EVROPSKI UNIVERZITET BRČKO DISTRIKT BiH

TEHNIČKI FAKULTET
POLJOPRIVREDA

SEMINARSKI RAD

- FOSFORNA ĐUBRIVA-
Njihova proizvodnja i djelovanje

MENTOR: STUDENT:
Prof. dr Ranka Kubiček Emir Mujić
016/17-PO

Brčko, jun 2020. god.

SADRŽAJ

1. UVOD................................................................................................................................3
2. OSNOVNI POJMOVI O FOSFORNIH ĐUBRIVA .......................................................4
3. PRIRODNA FOSFORNA ĐUBRIVA .............................................................................6
3.1. Koštano brašno ............................................................................................................6
3.2. Sirovi fosfati (fosforiti i apatiti) ....................................................................................6
3.2.1. Apatiti ....................................................................................................................6
3.2.2. Fosforiti.................................................................................................................7
4. INDUSTRIJSKA FOSFORNA ĐUBRIVA .....................................................................8
4.1. Superfosfat ...................................................................................................................8
4.1.1. Dobijanje superfosfata ...........................................................................................8
4.1.2. Koncentrovani superfosfat .....................................................................................9
4.2. Percipitat – taložnik ......................................................................................................9
4.2.1. Osobine percipitata................................................................................................9
4.2.2. Promjene percipitata u zemljištu ............................................................................9
4.3. Tomasovo brašno ....................................................................................................... 10
4.3.1. Osobine Tomas fosfata ......................................................................................... 11
4.4. Termofosfati............................................................................................................... 12
4. ZAKLJUČAK ................................................................................................................. 13
LITERATURA ................................................................................................................... 14
1. UVOD

Fosforna đubriva su materije veće ili manje rastvorljivosti, dobijene prirodnim ili
industrijskim putem, iz kojih biljke usvajaju fosfor, taj tako značajan biogeni element. Usljed
osiromašenja zemljišta u fosforu (fosfor iznijet prinosom, gubitak usljed erozije) nameće se
pitanje nadoknađivanja iznijetog fosfora unošenjem fosfornih đubriva, a sve u cilju postizanja
visokih, stabilnih i redovnih prinosa, prinosa dobrog kvaliteta gajenih kultura.
Dugo godina fosforna đubriva su se nalazila na prvom mjestu (N:P=1:4,2), kako po
količinama koje se proizvedu, tako i po upotrebi. Posljednjih godina stanje se mijenja u korist
azotnih đubriva (N:P=1:0,54). Promjena udjela azotnih đubriva izazvana je s jedne strane
razvitkom industrijr azotnih đubriva, a s druge strane time što se uviđa da se prinos biljaka ne
može osigurati samo unošenjem velikih količina fosfora.

3
2. OSNOVNI POJMOVI O FOSFORNIH ĐUBRIVA

Nalazišta jedinjenja fosfora iz kojih se dobijaju fosforna đubrivau svijetu su

nejednako raspoređena, pa je industrija fosfornih đubriva u pojedinim zemljama zavisna skoro
isključivo od uvoza sirovina. Naročito hrđavo stoje neke azijske zemlje, koje teško mogu da
nadoknade fosfor koji se odnosi iz zemljišta u prinosima biljaka i erozijom. U sličnom
položaju se nalazi i naša zemlja, mada ima naučno opravdanih razloga za vjerovanje da se
ležišta fosfata ( sirovine za proizvodnju fosfornih đubriva) moraju nalaziti i kod nas. [1]
Najčešće greške koje prave naši poljoprivrednici vezane su za vrijeme i način primjene
đubriva. Vrijeme primjene đubriva najčešće se određuje prema osobinama biljnih hraniva
koja se unose đubrenjem.[3]
Rijedak je slučaj da poljoprivredni proizvođači prilikom osnovne obrade zemljišta unose
fosforna i kalijumova đubriva.
Fosfor i kalijum u zemljištu su veoma slabo pokretni.
Granule đubriva kreću se najviše 5 cm, a na težim zemljištima i manje. Zato je potrebno da se
određena količina NPK đubriva (1/3 do 1/2) zajedno sa stajskim đubrivom, zaore na određenu
dubinu (25 do 30 cm) kako bi se dovela u zonu korjenovog sistema, odakle ih biljke mogu
usvajati. [3]
Zbog ograničene količine sirovog fosfora u prirodi, cijena fosfornih đubriva je nešto viša u
usporedbi sa, na primjer, kompleksnim đubrivima. Osim toga, cijenu đubriva dodatno podižu
različite primjese u fosfatnim rudama. Tako na primjer velike količine karbonata u sirovim
fosfatima poskupljuju proizvodnju superfosfata jer se sumporna kiselina troši na razaranje
karbonata umjesto na razaranje fosfata. Reakcije između sumporne kiseline i fosfatne stijene
postižu se miješanjem u posebnim posudama koji se okreću oko osovine. Vrijednost
superfosfata zavisi i od njegovog sazrijevanja, pa se zbog toga superfosfat ne pušta odmah u
prodaju, već se određeno vrijeme čuva u skladištu. Superfosfat osim fosfata kalcijuma (25%)
sadrži i oko 50% gipsa.[2]
Fosfor u zemljištu lako prelazi iz rastvorljivih u manje rastvorljive oblike. Slabo je
pokretan, dobro se vezuje za adsorptivni kompleks zemljišta.[3]
U zemljištu ne stvara povećane, niti štetne količine, može se upotrijebiti u jednom navratu u
povećanoj količini. Zbog slabe pokretljivosti potrebno ga je osnovnom obradom unijeti na
željenu dubinu.
Kalijum je kao i fosfor slabo pokretljiv u zemljištu. Dobro je vezan za adsorptivni kompleks,
pa čak može doći i do njegove štetne fiksacije. Kao i fosfor potrebno ga je unijeti osnovnom
obradom na željenu dubinu.[3]

4
Pri unošenju P-đubriva u zemljište pod dejstvom zemljišne vlage, đubrivo počinje da se
rastvara. Ovo difuzno kretanje fosfatnih jona teče sporo, tako da se oni udaljavaju od same
granule najviše 3-7 cm. Ovaj proces se intenzivira padavinama ili većom količinom vode pri
navodnjavanju. Pošto se ovde radi o sporom kretanju u rastvoru, većina fosfatnih jona reaguje
sa čvrstom fazom zemljišta. Ovaj izrazito koncentrovani rastvor P, reaguje sa česticama
zemljišta koje mu se nađu na udaru, pri čemu dolazi do rastvaranja nekih od prisutnih
minerala u zemljištu.[4]
Rastvorljivosti minerala doprinosi i pH vrijednost ovog zasićenog rastvora, a aktivan,
hemijski uticaj ovog koncentrovanog rastvora, prvenstveno se ispoljava na površini minerala.
Poslije unošenja đubriva sa primarnim fosfatima vrlo brzo će se oko 20-35% fosfora iz
najpristupačnijeg oblika prevesti u manje pristupačne sekundarne Ca-fosfate, koji će u ovom
obliku egzistirati nekoliko nedjelja. Prevođenje sekundarnih fosfata u druge, stabilnije okto
Ca-P oblike može trajati i nekoliko mjeseci, a nastajanje trikalcijum-fosfata može trajati i
znatno duže.[4]
Sirovine za dobijanje fosfornih đubriva su:
1. Sirovi fosfati organogenog i mineralnog porijekla (fosforit i apatiti);
2. Kosti;
3. Gvozdene rude koje sadrže fosfor.
Navedeni materijali industrijski se prerađuju u odgovarajuća fosforna đubriva, a neki se
samo mehanički sitne i kao takvi koriste kao đubrivo. Fosforna đubriva se klasificiraju prema
sljedećim parametrima – rastvorljivosti, obliku fosfora u đubrivima i načinu dobijanja.
Prema rastvorljivosti fosforna đubriva mogu se svrstati u sljedeće- grupe: [1]
1. Fosforna đubriva rastvorljiva u vodi (jednostruki superfosfat – 18-21% P2O5 ,
trostruki, koncentrovani superfosfat ili tripleks – 43-48% P2O5 ).

2. Fosforna đubriva rastvorljiva u neutralnom rastvoru amonijum citrata. Ovi fosfati

slabo su rastvorljivi u vodi. Predstavnik ove grupe đubriva je dikalcijum-fosfat –
perciptat ili taložnik CaHPO4 sa 30-38% P2O5.

3. Fosforna đubriva rastvorljiva u 2% rastvoru limunske kiseline. Ova đubriva nisu

rastvorljiva u vodi, a veoma malo su rastvorljiva u neutralnom rastvoru amonijum-
citrata. Predstavnici ove grupe đubriva su Tomasovo brašno i termofosfati.

4. Ovoj grupi pripadaju fosfati koji su praktično nerastvorljivi u vodi, ali su rastvorljivi
u jakim mineralnim kiselinama (H2SO4, HNO, HCl). Ovoj grupi pripadaju sirovi
fosfati: apatiti i fosforiti koji služe kao sirovine za dobijanje fosfornih đubriva, čija će
rastvorljivost biti znatno veća. [1]

Prema obliku fosforne kiseline fosforna đubriva se svrstavaju u tri grupe: [1]
I. Primarni fosfati (običan superfosfat, tripleks),
II. Sekundarni fosfati (percipitat ili taložnik),
III. Tercijalni fosfati ( sirovi fosfati – apatiti i fosforiti).

5
3. PRIRODNA FOSFORNA ĐUBRIVA

3.1. Koštano brašno

Koštano brašno je prvo fosforno đubrivo koje je korišteno u Engleskoj još u prvoj
polovini XVIII vijeka. Tek razvojem proizvodnje jedinjenja fosfora iz nalazišta minerala
fosfora potisnute su kosti kao sirovina za dobijanje superfosfata i njihova važnost za ishranu
biljaka je smanjena.
Svježe kosti prvenstveno sadrže 60% Ca3(PO4)2, 6-7% CaCO3, 8-9% masnih materija,
18-21% ljepka. Da bi se kosti mogli upotrijebiti za đubrenje, potrebno je da se odstrane
masne materije i ljepak. Posebnim postupkom, upotrebom benzina, uklanjaju se masti, a zatim
se materijal melje u koštano brašno, koje sadrži 22-30% P2O5 i 1-2% N.
Fosforna kiselina u koštanom brašnu je teško rastvorljiva u neutralnom rastvoru
amonijum-citrata. Za njeno razlaganje neophodno je da materijal bude fino samljeven, a
zemljišta u koja se unosi budu kisela, kako bi kiseline (HCl, H2SO4 ) mobilisale fosfor iz
trikalcijum-fosfata i prevele ga u rastvorljive soli. [1]

3.2. Sirovi fosfati (fosforiti i apatiti)

Sirovi fosfati pronađeni su u drugoj polovini XIX vijeka. Velika nalazišta sirovih
fosfata nalaze se u SAD, Rusiji, sjevornoj Africi (Alžir, Tunis, Maroko, Egipat), Izraelu,
Jordanu, Belgiji, Španiji, Brazilu. [1]

3.2.1. Apatiti

Apatiti su mineralnog-vulkanskog porijekla. U vulkanskim stijenama nalazi se apatit.

Apatit je kristalne građe, nerastvorljiv u vodi. U nalazištima vulkanskog porijekla prevlađuje
flourapatit, a u manjoj mjeri se nalazi hlorapatit i hidroksiapatit. Naslage apatita nalaze se u
raznim dijelovima Zemljine kugle.
Apatit je u osnovi pentakalcijum-fosfat sa primjesama floura, hlora i hidroksida.
Sadržaj fosforne kiseline kreće se u granicama 40-41%, ali i pored velikog sadržaja fosfora,
apatiti su zbog kristalne građe otporni na razlaganje, pa nemaju značaja za ishranu biljaka.
Apatiti se uglavnom koriste za proizvodnju seperfosfata.
U apatitima je zabilježeno 36-40% P2O5. [1]

6
3.2.2. Fosforiti

Fosforiti su organski sirovi fosfati nastali od izumrlih životinja i ptca i njihovih

ekskremenata u davnim geološkim epohama. Naslage fosforita nalaze se u Francuskoj,
Belgiji, Rusiji, Sjevernoj Americi, sjevernoj Africi (Alžiru, Tunisu, Maroku), a ima ih i u
Portugalu. Sadržaj fosfora u fosforitima kreće se u intervalu 12-39% P2O5.
Fosforiti se koriste za industrijsku proizvodnju fosfornih đubriva (superfosfat, tripleks,
složena đubriva), a mogu se koristiti direktno za đubrenje. Naša zemlja za potrebe fabrika
fosfornih đubriva uvozi fosforit u cilju proizvodnje superfosfata i složenih đubriva (mješana i
kompleksa đubriva).
Kao šro je rečeno, sirovi fosfati (fosforiti) mogu se koristiti direktno, ali je neophodno
da sirovi fosfati budu fino mljeveni (otvori sita 0,2 mm), jer ukoliko su čestice đubriva sitnije,
utoliko je njihovo dejstvo veče (veća dodirna površina čestica sa zemljištem). [1]
Nemaju sve kulture istu sposobnost razlaganja sirovih fosfata, naročito u neutralnom
zemljištu. Leguminoze (grašak, lucerkam lupina) i heljda imaju veću sposobnost razlaganja
fosforita. Žitarice ( izuzetak čini raž), krompir i druge biljke slabo koriste fosfor za svoju
ishranu iz tih đubriva, naročito na neutralnim i alkalnim zemljištima.
Na krečenim zemljištima dejstvo sirovih fosfata je slabo. Zbog toga se sirovi fosfati
mogu koristiti prvenstveno na kiselim zemljištima, gdje aktivna i supsticiona kiselost prevode
teško rastvorljive fosfate u rastvorljive oblike. [1]
Djelovanje aktivne kiselosti na rastvorljivost fosfata [1]:

7
4. INDUSTRIJSKA FOSFORNA ĐUBRIVA

4.1. Superfosfat

Korištenje kostiju kao đubriva otpočelo je još 1774. godine u Engleskoj, koja je
uvozila velike količine kostiju iz drugih zemalja. Prva fabrika superfosfata podignuta je u
Engleskoj 1843. godine. U početku sirovine su bile kosti, a od 1862. godine sirovi fosfati.
Prva fabrika superfosfata u našem okruženju podignuta je 1904. godine u Subotici
„Zorka“-Subotica. [1]
Superfosfat se upotrebljava u voćnjacima podignutim na neutralnim i alkalnim zemljištima.
Na kiselim zemljištima ovo đubrivo treba primjenjivati samo u granuliranoj formi ili se može
primjenjivati u kućicama ili trakama. Ako se đubrivo unosi u voćnjak površinski (što je
najčešći slučaj) treba ga unijeti prije oranja. Obično se đubrenje obavlja količinom 400-800
kg/ha, u zavisnosti od snabdjevenosti zemljišta fosforom, što se utvrđuje agrohemijskom
analizom zemljišta. [2]

4.1.1. Dobijanje superfosfata

Proizvodnja superfosfata sastoji se u tretiranju fino mljevenih sirovih fosfata (32-36%

P2O5) sumpornom kiselinom i pri tome se nerastvorljivi sirovi fosfati – Ca3(PO4)2 prevode u
rastvorljivi monokalcijum-fosfat – Ca(H2PO4)2 i kalcijumsulfat (CaSO4).
Superfosfat (običan) koji sadrži 18-21% P2O5 dobija se djelovanjem 60-70% H2SO4
(52-55˚ Bomea i spec. težine 1,5 -1,6) na sirove fosfate. Pri proizvodnji superfosfata posebno
se mora voditi računa o odnosu sumporne kiseline i sirovih fosfata, a on je približno (težinski)
1:1.
Ca3(PO4)2+2H2SO4+5H2O Ca(H2PO4)2 * H2O+2CaSO4 * 2H2O

Ukoliko se sumporna kiselina koristi u manjoj ili većoj količini, kvalitet superfosfata se
pogoršava. Tako ako se sumporna kiselina doda u višku javlja se veća količina slobodne
fosforne kiseline, koja doprinosi da đubrivo postane higroskopno i ljepljivo. [1]

Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 = 2H3PO4 + 3CaSO4

Pri smanjenom količini sumporne kiseline, veliki dio Ca3(PO4)2 ostaje nepromjenjen i
superfosfat sadrži malu količinu fosforne kiseline rastvorljive u vodi. [1]

Ca3(PO4)2 + H2SO4 = 2CaHPO4 + CaSO4

8
 Količina fosfora u superfosfatu smanjuje se približno na polovinu u odnosu na njegov
sadržaj u sirovim fosfatima (sirovi fosfati – 36% P2O5 , superfosfat -18-21% P2O5). Sirovi
fosfati koji se koriste za proizvodnju superfosfata ne bi smjeli da sadrže veliku količinu
seskvioksida, jer se oni u đubrivu kasnije vezuju sa slobodnom fosfornom kiselinom.
Fosforna kiselina nastaje u procesu dobijanja superfosfata, pri čemu se sintetišu nerastvorljivi
fosfati. [1]

4.1.2. Koncentrovani superfosfat

Za proizvodnju običnog superfosfata (18-21% P2O5) koriste se sirovi fosfati koji

sadrže više od 27-28% P2O5 i sumporna kiselina. Koncentrovani superfosfati (dvostruki
superfosfat 35-42% P2O5 , trostruki -42-50% P2O5 ), dobijaju se kada se na sirove fosfate
djeluje fosfornom kiselinom.
Trikalcijum-fosfat iz sirovih fosfata prevodi se u monokalcijum-fosfat pomoću
fosforne kiseline. Prema tome, ne dolazi do stvaranja gipsa kao kod običnog superfosfata, pa
je sadržaj fosfora mnogo veći.
Fosforna kiselina potrebna za dobijanje koncentrovanih superfosfata dobija se mokrim i
termalnim postupkom. [1]

4.2. Percipitat – taložnik

Percipitat predstavlja dikalcijum-fosfat (CaHPO4 * 2H2O) i dobija se iz

niskokoncentrovanih sirovih fosfata koji nisu pogodni za dobijanje superfosfata. Sirovi fosfati
se tretiraju mineralnim kiselinama.
Nestaje fosforna kiselina, koja se neutrališe krečnim mlijekom, kao i CaHPO 4 , koji se
taloži ( otuda i naziv percipitat ili taložnik). [1]

4.2.1. Osobine percipitata

Percipitat je sitan kristalni prah bijele boje, neutralne reakcije, nije higroskopan,
rastvara se u amonijum-citratu. Pri proizvodnji se teži da se dobije hidrat dikalcijum-fosfata.

4.2.2. Promjene percipitata u zemljištu

Percipitat je đubrivo koje sporije prelazi u trikalcijum-fosfat. Naime, manje je

podložan hemijskoj adsorpciji, odnosno procesu retrogradacije.

9
 Tabela 1. Prosječna efikasnost raznih fosfata (Ž. Popović, 1989.) [1]

4.3. Tomasovo brašno

Tomasovo brašno ( Tomasova zgura, Tomas fosfat) predstavlja sporedni proizvod pri
dobijanju čelika iz gvozdenih ruda. Gvozdene rude sadrže određenu količinu fosfata koji se
pri topljenju redukuju do elementarnog fosfora, čije prisustvo smanjuje kvalitet čelika. Čelik
postaje krt i lomljiv. Zbog toga se za dobijanje čelika koriste rude gvožđa koje sadrže manje
od 0,1 % P2O5 i manje od 0,5 % S. Rude sa većim sa većim sadržajem fosfora nisu bile
pogodne za dobijanje čelika.
Fosfor u gvozdenim rudama može dostići vrijednost 2,5% P 2O5 , ali takav materijal se
ne koristi za dobijanje čelika, što je kočilo razvoj industrije čelika.[1]

10
 [1]
Tabela 2. Hemijski sastav Tomas fosfata (%)

4.3.1. Osobine Tomas fosfata

To je sivocrni prah koji ostaje u istom stanju dugo vremena. U slučaju da se nalazi u
vlažnoj prostoriji može da apsorbuje vlagu uprkos maloj higroskopnosti. Specifična težina
ovog đubriva iznosi 2,8 i više. Tomas fosfat sadrži 15-20% P2O5 i 45-47% CaO.
Tomas fosfat je fiziološki alkalno đubrivo i na kiselim zemljištima daje bolje rezultate
od superfosfata. Za aktiviranje fosforne kiseline Tomas fosfata potrebna je izvjesna količina
aktivne kiselosti zemljišta. Za rastvaranje fosforne kiseline Tomas fosfata neophodan je veliki
dodir između đubriva i zemljišta, a ovo se obezbjeđuje velikom finoćom mljevenja. [1]
Tomas fosfat zbog svoje slabe rastvorljivosti nije pogodan za prihranjivanje i treba ga
unijeti u zemljište pred sjetvu u jesen ili u rano proljeće. Praktično se može uzeti da najveći
dio predviđene količine Tomasovog brašna treba unijeti pred duboku obradu zemljišta, a
ostatak se može primjeniti površinski, s tim da se zatanjira. Djelovanje fosfora ovog đubriva
zavisi od finoće mljevenja, a to određuje veličina dodirne površine sa česticama zemljišta.
Tomas fosfat treba čuvati na suhom mjestu, jer ako se ovlaži može da se „cementira“
cio džak, usljed prisustva CaO koji prelazi u CaCO 3. [1]

11
4.4. Termofosfati

Đubriva termofosfati proizvode se od niskokoncentrovanih sirovih fosfata, kao i onih

sa većim sadržajem gvožđa i aluminijuma, na visokoj temperaturi.
Pri proizvodnji termofosfata vještački se podržava proces dobijanja Tomas fosfata.
Poznato je da je prevođenje sirovih fosfata u lako pristupačne oblike za biljke dosta skup
proces jer se troše skupe mineralne kiseline i zbog toga se pribjeglo ovom načinu dobijanja
đubriva uz korištenje visoke temperature (1.300-1.400˚ C).
Fosfati se fino melju i unose u peć na temperaturi 1.300-1.400˚ C, gdje se dodaju soda,
krečnjak i SiO2.

Fosforit:
Ca3(PO4)2+Na2CO3+CaCO3+SiO2 Ca3Na2P2O9+CaSiO3+2CO2

Apatit:
2Ca10(PO4)6 * F2+6Na2CO3 +SiO2 6Na2CO * 2 CaO *P2O5 + 4(2CaCO*SiO2) +SiF4+6CO2

Nastala jedinjenja nedovoljno su definisana, pa se smatra da su ista kao u Tomasovom

brašnu – u obliku tetrakalcijum-fosfata. Dobijeni proizvodi se sitne i u trgovinama se nalaze
pod sljedećim nazivima: Renania fosfat (Njemačka), Termofosfat (Rusija), Bazni fosfat
(Belgija). [1]
Djelovanje termofosfata slično je djelovanju Tomas fosfata. Fosforna kiselina
termofosfata rastvorljiva je u amonijum-citratu. Termofosfati se javljaju u obliku sivog praha,
đubrivo nije higroskopno, fiziološki je alkalno, rastvara se u amonijum-citratu, preporučuje se
za kisela zemljišta i na ovim zemljištima postiže se bolji efekat no sa superfosfatom. Vrijeme
i način primjene slično je vremenu i načinu primjene Tomas fosfata.
Termofosfati se u nekim zemljama proizvode u znatnim količinama, mada teškoće u
snabdjevanju gorivom za postizanje visoke temperature utiču na dalje proširenje ovih
postupaka. [1]

12
5. ZAKLJUČAK

Mjere zaštite životne sredine, prije svega, zemljišta, vode i vazduha od uticaja
poljoprivrede podrazumijevaju preduzimanje kompleksnih, sveobuhvatnih i unaprijed
isplaniranih mjera.
Intenzivna primjena mehanizacije i agrohemikalija u poljoprivredi stvorila je nove
probleme sa kojima se čovječanstvo, a naročito razvijene zemlje suočavaju sve brže i u sve
oštrijoj formi. Gotovo sve zagađujuće materije posebno od agrohemikalija, prije ili kasnije,
preko lanaca ishrane, zemljišta ili preko površinskih i podzemnih voda – bunara dospijevaju i
do čovjeka. Na taj način otrovi koje neodgovorno unosimo u prirodu na kraju završavaju i na
našoj trpezi, u zagađenoj hrani i vodi, prouzrokujući različita oboljenja.
Mudrim postupanjem kroz izbor pojedinih mjera poljoprivreda će se sve više razvijati u
različitim pravcima od kojih će mnogi biti zasnovani na ekološkim principima da bi se
smanjili mogući rizici kojima bi se mogli izazvati različiti poremećaji u biološkoj ravnoteži
agroekosistema i šire.

13
LITERATURA

1. Džamić, R., Stevanović, D., Agrohemija, Beograd 2014. god.

2.https://www.agroklub.ba/vocarstvo/kako-primjenjivati-fosforna-dubriva-u-vocarstvu/46855/
3. https://www.poljosfera.rs/agrosfera/agro-teme/stocarstvo/pravilna-primena-djubriva-osnov-
uspesne-proizvodnje-saveti/
4. https://www.victorialogistic.rs/poljoprivreda/skola-ishrane-biljaka-fosfor

14