ાણાયામ નામ ઘેરડ સં હતા
ય
ૂ ભેદન નાકની ડાબીથી પવન ખચીને તાકત
ૂવક લંધર ુ ા કર નસકોરાથી
ાસ રોકવો યાં ધ ુ ી નખ અને
વાળમાં પરસેવો ન છૂ ટે. (5.57-58)
સવારે યૂ ભેદક ના ભ ળૂ થી ઉઠાવી
ધીરજ સાથે વે ગથી નાકના જમણા
નસકોરેથી પવન કાઢ ડાબી તરફ પવન
ખચીને અને નસકોરા બંધ કર
વ ધસ હત ખચો અને રોકો મશઃ.
(5.65-66)
હે ચંડકાપાલી! યૂ ભેદ
જરા ૃ નુ ા શની જે કુ ડ લની બોધ
કરાવી અને દેહની અ વધારે છે .
(5.67)
ઉ યી નાકથી વા ુ ખચીને ખ
ુ માં રોકો તથા
કઠ અને દય પવન ખચીને ખ ુ ધીરે-ધીરે ખચીને, જેનાથી તે શ દ કર
બીજમાં ધારણ કરો. (5.68)
ખ
ુ ધોઈને વં દના કર લંધર ુ ા કરો
અને કુ ભક યાં ધ ુ ી બળ છે યાં ધુ ી
રોકો અને પછ કાઢો. (5.69)
ઉ જયી કુ ભક બધા કામ સાધે છે . કફ,
ૂ રવા ,ુ અ ણ, આમવાત, ય, વર,
લીહા થતી નથી. જરા ૃ ુ ના શની છે .
(5.70-71)
શીતલી ભથી પવન ખચીને પેટમાં ધીરે ધીરે
ભરો પછ ણભર રોક ને નાકથી કાઢો
આ શીતલી છે . (5.72)
સદા સાધન માટે યોગીએ શીતલી
કરવાથી કફ, પ અને અ ણ દૂર થાય
છે . (5.73)
ભ કા જેમ ુહાર ધ કણીથી વા ુ ભરે તેમ
નાક ારા નસકોરાથી વા ુ ખચવો.
(5.74)
આમ 20વાર ખચીને કુ ભક પવન રોક તે
પછ પહેલા ક ા માણે વા ુ કાઢ
હઠયોગ દ પકા
ખ
ુ દ આસનમાં બેસી યોગી દ ણ
નાડ ( પગળા) થી શર રની બાહર
વ માન વા ન
ુ ે ધીમે-ધીમે ખચીને
ાણાયામ કરવો. (2.48)
નખા થી કેશ ધ ુ ી યાં ધ
ુ ી નરોધ
થાય યાં ધ ુ ી કુ ભક કર અને ફર વામ
નાડ (ઈડા) થી ધીરે-ધીરે વા ુ રેચન
કર ું . (2.49)
આઉ મ ય ૂ ભેદન કપાળ ું શોધન,
વાત દોષનો નાશ અને કૃ મદોષ ું હરણ
કરનાર છે , માટે વારવાર આ કર ું .
(2.50)
ખ
ુ બંધ કર બંને નસકોરાથી વા ન ુ ે
કઠથી દય પય ત પ ર ૂણ થાય અને
ફર કુ ભક કર વામ ના સકાથી રેચન
કર ું . આનાથી કફદોષ દૂર થાય છે અને
જઠરા દ તથાય છે . નાડ સંબં ધત
જલોદર અને ધા ુગત રોગ દૂર થાય
છે .આ ઉ યી કુ ભક ચાલતા અને
થર બેસી હમેશા કરવો. (2.51-53)
ભ ારા વા ુ ખચીને વ ાન સાધક
ૂવ ત કારથી કુ ભકસાધન કર અને
ના સકા ર થી ધીમે ધીમે વા ુ કાઢ
નાખવો. આ શીતલી કુ ભકથી ુ મ,
લીહા આ દ રોગ, વર, પ , ધ ુ ા,
ૃષા અને વષ ન થાય છે . (2.57-
58)
બંને પગનાં તળ યાને બંને જઘાઓ પર
થા પત કર બેસો તો સવપાપ નાશક
પ ાસન થાય છે . ભલા કારે પ ાસન
બાંધ ીને ીવા અને ઉદરને સમાન રાખી
તથા ખ ુ સંય મત કર ના સકાનાં એક
 ણવાર ભ કા કર તેનાથી રોગ અને
લેશ દૂર થાય છે અને આરો ય સા
રહે છે . (5.75-76)
ામર અડધી રાત વ યા બાદ યોગીએ
એકાતમાં ાણીનો અવાજ ન આવે યાં
બેસી બંને હાથથી કાન બંધ કર ૂરક
કુ ભક રોક ાણાયામ કરો. (5.77)
અંદરનો નાદ જે દું ર ડાબા કાનથી
સાંભળ પહેલા ઝ ુરનાદ, પછ
વાં સળ , વાદળ ગજના, ઝાંઝ, ઘંટ,
ભેર નાદ અને નગારાનો મશઃ ઘોષ
સંભળાશે . (5.78-79)
રોજ અલગ રાગ સંભળાય છે અને આ
વર વયં ૂ છે શ દની અ ુત વ ન
છે . વ નથી યો ત અને યો ત
અંતમન છે . મન તેમ ાં મળે એ વ
પરમપદ છે આમ ભામર સમા ધ સ
થાય છે . (5.80-81)
ર થી ાણ ું રેચન કર ું . જેમ શ દ
કરતો ાણ દય, કઠ અને કપાળ પય ત
લાગી ય અને ફર વે ગ ૂવક દય
કમળ તક વા ુ ૂ રત કરવો. પછ વા ુ ું
રેચક વારવાર ુહારની ધ કની સમાન
કર ું . 59-62
તથા કારે પોતાના શર રમાં વ માન
વા ુ ું ચાલન કર ું અને થાક લાગે
એટલે પગળાથી ૂરક કર ું . મ યમા
અને તજની અ ત ર ત અ ય ણેય
આંગળ ઓથી ના સકા મ યમાં ઢતાથી
પકડ કુ ભક કરવો અને ડાબી ના સકાથી
રેચક કર ું . આ યોગથી વાત, પ
અને કફનો નાશક તથા જઠરા
વધારનાર અને કુ ડ લની જગાડનાર છે .
આ ખ ુ દાયક અને હતકારક તથા
નાડ નાં ખ ુ પર રહેલા કફ વગેરેનો
નાશ કરે છે . જે મા નાડ નાં મ યમાં
સ ુ ુત ણેય ં થઓ ું ભેદન કરનાર
આ ભ ા નામ ું આ કુ ભક વશે ષ
પથી કર ું . (2.63-67)
વે ગથી ભમરાની જેમ મંદ મંદ શ દ
નીકળે , તેમ કુ ભક ાણાયામ કરવો
અથવા શ દમય ાણાયામને મંદ મંદ
કરવો. આ ામર કુ ભકનાં અ યાસથી
યોગીઓને ચ ને આનંદલીલા ા ત
થાય છે . (2.68)
 છ
ૂ ા ખ
ુ થી કુ ભક કર અને મન નેણ વ ચે ૂરક ાણાયામનાં અંતમાં લંધર
મન લગાવી બધાં વષય છોડ મનમાં બંધને ઢ પથી બાંધ ી ાણવા ન ુ ે ધીરે
ખુ કર છ ૂ ા કરવી અને મનને ધીરે રેચન કર એ છ ૂ ા કુ ભક મનો છ ૂ ા
આ માનો યોગ કર આનંદ થાય છે . કરના ં ખ ુ દા છે . (2.69)
(5.83)

સ હત સ હત કુ ભક બે છે : બીજમં સાથે ઉ લે ખ નથી.

સગભ અને મં વના નગભ. (5.46)

સગભ ાણાયામ કે જે ખ ુ ાસનમાં ૂવ

કે ઉ ર તરફ બેસી ા ું યાન કરો જે
રજો ુણી લાલ અને અ વણ છે .
(5.47)

જમણા નસકોરેથી વા ુ ખચીને અને

કુ ભક પહેલા અને ૂરક પછ ઉ યાન
કરો. (5.48)

ફર સ વમય હ ર યાન કર ઊકાર

કાળા રગના 64 મા ા કુ ભક ધારો.
(5.49)

તમો ુણી શવ ુ યાન કરો જે મકાર

અને સફેદ છે . 32 મા ા ારા રેચન કરો.
(5.50)

ફર ડાબેથી વા ુ ભર કુ ભક ધર
બીજ મ જ ુ બ રેચન કર ું . (5.51)

વારવાર અ ુલોમ વલોમ કર બંને

નાસા ુટને ક ન ા, અના મકા, તજની
અને અં ૂઠા વડે નાક પકડ ું . (5.52)

ન ભની બી વ ધમાં ૂરક, કુ ભક

અને રેચક એમ 112 મા ા છે . (5.53)

કેવલી ાસ બહાર આવે યાર હ વણ અને ઉ લે ખ નથી

ાસ અંદર આવે યારે સ: વણ બોલો
આ વણ 21,600 દ નરાત બોલો. આ
વે અજપા નામની ગાય ી જપવી.
(5.84)

સી કાર સી કાર પણ એમ થાય છે કે ાણથી

વા ુ ું રેચન કર ું . આના અ યાસથી
 બી કામદેવ થવાય છે . યોગીનીઓએ
સેવવાયો ય અને ૃ -સંહાર
કરવાવાળા સાધક ધ ુ ા, ૃષા, ન ા અને
આળસથી અ ભ ત ૂ નથી થતો.
આનાથી શર ર ું બળ વધીને બધા
ઉપ વનો નાશ કરે છે . આ કારે
કરવાથી સાધક મ ૂ ડં ળમાં યોગીઓનો
ઈ થાય છે . (2.54-56)

લા વની ઉ લે ખ નથી. શર રની મ યમાં ૃ ઉદાર વા થ ુ ી

પ ર ૂણ ઉદરવાળા સાધક અગાધ
જળમાં કમળપ સમાન ખ ુ ુવક તરે
છે . (આ લાવની છે .) (2.70)