HERAKLIT – ucenje o logosu

Veliki Jonski mislilac koji, medjutim, ne spada u Miletsku skolu. Zbog tajanstvenosti njegove
filosofije, ali i zbog njegovog cudnovatog karaktera, kao i zbog slozenosti svojih ideja i
osobenjackog zivota, nazvan je mracnim filozofom. Vazio je za velikog individualca koji je
kritikovao cjelokupnu helensku tradiciju, cak i samog Homera. Njegovo porijeklo je bilo
kraljevsko, ali se titule kralja odrekao u korist svog mladjeg brata. Svoje sugradjanje je
smatra izopacenima, pa je izbjegavao poslove sa njima. Smatra da je karakter svakom
covjeku sudbina. Svako bira, misli, djela, usvaja ono sto mu po prirodi, tj. karakteru(duhu)
slijedi, odnosno pripada.

Za razliku od Parmenida, koji bice posmatra kao savrseno, jedinstveno i nepromjenljivo,

Heraklit u razumijevanju bica uvodi bivanje u smislu dinamis(kretanje, sila, moc) i
genesis(postanje, nastanak). Heraklit smatra da je svijet u stalnom kretanju i preoblikovanju
koje se odvija po nekom logosu(zakonu bivanja). Sve se mijenja i jedino promjena opstaje.

“Ako poslusate, ne mene, vec logos, mudro je sloziti se da je sve Jedno”(Heraklit)

U ovom stavu Heraklit u logosu nalazi ono Parmenidovo nepromjenljivo(zakon) koji

odredjuje promjene. Taj zakon je vjecan, jedan i prisutan u istinitoj rijeci(logosu).
Istina logosa nam svijedoci da, iako je svijet jedno, on sadrzi u sebi mnostvo koje je
regulisano nekim principom. Unutar takvog mnostvenog svijeta postoje razlike i borbe
suprotnosti. To stalno kretanje i preoblikovanje Heraklit je zastupao u vise svojih
fragmenata. Platon u svom dijalogu Kratil kaze ,,Jer nije moguce uci dvaput u istu rijeku.”

Zbog te sveopste pokrenutosti, Heraklit je u osnovi svijeta vidio VATRU kao simbol kosmosa,
koji se krece i mijenja po jednom ustaljenom logosu(zakonu):
“Svijet je ovaj uvijek bio i uvijek ce biti vjecno ziva vatra koja se s mjerom pali i s mjerom
gasi.”

Heraklit je filozof bivanja, melanholican covjek. Njegov stav prema Bogu bio je panteisticki,
uprkos religioznom govoru kojim se sluzio. Slavan je po izreci koja mu se pripisuje (Panta
Rei), tj.sve tece. Takodje, znacajan aspekt njegovog ucenja nalazimo u recenici: “U istu rijeku
ne moze se stupiti dva puta, jer onima koji stupaju u istu rijeku, nadolaze druge i iznova
druge vode.”
Platon primjecuje da Heraklit kaze da se sve mijenja, sve prolazi i nista ne traje. Heraklit
zaista uci da se stvarnost neprestano mijenja, ali za njega stvarnost jeste jedno, ali i mnostvo.

Jedno u mnostvu je VATRA-sustina svih stvari. Nije opravdano pretpostavljati da je Heraklit

jedno ili vatru shvatao u vidu neke licnosti, nekog boga. Razlog zbog kojeg se Heraklit odlucio
da to bude vatra, je bilo culno iskustvo, koje nam govori da vatra zivi paleci, troseci i
preobrazavajuci u sebi razne stvari. Sam opstanak vatre zavisi od neprestane borbe i
napetosti. Vatru naziva oskudicom, ona je sve ono sto jeste. U procesu paljenja i gasenja,
razlikovao je dva puta- put nagore i put nadolje, tvrdeci da su ta dva puta jedan te isti.
Zakljucak- Kretanje i promjena su dva dominantna koncepta Heraklitove filosofije. U skladu
sa ovim konceptima, odredio je vatru kao prapocetak. Od cetiri tradicionalna elementa-
vatre, vode, vazduha i zemlje- vatra je jedini element koji ne postoji ako je statican. Ostale
elemente mozemo bar na kratko da opazimo kako miruju. Voda u casi, zemlja gotovo uvijek,
vazduh tokom dana bez vjetra-miruje. Vatra ne postoji u staticnom stanju. To je bio razlog
zbog cega je Heraklit smatrao da je vatra osnovni element iz koga nastaju ostali elementi. Iz
vatre nastaje voda, a od vode vruc vazduh i zemlja.

Oganj zivi smrcu zemlje, vazduh zivi smrcu ognja, voda zivi smrcu zemlje, zemlja zivi smrcu
vode. Sunce je svakoga dana novo.

PARMENID - ucenje o jednom

Parmenid je bio filosof bica. Bice naprosto jeste i ono je jedno, jer je mnozina privid.
Nastajanje iz bica i nebica. Ako je nesto nastalo iz bica, onda to vec jeste i u tom slucaju ono
ne nastaje- Ako nesto nastaje iz nebica, onda iz nista ne nastaje nista.

Boginja pravde Diki otkriva Parmenidu dva puta: “Koristi sopstveni logos”, “Prosudi”, “Jedno
je istina”!

Put je metafora saznanja.

Parmenid insistira na razlikovanju dva puta: 1.put istine; 2.put mnjenja(vjerovanja)

Njegova prva velika tvrdnja je da ono jeste. Ono, bice ili stvarnost, kakve god da je prirode
postoji i ne moze da ne bude. Ono jeste i nemoguce je da nije. O bicu moze da se govori i
moze da bude predmet naseg misljenja. Ako to moze da bude, onda ono jeste. Samo nista ne
moze da bude predmet govorenja i misljenja, jer govoriti o nicemu znaci ne govoriti, a misliti
o nicemu-ne misliti. Parmenid smatra da Jeste ne postoji u vremenu, tj proslosti i buducnosti,
vec sada.
Ako kazemo da je nesto bilo, to znaci da sada nije, a ako je bilo, kako moze da bude da sada
nije?
Kako nista moze da se pretvori u nesto?
“Iz nicega ne nastaje nista.”
“Ili je ono sto jeste ili je ono sto nije.”

Zakljucak: Osnova njegove filosofije sastojala se u tvrdjenju da bice(ili:Bog, logos, istina,

Jedno) jeste. Bice ne nastaje niti propada-ono je vjecno. Problem je sto nasa cula ne mogu da
private tu istinu. Umjesto toga, ona nam stalno sugerisu kretanje, nastajanje i mijenjanje. Za
Parmenida, sve su to samo obicne iluzije, obmane kojima nas cula varaju. On zapravo
izjednacava bice sa misljenjem. Bice i misljenje o bicu se podudaraju. Identitet misljenja i
bica je jedina prava istina koja pripada razumu, ne zavodi i ne obmanjuje; sve drugo je stvar
pukog mnjenja.
Prema Parmenidu, do onoga sto jedino jeste dolazi se kretanjem po specificnom putu istine,
tj upotrebom razuma pomocu kojeg se stice saznanje da bice jeste, a da ne-bica nema.
Potpuno negirajuci Heraklitovu filosofiju, on ce tvrditi da jedno, bice, ne zna za suprotnosti I
ne poznaje kretanje i promjene, pocetak i kraj. U skladu sa Antickom slikom svijeta,
Parmenid vidi bice, tj. Jedno kao ono sto jedino jeste, kao savrsenstvo po sebi( causa sui-
sopstveni uzrok).
Njegov stav da je bice identicno misljenju, odnosno da je ono u osnovi
bica/bivstva/stvarnosti postace osnova za takozvano metafizicko misljenje , tj za one filozofe
koji vjeruju u postojanje prave stvarnosti koja postoji iza culnog svijeta.

PLATON
ucenje o idejama-sintagma teorija ideja

Za razliku od svog ucitelja Sokrata koji potice iz prostog naroda, Platon je aristokrata koji se
jos od najranije mladosti pripremao za politicki zivot. Sudbonosni momenat za njegovo
intelektualno i moralno sazrijevanje bilo je sudjenje Sokratu, najmudrijem medju Atinjanima.
Nakon Sokratove smrti demoralisani Platon u 24.godini krece na prvo od svojih brojnih
putovanja po Sredozemlju. Posle dramaticnog boravka na Siciliji, srecnim sticajem okolnosti
se vraca u Atinu gdje oko 387.godine p.n.e. osniva prvu pravu i najvazniju filozofsku skolu u
antici-Akademiju. Formirana je po ugledu na pitagorejske zajednice i imala je za cilj da uci
mudrosti i drzavnickom zanatu mlade Grke iz svih krajeva Helade. Kasnije ce se
razvijati(zajednica) kao cista naucna ustanova i kao takva odrzace se narednih 9 vijekova.
U namjeri da ostvari svoj zivotni san -da ujedini politicku moc i filosofiju-Platon je jos dva
puta putovao u Sirakuzu, u to vrijeme najmocniji grcki polis, no oba puta dozivio je neuspijeh
i razocarenje. Po povratku pise konacnu verziju svog najpoznatijeg spisa Drzava. Prethodno
je vec napisao mnoga klasicna dijela filozofske bastine kao sto su dijalozi-Sokratova odbrana,
Protagora, Fedon, Gozba, Gorgija, Kratil i mnoga druga.

Sintagmu teorija ideja mozda je najbolje prevesti nasim izrazom “uvidjanje oblika”. Teorija je
grcka rijec kojom se oznacava posmatranje unutrasnjim duhovnim okom. Termin ideja
takodje je helenskog porijekla; potice od izraza eidos i oznacava lik, oblik, formu, osnovu,
sustinu i slicno. Diogen Laertije uocava da Platon ideju jos naziva i : rod, prapocetak i uzrok.

Njegovo ucenje o svijetu ideja kao kraljevstvu idealnih sustina (istina po sebi; apsolutnih
vrednosti) imalo je svoj dug razvojni put, najupecatljivije izrazen u cuvenom mitu o pecini s
pocetka VII knjige njegovog najpoznatijeg dijela Drzava(Politeia).
Cuvena parabola o pecini:
-Kada bi neki ljudi od rodjenja zivjeli u podzemnoj pecini okovani kao zatvorenici, I to samo
uz vjestacku svijetlost vatre, onda bi oni pod stvarnoscu podrazumijevali jedino lelujave
sijenke drugih ljudi i predmeta koji bi im se prikazivali na suprotnom zidu pecine. Oni bi to
svoje “znanje” smatrali prirodnom i jedino mogucom istinom (svijet mnjenja-vjerovanja).
Medjutim, ukoliko bi se neko medju njima usudio da skine okove i uputi se ka izlazu iz
pecine, u slucaju da istraje na tom teskom uspinjanju, bio bi najprije zaslijepljen svijetloscu
koja bi ga sacekala na kraju puta. Ako bi izdrazao snagu do tada nepoznate svijetlosti i ne bi
pobjegao nazad u pecinu, taj covjek bi postepeno poceo da uvidja kako izgleda stvarni ili
istinski svijet koji mu je do tada bio nedostupan(svijet ideja).
Posle izvijesnog vremena, ostajuci hrabar I radoznao, mogao bi cak da posmatra i samo
Sunce koje predstavlja jedinstveni izvor svega postojeceg. Platonova vodeca ili najvisa ideja
jeste ideja Dobra.
Data alegorijska slika odgovara svijetu u kome zivimo: sve ono sto je dostupno culima
predstavlja puki privid istine(ono sto se vidi u pecini), pri cemu je istina u domenu raz/uma-
onoga sto se nalazi izvan pecine-u gornjem svijetu Sunca. Sustina ili istina tog svijeta nije i ne
moze biti na nacin culnog svijeta, vec se do nje stize postupnim “penjanjem” duse-pomocu
dijalektike.
Pod dijalektikom Platon podrazumijeva nauku o idejama. Ona je za njega “bozji dar”,
“prometejska vatra”, “najvisa filosofija” i nauka nad naukama. Ona je usavrsena Sokratova
dijalektika i “pojmovna filosofija”, a cine je dva osnovna momenta: polazni pojam
istrazivanja; i klasifikacija ili deoba pojmova.
Put do istine u Platonovom ucenju predstavlja se i kao anamnesis; kada I ako se dusa sjeti
svog prvobitnog doma, tj kada pomocu dijalektike konacno spozna pravu istinu bica, prema
Platonu, ona biva potpuno preobracena ili prosvecena(umom prosvetljena), jer se nista iz
svijeta vidljivog ne moze uporediti sa nevidljivim izvorom svega pravicnog i lijepog.

Problem je u tome sto ljudi, kao nesavrsena culna bica koja egzistiraju u vremenu i
prostoru(ogranicenom svijetu materijalnih i propadljivih stvari), ne mogu bez napora da
spoznaju svijet apsolutnih istina. Do svijeta vjecnosti, do svijeta neprolaznih ideja- dolaze
samo oni koji se suprotstavljaju onome sto je naizgled ocigledno i prividno istinito-pocev od
laznih utisaka stvarnosti koji se stvaraju culima, pa sve do naslijedjenih drustvenih obicaja
koji se smatraju nesumnjivim vrijednostima. Prema Platonu, upravo su filozofi ti koji mogu da
dokazu da se istina postojanja krije s one strane cula, ali I s one strane nasledjenih drustvenih
ustanova i predrasuda. Zato su filozofi, kao najumniji medju ljudima, obavezni da vode brigu
ne samo o svojoj dusi, vec i o pravednosti cjeline drustva, tj drzave. Receno u duhu mita o
pecini, onaj ko je uspio da izadje iz pecine i da spozna pravu istinu bica, duzan je da se vrati
medju neprosvijecene ljude u pecini i da pokusa da im ukase put ka istinskom znanju ili
pravednom zivotu.

Platonova dijalektika vrhuni u dijalogu Parmenid(ili o idejama), za koji Hegel kaze da je

“remek-dijelo Platonove dijalektike”. U njemu Platon vrsi sintezu bivstva i nebivstva, jednog i
mnostva, mirovanja i kretanja I slicno.
Prema njegovom vidjenju stvarnosti, bice jeste spoj vidljivog i nevidljivog svijeta. Oni cine
jedinstvenu cijelinu u kojoj je nevidljivo-misaon ili uman svijet, a drugi, veci dio te cjeline
“vidljiv” tj.materijalan-culni svijet. Nasuprot datom svijetu mnosta i cula, nalazi se vijecni
svijet umstvenog(ili noumenalni svijet), onaj koji se jedino umom moze saznati. Taj svijet je
mnogo vrijedniji od vidljivog, prema kome stoji kaon eka vrsta originala u odnosu na kopiju.
Nadovezujuci se na nauku(razum), filosofija pomocu uma stize do svijeta ideja po sebi. Stoga
u filosofiji nema vise nikakve, pa cak ni neposredne veze s’ onim sto je culno. Platon je prvi u
filosofiji povukao razliku izmedju razuma i uma.
Posle Talesa i Pitagore, Platon je najveci helenski matematicar, istinski osnivac filosofije
matematike. Cak se prica da je na vratima Akademije pisalo da ne ulazi onaj ko ne zna
geometriju, dakle ko ne zna oblikovano da misli, tj.uvidja likove i oblike.

Plotin - Emanirajuce Jedno

Plotin je najslavniji filozof Rima u vrijeme njegove najvece moci. Kao “vodica savijesti” u
Rimskom carstvu, Plotina je imperator Galijen podrzao u namjeri da osnuje “Platonopolis”,
novi grad, po uzoru na uredjenje iz Platonovih spisa Drzava i Zakoni. Imao je odlucujuci uticaj
na rane hriscanske mislioce, narocito na filozofski mozda najznacajnijeg “crkvenog oca”
Aurelija Avgustina.

Plotin smatra da je Bog iznad svega pojedinacnog, te da se o njemu ne moze izreci nijedna
pozitivna odrednica. Takvog boga on naziva “Jedno”, koje je negacija mnosta i ono sto je
“prvo od svega”. Njemu(Jednom) moguce je pripisati neko dobro, ali samo kao opstu
odrednicu, i to na osnovu slicnosti sa postojecim bicima. Kada Jednom pripisujemo neku
volju ili djelovanje, onda ga vec na neki nacin snizavamo na konkretnu stvar, sto ono po
definiciji ne moze biti. Jedno ne poznaje nikakva razlikovanja; ono je vjecna nedjeljiva i
nepromjenljiva istost sa samim sobom.
Mnostvenost stvari objasnjava se time sto Jedno, ostajuci uvijek isto-neokrnjeno i vijecno, iz
sebe “isijava” ili emanira mnostvo, tj.pojedinacnosti. Iako svekoliki svijet proizilazi iz Jednog,
ono uvijek ostaje isto, I uvijek je povezano sa svojim emanacijama.
Isijavanje Jednog Plotin objasnjava metaforicki: kao sto svijetlost dolazi od Sunca, stablo iz
korijena ili voda iz izvora, tako i svijet biva stvoren odozgo prema dolje- od Jednog ka
pojedinacnim stvarima koje cuvaju u sebi svoj vlastiti korijen. Sto se dalje udaljavaju od
Jednog, emanacije postaju sve protivnije svom polazistu.
U datim emanacijama Plotin razlikuje vise stupnjeva ili hipostaza(oblika bica), koje
najjednostavnije mozemo prikazati kao:
1.um/duh ; 2.dusa; 3.materija;
Prva hipostaza je bozanska, a druge dvije su izvanbozanske.
U prvoj emanaciji iz Jednog nastaje um ili duh koji je uzrok i uzor svijeta-slika prajednog. On
ukljucuje i Platonov svijet ideja, postajuci tim tvorac svijeta(grc.demiourgos). Druga
hipostaza stoji izmedju duha i svijeta, ona je kosmicka, odnosno pojedinacna dusa s kojom
nastaju mnostvo, proteznost, vrijeme. Kada se emanacija najvise udalji od svog iskona
nastaje mrtva materija, s tim da i ona ima sjecanje na svoje porijeklo. Cak i materija nosi u
sebi izvijesnu potrebu za povratkom u Jedno, koje u tom slucaju predstavlja ono pozitivno u
negativnom ili identicno u neidenticnom.
Najvisi ljudski zadatak jeste samoosvijescivanje svog korijena i konacan spoj sa Jednim.
To pretpostavlja stalno samociscenje duse od svega culnog, ali i stecenog duhovnog!