման և կոլոնոսֆերայի
ձևավորման մեջ հաստ աղիքի քաղցկեղի բջջային գծերում» հոդվածը ներկայացնում է ԴՆԹ
մեթիլտրանսֆերազ ֆերմենտի (DNA methyltransferase - DNMT) էքսպրեսիայի, ֆոլաթթվի
ազդեցության, և կոլոռեկտալ քաղցկեղի կոլոնոսֆերայի աճի առնչությանը: Այն նկարագրում է
հնարավոր մեխանիզմ, որով ֆոլաթթուն կարող է փոխել (modulate) կոլոռեկտալ քաղցկեղի
զարգացումը: Բերված տվյալները վկայում են, որ առավելագույն թույլատրելի չափաբաժնից ավելի
ֆոլաթթվի երկարատև ընդունումը հավելումներից և հարստացված սննդամթերքներից, կարող է
նպաստել մեթիլացիայի շեղմանը: Սա կարող է ապահովել գոյատևման առավելություն արդեն իսկ
գոյություն ունեցող աղիքային նորագոյացություններին, որպես հետևանք DNMT սպիտակուցային
մոդուլյացիայի և բջջի մեջ փոփոխված մեթիլ դոնորի առկայության [56]: Այնպես, որ ի տարբերություն
բնական ֆոլատների կանխարգելիչ հատկության, ֆոլաթթվի մեծ չափաբաժնով ընդունումը կարող է
նպաստել առկա ուռուցքների արագ աճին: Մեծ զգուշություն է պետք ցուցաբերել, որովհետև
ֆոլաթթվի չնչին ավելցուկը տարիների ընթացքում կարող է արյան մեջ հայտնված չմետաբոլացված
ֆոլաթթվի կուտակման պատճառ դառնալ, որն իր հերթին հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով:
Առավել ևս, որ գերդոզավորման վտանգը շատ մեծ է:

Ֆոլաթթվի գերդոզավորման անխուսափելիությունը

Չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվում է արյան շիճուկում օրական 260մկգ-ից ավել ֆոլաթթու
ընդունելու դեպքում: Շեմը, որի դեպքում չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվել է արյան շիճուկում,
եղել է >200մկգ, փորձի այն մասնակիցների համար, ում ֆոլաթթուն տրվել է իզոտոնիկ լուծույթի,
կաթի կամ սպիտակ հացի մեջ [57]: Սա նշանակում է, որ հարստացված հացի միջոցով օրական
ընդունած 200մկգ այն վերին սահմանն է, որից ավել սպառած ֆոլաթթուն կհայտնվի արյան
շրջանառության համակարգում և մեծ վնասներ կարող է հասցնել մարդու առողջությանը: Քանի, որ
Հայաստանում նախատեսվում է բարձր և առաջին տեսակի սպիտակ ալյուրը ֆոլաթթվով
հարստացնել 1,3մգ/կգ չափաբաժնով, և Հայաստանում ըստ մարդաշնչի հացի սպառումը միջին
հաշվով 400գ է, ապա միջին վիճակագրական անձն օրական կստանա 400մկգ ֆոլաթթու, որն
ակնհայտորեն կհանգեցնի չմետաբոլացված ֆոլաթթվի արյան մեջ հայտնվելուն և դրանից բխող
կուտակային հետևանքների:
ԱՄՆ-ում սննդի հարստացման ծրագրով նախատեսված էր հասնել նրան, որ ձևափոխված ֆոլատի
ընդունումն օրական ավելանա միջին հաշվով 100մկգ-ով: Սակայն սննդի պարտադիր հարստացման
ծրագիրն, ըստ էության, հանգեցել է «ֆոլատ համարժեքի» ընդունման աճին միջին հաշվով օրական
մոտ 190մկգ-ով: Սրա պատճառով բնակչության որոշ խմբեր ավելորդ «ֆոլատ» ստանալու ռիսկի տակ
են: ԱՄՆ «Առողջության և սնուցման փորձաքննության ազգային ուսումնասիրության» (ԱՍՓԱՈՒ,
National Health and Nutrition Examination Survey – NHANES, 2003-2006) տվյալները ցույց են տվել, որ
երեխաների ≈25% և 50տ.-ից բարձր տարիրքի անձանց 5%-ը սպառում են ավելի շատ ֆոլաթթու քան
առավելագույն թույլատրելի չափաբաժինը (ԱԹՉ, չափաբաժին, որը քիչ հավանական է, որ
բացասական հետևանքներ առաջացնի - Tolerable Upper Intake Level - UL): ԱԹՉ-ն ԱՄՆ-ում
սահմանված է 1000 մկգ/օրական: Համարվում է, որ ԱԹՉ գերազանցման հիմնական պատճառը
ֆոլաթթու պարունակող կենսակտիվ սննդային հավելումների ընդունումն է ի լրումն հարստացված
սննդի ֆոլաթթվի և սննդում առկա բնական ֆոլատների: «Ֆոլատի» (ֆոկատ համարժեքի) ընդունումն
օրական կազմել է 385-674մկգ՝ 1-18 տարեկան երեխաների մոտ: Շատ երեխաների օրական ընդունած
«ֆոլատի» քանակը ևս գերազանցում է ԱԹՉ-ը: Այսպես` 1-13 տարեկան երեխաների 30%-66%-ը
իրենց տարիքային առավելագույն չափաբաժինը 300-600մկգ (կախված տարիքից) գերազանցող
քանակով են «ֆոլատ» ընդունել: «Գրեթե բոլոր 1-8 տարեկան երեխաները սննդային հավելումների
միջոցով օրական ընդունում են առնվազն 200մկգ ֆոլաթթու որը գերազանցում է նրանց տարիքային
առավելագույն թույլատրելի չափաբաժինը: ԱՄՆ պատասխանատուներն այնուհետև նշում են.
«Սակայն, պարզ չէ, թե արդյոք սա մտահոգիչ է թե՞ ոչ, քանի որ քիչ բան է հայտնի ֆոլաթթվի բարձր
չափաքանակների երեխաների վրա ունեցած երկարաժամկետ հետևանքների մասին [58, 59, 60, 61,
62]»: Կարելի է կարծել մեծահասակների վրա ֆոլաթթվի ունեցած երկարաժամեկտ ազդեցությունը
10 
լավ են ուսումնասիրել: Փաստորեն ստացվում է, որ ֆոլաթթվի երկարաժամկետ ամենօրյա
ընդունման հետևանքների առնչությամբ առանց հստակ երաշխիքների երկրի ողջ բնակչությանը,
ներառյալ երեխաներին, պարտադրվում է ֆոլաթթվի սպառումը, որի օրական ընդունած
չափաքանակի կառավարումը, առավելագույն թույլատրելի սահմանը չանցնելու համար գրեթե
անհնար է:
ԱՄՆ-ում երկաթով և ֆոլաթթվով հարստացված արագ պատրաստվող շիլաների (хлопья)
հետազոտությունը ցույց է տվել, որ երկաթի խտությունը եղել է մակնշված արժեքի 80%-190%-ի
չափով, իսկ ֆոլատի խտությունը՝ 98%-320%-ի սահմաններում: Թեփ պարունակող հացահատիկային
շիլաները պարունակել են «ֆոլատի» առավելագույն քանակները՝ համեմատած պիտակի վրա
հայտարարագրվածի: Պարզվել է նաև, որ ի տարբերություն մատուցման չափաքանակի (serving size)
պիտակի վրա նշված 30գ. արժեքի` կանայք սպառել են 47գ, տղամարդիկ՝ 61գ, համակցված միջինը
56գ [63]: Այսպիսով, չափահասները, սպառել են մատուցման սահմանված չափաքանակի
կրկնապատիկը: Հարստացված շիլաների սպառման ավելի մեծ քանակները, վերը նշված երկաթի ու
ֆոլաթթվի կոնցենտրացիաների 2-ից 3 անգամ գերազանցման հետ միասին, բնական է, որ կհանգեցնի
շատերի կողմից երկաթի նախանշված քանակներից ընդհուպ մինչև 4 անգամ ավել ընդունելուն, և
ֆոլաթթվի նախանշված քանակներից 6 անգամ ավել ընդունելուն:
Հայտնի են նաև Կանադայում կատարված համանման ուսումնաասիրության արդյունքները:
Ֆոլաթթվով հարստացված սպիտակ ալյուրից պատրասված սննդամթերքներում՝ մակարոնեղենի,
հացի և «փաթիլների» մեջ, «ֆոլատի» իրական քանակը չի համապատասխանել ազգային
չափորոշիչներին և եղել է ֆոլաթթվի մակնշված արժեքի 90-377%-ի չափով [64]: 2009թ.-ի
կանադական այս հետազոտությունը ցույց է տալիս, թե որքան բարդ է մթերքի մատակարարների
համար ճշգրիտ գնահատել ուտելու համար պատրաստ սննդի մեջ առկա «ֆոլատի» քանակը՝
սահմանված չափորոշիչները չխախտելու և պատշաճ մակնշում անելու համար: Միանգամայն
ակնհայտ է, որ եթե նույնիսկ Կանադայի և ԱՄՆ-ի նման օրինապաշտ երկրներում այսպիսի
շեղումներ են արձանագրվել, ապա դժվար չի պատկերացնել թե հայկական միջավայրում դրանք ինչ
աստիճանի կարող են հասնել: Նշենք, որ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի երկարատև ազդեցության
վտանգն ամենամեծը կլինի փոքր երեխաների և տարեցների մոտ, քանի որ եթե միավոր քաշի
համեմատ երեխաները շատ են ուտում, հատկապես հացաբուլկեղեն, ապա հացը ծերերից շատերի
հիմնական սնունդն է Հայաստանում: Հարկավոր է հաշվի առնել նաև լյարդի թույլ գործունեությունը
այդ տարիքային խմբերում:

Արյան շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայության

գրեթե համընդգրկուն տարածվածությունն ԱՄՆ-ում
ԱՄՆ-ում սննդի պարտադիր հարստացում սկսելուց հետո, արյան պլազմայում չմետաբոլացված
ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ուսումնասիրված նմուշների 67%-ում, նշում է 2008թ. տպագրված
«Պլազմայում շրջանառող ֆոլաթթուն: կապը ֆոլաթթվով հարստացման հետ» ուսումնասիրությունը:
Հաշվի առնելով, որ պլազմայի նմուշներն ուսումնասիրվել են ծոմապահությունից հետո, ակնհայտ է,
որ իրականում պլազմայում չմետաբոլացված ֆոլաթթու շատ ավելի շատերի մոտ է եղել, քանի որ
հայտնաբերվել է ծոմապահության ընթացքում նվազած, մնացորդային չմետաբոլացված ֆոլաթթուն:
Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի գտնելի (detectable) խտությունը ≥0.18նմոլ/լ-ն է եղել այս
հետազոտությունում, այսինքն <0.18նմոլ/լ-ը հնարավոր չի եղել հայտնաբերել: Ապացուցված է, որ
ֆոլաթթվի սիստեմատիկ սպառումը հանգեցնում է շրջանառության մեջ մտած չմետաբոլացված
ֆոլաթթվի կուտակման: Այսինքն, նույնիսկ փոքրաքանակ ֆոլաթթվի կանոնավոր ընդունումը երկար
ժամանակահատվածում կհանգեցնի ավելի շատ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի (ՉՖ) արյան
շրջանառության համակարգում: Սույն ուսումնասիրության մասնակիցների 55%-ը, հավելումներ չեն
ընդունել նախքան հարստացումը, բայց և այնպես, նրանց մոտ հայտնաբերվել է շրջանառող
ֆոլաթթու, չնայած ֆոլաթթվի շատ քիչ սպառման՝ այն էլ հարստացված շիլա նախաճաշերի միջոցով
(хлопья): Նախքան պարտադիր հարստացումը հավելումներ չօգտագործողների մոտ 64%-ը
հաղորդել էր հարստացրած շիլաների սպառման մասին: Հավելումներ չօգտագործողների մոտ սննդի

11 
պարտադիր հարստացումից հետո պլազմայում ֆոլաթթվի միջին խտությունը աճել է 0,25-ից
0,50նմոլ/լ-ի, հավելումներ ընդունողների մոտ՝ 0,54-ից 0,68նմոլ/լ-ի: Սննդի պարտադիր
հարստացումից հետո հավելումներ չօգտագործողների շրջանում բարձրագույն խտությամբ
ֆոլաթթվի (≥85-րդ տոկոսային խումբ) շրջանառության տարածվածությունն աճել է 9,4%-ից մինչև
19,1%, և 15,9%-ից մինչև 24,3%՝ հավելումներ օգտագործողների շրջանում: Սպառած ֆոլաթթվի և
պլազմայի ընդհանուր ֆոլատի մակարդակները դրական և զգալի կապված են շրջանառվող
ֆոլաթթվի բարձր մակարդակի հետ: Հոդվածի հեղինակենրի եզրակացությունն այն է, որ ֆոլաթթվով
հարստացումը հանգեցրել է շրջանառվող չմետաբոլացված ֆոլաթթվի քրոնիկ ազդեցության աճի, որի
կենսաքիմիական և ֆիզիոլոգիական հետևանքներն անհայտ են [65]:

«Չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ամերիկյան երեխաների, դեռահասների և

չափահասների գրեթե բոլոր շիճուկի նմուշներում» 2015թ. մարտին լույս տեսած այս
ուսումնասիրությունը գնահատել է ԱՄՆ ≥1տ. տարիքի բնակչության արյան շիճուկի ֆոլատի և
չմետաբոլացված ֆոլաթթվի խտությունները, դասակարգելով ըստ ժողովրդագրական
փոփոխականների, ծոմապահության ժամանակի, և ֆոլաթթու պարունակող կենսակտիվ սննդային
հավելումների սպառման: Գնահատվել են ՉՖ >1նմոլ/լ խտություններն առաջացնող գործոնները:
Հավելումներ օգտագործողների մոտ ի համեմատ չօգտագործողների, ֆոլատի (5-methylTHF)
խտությունը արյան պլազմայում էապես բարձր է եղել՝ 48.4 և 30.7նմոլ/լ համապատասխանաբար:
Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի խտությունը 1.54 և 0,794նմոլ/լ համապատասխանաբար, այսինքն
հավելումներ ընդունողների մոտ գրեթե 2 անգամ ավել: Այս հետազոտությունում չմետաբոլացված
ֆոլաթթվի գտնելի (detectable) խտությունը >0.3նմոլ/լ-ն է եղել: Չմետաբոլացված ֆոլաթթու
հայտնաբերվել է հավելումներ օգտագործողների և չօգտագործողների 95%-ի մոտ, անկախ
ժողովրդագրական կամ ծոմապահության հատկանիշերի: Վստահաբար կարելի է պնդել, որ եթե վերը
բերված հոդվածի մեթոդաբանությամբ (≥0.18նմոլ/լ) գնահատեին ՉՖ-ի առկայությունն արյան
շիճուկում նաև այս հետազոտության մեջ, ապա 95%-ից շատ ավելի շատերի մոտ կգտնեին ՉՖ, գուցե
99,99%: Հավելումներ օգտագործողների և չօգտագործողների մոտ ՉՖ խտությունները զգալի
տարբերվել են ըստ տարիքի և ծոմապահության ժամանակի, բայց ոչ ըստ սեռի և
ռասայի/էթնիկության: Ընդհանուր առմամբ ՉՖ >1նմոլ/լ խտություն գրանցվել է 33.2%-ի մոտ, և ≥8ժամ
ծոմ պահած ≥20տ. տարիքի մեծահասակների 21.0%-ի մոտ: Բազմափոփոխական լոգ-ռեգրեսիվ
վերլուծությունը բացահայտել է, որ ՉՖ >1նմոլ/լ խտությունները կապված են տարեց լինելու, ոչ
հիսպանիկ սևամորթ լինելու, ծոմ չպահելու (<8 ժ), մարմնի մակերևույթի փոքր մակերես ունենալու,
ընդհանուր ֆոլաթթու շատ ընդունելու (սննդից և հավելումներից), և արյան կարմիր բջիջների
ֆոլատի ավելի բարձր խտություններ ունենալու հետ: Ծոմ պահած չափահասների մոտ, ալկոհոլի
ամենօրյա միջին սպառման նվազումը ևս կապված է եղել ՉՖ >1նմոլ/լ խտությունների հետ:
Եզրակացություն: Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունն արյան շիճուկում գրեթե
համատարած է եղել, և >1նմոլ/լ խտությունները հիմնականում, բայց ոչ ամբողջությամբ բացատրվում
են սննդից ու հավելումներից ընդունած ընդհանուր ֆոլաթթվի քանակով և ծոմապահության
կարգավիճակով [66]: Այսպիսով, չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ԱՄՆ-ում ≥1տ.
տարիքի ողջ բնակչության 95%-ի մոտ, անկախ հավելումներ օգտագործելու կարգավիճակի,
ժողովրդագրական կամ ծոմապահության հատկանիշերի: Ինչքան էլ տարօրինակ է, գրեթե ողջ
բնակչության շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի գրեթե համատարած առկայության այս
տվյալները հրապարակելուց հետո անգամ՝ ԱՄՆ «Հիվանդությունների վերահսկման և
կանխարգելման կենտրոնների» (CDC) և ԱՄՆ «Առողջապահության ազգային ինստիտուտի»
աշխատակից հեղինակները որևէ կասկած չեն արտահայտում ֆոլաթթվի համընդգրկուն,
պարտադիր հարստացման կապակցությամբ, իմանալով հանդերձ, որ ֆոլաթթվով հարստացումը
հանգեցնում է շրջանառվող չմետաբոլացված ֆոլաթթվի քրոնիկ ազդեցության աճի, որի
կենսաքիմիական և ֆիզիոլոգիական հետևանքներն անհայտ են:

12 
Ֆոլաթթվի ներգրավմամբ կլինիկական փորձարկումների որոշ արդյունքներ
Նախ ներկայացնենք ֆոլաթթվի կիրառմամբ մի շարք կլինիկական փորձարկումների արդյունքները
շատ համառոտ, որոնց մեծ մասի մանրամասն նկարագիրը կա այս թեմային առնչվող նախորդ
հոդվածում. («Ֆոլա՞տ, թե՞ ֆոլաթթու. Հանրային առողջապահության մարտահրավեր» «Հետք». փետրվարի 23, 2015թ.):
Մի խումբ տարեց բնակչության 3 շաբաթվա ընացքում օրական 5000մկգ ֆոլաթթու տալուց հետո
շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է բոլորի մոտ (100%)՝ ի համեմատ ելակետային
26%-ի: Այդ ընթացքում շատ զգալի բարձրացել է նաև արյան շիճուկում ընդհանուր ֆոլատի
խտությունը՝ 0,08նմոլ/լ-ից մինչև 15,3նմոլ/լ, այսինքն ավելի քան 190 անգամ [67]: Չիլիում ալյուրը
ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացնելու ծրագրի մեկնարկից հետո առանձնապես զգալի աճել է
հաստ աղու քաղցկեղը՝ 45-64 տարիքային խմբում՝ 2,6 անգամ, 65-79 տարիքային խմբում՝ 2,9: Այդ
նույն տարիքային խմբերում կրծքագեղձի քաղցկեղն աճել է համապատասխանաբար՝ 2,08 և 1,9
անգամ [68]: Որոշ մասնագետներ քննադատում են Չիլիում սննդի հարստացման հետևանքներին
վերաբերող այս հոդվածը, պնդելով թե այն ապացուցողական բժշկության սկզբունքներին չի
համապատասխանում, այսինքն պատահականացված, կրկնակի-կույր, պլացեբո վերահսկվող չի:
Սակայն, ինչպես արդեն նշվել է, սննդի պարտադիր հարստացում իրականացնող որևէ երկրում այդ
սկզբունքներին համապատասխանող հետազոտություն հնարավոր չէ անել՝ հսկիչ խմբի
բացակայության պատճառով: Սա վերաբերում է և՛ ԱՄՆ-ին, և՛ Կանադային, ինչպես նաև պարտադիր
հարստացում իրականացնող կամայական այլ երկրի:
Շրջանառող ֆոլաթթվի ազդեցության ռիսկերի մեջ գլխավորներից մեկը կաբալամինի (վիտամին B12)
անբավարարության ախտորոշման քողարկումն է՝ պատճառ հանդիսանալով չարորակ
(megaloblastic) անեմիայի և նեյրոլոգիական հիվանդությունների առաջընթացի [69, 70, 71]: ԱՄՆ-ում
տարեցների մոտ օրական 400 մկգ-ից ավել ֆոլաթթվի սպառումը հանգեցրել է զգալիորեն ավելի
արագ տեմպերով ճանաչողական անկման, քան հավելում չստացողների մոտ [72]: Հայաստանում
տարեցներից շատերի համար հացը հիմնական սնունդն է, այնպես, որ նրանք տկարամտության
անմիջական ռիսկի տակ են հայտնվում ալյուրի պարտադիր հարստացման պարագայում:
Իռլանդիայում, որտեղ սննդամթերքի կամավոր հարստացում է կիրառվում, ուսումնասիրել են
տարեցների արյան պլազմայում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունը: Այն հայտնաբերվել է
մասնակիցների 94.1%-ի մոտ, միջին խտությունը 0,39նմոլ/լ (միջակայք: 0.07-1.59նմոլ/լ) [73]:
Արյան մեջ ֆոլաթթվի բարձր խտությունը կարող է նվազեցնել բնական քիլլեր-բջիջների
ցիտոտոքսիկությունը: Հետմենոպաուզալ առողջ կանանց մոտ գտել են հակադարձ կապ պլազմայում
առկա չմետաբոլացված ֆոլաթթվի և բնական քիլլեր բջիջների ցիտոտոքսիկության միջև, որը մոտ
23%-ով ցածր է եղել չմետաբոլացված ֆոլաթթու ունեցող կանանց մոտ: Հակադարձ
հարաբերակցությունն ավելի ուժեղ է եղել ≥ 60տ և ավել տարիքի կանանց շրջանում և ավելի զգալի
չմետաբոլացված ֆոլաթթվի աճող կոնցենտրացիաների համար [74]: Ֆոլաթթվի բարձր խտության և
վիտամին B12-ի ցածր մակարդակի համադրությունը հղի կանանց մոտ կարող է հանգեցնել 2-րդ
տիպի շաքարախտի և ճարպակալման ռիսկերի աճի նրանց երեխաների մոտ [75]: Այս պարագայում
բնավ զարմանալի չէ ճարպակալման տարածվածության աճի այն միտումները որ գրանցվում է
ամբողջ աշխարհում՝ մինչև 5տ. 42 մլն երեխա ավել քաշ կամ ճարպակալում է ունեցել 2013թ.: Մի
ժամանակ, ավել քաշի և ճարպակալման տարածվածությունը համարվում էր բարձր եկամուտ
ունեցող երկրների խնդիր: Այժմ այն աճում է նաև ցածր ու միջին եկամուտ ունեցող երկրներում,
հատկապես քաղաքային բնակավայրերում: Վերջին տարիներին, ցածր և միջին եկամուտ ունեցող
երկրների մանուկների շրջանում ավել քաշի և ճարպակալման ցուցանիշը 30%-ով ավելի է աճել, քան
զարգացած երկրներում: Ավելորդ քաշը և ճարպակալումը կապված են հիվանդացության և
մահացության ավելի մեծ ռիսկի հետ քան, ցածր քաշը: Այնպես, որ ճարպակալումը հանրային
առողջապահության շատ ավելի լուրջ խնդիր է, քան պակաս քաշը [76]: ՀՀ առողջապահության
նախարարության տվյալներով, Հայաստանի մինչև 5 տարեկան երեխաների 15%-ը ճարպակալում
ունի [77]: Ճարպակալման պատճառներն իհարկե շատ են, սակայն մինչև 5 տարեկան երեխաների
շրջանում ճարպակալման տարածվածության աճի խթանիչների շարքում հղիության ժամանակ մոր
ընդունած ֆոլաթթվի գործոնը չպետք է աչքաթող անել:
13 
Այս բաժնում ներկայացված են ֆոլաթթվի կիրառմամբ մի շարք կլինիկական փորձարկումների
արդյունքների ամփոփումները.
1. Այս ուսումնասիրության նպատակն է եղել, պարզել թե արդյոք առընչություն կա՞ քաղցկեղի
ռիսկի ավելացման և ֆոլաթթվի հավելումների միջև: Համակարգված վերլուծությունը և վերահսկվող
19 հետազոտությունների մետա-անալիզը դիտարկել է ֆոլաթթվի համալրում ստացած 38233
մարդկանց մոտ գրանցված քաղցկեղի մակարդակը և/կամ մահացությունը քաղցկեղից:
Շագանակագեղձի քաղցկեղի 24% աճ է գրանցել ֆոլաթթվի լրացումներ ընդունողների մոտ (6
պատահական վերահսկվող հետազոտության մետա-անալիզ` 25738 մասնակից) ի համեմատ
վերահսկվող խմբի [78]:
2. Այս համակարգված վերլուծության մեջ ընդգրկված են 60 պատահական վերահսկվող
փորձարկում, որոնք ներառում են ավելի քան 27400 հղի կին: Երկաթի կամ երկաթի և ֆոլաթթվի
լրացումների օգտագործումը առընչվում է հղիության ժամանակ անեմիայի և երկաթի դեֆիցիտի և
ցածրաքաշ ծնունդների ռիսկի նվազման հետ: Ամենօրյա երկաթի համալրումը, սակայն, կապված է
կանանց մոտ կողմնակի ազդեցությունների հետ, ինչպիսիք են փորկապությունը և այլ աղիքային
հետևանքները, այդ թվում, սրտխառնոց, փսխում և լուծ, և հեմոգլոբինի (Hb) բարձր
կոնցենտրացիաների ռիսկի աճ հղիության ուշ շրջանում: Սա կարող է վնասակար լինել մայրերի և
երեխաների համար, և ասոցացվում է հղիության ուշ շրջանի հիպերտոնիայի, նախաէկլամպսիայի և
հղիության բարդությունների հետ [79]: Արդյո՞ք Հայաստանում հղիների նախաէկլամպսիայի և
էկլամպսիայի տասնապատիկ 0,114-1,14% (1990-2013թթ.) աճը պայմանավորված չէ հղիության
ընթացքում երկաթի պրապարատներ ընդունելու հետ [80]:
3. Սրտամկանի ինֆարկտի 12064 փրկվածների պատահական կրկնակի կույր վերահսկվող
կլինիկական փորձարկումների արդյունքները նշում են, որ զգալի երկարաժամկետ հոմոցիստեին
իջեցնողներ ֆոլաթթվի և վիտամին B12 հավելումների օգտագործումը նպաստավոր ազդեցություն
չունի սրտանոթային արդյունքների վրա [81]:
4. Պատահական, կրկնակի կույր, պլացեբո-վերահսկվող 2 կլինիկական փորձարկումների
(Նորվեգիայի Վիտամինի փորձարկումներ և Արևմտյան Նորվեգիայի B վիտամինի փորձարկումներ)
համակցված վերլուծությունը և երկարաժամկետ հետագա վերահսկումը ընդհանուր առմամբ
ընգրկել է սրտի իշեմիկ հիվանդությամբ 6837 հիվանդի, որոնք ստացել են B վիտամիններ (ներառյալ
ֆոլաթթու - 0.8մգ/օր)) կամ պլացեբո 1998-ից մինչև 2005թ. և ստուգվել են մինչև դեկտեմբերի 31-ը, 2007
թ.: Նորվեգիայում (որտեղ սննդամթերքների ֆոլաթթվով հարստացում չկա) սրտի իշեմիկ
հիվանդություն ունեցողների ֆոլաթթու գումարած վիտամին B12 համակցված բուժումը կապված էր
քաղցկեղի դեպքերի 21%, քաղցկեղի պատճառով մահացության 38%, և բոլոր պատճառներով
մահացության 18% աճի հետ [82]:
5. Պատահական կրկնակի կույր վերահսկվող կլինիկական փորձարկումների արդյունքները,
օգտագործելով սրտանոթային հիվանդությունների (CVD) կլինիկական տվյալները, ցույց են տալիս,
որ ֆոլաթթվի և վիտամին B հավելումները չեն կարող կանխարգելել սրտանոթային
հիվանդությունները: Ավելին, այդ արդյունքները բարձրացնում են հարցեր, թե արդյո՞ք ֆոլաթթվի և
վիտամին B համադրությունը կարող է իրականում վնասակար լինել: Մինչ օրս կուտակված
տվյալները չեն աջակցում հոմոցիստեին իջեցնողների օգտագործումը միջին տարիքի կամ ավելի
մեծահասակների սրտանոթային հիվանդությունների բուժման համար [83]: HOPE կլինիկական
փորձարկումը ևս, համանման եզրակացության է եկել. Ֆոլաթթուն, B6 և B12 վիտամինների հետ
համատեղող հավելումները չեն նվազեցնում սրտանոթային նշանակալի դեպքերը անոթային
հիվանդություն ունեցող հիվանդների մոտ: Հետազոտության արդյունքները չեն աջակցում
հոմոցիստեին իջեցնող ֆոլաթթվի և վիտամին B համալրումների օգտագործումը որպես
կանխարգելիչ բուժամիջոց [84]:
6. Նորեգական (NORVIT) պատահական, կրկնակի-կույր, պլացեբո վերահսկվող վիտամինների այս
կլինիկական փորձարկումն ընդգրկել է 3749 տղամարդ և կին, ովքեր ունեցել են սրտամկանի սուր
ինֆարկտ ընտրված բուժման կուրսերի պատահականացումից (ռանդոմիզացիա) յոթ օր առաջ:

14 
Հիվանդներին պատահականության սկզբունքով նշանակվել է հետևյալ չորս բուժման սխեմաներից
մեկը. օրական (1) 0.8 մգ ֆոլաթթու, 0.4 մգ վիտամին B12, և 40 մգ վիտամին B6. (2) 0.8 մգ ֆոլաթթու և
0.4 մգ վիտամին B12, (3) 40 մգ վիտամին B6, կամ (4) պլացեբո: 40 ամսվա ընթացում գրանցվել են
հերթական սրտամկանի ինֆարկտի, ինսուլտի կրկնվող (recurrent) դեպքերից առաջինը, և սրտի
իշեմիկ հիվանդությանը վերագրվող հանկարծակի մահվան դեպքերը: Հոմոցիստեինի միջին
ընդհանուր մակարդակը իջել է 27%-ով ֆոլաթթու և վիտամին B12 ստացած հիվանդների շրջանում:
Սակայն այդ բուժումը բարձրացրել է ռիսկի գործակիցը 8%-ով (հարաբերական ռիսկի գործակիցը,
1.08, 95% CI, 0.93-1.25, P=0.31): Բուժումը վիտամին B6-ով կապված չի եղել որևէ էական օգուտի հետ
(հարաբերական ռիսկի գորածկիցը 1.14, 95% CI, 0.98-1.32; P=0.09): Ֆոլաթթու, վիտամին B12, և
վիտամին B6 ընդունածների խմբում կար ռիսկի աճի հստակ միտում (հարաբերական ռիսկը 1.22, 95%
CI,, 1.00-1.50; P=0.05): Այսպիսով, սրտամկանի սուր ինֆարկտից հետո B վիտամիններով բուժումը
հերթական սրտանոթային իրադարձության ռիսկը չի իջեցրել, որը թելադրում է B վիտամինային
համակցված բուժումը վնասակար ազդեցություն: Նման բուժում խորհուրդ չի տրվում [85]:
7. Քոքրեյնի շտեմարանի ապացուցողական բարձրագույն հիմք ունեցող համակարգված
վերլուծություններից այս մեկը՝ «Հոմոցիստեին իջեցնող միջամտությունները սրտանոթային
դեպքերը կանխելու համար» վերաբերում է B-վիտամին համալիր՝ ցիանոկաբալամին (cyanocobalamin
- B12), ֆոլաթթու (folic acid - B9), և պիրիդոքսին (pyridoxine - B6) ընդունած 24,210 մասնակից ներառող
պատահականացված կլինիկական 8 փորձարկումների արդյունքներին: Այն ցույց են տալիս, որ
հոմոցիստեին իջեցնող միջամտությունները չեն նվազեցնում ոչ-մահացու և մահացու միոկարդի
ինֆարկտը, կաթվածը, կամ մահը որևէ պատճառից: Այսպիսով, կլինիկական փորձարկումների
հասանելի արդյունքները վկայում են, որ սրտանոթային դեպքերը կանխելու համար հոմոցիստեին
իջեցնող միջամտությունների օգտագործումն աջակցող որևէ ապացույց չկա [86]:
8. «Ասպիրին/ֆոլատ պոլիպների կանխարգելում ուսումնասիրություն»-ը (Aspirin/Folate Polyp
Prevention Study) կրկնակի-կույր, պլացեբո վերահսկվող, պատահականացված կլինիկական
փորձարկումն (1994-2004թթ.) ուսումնասիրել է ասպիրինի (81 կամ 325մգ/օր), ֆոլաթթվի (1մգ/օր),
երկուսն իրար հետ կամ պլացեբոյի կոլոռեկտալ ադենոմաների կանխարգելման
արդյունավետությունը նախկինում ադենոմա ունեցած անձանց մոտ: Փորձարկման մասնակից 1021
չափահասների (միջին տարիքը 57) մոտ վերջերս կատարված առնվազն մեկ ադենոմայի հեռացումից
հետո: Բոլոր հայտնի պոլիպները հեռացվել են 3 ամսվա ընթացքում: Առաջին 3 տարիների
ընթացքում, 1-ին կոլոնոսկոպիայի միջոցով առնվազն 1 կոլոռեկտալ ադենոմա հայտնաբերվել է
ֆոլաթթվի խմբի 44.1%-ի մոտ և 42.4%-ի մոտ պլացեբո խմբում (RR, 1.04): Առնվազն 1 տարածված
ախտահարումների (advanced lesion) թիվը 11.4% ֆոլաթթվի և 8.6% պլացեբո խմբում (RR, 1.32): 2-րդ
կոլոնոսկոպիայի միջոցով առնվազն 1 կոլոռեկտալ ադենոմա հայտնաբերվել է 41.9% ֆոլաթթվի
խմբում և 37.2% պլացեբո խմբում (RR, 1.13): Առնվազն 1 տարածված ախտահարում (advanced lesion)
թիվը 11.6% ֆոլաթթվի և 6,9% պլացեբո խմբում (RR, 1.67): Ֆոլաթթուն կապված էր 3 կամ ավելի
ադենոմաներ և ոչ կոլոռեկտալ քաղցկեղներ ունենալու բարձր ռիսկերի հետ` (10.9%) ֆոլաթթվի
խմբում և (4.3%) պլացեբո խմբում (RR, 2.52): Այսպիսով, օրական 1 մգ ֆոլաթթվի ընդունումը ոչ միայն
չի նվազեցնում այլև բարձրացնում է առնվազն 1 կոլոռեկտալ ադենոմայի ռիսկը՝ 13%-ով, առնվազն
1 տարածված ախտահարման ռիսկը՝ 67%-ով, ինչպես նաև 3 կամ ավելի ադենոմաներ և ոչ
կոլոռեկտալ քաղցկեղներ ունենալու ռիսկը մեծացրել է 2.52 անգամ [87]:
9. Վերը նշված «Ասպիրին/ֆոլատ պոլիպների կանխարգելում ուսումնասիրության» տվյալների
երկրորդային ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ 10 տարվա ընթացքում շագանակագեղձի
քաղցկեղի ախտորոշման հավանականությունը կազմել է 9,7% (95%, CI = 6.5% - 14.5%) ֆոլաթթվի
խմբում և 3.3% (95%. CI = 1.7% - 6.4%) պլացեբո խմբում: Այս կլինիկական փորձարկումը փաստում է,
որ ֆոլաթթվի 1մգ ամենօրյա համալրում ստացածների մոտ շագանակագեղձի քաղցկեղի ռիսկը հսկիչ
խմբի համեմատ 2.63 (95% CI = 1.23 - 5.65) անգամ բարձր է եղել: Այնինչ, մուլտիվիտամիններ
չօգտագործողներ մոտ, սննդային ֆոլատի ընդունման քանակն ու պլազմայի ֆոլատի մակարդակը
հակադարձ համեմատական է եղել շագանակագեղձի քաղցկեղի ցուցանիշին [88]:

15 
Այս հետազոտություններից որևէ մեկի չի աջակցում քաղցկեղի բուժման համար վիտամինների
երկարատև օգտագործումը: Հիշեցնենք, որ «Ալյուրի պարտադիր հարստացման» մասին օրենքի
նախագծում ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ 1-ը ներկայացնում է իրավական ակտի անհրաժեշտությունը, ըստ որի.
Օրենքի ընդունումը պայմանավորված է ՀՀ բնակչության մոտ արձանագրված մի շարք միկրոտարրերի և
վիտամինների անբավարարության պատճառով աճող հիվանդությունների, արատների, առողջական
խնդիրների (անեմիա, երկաթի անբավարարություն, նյարդային խողովակի զարգացման բնածին արատ,
սրտի կաթված) կանխարգելման, հիվանդացության նվազեցման և առողջության բարելավմանն ուղղված
միջոցառումներ իրականացնելու անհրաժեշտությամբ:

Այսպիսով, վերը բերված հետազոտությունները չեն աջակցում նաև հոմոցիստեին իջեցնող ֆոլաթթվի
և B վիտամին համալրումների օգտագործումը որպես սրտանոթային հիվանդությունների
կանխարգելիչ բուժամիջոց: Այսինքն, օրենքի նախագծի հիմնավորման մի և թերևս կարևորագույն
կետերից մեկը դուրս է գալիս՝ անհիմն լինելու պատճառով:

Բնական ֆոլատներ պարունակող սննդի բարերար աղդեցությունը

Քաղցկեղի բրիտանական ամսագրում (British Journal of Cancer) 2005թ. տպագրված «Ամբողջական
հացահատիկեղենից պատրաստված սննդամթերքի սպառումը և հաստ աղիքի քաղցկեղի ռիսկը.
բնակչության ներկայացուցչական 60000 կնոջ կոհորտ (խումբ)» հոդվածում ներկայացված է
ամբողջական հացահատիկեղենից (այսինքն, կեղևը չհեռացրած ամբողջական հացահատիկեղեն.
օրինակ` ցորեն, հաճար, շագանակագույն բրինձ, վայրի բրինձ, եգիպտացորեն, վարսակ,
հնդկացորեն, գարի, տարեկան, կորեկ) պատրաստված սննդամթերքի սպառման և հաստ աղիքի
քաղցկեղի ռիսկի առնչությունը Շվեդիայի բնակչության ներկայացուցչական «Շվեդական
մամոգրաֆիայի կոհորտում»: Ընդհանուր առմամբ 61433 կին է լրացրել սննդի ընդունման
հաճախականության ելակետային հարցաթերթիկը 1987-1990 թթ. ընթացքում: Շվեդիայի քաղցկեղի
ռեգիստրի տվյալների համաձայն` այդ խմբից 805-ի մոտ հայտնաբերվել է հաստ աղիքի քաղցկեղ
միջինը 14,8 տարվա ընթացքում: Ամբողջական հացահատիկեղենի սպառման մեծ ծավալը կապված
է եղել հաստ աղիքի քաղցկեղի ցածր ռիսկի հետ: Ամբողջական հացահատիկից սննդի առավելագույն
սպառողների (4,5 չափաբաժին օրական, 1 չափաբաժին = 240միլիլիտր, մոտ 1 բաժակ) խմբում հաստ
աղիքի քաղցկեղի ցուցանիշի հարաբերությունը նվազագույն սպառման (<1,5 չափաբաժին օրական)
խմբի ցուցանիշին, այսինքն հարաբերական ռիսկը RR եղել է 0,65 (95% CI, 0,45-0,94; P = 0.04): Այս
արդյունքները վկայում են, որ ամբողջական հացահատիկեղենի ավելի շատ սպառումը կարող է
նվազեցնել հաստ աղու քաղցկեղի վտանգը կանանց մոտ [89]:
Բրիտանական բժշկական ամսագրում Լոնդոնի կայսերական քոլեջի (Imperial College London) և
Լիդսի համալսարանի hետազոտողները 2011թ. տպագրված «Դիետիկ բջջանքը, ամբողջական
հացահատիկային մշակաբույսերը, և հաստ աղիքի քաղցկեղի ռիսկը. համակարգված վերլուծություն
և հեռանկարային ուսումնասիրությունների չափաբաժին-արձագանքների մետավերլուծություն»
համակարգված վերլուծությունը (systematic review) կատարել են 25 հեռանկարային
ուսումնասիրությունների հիման վրա, որոնք ներառում են հաստ աղիքի քաղցկեղի մոտ 14500 դեպք
1,9 մլն մասնակիցների շրջանում: Հաստ աղիքի քաղցկեղը երրորդ ամենատարածված տեսակն է
բոլոր տեսակների քաղցկեղների մեջ: Հեղինակները եզրակացնում են, որ սննդային բջջանքի,
մասնավորապես հացահատիկային բջջանքի և ամբողջական հացահատիկեղենի սպառման
ծավալին զուգընթաց կրճատվում է հաստ աղիքի քաղցկեղի ռիսկը: Ամբողջական
հացահատիկեղենով հարուստ սննդակարգը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի վտանգը: Մրգերի
և բանջարեղենի բջջանքը ևս կրճատում է այս տեսակի քաղցկեղի ռիսկը, սակայն պակաս
արդյունավետությամբ: Վերլուծության տվյալների հիման վրա նրանք եզրակացնում են, որ օրական
3 չափաբաժին ամբողջական ամբողջական հացահատիկեղեն սպառողների մոտ գրեթե 20%-ով
կրճատվել է հաստ աղիքի քաղցկեղի ռիսկը: Ուսումնասիրությունը նաև եզրակացնում է, որ այս
քաղցկեղի վտանգը նվազել է 10%-ով` յուրաքանչյուր 10 գրամ բջջանքի հավելյալ սպառման հետ
(բջջանք և ոչ թե ամբողջական հացահատիկեղեն, չշփոթեք դրանք) [90]: Այս արդյունքներն ընդգծում
են հաստ աղիքի քաղցկեղի կանխարգելման մեջ բնական ֆոլատների (որոնցով հարուստ է բջջանքը)
բարերար ազդեցությունը:
16 
Ֆոլատ համարժեքի օրական ընդունման չափաբաժնի վերանայումը D-A-CH երկրներում
2014թ. լույս տեսած «Ֆոլատի ընդունման հանձնարարականների վերանայումը D-A-CH (Գերմանիա
(Deutschland - D), Ավստրիա (Austria - A) և Շվեյցարիա (Switzerland - Confoederatio Helvetica - CH))
երկրներում. որքա՞ն է անհրաժեշտ» հոդվածը ներկայացնում է ֆոլատի «ռեֆերենս չափաքանակի»
400մկգ-ից 300մկգ նվազեցման հիմնավորումներն այդ երկրներում [91]: Չափահասների համար
2000թ. «ռեֆերենս չափաքանակի» 400մկգ ֆոլատ համարժեքը հիմնված է եղել այն դիտարկման վրա,
որ այդ չափաքանակի ընդունումը հանգեցնում է հոմոցիստեինի մակարդակի զգալի կրճատման և
այն ակնկալիքների վրա, որ դրանով սրտանոթային հիվանդությունների ռիսկը կկրճատվի: Այդ
ժամանակից ի վեր, պարզվել է, որ չնայած բնական ֆոլատով հարուստ սննդակարգի և քրոնիկ
հիվանդությունների միջև առկա հակադարձ առնչության՝ ֆոլաթթվի ազդեցությունը սրտանոթային
դեպքերի կանխարգելման նպատակով չի հաստատվում ռանդոմիզացված վերահսկվող
փորձարկումներով, և որ ֆոլաթթու ընդունելու միջոցով պլազմայի հոմոցիստեինի մակարդակի
նվազեցումը մինչև շուրջ 10-12մկմոլ/լ (μmol/l) չի նվազեցնում տրոմբոէմբոլիկ և սրտանոթային
հիվանդությունների ռիսկն այն անձանց մոտ, ովքեր արդեն տուժել են այդ հիվանդություններից:
Փաստացի, կանխարգելման ուղղվածությամբ միջամտությունների մի քանի խոշոր
ուսումնասիրություններից որևէ մեկը (օրինակ. վերը ներկայացված NORVIT, HOPE և VISP ի թիվս
այլոց) չի կարողացել ապացուցել հավելյալ ֆոլաթթվի և այլ B վիտամինների ընդունման որևէ
առավելությունը սրտանոթային հիվանդությունների և ինսուլտի երկրորդային և երրորդային
կանխարգելման համար: Արդյունքում, D-A-CH երկրներում «ռեֆերենս չափաբաժինը» վերանայվել է
այն հիմքի վրա, որ հոմոցիստեինի ցածր կոնցենտրացիան այլևս առաջնային նպատակ չի
հանդիսանում ֆոլատ համարժեքի «ռեֆերենս չափաբաժնի» հաշվարկի համար: Ապահովելու
համար, որ բնակչության 97,5%-ը կհասնի ֆոլատի բավարար կարգավիճակի, D-A-CH երկրները
օրական «ռեֆերենս չափաբաժինը» սահմանել են 300մկգ (նախկին 400մկգ փոխարեն) մինչև 65
տարեկան մեծահասակների համար [92, 93, 94, 95, 96, 97, 98]: Այսինքն, նախկինում, օրական 400մկգ
չափաբաժնի սահմանումը որպես «ռեֆերենս չափաքանակ» գլխավորապես հոմոցիստեինի
մակարդակի իջեցման նպատակով է եղել:
Ընդունված սկզբունքների համաձայն «ռեֆերենս չափաքանակի» որոշումը պետք է ամբողջությամբ
հիմնված լինի գիտական ապացույցների վրա: Հոդվածի հեղինակները նշում են. «Սակայն, շատ քիչ
բան է հայտնի սնուցիչների փոխազդեցությունների և կենսակտիվ բուսական նյութերի
համատեքստում սննդի դերի մասին՝ լիարժեք գիտական ապացույցներ ներկայացնելու համար: Սա
չի նշանակում, որ նման տեղեկությունն անհրաժեշտ չէ, բայց ներկայումս չկան հետազոտություններ
այս ուղղությամբ:» Փաստորեն, D-A-CH երկրների առաջատար մասնագետները ևս ընդունում են, որ
նույնիսկ բնամթերքում առկա վիտամինների, միկրոտարրերի և ֆերմենտների, և այլ կո-
ֆակտորների փոխազդեցությունը լավ ուսումնասիրված չէ: Առավել ևս ուսումնասիրված չեն
հիմնականում բյուրեղային կառուցվածք ունեցող սինթետիկ սնուցիչների փոխազդեցությունները,
որոնք որոշակի պայմաններում կարող են միավորվել և ստեղծել սուպրամոլեկուլային
կառուցվածքներ, որոնց ազդեցությունը մարդու առողջության վրա բոլորովին ուսումնասիրված չէ:
Նշենք, որ բնական ֆոլատը ջրալույծ վիտամին է և հետևաբար այն մարմնում պահուստներ չի
առաջացնում: Այնինչ, ջրում ոչ այնքան լավ լուծվող ֆոլաթթուն հայտնվում է արյան շրջանառության
համակարգում, և ամենօրյա սպառումը հանգեցնում է կուտակային ազդեցության: Դա են վկայում
նաև Մեծ Բրիտանիայի բնակչության մոտ անցյալ տարի մեկնարկած ֆոլատի կարգավիճակի
հետազոտության արդյունքները, որոնք հրապարակվել են 2015թ. մարտին:

Մեծ Բրիտանիայում սննդի ֆոլաթթվով հարստացման 17-ամյա քննարկումները

Ամգլիայի Լորդերի Պալատը 1998թ.-ից սկսած պարբերաբար անդրադառնում է ֆոլատով սննդի
պարտադիր հարստացման հարցին, շատ մանրակրկիտ ուսումնասիրելով հնարավոր վտանգները:
Ալյուրի ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացման հնարավոր բացասական հետևանքներն անգլիական
զեկույցների համարձայն ներառում են՝ վիտամին B12 դեֆիցիտի ախտանիշերի քողարկումը
տարեցների մոտ, ինչը հանգեցնում է ճանաչողական անկման; առկա քաղցկեղի աճին նպաստելը;

17 
էպիլեպսիայի բուժման համար օգտագործվող դեղերի ազդեցության փոփոխումը, ինչը կարող է
հանգեցնել ցնցումների աճի; բազմապտուղ ծնունդների տարածվածության աճը; վնասակար
ազդեցությունների (օրինակ. բազմաթիվ հիվանդություններ և շեղումներ ունենալու) հետ կապված
գենոտիպեր ունեցող սաղմերի գոյատևման ավելացումը; և հակաֆոլատային դեղերի ազդեցության
փոփոխումը: Նաև կան չմետաբոլացված ֆոլաթթվի համակարգային շրջանառության մեջ
հայտնվելու ռիսկեր [99, 100]:
Անգլիայում օրական սպառած ֆոլատի միջին քանակը բարձր է այդ երկրում սնուցիչի 200մկգ
հանձնարարելի չափաքանակից (Recommended Nutrition Intake - RNI) բոլոր տարիքային խմբերում,
այնուամենայնիվ, առավել երիտասարդ կանանց և 65-ն անց մարդկանց մոտ ֆոլատի մակարդակը
զգալի ցածր է: Չնայած Անգլիայում «ռեֆերենս չափաբաժնի» ցածր մակարդակին (200մկգ) և սնունդը
ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացնելու բացակայության, 2015թ. մարտին լույս տեսած «Ազգային
սննդակարգի և սնուցիչների հետազոտության» զեկույցը նշում է, որ 1,5-3տ. երեխաների 7,5%, 4-10տ
– 19,2%, 11-18տ – 30,1%, 19-64տ – 32,6%, և 65+տ – 28.5% մոտ հայտնաբերվել է չմետաբոլացված
ֆոլաթթու: Մեծ Բրիտանիայի «Առողջապահության, սոցիալական ծառայությունների և հանրային
անվտանգության դեպարտամենտի» և «Սննդի ստանդարների գործակալության»
հանձնարարությամբ իրականացված «Սննդակարգի և սնուցման ազգային հետազոտությունը»
(2015թ.) վերահաստատել է Սնուցիչների գիտական խորհրդատվական կոմիտեի «Ֆոլատ և
հիվանդությունների կանխարգելում» (2006թ.) զեկույցում արտահայտած հստակ դիրքորոշումը.
«չմետաբոլացված ֆոլաթթվի երկարաժամկետ կենսաբանական ազդեցությունները մարդկանց վրա
անհայտ են»: Այս պատճառով էլ Անգլիայի լորդերի պալատը 17 տարի քննարկումներից հետո
միևնույնն է չի ընդունում սննդի ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացման օրինագիծ: Ինչպես վերը
ներկայացվեց չմետաբոլացված ֆոլաթթուն առկա է ԱՄՆ գրեթե ողջ բնակչության արյան շիճուկում,
և ԱՄՆ պատասխանատուները ևս վաղուց ի վեր ընդունում են, որ «...քիչ բան է հայտնի ֆոլաթթվի
բարձր չափաքանակների երեխաների վրա ունեցած երկարաժամկետ հետևանքների մասին»:
ՆԽԱ հղիությունների թերհաշվառումը և սխալ դասակարգումը գրանցված փաստ է Մեծ
Բրիտանիայում, որտեղ բազմաթիվ հետազոտողների գնահատականներով` ընդհատված ՆԽԱ
հղիությունների 35-56%-ը չի գրանցվում որպես այդպիսին: Անգլիայում ՆԽԱ հղիությունների մոտ
70%-ն ընդհատվում է: Ուշադրության արժանի է այն փաստը, որ Բրիտանիայում երկար տարիների
ընացքում (1975-1999թթ.) գրանցված ՆԽԱ հղիությունների ցուցանիշն ավելի բարձր է եղել մինչև 20
տարեկանների մոտ ի համեմատ ավելի տարիքով կանանց: Ցուցանիշներն ամենափոքրն են եղել 40
և ավելի տարիքի կանանց մոտ, ինչը գուցե կարելի է բացատրել այս տարիքային խմբում կանանց
իրենց հղիությանն ավելի գիտակից վերաբերմունքով, ու նաև բարելավված նախածննդյան
ախտորոշմամբ: Ինչպես արդեն նշվել է, սեռահասունացման ժամանակահատվածում ֆոլաթթվով
հարուստ սննդակարգը կարող է ազդել ԴՆԹ-ի և հիստոն մեթիլացիայի վրա, ինչը հետագա
սերունդների մոտ հանգեցնում է ֆենոտիպային փոփոխությունների: Իզուր չի, որ Անգլիայում
մտահոգված են բազմաթիվ հիվանդություններ և շեղումներ ունենալու հետ կապված գենոտիպեր
ունեցող սաղմերի գոյատևման ավելացման ռիսկով, որը հնարավոր է ի հետևանք ֆոլաթթվով ալյուրի
հարստացման:

Ֆոլատ համարժեքների օրական հանձնարարելի («ռեֆերենս») չափաբաժինները

Ֆոլատ համարժեքների օրական հանձնարարելի (կամ «ռեֆերենս») չափաբաժինները զգալիորեն
տարբեր են տարբեր երկրներում: Սնուցիչի անհատական կարիքներն օրինակ տատանվում են 160-
460մկգ/օր մակարդակներում ոչ հղի և չկերակրող կանանց, 300-750մկգ/օր հղիների, և 260-650մկգ/օր
կերակրող կանանց համար: Ֆոլատի պահանջը, որը կբավարարի գրեթե բոլոր առողջ կանանց
կարիքները հղիության ընթացքում տատանվում է 300մկգ/օր-ից Միացյալ Թագավորությունում մինչև
750մկգ/օր Մեքսիկայում: Ներկայում չկա ընդունված ստանդարտացված տերմինաբանություն, կամ
օրական հանձնարարելի («ռեֆերենս») չափաբաժինները սահմանելու համաձայնեցված մոտեցում:
Ֆոլատի անբավարարության սահմանի որոշման համար գիտական կոնսեսուս գոյություն չունի:

18 
Մեծագույն դժվարությունը կայանում է նրանում, որ արյան մեջ ֆոլատի չափման կապակցությամբ
գոյության ունեն մի շարք մեթոդաբանական խնդիրներ: Միկրոբիոլոգիական անալիզի
պրոտոկոլների փոփոխությունները ժամանակի ընթացքում էական տարբերություններ են
առաջացրել ֆոլատի մակարդակների տարբեր լաբորատորիաների գնահատումների միջև՝
ներկայացնելով լրջագույն խնդիրներ տարբեր հետազոտությունների տվյալների մեկնաբանման և
համեմատության համար: Որոշ երկրներում ֆոլատի հանձնարարելի չափաբաժինների սահմանումը
հենված է շիճուկում կամ արյան կարմիր բջիջներում ֆոլատի խտությունների հետ, որոնք կապված
են մեգալոբլաստիկ (megaloblastic) անեմիայի կլինիկական դրսևորման հետ: Որոշ այլ երկրներ,
ինչպես D-A-CH երկրները (Գերմանիա, Ավստրիա, և Շվեյցարիա) և Ֆրանսիան հիմք էին ընդունել
հոմոցիստեինի խտությունը (որն աճում է, երբ ֆոլատի մակարդակը ցածր է), որպես ֆոլատի
համապատասխան մակարդակ՝ սրտանոթային հիվանդությունների ռիսկի ենթադրյալ կապի հիման
վրա (որն ինչպես վերը ցույց տրվեց՝ չի համապատասխանում իրականությանը): Որոշ
գիտնականներ համարում են, որ էրիթրոցիտներում (արյան կարմիր բջիջներում) ֆոլատի
խտությունն է ադեկվատ ցուցանիշը, քանի, որ այն ֆոլատի կարգավիճակի երկարաժամկետ մարկեր
է, որը կայուն է սննդային ֆոլատի ընդունման ժամանակավոր փոփոխությունների հանդեպ,
արտահայտում է ֆոլատի պաշարները, և զգայուն է ընդունման քանակի նկատմամբ [101]:

Աղյուսակ 1. Ֆոլատ համարժեքի հանձնարարելի օրական չափաբաժինները

ոչ հղի և ոչ կերակրող, հղի, և կերակրող կանանց համար մի խումբ երկրներում
ՉՀՉԿ Հղի Կերակրող
Երկիր Միավոր
ՍՄԿ ՍԱԿ ՍՄԿ ՍԱԿ ՍՄԿ ՍԱԿ
Ավստրիա, Գերմանիա,
մկգ ՍՖՀ 220 300 420 550 340 450
Շվեյցարիա (20132. հետո)
Բելգիա մկգ − 200 − 400 − 350
Բրազիլիա մկգ − 240 − 355 − 295
Կոլումբիա մկգ − 160 − 460 − 360
Եվրամիություն մկգ 140 200 − 400 − 350
Հունաստան մկգ 140 200 − 400 − 350
Ճապոնիա մկգ 200 240 370 440 280 340
Մակեդեոնիա մկգ − 200 − 400 − 500
Մեծ Բրիտանիա մկգ 150 200 − 300 − 260
ԱՄՆ և Կանադա մկգ ՍՖՀ 320 400 520 600 450 500
ԱՀԿ/ՊԳԿ մկգ ՍՖՀ 320 400 520 600 450 500
ԱՀԿ/ՊԳԿ (1988) մկգ − 170 − 370–400 − 270
Աղբյուր. Rosemary A. Stamm and Lisa A. Houghton. Nutrient Intake Values for Folate during Pregnancy and Lactation Vary Widely around the
World . Nutrients. 2013 Oct; 5(10): 3920–3947. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3820052/
Ծանոթագրություններ.
ՍՖՀ սննդային ֆոլատ համարժեք
ՉՀՉԿ չհղի և չկերակրող
ՍՄԿ սնուցիչի միջին կարիք
ՍԱԿ սնուցիչի անհատական կարիք
ՄԱԿ Միացյալ ազգերի կազմակերպություն
ՊԳԿ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություն
ԱՀԿ ՄԱԿ-ի Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն

Աղյուսակ 1-ը ներկայացնում է չհղի և չկերակրող, հղի, և կերակրող կանանց սննդային ֆոլատ
համարժեքի (հետայսու «ֆոլատ» կամ ֆոլատ համարժեք՝ բնական ֆոլատ և սինթետիկ ֆոլաթթվի
ձևափոխումից ստացված ֆոլատ, Dietary folate equivalents − DFEs) հանձնարարելի օրական
չափաբաժինները տարբեր երկրներում:

ԱՄՆ-ում ֆոլատ համարժեքի (այսինքն բնական ֆոլատի և սինթետիկ ֆոլաթթվի ձևափոխումից

ստացված ֆալատի ընդհանուր քանակ) հանձնարարելի օրական չափաքանակներն ըստ տարիքի
բերված են ստորև.

19 
 Աղյուսակ 2. Ֆոլատ համարժեքի հանձնարարելի օրական չափաբաժինները
տարիքային տարբեր խմբերի համար ԱՄՆ-ում
Նորածիններ 0 – 6 ամիս 65մկգ (փորձագիտական գնահատական)
7 – 12 ամիս 80 մկգ (փորձագիտական գնահատական)
Երեխաներ 1 – 3տ. 150 մկգ
4 – 8 տ. 200 մկգ
9 – 13 տ. 300 մկգ
Դեռահասներ 14 – 18 տ. 400 մկգ
Չափահասներ 19 տ. և ավել 400 մկգ
Աղբյուր. Interactions with Medications. Folate: Dietary Supplement Fact Sheet. Office of Dietary Supplements, National Institutes of
Health., U.S. Department of Health & Human Services. http://ods.od.nih.gov/factsheets/Folate-HealthProfessional/#h9

Կլինիկական սնուցման ամերիկյան ամսագրում տպագրված այս հոդվածներում ներկայացվում է, որ

(1) չափահաս տղամարդու համար օրական 200±68մկգ ֆոլատի ընդունումը բավարար է նրա ֆոլատի
համարժեք պաշարների պահպանման համար [102], (2) oրական 200-250մկգ սննդային ֆոլատների
ընդունումը բավարարում է չհղի չափահաս կնոջ պահանջները [103]: Կենսակտիվ հավելումների մեծ
մասը պարունակում են 400մկգ, որը հղիներին ԱՄՆ և ԱՀԿ չափորոշիչներով հանձնարարելի
օրական չափաքանակն (ՀՕՉ) է: Հավելումների օրական 4000-5000մկգ գերդեղաչափեր են խորհուրդ
տալիս նախկինում բարձր ռիսկային հղիություն (օրինակ. ՆԽԱ) ունեցած կանանց [104]:
Հայաստանում 5000մկգ ֆոլաթթու (այսինքն հանձնարարելի օրական չափաքանակից 12,5 անգամ
ավել) նշանակում են անկախ հղիների նախկինում ՆԽԱ կամ այլ ռիսկային գործոն ունենալու: Թե
ի՞նչ և ու՞մ հաստատած ուղեցույցներով են առաջնորդվում Հայաստանի մանկաբարձ-գինեկոլոգները
հայտնի չէ:

Նյարդային խողովակի արատների (ՆԽԱ) ամերիկյան ոդիսականը

1992թ.-ին, ԱՄՆ «Հանրային առողջության ծառայությունը» (Public Health Service) առաջարկում է, որ
վերարտադրողական տարիքի բոլոր կանայք սպառեն օրական 400մկգ ֆոլաթթու, որպեսզի
նյարդային խողովակի արատով (ՆԽԱ) հղիություն ունենալու ռիսկը նվազի [105]: Այնուհետև, ԱՄՆ
Առողջապահության ազգային ինստիտուտների «Սննդային հավելումների գրասենյակի»
պաշտոնական կայքի ֆոլատին նվիրված տեղեկատվության համաձայն, 1998թ. հունվարին ԱՄՆ-ի
«Պարենի և դեղերի վարչությունը» պահանջել է հացահատիկեղենից (ցորեն, եգիպտացորեն, և բրինձ)
պատրաստված սննդամթերքին ֆոլաթթու ավելացնել: Ծրագրի գլխավոր ակնկալվող արդյունքը
նյարդային խողովակի արատների կանխարգելումն էր նորածինների մոտ: 2015թ. հունվարին
«Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնների» (CDC) հրապարակված
հաշվետվության համաձայն ԱՄՆ-ում սննդի պարտադիր հարստացմանն անցնելուց հետո սպինա
բիֆիդայի տարածվածության ցուցանիշը նվազել է նախահարստացման ժամանակաշրջանի հետ
համեմատած: Մասնավորվաբար, 2009-2011թթ. սպինա բիֆիդայի ցուցանիշը (7,3 դեպք 10000
կենդանի ծննդի հաշվով) 1995–1996թթ. (10,8) ցուցանիշի համեմատ նվազել է 31,7%-ով,
անենցեֆալիայի տարածվածությունը նվազել է 25,7%-ով (4,8/6,5), իսկ երկուսն իրար հետ՝ 29,4%-ով
(12,3/17,4): ՆԽԱ ցուցանիշը նվազել է բոլոր էթնիկ խմբերում, սակայն ամենամեծ նվազումը գրանցվել
է հիսպանիկ կանանց մոտ, ում մոտ ՆԽԱ-ն ամենատարածվածն է եղել, ինչը հիմնականում
բացատրվում է նրանց մոտ մեթիլտետրահիդրոֆոլատ ռեդուկտազի T ալելի գենետիկ MTHFR C677T
պոլիմորֆիզմի տարածվածությամբ [106]: Հետաքրքիրն այն է, որ 1999-2000թթ. ի համեմատ 1995–
1996թթ. սպինա բիֆիդայի տարածվածության ցուցանիշն իջել էր 31%-ով, և անենցեֆալիայի
ցուցանիշը 16%-ով: Ընդհանուր ՆԽԱ ցուցանիշի նվազումը եղել է 26% [107]: Բերված արդյունքներից
կարելի է եզրակացնել, որ 2000-2011թթ. ընթացքում սպինա բիֆիդայի տարածվածությունը նվազել է
ընդամենը 0,7%-ով, անենցեֆալիայի ցուցանիշը 13,4%-ով, և ընդհանուր ՆԽԱ ցուցանիշը 5,7%-ով:
Այսպիսով, ՆԽԱ ցուցանիշերի զգալի նվազումը գրանցվել է կամավոր հարստացման ժամանակ
(1997-1998թթ.): Սա ակնառու երևում է նաև CDC հաշվետվության ներկայացրած գրաֆիկում
(գծանկար 1): Մյուս կողմից, սննդի ֆոլաթթվով և երկաթով պարտադիր հարստացման, և սննդային
20 
հավելումների օր-օրի ավելացող սպառման պայմաններում ակնկալվում էր, որ ՆԽԱ դեպքերը պետք
է նվազեին առնվազն 50-70%-ով, այնինչ փաստացի գրանցված ցուցանիշը (29,4%) գրեթե երկու
անգամ փոքր է ակնկալվածից:

Գծանկար 1. Նյարդային խողովակի արատների (անենցեֆալիա և սպինա բիֆիդա)

տարածվածությունը ֆոլաթթվով պարտադիր հարստացումից առաջ և հետո, ըստ մոր
ռասայի/էթնիկ պատկանելիության - ծննդյան թերությունների վերահսկողության
ներկայացուցչական 19 ծրագրեր, Միացյալ Նահանգներ, 1995-2011թթ.

Աղբյուր. Updated Estimates of Neural Tube Defects Prevented by Mandatory Folic Acid Fortification — United States, 1995–2011.
http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6401a2.htm

2009թ. Համաճարակաբանության ամերիկյան ամսագրում տպագրված այս հոդվածը նշում է, որ

ֆոլաթթվով սննդի պարտադիր հարստացումից հետո հղիացածների շուրջբեղմնավորման (այսինքն
բեղմնավորումից առաջ և հետո) ընթացքում ընդունած ֆոլաթթվի և նյարդային խողովակի արատով
հղիության ռիսկի միջև կապ չի գտնվել: Հնարավոր բացատրությունն այն է, որ ֆոլաթթվով
հարստացումը նվազեցրել է ֆոլաթթվով պայմանավորված նյարդային խողովակի արատները և
հավելումներն այևս որևէ ազդեցություն չեն ունենում ՆԽԱ վրա [108]:
Հիշեցնենք, որ ԱՄՆ-ում >1տ. ողջ բնակչության 95%-ի շիճուկում առկա է չմետաբոլացված ֆոլաթթու:
Սա նշանակում է, որ ամերիկացիների սպառած ֆոլաթթուն ավելին է քան մարդու օրգանիզմը կարող
է ձևափոխել: Նշվեց նաև գերդոզավորումից խուսափելու անհնարինության մասին: Մյուս կողմից,
ԱՄՆ-ում սպինա բիֆիդայի կրճատումը (31,7%) գլխավորապես գրանցվել է 1997-1998թթ. կամավոր
հարստացման ժամանակ (31%): 2000թ. ի վեր ՆԽԱ տարածվածության, հատկապես սպինա բիֆիդայի
կրճատում գրեթե չի արձանագրվել, մանավանդ սպիտակ ռասայի մոտ: Միաժամանակ, քանի որ,
պարտադիր հարստացում իրականացնող որևէ երկրում, ներառյալ ԱՄՆ-ում հսկիչ խումբ չկա
հարստացման ծրագրի արդյունավետությունն օբյեկտիվորեն գնահատելու համար, ապա անգամ
կամավոր հարստացման շրջանում ՆԽԱ գրանցված նվազումը չի կարելի բացառապես վերագրել
ֆոլաթթվին: Սրան պետք է ավելացնել նաև այն, որ հրապարակված տվյալները բնակչության
ներկայացուցչական խմբերի տվյալների հիման վրա են արված, քանի որ ՆԽԱ ռեգիստր չկա: Ավելին,
ԱՄՆ-ում աբորտներ անում են և այն էլ շատ (օրինակ. 2011թ. յուրաքանչյուր վեցերորդ հղիությունն
ընդհատվել է), և պատճառը գրանցելու պարտավորություն չկա: Այնպես, որ վիճակագրության մեջ
ՆԽԱ դեպքերը մեծ հավանականությամբ կարող է թերգրանցված լինեն: Այս ամենը դրդում է
կասկածի տակ առնել ՆԽԱ կրճատման վրա ֆոլաթթվի ունեցած էական ազդեցությունը՝
համատարած, երկարատև, և մեծ քանակով ընդունման դեպքում: Ֆոլաթթուն պետք է դիտարկվի

21 
որպես դեղ և նշանակվի միայն ըստ անհրաժեշտության, կոնկրետ դեղաչափով և ընդունվի բժշկի
հսկողությամբ:

Վերջաբանի փոխարեն
Ընդհանրապես ասած, նյարդային խողովակի արատների (ՆԽԱ) պատճառները դեռևս վատ են
հասկացված: Հաշվի չառնելով շատ փոքր թիվ կազմող ՆԽԱ դեպքերը կապված քրոմոսոմային կամ
միայնակ գենային խանգարումների (օրինակ. MTHFR պոլիմորֆիզմներ) հետ, ենթադրվում է, որ
ՆԽԱ-ները բազմագործոն պատճառ ունեն՝ շրջակա միջավայրի և գենետիկ գործոնների
համադրություն: ՆԽԱ բացահայտված ռիսկի գործոնների շարքն ընդգրկում է ծնողների
սննդակարգը, մոր դիաբետը (Diabetes mellitus), գիրությունը, հակաէպիլեպտիկ դեղերի (օրինակ.
valproic acid) օգտագործումը, և բարձր ջերմությունը: Մինչ սննդային գործոնները առաջնահերթ
նշանակություն ունեն, ծանր մետաղների ազդեցութունը, ինչպիսիք են մկնդեղը և կադմիումը, և օդում
առկա արտանետումները ևս կարող են հանգեցնել էպիգենետիկական դրսևորվումներով
զարգացման փոփոխությունների: Եթե ուզում ենք նվազեցնել ծննդյան արատների մակարդակը և
օպտիմալացնել չծնված երեխաների առողջությունը, պետք է լավացնել ապագա ծնողների մեկ-
ածխածնի նյութափոխանակությունը (այսինքն մեթիլացիան) նախքան հղիությունը: Պետք չէ
սահմանափակվել միայն ֆոլատի մակարդակի ստուգումով, այլ պետք է պարզել այն ինչ ֆոլատն
իրականում անում է՝ միթիլյացիայի կարգավորման կարգավիճակը [109]: Ֆիննելը և այլք լավագույն
կերպով են ձևակերպել ՆԽԱ առաջացման հնարավոր մեխանիզմը.
«Վաղ էմբրիոնագենեզի ընթացքում, ԴՆԹ մեթիլացիան, որը հանդիսանում է գենի էքսպրեսիայի
գլխավոր կարգավորիչը, էպիգենետեկորեն ծրագրավորված է: Բացի այդ, լավ հայտնի է, որ մեթիլ
դոնորներ (ինչպիսիք են խոլինը, ֆոլատը և մեթիոնինը) պարունակող սննդի սպառումը կարող է
զգալի ազդել ԴՆԹ մեթիլացիայի վրա: Կամայական մեթիլ-դոնորի ոչ օպտիմալ (ինչպես պակաս
այնդպես էլ ավել) մատակարարում կարող է փոխել ԴՆԹ մեթիլացիան և ներկայացնել ծննդյան
արատների ռիսկի աճի հնարավոր մեխանիզմի պատրաստի բացատրություն:»
Ֆիննելը և այլք սա ասել են 2010 թ.-ին: Այժմ 2015թ. է:
Հոդվածում  բերված  փաստերն  ակնառու  են  դարձնում  ֆոլաթթվի  պոտենցիալ  վտանգները: 
Բնակչության մի փոքր խմբի (25‐30 նորածնի) առողջության բարելավումը, այլ խմբերի առողջությանը 
վնասելու  հաշվին  անթույլատրելի  է:  Այսքանից հետո, միակ տրամաբանական և ողջախոհ
եզրակացությունը հետևյալն. Լիովին աննպատակահարմար է ալյուրի պարտադիր հարստացումը
ֆոլաթթվով: Ֆոլաթթվի ընդունումը պետք է լինի ըստ անհրաժեշտության, ընդ որում ավելցուկ
չառաջացնող չափաբաժնով: Ամեն դեպքում, բնական ֆոլատները գերադասելի են սինթետիկ
ֆոլաթթվից: Եվ, ինչպես ասում են.
Ֆոլաթթուն հին գլխարկ է, այն պետք է դեն նետել, և ՀԵՆՑ ՀԻՄԱ:

Հղումներ
                                                            
1. A David Smith. Folic acid fortification: the good, the bad, and the puzzle of vitamin B12. Am J Clin Nutr January 2007 vol. 85 no.
1 3-5. http://ajcn.nutrition.org/content/85/1/3.full
2. Հայաստանի հիմնական դեղերի ցանկ. http://www.pharm.am/index.php/am/2015-03-04-11-09-56/356-2015-03-04-15-46-18
http://195.191.154.252/images/Pharrm/Legislation/OtherDoc/am_Himnakandexeri_cank_17-N_armIndex.pdf 
3. Osler M, Milman N, Heitmann BL. Consequences of removing iron fortification of flour on iron status among Danish adults:
some longitudinal observations between 1987 and 1994. Prev Me. . 1999 Jul;29(1):32-6.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10419797
4. Peña-Rosas J, Field MS, Burford BJ, De-Regil L. Wheat flour fortification with iron for reducing anaemia and improving iron
status in populations. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 9. Art. No.: CD011302.
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14651858.CD011302/full

22 
                                                                                                                                                                                                             
5. Summary of Discussions Joint UNICEF & Flour Fortification Initiative Workshops on Flour Fortification in the CEECIS Region.
Ankara. Turkey 12-15 June 2012. էջ 10. http://www.ffinetwork.org/about/calendar/2012/Documents%202012/TurkeySummary.pdf
6. Folic acid and colorectal cancer risk: Review of recommendation for mandatory folic acid fortification. Scientific Advisory
Committee on Nutrition (SACN). UK. September 2009
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/339293/SACN_Report_to_CMO_on_folic_acid_and_c
olorectal_cancer_risk_.pdf
7. Food Safety Authority of Ireland, authors. Currently No Need for Mandatory Fortification—Increased Folate Status Negates
Mandatory Folic Acid Fortification at This Time. http://www.fsai.ie/news_centre/press_releases/11032009.html
8. Roadblocks to progress: a look at why Ireland and New Zealand halted mandatory flour fortification with folic acid. Food
Fortification Initiative, 2006. http://www.ffinetwork.org/about/stay_informed/publications/documents/IrelandNewZealand.pdf
9. Rich K. Added risk, any way you slice it. http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10577220
10. United States Abortion Statistics. Minnecota Citizens Concerned for Life. USA. 2013. http://www.mccl.org/us-abortion-
stats.html
11. Induced Abortion in the United States. Fact Sheet. Guttmacher Institute. USA.
http://www.guttmacher.org/pubs/fb_induced_abortion.html
12. ESCO Report on Analysis of Risks and Benefits of Fortification of Food with Folic Acid. EFSA: European Union. 2009.
http://www.efsa.europa.eu/en/supporting/doc/3e.pdf
13. Առողջություն և առողջապահություն. Վիճակագրական տարեգիրք, ՀՀ ԱՆ և ԱԱԻ, 2014թ.
http://moh.am/uploadfiles/Book.pdf
Նորագոյացություններ.
- Աղյուսակ 2.1.1. ՀՀ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ԱԽՏՈՐՈՇՎԱԾ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ (15
ՏԱՐԵԿԱՆ և ԲԱՐՁՐ). էջ 30
- Աղյուսակ 2.1.2. ՀՀ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ԱԽՏՈՐՈՇՎԱԾ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ (0-14
ՏԱՐԵԿԱՆ ԵՐԵԽԱՆԵՐ). էջ 34
Չարորակ նորագոյացություններ.
- Աղյուսակ 2.3.2. ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՀԻՎԱՆԴԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԱՐՈՐԱԿ ՆՈՐԱԳՈՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ԸՍՏ
ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ ԽՄԲԵՐԻ. էջ 94
14. Գոհար Ջրբաշյան. «Ֆոլա՞տ, թե՞ ֆոլաթթու. Հանրային առողջապահության մարտահրավեր» «Հետք». փետրվարի 23,
2015թ. http://hetq.am/arm/news/58676/folat-te-folattu-hanrayin-aroxjapahutyan-martahraver.html
15. Ivan Blumenthal. Carbon monoxide poisoning. J R Soc Med. 2001 Jun; 94(6): 270–272.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1281520/
16. Dr Lynch. Folic Acid Awareness Week 2015: Want Awareness? Here You Go. on January 8, 2014 in Rants & Raves.
http://mthfr.net/folic-acid-awareness-week-2014-want-awareness-here-you-go/2014/01/08/
17. Henderson GB. Folate-binding proteins. Annu Rev Nutr. 1990;10:319-35. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2166548
18. Folic Acid Description. http://www.drugs.com/pro/folic-acid.html

19. Karsten Melcher, et al.. Structure Of Folic Acid Bound To Folate Receptor Is Solved. Chemical and Engineering News. Volume
91 Issue 29 | p. 5 | News of The Week. Issue Date: July 22, 2013 | Web Date: July 18, 2013.
http://cen.acs.org/articles/91/i29/Structure-Folic-Acid-Bound-Folate.html
20. Karsten Melcher, Chen Chen, et al. Structural basis for molecular recognition of folic acid by folate receptors. Nature. 500,
486–489. (22 August 2013). doi:10.1038/nature12327. http://www.nature.com/nature/journal/v500/n7463/full/nature12327.html
21. Sweeney MR et al. (2005 Nov) Evidence of unmetabolised folic acid in cord blood of newborn and serum of 4-day-old infants.
Br J Nutr. 94(5):727-30. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16277775
http://www.tara.tcd.ie/bitstream/handle/2262/34716/Evidence%20of%20unmetabolised%20folic%20acid%20in%20cord%20blood%
20of%20newborn%20and%20serum%20of%204-day-old%20infants.pdf?sequence=1
22. Lisa A Houghton et al. (January 2009) Unmetabolized folic acid and total folate concentrations in breast milk are unaffected by
low-dose folate supplements. Am J Clin Nutr. vol. 89 no. 1 216-220. http://ajcn.nutrition.org/content/89/1/216.full
23. Mikael LG, Deng L, et al. Moderately high intake of folic acid has a negative impact on mouse embryonic development. Birth
Defects Res A Clin Mol Teratol 2013;97:47–52. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/bdra.23092/full

23 
                                                                                                                                                                                                             
24. Karen E Christensen, Leonie G Mikael, et al. High folic acid consumption leads to pseudo-MTHFR deficiency, altered lipid
metabolism, and liver injury in mice. Am J Clin Nutr. 2015 Mar;101(3):646-58. doi: 10.3945/ajcn.114.086603.
http://ajcn.nutrition.org/content/101/3/646.long
25. Pfeiffer CM, Hughes JP, et al. Estimation of trends in serum and RBC folate in the U.S. population from pre- to postfortification
using assay-adjusted data from the NHANES 1988–2010. J Nutr 2012;142:886–93.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3327747/
26. Burdge GC, Lillycrop KA, et al. Folic acid supplementation during the juvenile-pubertal period in rats modifies the phenotype
and epigenotype induced by prenatal nutrition. J Nutr. 2009 Jun;139(6):1054-60. doi: 10.3945/jn.109.104653. Epub 2009 Apr 1.
http://jn.nutrition.org/content/139/6/1054.long
27. Roseboom T, de Rooij SR, Painter R. The Dutch famine and its long-term consequences for adult health. Early Hum Dev.
2006;82:485–91. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16876341?dopt=Abstract
28. Erhuma A, Salter AM, Sculley DV, et al. Prenatal exposure to a low-protein diet programs disordered regulation of lipid
metabolism in the aging rat. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2007;292:E1702–14.
http://ajpendo.physiology.org/content/292/6/E1702.full
29. Langley SC, Jackson AA. Increased systolic blood pressure in adult rats induced by fetal exposure to maternal low protein diets.
Clin Sci (Lond). 1994;86:217–22. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8143432?dopt=Abstract
30. Torrens C, Hanson MA, Gluckman PD, Vickers MH. Maternal undernutrition leads to endothelial dysfunction in adult male
rat offspring independent of postnatal diet. Br J Nutr. 2009;101:27–33.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18492297?dopt=Abstract
31. Bertram CE, Hanson MA. Animal models and programming of the metabolic syndrome. Br Med Bull. 2001;60:103–21.
http://bmb.oxfordjournals.org/content/60/1/103.full
32. Jackson AA, Dunn RL, Marchand MC, Langley-Evans SC. Increased systolic blood pressure in rats induced by a maternal low-
protein diet is reversed by dietary supplementation with glycine. Clin Sci (Lond). 2002;103:633–9.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12444916?dopt=Abstract
33. Torrens C, Brawley L, et al. Folate supplementation during pregnancy improves offspring cardiovascular dysfunction induced
by protein restriction. Hypertension. 2006;47:982–7. http://hyper.ahajournals.org/content/47/5/982.full
34. Burdge GC, Lillycrop KA, Jackson AA, Gluckman PD, Hanson MA. The nature of the growth pattern and of the metabolic
response to fasting in the rat are dependent upon the dietary protein and folic acid intakes of their pregnant dams and post-weaning
fat consumption. Br J Nutr. 2008;99:540–9. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2493056/
35. Dolinoy DC, Das R, Weidman JR, Jirtle RL. Metastable epialleles, imprinting, and the fetal origins of adult diseases. Pediatr Res.
2007;61:R30–7. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2211525/
36. Pembrey ME, Bygren LO, Kaati G, Edvinsson S, Northstone K, Sjostrom M, Golding J. Sex-specific, male-line transgenerational
responses in humans. Eur J Hum Genet. 2006;14:159–66. http://www.nature.com/ejhg/journal/v14/n2/full/5201538a.html
37. De Assis S, Hilakivi-Clarke L. Timing of dietary estrogenic exposures and breast cancer risk. Ann N Y Acad Sci. 2006;1089:14–
35. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17261753?dopt=Abstract
38. Szyf M. The dynamic epigenome and its implications in toxicology. Toxicol Sci. 2007;100:7–23.
http://toxsci.oxfordjournals.org/content/100/1/7.full
39. Lillycrop KA, Slater-Jefferies JL, et a;. Induction of altered epigenetic regulation of the hepatic glucocorticoid receptor in the
offspring of rats fed a protein-restricted diet during pregnancy suggests that reduced DNA methyltransferase-1 expression is involved
in impaired DNA methylation and changes in histone modifications. Br J Nutr. 2007;97:1064–73.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2211425/
40. Baum D, Beck RQ, Hammer LD, Brasel JA, Greenwood MR. Adipose tissue thymidine kinase activity in man. Pediatr Res.
1986;20:118–21. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3945522?dopt=Abstract
41. Cleary MP, Klein BE, Brasel J, Greenwood MR. Thymidine kinase and DNA polymerase activity during postnatal growth of the
epididymal fat pad. J Nutr. 1979;109:48–54. http://jn.nutrition.org/content/109/1/48.short
42. Burdge GC, Hanson MA, Slater-Jefferies JL, Lillycrop KA. Epigenetic regulation of transcription: a mechanism for inducing
variations in phenotype (fetal programming) by differences in nutrition during early life? Br J Nutr. 2007;97:1036–46.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2211525/
43. Folic Acid. Drugs. http://www.drugs.com/pro/folic-acid.html
44. Vitamin B9 (Folic acid). University of Maryland Medical Center. http://umm.edu/health/medical/altmed/supplement/vitamin-
b9-folic-acid

24 
                                                                                                                                                                                                             
45. Possible Interactions with: Vitamin B9 (Folic Acid). University of Maryland Medical Center. http://umm.edu/health/medical-
reference-guide/complementary-and-alternative-medicine-guide/supplement-interaction/possible-interactions-with-vitamin-b9-folic-acid

46. Interactions with Medications. Folate: Dietary Supplement Fact Sheet. Office of Dietary Supplements, National Institutes of
Health., U.S. Department of Health & Human Services. http://ods.od.nih.gov/factsheets/Folate-HealthProfessional/#h9
47. Hereditary folate malabsorption. http://ghr.nlm.nih.gov/condition/hereditary-folate-malabsorption
48. MTHFR. http://ghr.nlm.nih.gov/gene/MTHFR
49. MTHFR.net is the leading resource for unbiased, researched information strictly about the MTHFR mutation. http://mthfr.net/
50. Is the mainstream still cheating you out of the best health possible—with folic acid?! http://www.tahomaclinicblog.com/folic-acid/
51. A David Smith et al. Is folic acid good for everyone? Am J Clin Nutr. March 2008 vol. 87 no. 3 517-533.
http://ajcn.nutrition.org/content/87/3/517.full
52. Lucock M, Yates Z. (2005) Folic acid—vitamin and panacea or genetic time bomb? Nat Rev Genet 6:235–40.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15738964?dopt=Abstract
53. Wright AJ, Dainty JR, Finglas PM. (2007) Folic acid metabolism in human subjects revisited: potential implications for
proposed mandatory folic acid fortification in the UK. Br J Nutr. 98(4):667-75.
http://journals.cambridge.org/download.php?file=%2FBJN%2FBJN98_04%2FS0007114507777140a.pdf&code=dc277070691528f0457
9326df0a7aa58
54. Bailey SW, Ayling JE. (2009) The extremely slow and variable activity of dihydrofolate reductase in human liver and its
implications for high folic acid intake. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA. 8;106(36):15424-9.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2730961/pdf/zpq15424.pdf
55. Crider KS, Bailey LB, Berry RJ. . Folic acid food fortification-its history, effect, concerns, and future directions. Nutrients
2011;3:370–84. http://www.mdpi.com/2072-6643/3/3/370/htm
56. Nathan Fariasa, et al. The effects of folic acid on global DNA methylation and colonosphere formation in colon cancer cell
lines. Journal of Nutirtional Biochemistry. Accepted date: 20 February 2015. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.jnutbio.2015.02.002
http://www.jnutbio.com/article/S0955-2863%2815%2900056-X/fulltext
57. Kelly P et al. Unmetabolised folic acid in serum: acute studies in subjects consuming fortified food and supplements. Am J Clin
Nutr. 1997. 65, 1790–1795. http://ajcn.nutrition.org/content/65/6/1790.full.pdf+html
58. Folate: Dietary Supplement Fact Sheet. Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health., U.S. Department of
Health & Human Services. http://ods.od.nih.gov/factsheets/Folate-HealthProfessional/
59. Bailey RL, et al. (2010). Total folate and folic acid intake from foods and dietary supplements in the United States: 2003-2006.
Am J Clin Nutr 91(1): 231-237. http://ajcn.nutrition.org/content/91/1/231.long
60. Bailey RL, et al (2010). Total folate and folic acid intakes from foods and dietary supplements of US children aged 1-13 y. Am J
Clin Nutr 92(2): 353-358. http://ajcn.nutrition.org/content/92/2/353.long
61. Yeung LF, Cogswell ME, et al (2011). Contributions of enriched cereal-grain products, ready-to-eat cereals, and supplements to
folic acid and vitamin B-12 usual intake and folate and vitamin B-12 status in US children: National Health and Nutrition
Examination Survey (NHANES), 2003-2006. Am J Clin Nutr 93(1): 172-185. http://ajcn.nutrition.org/content/93/1/172.long
62. Yetley EA, Pfeiffer CM, et al. (2011). Biomarkers of folate status in NHANES: a roundtable summary. Am J Clin Nutr 94(1):
303S-312S. http://ajcn.nutrition.org/content/94/1/303S.long
63. Whittaker P, Tufaro PR, Rader JI. Iron and folate in fortified cereals. J Am Coll Nutr. 2001 Jun;20(3):247-54.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11444421?dopt=Abstract
64. Yaseer A. Shakur et al. (2009) How Much Folate Is in Canadian Fortified Products 10 Years after Mandated Fortification?
Canadian Public Health Association. 100(4):281-84 http://journal.cpha.ca/index.php/cjph/article/viewFile/1849/1996
65. Renee D Kalmbach, Silvina F Choumenkovitch, et al. Circulating folic acid in plasma: relation to folic acid fortification.. Am J
Clin Nutr. 2008 Sep; 88(3): 763–768. http://ajcn.nutrition.org/content/88/3/763.long
66. Pfeiffer CM, Sternberg MR, et al. Unmetabolized folic acid is detected in nearly all serum samples from US children,
adolescents, and adults. J Nutr. 2015 Mar;145(3):520-31. doi: 10.3945/jn.114.201210. Epub 2014 Dec 10.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25733468
67. Obeid R, Kirsch SH, et al. Concentrations of unmetabolized folic acid and primary folate forms in plasma after folic acid
treatment in older adults. Metabolism 2011;60:673–80. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20727555?dopt=Abstract
68. Hirsch S et al. Colon cancer in Chile before and after the start of the flour fortification program with folic acid. Eur J
Gastroenterol Hepatol. 2009; 21(4):436-9.
http://www.researchgate.net/publication/232102291_Colon_cancer_in_Chile_before_and_after_the_start_of_the_flour_fortification_program_with_folic_acid

25 
                                                                                                                                                                                                             
69. Reynolds EH (2002) Benefits and risks of folic acid to the nervous system. J Neurol Neurosurg Psychiat 72, 567–571.
http://jnnp.bmj.com/content/72/5/567.full
70. Morris MS, Jacques PF, Rosenberg I & Selhub J (2007) Folate and vitamin B12 status in relation to anaemia, macrocytosis, and
cognitive impairment in older Americans in the age of folic acid fortification. Am J Clin Nutr 85, 193–200.
http://ajcn.nutrition.org/content/85/1/193.abstract, http://ajcn.nutrition.org/content/85/1/193.full
71. Morris MS, Jacques PF, et al. Circulating unmetabolized folic acid and 5-methyltetrahydrofolate in relation to anemia,
macrocytosis, and cognitive test performance in American seniors. Am J Clin Nutr 2010;91:1733–44.
http://ajcn.nutrition.org/content/91/6/1733.full
72. Morris MC et al. (2005) Dietary folate and vitamin B12 intake and cognitive decline among community-dwelling older persons.
Arch Neurol. 62(4):641-5. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15824266
73. Andrew Boilson et al. (September 2012) Unmetabolized folic acid prevalence is widespread in the older Irish population despite
the lack of a mandatory fortification program. Am J Clin Nutr. vol. 96 no. 3 613-621. http://ajcn.nutrition.org/content/96/3/613.full
74. Aron M. Troen et al. (January 2006) Unmetabolized Folic Acid in Plasma Is Associated with Reduced Natural Killer Cell
Cytotoxicity among Postmenopausal Women. J. Nutr. vol. 136 no. 1 189-194 http://jn.nutrition.org/content/136/1/189.short,
http://jn.nutrition.org/content/136/1/189.full
75. Yajnik CS, Deshpande SS, Jackson AA, et al. Vitamin B12 and folate concentrations during pregnancy and insulin resistance in
the offspring: the Pune Maternal Nutrition Study. Diabetologia 2008;51:29–38. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2100429/
76. Obesity and overweight. Fact sheet N°311. WHO. Updated January 2015. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/
77. Յուրաքանչյուր հինգերորդ երեխան Հայաստանում թերաճ է. WomenNet.am. Հունիսի 1, 2015թ.
http://womennet.am/%C2%AB%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%B9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80-
%D5%B0%D5%AB%D5%B6%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%80%D5%A4-%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%AD%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B5/

78. Wien TN et al. Cancer risk with folic acid supplements: a systematic review and meta-analysis. BMJ Open. 2012 Jan
12;2(1):e000653. doi: 10.1136/bmjopen-2011-000653. Print 2012. http://bmjopen.bmj.com/content/2/1/e000653.full.pdf+html
79. Peña-Rosas JP. et al. Effects and safety of preventive oral iron or iron + folic acid supplementation for women during
pregnancy http://summaries.cochrane.org/CD004736/PREG_effects-and-safety-of-preventive-oral-iron-or-iron--folic-acid-
supplementation-for-women-during-pregnancy
80. Առողջություն և առողջապահություն. Վիճակագրական տարեգիրք, ՀՀ ԱՆ և ԱԱԻ, 2014թ. էջ 121
Աղյուսակ 3.2 http://moh.am/uploadfiles/Book.pdf
81. Effects of Homocysteine-Lowering With Folic Acid Plus Vitamin B12 vs Placebo on Mortality and Major Morbidity in
Myocardial Infarction Survivors. Study of the Effectiveness of Additional Reductions in Cholesterol and Homocysteine (SEARCH)
Collaborative Group*. JAMA. 2010;303(24):2486-2494. http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=186130&resultClick=3
82. Marta Ebbing. Cancer Incidence and Mortality After Treatment With Folic Acid and Vitamin B12. The Journal of American
Medical Association. 2009;302(19):2119-2126. doi:10.1001/jama.2009.1622.
http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=184898
83. Carlsson CM. Homocysteine lowering with folic acid and vitamin B supplements: effects on cardiovascular disease in older
adults. Drugs Aging. 2006;23(6):491-502. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16872232
84. Homocysteine Lowering with Folic Acid and B Vitamins in Vascular Disease. The Heart Outcomes Prevention Evaluation
(HOPE) Group. N Engl J Med 2006; 354:1567-1577. http://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJMoa060900
85. Bønaa KH, Njølstad I, Ueland PM, et al. Homocysteine lowering and cardiovascular events after acute myocardial infarction.
(NORVIT) N Engl J Med 2006;354:1578–88. http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa055227
86. Martí-Carvajal AJ, Solà I, Lathyris D, Salanti G. Homocysteine lowering interventions for preventing cardiovascular events.
Cochrane Database Syst Rev. 2009 Oct 7;(4):CD006612. doi: 10.1002/14651858.CD006612.pub2.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4164174/
87. Bernard F. Cole, et al. Folic Acid for the Prevention of Colorectal Adenomas. A Randomized Clinical Trial. JAMA.
2007;297(21):2351-2359. doi:10.1001/jama.297.21.2351. http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=207344
88. Jane C. Figueiredo et al. (2009) Folic Acid and Risk of Prostate Cancer: Results From a Randomized Clinical Trial. JNCI J Natl
Cancer Inst 101 (6): 432-435. http://jnci.oxfordjournals.org/content/101/6/432.full
89. Larsson SC, et al. Whole grain consumption and risk of colorectal cancer: a population-based cohort of 60 000 women. British
Journal of Cancer. 2005;92(9):1803-1807. doi:10.1038/sj.bjc.6602543. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2362029/
90. Dagfinn Aune, Doris S M Chan, et al. Dietary fibre, whole grains, and risk of colorectal cancer: systematic review and dose-
response meta-analysis of prospective studies. BMJ 2011; 343 doi: http://dx.doi.org/10.1136/bmj.d6617 (Published 10 November
2011) Cite this as: BMJ 2011;343:d6617, http://www.bmj.com/content/343/bmj.d6617
26 
                                                                                                                                                                                                             
91. M B Krawinkel, et al. Revised D-A-CH intake recommendations for folate: how much is needed? European Journal of Clinical
Nutrition (2014) 68, 719–723; doi:10.1038/ejcn.2014.45. http://www.nature.com/ejcn/journal/v68/n6/full/ejcn201445a.html
92. Toole JF, Malinow MR, Chambless LE, Spence JD, Pettigrew LC, Howard VJ et al. Lowering homocysteine in patients with
ischemic stroke to prevent recurrent stroke, myocardial infarction, and death: the Vitamin Intervention for Stroke Prevention
(VISP) randomized controlled trial. JAMA 2004; 291: 565–575. http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=198139
93. Homocysteine Lowering Trialists' Collaboration (HLTC). Dose-dependent effects of folic acid on blood concentrations of
homocysteine: a meta-analysis of the randomized trials. Am J Clin Nutr 2005; 82: 806–812.
http://ajcn.nutrition.org/content/82/4/806.long
94. Selhub J, Jacques PF, et al. Vitamin status and intake as primary determinants of homocysteinemia in an elderly population.
JAMA 1993; 270: 2693–2698. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8133587?dopt=Abstract&holding=npg
95. Ubbink JB, Vermaak WJ, et al. Vitamin requirements for the treatment of hyperhomocysteinemia in humans. J Nutr 1994; 124:
1927–1933. http://jn.nutrition.org/content/124/10/1927.long
96. Stanger O, Herrmann W, et al. Consensus paper on the rational clinical use of homocysteine, folic acid and B-vitamins in
cardiovascular and thrombotic diseases: guidelines and recommendations. Clin Chem Lab Med 2003; 41: 1392–1403.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14656016?dopt=Abstract&holding=npg
97. Clarke R, Halsey J, Lewington S,et al. Effects of lowering homocysteine levels with B vitamins on cardiovascular disease,
cancer, and cause-specific mortality: Meta-analysis of 8 randomized trials involving 37 485 individuals. Arch Intern Med 2010; 170:
1622–1631. http://archinte.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=226081
98. Clarke R, et al. Homocysteine and coronary heart disease: meta-analysis of MTHFR case-control studies, avoiding publication
bias. PLoS Med 2012; 9: e1001177. http://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.1001177
99. Folate and Disease Prevention. Scientific Advisory Committee on Nutrition (SACN). UK. Food Standards Agency and the
Department of Health under license from the Controller of Her Majesty’s Stationery Office. 2006. pp. 15, 33-36,
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/338892/SACN_Folate_and_Disease_Prevention_Report.pdf

100. National Diet and Nutrition Survey Rolling Programme (NDNS RP). Public Health England. March 2015. p. 21, 42.
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/414745/NDNS_Y1_4_Folate_report.pdf
101. Stamm RA, Houghton LA. Nutrient intake values for folate during pregnancy and lactation vary widely around the world.
Nutrients. 2013 Sep 30;5(10):3920-47. doi: 10.3390/nu5103920. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3820052/
102. Milne DB, Johnson LK, Mahalko JR, Sandstead HH. Folate status of adult males living in a metabolic unit: possible relationships
with iron nutriture. Am J Clin Nutr 1983; 37: 768–773. http://ajcn.nutrition.org/content/37/5/768.long
103. Sauberlich HE, Kretsch MJ, Skala JH, Johnson HL, Taylor PC. Folate requirement and metabolism in nonpregnant women. Am
J Clin Nutr 1987; 46: 1016–1028. http://ajcn.nutrition.org/content/46/6/1016.long
104. Wilson RD, Johnson JA, Wyatt P, et al. Pre-conceptional vitamin/folic acid supplementation 2007: the use of folic acid in
combination with a multivitamin supplement for the prevention of neural tube defects and other congenital anomalies. J Obstet
Gynaecol Can 2007;29:1003–26. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18053387
105. Recommendations for the Use of Folic Acid to Reduce the Number of Cases of Spina Bifida and Other Neural Tube Defects.
U.S. Department of Health and Human Services Public Health Service Centers for Disease Control Atlanta, Georgia 30333.
September 11, 1992 / 41(RR-14);001. http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00019479.htm
106. Jennifer Williams, Cara T. Mai, et al. Updated Estimates of Neural Tube Defects Prevented by Mandatory Folic Acid
Fortification — United States, 1995–2011. Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR). January 16, 2015 / 64(01);1-5
http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6401a2.htm
107. Spina Bifida and Anencephaly Before and After Folic Acid Mandate --- United States, 1995--1996 and 1999-2000.
http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5317a3.htm
108. Bridget S. Mosley, Mario A. Cleves, et al. Neural Tube Defects and Maternal Folate Intake Among Pregnancies Conceived After
Folic Acid Fortification in the United States. Am J Epidemiol. 2009 Jan 1; 169(1): 9–17.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3139973/
109. Richard H Finnell, Henk J Blom, and Gary M Shaw. Does global hypomethylation contribute to susceptibility to neural tube
defects? Am J Clin Nutr. American Society for Nutrition. May 2010. vol. 91 no. 5. 1153-1154.
http://ajcn.nutrition.org/content/91/5/1153.full

27