1․1․ Սուտը, որպես սոցիալ-հոգեբանական երևույթ

Սուտն ու կեղծիքը այսօր առանցքային տեղ են զբաղեցնում քաղաքակա-

նության, շուկայական հարաբերությունների, մշակույթի, կրթության, գի-
տության մեջ, մարդկային հարաբերություններում, նույնիսկ՝ ընտանի-
քում,այն տարածված սոցիալ-հոգեբանկան ֆենոմեն է։ Տեղեկատվական
տարափի արդի պայմաններում ճշմարտությունը կեղծիքից տարբերելու
լուրջ խնդիր է առաջացել:

Օքսֆորդի անգլերեն բառարանում ասվում է. «Սուտ բառի ժամանակակից

օգտագործման մեջ սովորաբար արտահայտվում է բարոյական
դատապարտում, և քաղաքավարի զրույցի ընթացքում նրանք փորձում են
խուսափել դրանից, այն հաճախ փոխարինելով «խաբեություն» և «ոչ
իրական» հոմանիշներով, որոնք համեմատաբար չեզոք հնչողություն
ունեն»: Սուտը միշտ եղել է մարդկային հաղորդակցության բաղկացուցիչ
մաս: Սուտը ճշմարտության կանխամտածված խեղաթյուրում է,իսկ
խաբեությունը վարքի մի ձև է, երբ մարդը դիտավորյալ աղավաղում է
իրականությունը ՝ ցանկալի նպատակին հասնելու կամ անցանկալի
հետևանքներից խուսափելու համար։ Էթիկայի տեսանկյունից սուտը
դատապարտվում է, եթե խաբեությունն առաջացել է մեկ այլ անձին
վնասելու կամ մեկ ուրիշի նկատմամբ առավելություն ստանալու համար
[Методическое пособие для педагогов- психологов колледжей «15 оттенков
подростковойлжи» Авторы составители: Руденко Евгения Васильевна педагог-
психолог КГКП «Павлодарскийколледж строительства икоммунального хозяйства»
Пермякова Ольга Леонидовна педагог-психолог КГКП
«Павлодарскиймонтажныйколледж»]:

Ստի երևույթը ուսումնասիրել են փիլիսոփաները, մտածողները,

գիտնականները, ինչպես նաև հոգեբաններն ու մանկավարժները:

Հին փիլիսոփաները՝ սկսած Արիստոտելից և Պլատոնից, փորձել են

հասկանալ ոչ միայն ստի և խաբեության էությունը, այլև այդ երևույթների
բարոյահոգեբանական ասպեկտները,մարդկության պատմության
ընթացքում սուտը միշտ հետաքրքրել է մարդկանց: Տարբեր
դարաշրջանների փիլիսոփաների և հոգեբանների շրջանում ստի
ֆենոմենի նկատմամբ վերաբերմունքը երկիմաստ էր: Ոմանք սուտը
համարում էին բարիք, որն անհրաժեշտ է որոշակի նպատակների
հասնելու համար (Պլատոն, Հեգել և այլն): Մյուսները ստախոսությունը
համարում էին բարոյական մեղք (Ի. Կանտ և այլոք): Ստի նկատմամբ
վերաբերմունքը դարերի ընթացքում և բավականին կտրուկ փոխվել է՝
ստի և խաբեության լիակատար արգելքից մինչև դրանց մասնակի
արդարացում: Միևնույն ժամանակ, սուտը հաճախ արդարացվում է և
դատապարտվում: Սուտը արդարացնելիս ստի նպատակն ու
հետևանքները հատուկ կարևորություն են ստանում [Душина Е. А.
Особенности отношения ко лжи современных школьников. Дисс.на
соиск.ст.канд.психол.н. М.,2000г.]:

Ստի ֆենոմենը վաղուց դարձել է նաև հոգեբանական գիտության

ուսումնասիրության առարկա։ Ստի ուսումնասիրությունը
հոգեբանության տեսանկյունից տեղի է ունենում երկու հիմնական
ուղղություններով, որտեղ նրանցից մեկն իր ուշադրությունը
կենտրոնացնում է ստի պատճառների վրա, իսկ մյուսը `դրա ճանաչման
մեթոդների վրա: Հարկ է նշել, որ հոգեբանների հետազոտական
աշխատանքների շարքում գերակշռում է երկրորդ
ուղղությունը: Հավանաբար, դրա պատճառը պետպատվերն է և այնպիսի
ոլորտների համապատասխան ֆինանսավորումը, ինչպիսիք են
դատաբժշկական գիտությունները և քրեական հոգեբանությունը։
[Методическое пособие для педагогов- психологов колледжей «15 оттенков
подростковойлжи» Авторы составители: Руденко Евгения Васильевна педагог-
психолог КГКП «Павлодарскийколледж строительства икоммунального хозяйства»
Пермякова Ольга Леонидовна педагог-психолог КГКП
«Павлодарскиймонтажныйколледж»]:

Ստի խնդիրը կարելի է դիտարկել հոգեբանության տարբեր ոլորտների

տեսանկյունից: Հնարավոր է սուտը համարել ընդհանուր հոգեբանության
շրջանակներում `որպես մարդու վարքի մի ֆենոմեն, որն ունի իր
հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները,զարգացման հոգեբանության
շրջանակներում՝ օնտոգենեզում ստի աղբյուրների որոնում և զարգացում,
մանկավարժական հոգեբանության շրջանակներում ստերը
ուսումնասիրելը մի կողմից ՝ որպես կրթության արդյունք, մյուս կողմից ՝
որպես կրթության վրա ազդող գործոն: Սուտը սոցիալական
հոգեբանության շրջանակներում կդիտարկենք որպես միջանձնային
հաղորդակցության խնդիր: Սուտը մեզ համար հասկանալի է որպես
հաղորդակցության երևույթ, որը բաղկացած է իրականության
կանխամտածված աղավաղումից և այս խնդիրն այնքան հին է, որքան
աշխարհը[Знаков В.В. З 71 Психология понимания: Проблемы и перспективы. —
Издательство «Институт психологии РАН», 2005. 346 с]:

Այսպիսով,հոգեբանության բնագավառում տարբեր հեղինակներ փորձել

են տալ իրենց սահմանումները,մեկնաբանությունները ստի
վերաբերյալ,ինչպես նաև հանդես են եկել առանձին աշխատություններով՝
առավել մանրամասն ներկայացնելով այս երևույթը։

Օ. Ֆրեյմը սուտը սահմանում է հետևյալ կերպ,որ այն հաջողված կամ

չհաջողված միտումնավոր փորձ է, որն արվում է առանց զգուշացման՝ այլ
մարդու մոտ ձևավորելու համար մի համոզմունք, որը հաղորդակիցը ոչ
ճշմարիտ է համարում։
Ի․ Վագինի «Գոյատևման հոգեբանությունը ժամանակակից
Ռուսաստանում»
գիրքը վերաբերում է խաբեության և ստի խնդիրներին: Այստեղ ասում է,
որ մարդը, որպես կանոն, ստում է կա՛մ իր նպատակներին հասնելու
համար, կա՛մ ուրիշի աչքում իրեն բարձրացնելու համար, կա՛մ թաքցնելու
այն տեղեկատվությունը, որը կարող է փոխզիջման ենթարկել մարդուն։
Իսկ Վ.Վ. Զենկովսկին նշում է, որ չնայած մենք անընդհատ ստեր ենք
ներմուծում մեր կյանքը, բայց առանց դրանց չենք կարող ապրել, բայց
միևնույն ժամանակ լավ հասկանում ենք ստի թունավոր ազդեցությունը
նույնիսկ մեծահասակների, և առավել ևս երեխաների վրա: [Методическое
пособие для педагогов- психологов колледжей «15 оттенков подростковойлжи»
Авторы составители: Руденко Евгения Васильевна педагог-психолог КГКП
«Павлодарскийколледж строительства икоммунального хозяйства» Пермякова
Ольга Леонидовна педагог-психолог КГКП «Павлодарскиймонтажныйколледж»]:

Պոլ Էկմանը իր գրքում գրում է,որ սուտը և խաբեությունը դիտարկում է

որպես հոմանիշներ և սահմանում է որպես միտումնավոր որոշում՝
թյուրիմացության մեջ գցելու համար նրան, ում հասցեագրված է
ինֆորմացիան՝ առանց նախազգուշացնելու այդ մտադրության մասին։
Սուտը այնքան բնական է, որ այն կարող է անթաքույց կիրառվել
մարդկային գործունեության գրեթե բոլոր ոլորտներում: Ոմանք գուցե
սարսռում են նման հայտարարությունից, քանի որ նրանք համարում են,
որ սուտը արժանի է ցանկացած դատապարտման:Սակայն նա չի կիսում
այս կարծիքը: Ենթադրությունը, որ մարդկային որևէ
հարաբերությունների մեջ չպետք է ստեր լինեն, չափազանց պարզունակ
է։ Բանավոր և ոչ վերբալ հաղորդակցական միջոցների օգնությամբ
ստախոսը մոլորության մեջ է գցում իր զրուցակցին` ճշմարտությունն
աղավաղելու մտադրությամբ: Ստի էությունը միշտ բխում է այն փաստից,
որ մարդը մի բանի հավատում կամ մտածում է և շփման մեջ մեկ այլ բան
է արտահայտում [Экман П. Психология лжи - СПб., Питер, 2001. - 272 с]:

Պրոֆեսոր Դ.Ի. Դուբրովսկին պնդում է, որ խաբեությունը միջոց է ինչպես

անհատների, այնպես էլ խմբերի, խավերի, ժողովուրդների և
պետությունների շահերը պաշտպանելու և իրացնելու համար: Նա
խաբեությունը սահմանում է որպես ապատեղեկատվություն,կեղծ
հաղորդագրություն, որը կարող է ապակողմնորոշող լինել: Խաբեությունը
կարող է դիտվել նաև որպես սոցիալական հաստատության գործառույթ :
Այն կարող է ծառայել որպես սոցիալական հակասությունների ձև՝
արտահայտելով եսասիրական մեկուսացում, մրցակցություն, նրանց
շահերին և նպատակներին ուրիշների հաշվին կամ այլոց
ցանկություններին հակառակ հասնելու ուղիներ [Дубровский Б.И. Обман. //
Философо – психологические проблемы. М., 1994г.]:

Սուտը մարդու գոյության բաղկացուցիչ մասն է, որն արտահայտվում է

տարբեր իրավիճակներում։Այն մարդուն բնորոշ բնական գործընթաց է և
արտացոլում է նրա` որպես կենդանի, կենսաբանական և սոցիալական
օրգանիզմի բնույթը` օժտված ուժեղ հոգեբանությամբ և հոգեկան
խանգարումներին հակված: Ընդունելով ստի գոյությունը որպես
հաղորդակցական, տեղեկատվական, սոցիալական և անձնական
երևույթ, ոչ բոլոր հեղինակներն են հակված ստին նայել այն տեսակետից,
որ այն ամրագրված է մարդու վարքում, որպես անխուսափելի երևույթ:
Սուտի խնդիրը մտահոգում է մարդկությանը ավելի քան մեկ
հազարամյակ: Ենթադրվում է, որ սուտը որպես սոցիալական երևույթ և
միջանձնային փոխազդեցության առանձնահատկություն 20-րդ դարում և
համաշխարհային մասշտաբով հասել է իր ամենաբարձր
գագաթնակետին:Է․Ֆրոմմը, վերլուծելով ժամանակակից իրականությունը,
միանգամայն արդարացիորեն նկատեց, որ անձին տրամադրվող
տեղեկատվության մի զգալի մասը կամ բացահայտ սուտ է, կամ կես
ճշմարտություն, կամ ճշմարտության խեղաթյուրում, մեկնաբանության
աղավաղում: Խաբեության տարածվածությունը սոցիալական
հաղորդակցության բոլոր ոլորտներում լինելով, բնականաբար,
թարմացրեց հետազոտական հետաքրքրությունը այս երեւույթի
նկատմամբ [Фромм Э. Искусство быть. –М.: АСТ, Харвест, 2013. –352 с.] :

Այսպիսով,ստի տարբեր դրսևորումներն ի հայտ են եկել ինչպես

ներանձնային, այնպես էլ միջանձնային հաղորդակցման և միջանձնային
հարաբերություններում։ Կյանքի տարբեր իրադրություններում,տարբեր
գործոնների ազդեցության տակ մենք չենք կարողանում միշտ գործել մեր
սկզբունքներին,հայացքներին,դիրքորոշումներին համապատասխան։
Սուտն ամենուրեք է՝ միջանձնային հարաբերություններում,
ընտանիքներում , ընկերական, հարևանական հարաբերություններում է,
մշակութային, կրոնական ու տնտեսական հարաբերություններում: Սուտն
այն է, ինչ այսօր կառուցում է մեր հասարակությունը, որովհետև մենք
անկեղծ չենք մեր ընտրություններում, հանրային միջոցառումների
մասնակցելիս, սոցիալական շփումների ժամանակ: Ըստ հոգեբանական
մոտեցման «սուտ» հասկացությունը դիտվում է որպես տեղեկատվության
դիտավորյալ և կանխամտածված հաղորդագրություն, որը չի
համապատասխանում իրականությանը և դրա հուսալիության արագ
ստուգումը կամ անհնար է, կամ դժվար։Ստի ի հայտ գալը
պայմանավորված է մարդու կողմից ցանկալի նպատակին հասնելու
անհրաժեշտությամբ կամ անցանկալի հետևանքներից խուսափելու
ցանկությամբ: Այն դեպքերում, երբ խաբեությունը դառնում է վարքագծի
սովորական ձև, այն համախմբվում է և վերածվում է անհատականության
գծի։

Հոգեբանության մեջ սուտը դիտվում է ,որպես համընդհանուր

պաշտպանական մեխանիզմ , որը գոյություն ունի բնության մեջ կենդանի
էակների մոտ: Որոշ մարդիկ դա օգտագործում են միտումնավոր, քանի որ
ունեն կենտրոնական նյարդային համակարգի կազմակերպման
բավականին բարձր մակարդակ: Մյուսները «ստում են» միայն այն
պատճառով, որ էվոլյուցիայի ընթացքում սուտը ծագեց որպես
գոյատևման հարմարվողականություն։Մենք մանկուց սովորում ենք
խաբել ինքնապաշտպանության համար: Երբ երեխան ինչ-որ բան
կոտրեց, վատ գնահատականներ ստացավ, չհնազանդվեց՝ նա
հասկանում է, որ սրա հետևում լինելու են պատիժ, բացասական
արձագանք և, հնարավոր է, ծնողների հիասթափություն: Հետևաբար, նա
ամեն կերպ փորձում է շրջանցել այն ու ստել: Սա սուտ է `կապված այն
բացասական հետևանքների, վախի հետ, որից նա փորձում է
պաշտպանվել:Սուտը կարելի է բացատրել Զիգմունդ Ֆրոյդի
հոգեվերլուծական բացատրության հիման վրա՝ որպես Այն (Իդ)-ի, Ես
(Էգո)-ի և Գեր-Ես (Սուպեր-Էգո)-ի փոխազդեցություն։«Ես»-ը բնազդների
բավարարման ուղիներ է փնտրում` հասարակության նորմերն ու
կանոններն հաշվի առնելով և առաջնորդվում է իրականության
սկզբունքով:Երբ «ես»-ն ի վիճակի չէ հաղթահարել անհանգստացնող
խթանները, ստի միջոցով այլընտրանքային ուղի է գտնում: Մենք
վախենում ենք առերեսվել իրականությանը և, հետևաբար, թաքցնում ենք
ճշմարտությունն ու ժամանակը: Իսկ մեր «Սուպեր-Էգո»-ն ուզում է
կատարյալ լինել: Հետևաբար, մեզ անկատարությունից փրկելու համար
մենք ստում ենք, որպեսզի ինքներս մեզ կատարյալ դարձնենք ինչպես
ուրիշների, այնպես էլ մեր իսկ սեփական աչքերում: Այսինքն ՝ սուտը մի
տեսակ պաշտպանական մեխանիզմ է : Դրանով մենք կարող ենք թաքցնել
կամ մեղմացնել այն բախումները և սթրեսները, որոնք հանգեցնում են
անհանգստության: Այսպես էլ մենք արդարացնում մեր անցանկալի կամ
անընդունելի պահվածքը: Բիհևիորիզմի տեսանկյունից սուտը մշակվում է
մեխանիկորեն: Եթե դրան նպաստում են բարենպաստ հետևանքները,
ստեղծվում է վարքի որոշակի ձև, որը դառնում է վարքային ռեպերտուարի
մի մաս: Կարող ենք ասել, որ այս երևույթը մարդկային էության
բաղկացուցիչ մասն է, և ստելու հակումը կախված չէ ոչ սեռից, ոչ էլ
ժառանգականությունից: Մենք այն օգտագործում ենք որպես
պաշտպանական մեխանիզմի մի տեսակ, որն օգնում է մեզ հարմարվել
ժամանակակից հասարակությունում)[ Штроо В.А. Защитные механизмы: от
личности к группе // Вопросы психологии. - 1998. - №4. - С.54-61.]:

Ֆրոյդը նույնացնում է «սուտ» հասկացության հետ կապված հետևյալ

պաշտպանական մեխանիզմները՝

 ռացիոնալիզացիա - պաշտպանական փաստարկ, որի միջոցով

մարդը ձգտում է իր անհեթեթ արարքների, մտքերի զգացմունքների
համար տրամաբանորեն համահունչ և բարոյապես ընդունելի
բացատրություն տալ, մինչդեռ իրական դրդապատճառները մնում
են ստվերում: Ռացիոնալիզացիայի նպատակը անձի կողմից իր
անընդունելի վարքը կամ անհաջողություները ուրիշների կամ հենց
իր համար արդարացնելն է: Որքան մարդը ինտելեկտուալ է,
ստեղծագործական, այնքան ռացիոնալիզացումը հեշտ է
կատարվում:

 դեպերսոնալիզացիա- ինքնագիտակցության փոփոխություն, «ես» -ի

կորուստ (մարդ լինելու կարողության կորուստ)[ Штроо В.А. Защитные
механизмы: от личности к группе // Вопросы психологии. - 1998. - №4. -
С.54-61.]:

Այսպիսով,սուտը որպես հատուկ հոգեբանական իրողություն,

դիտարկվում է երկու առումով ՝ որպես արդյունք և որպես գործընթաց:
Ստելը ինքնապաշտպանական մեխանիզմ է, որով անձը փորձում է
պաշտպանվել, հավասարակշռել իրեն ֆրուստրացիաներից, «մոտեցող
վտանգից», այն իրավիճակներից, որի հետ հանդիպմանը նա
հոգեբանորեն անպատրաստ է կամ վախենում է ։ Ստի ֆենոմենը
հասկանալը հնարավոր է դրա հիմնական բնութագրերի վերլուծության
միջոցով: Ստի ներքո մենք պետք է հասկանանք միտումնավոր կեղծ
հայտարարություններ ՝ ինչ-որ մեկին մոլորության մեջ գցելու համար և
այստեղ ունենք երեք հիմնական կետ, որոնք հավասարապես անհրաժեշտ
են, որպեսզի կարողանանք խոսել ստի մասին՝ կեղծ հայտարարությունը,
գիտակցությունը, որ այս հայտարարությունը կեղծ է և, վերջապես,
գիտակցաբար կեղծ մտքին ճշմարտության ձև տալու ցանկություն, ինչ-որ
մեկին մոլորության մեջ գցելու համար։

Ստի ուսումնասիրությունների վերաբերյալ կատարվել է նաև

հետազոտություն՝ Բելլա Դե Պաուլոյի և նրա գործընկերների կողմից։
Նրանք իրենց հետազոտության մասնակիցներին (ամերիկյան քոլեջի
ուսանողներ և ուսանողական համայնքի անդամներ) խնդրեցին, որ յոթ օր
օրագիր պահեն և գրանցեն իրենց բոլոր սոցիալական
փոխհարաբերությունները և բոլոր ստերը, որոնք նրանք հաղորդել են այդ
փոխազդեցությունների ընթացքում: Սոցիալական փոխհարաբերությունը
սահմանվում էր որպես շփում մեկ այլ անձի հետ, որը տևում է 10 րոպե
կամ ավելի: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ստելը սովորական
առօրյի մի մասն է: Մասնակիցները միջինում օրական ստում էին երկու
անգամ, այսինքն `այլ մարդկանց հետ յուրաքանչյուր չորրորդ
փոխգործակցության ժամանակ: Բոլոր այն մարդկանցից, ում հետ նրանք
շփվել են ամբողջ շաբաթվա ընթացքում, 34% -ը ստել է: Կյանքում մարդու
մեջ միաժամանակ երկու «Ես» է առկա՝ ես- իրական, և ես-իդեալական:
Եթե մարդը ստում է, ենթագիտակցորեն հոգեբանական
անհարմարություն է զգում, ասել է թե տեղի է ունենում կոնֆլիկտ երկու
«Ես»-երի միջև, և երբ սեփական փորձերի արդյունքում ունենում է ճշտին
հակազդեցություններ, դիմում է իր ես-ի պահպանման այլ տարբերակին:
Եվ այդպես մարդը կրում է տարատեսակ դիմակներ[Методическое пособие
для педагогов- психологов колледжей «15 оттенков подростковойлжи» Авторы
составители: Руденко Евгения Васильевна педагог-психолог КГКП
«Павлодарскийколледж строительства икоммунального хозяйства» Пермякова
Ольга Леонидовна педагог-психолог КГКП «Павлодарскиймонтажныйколледж»]:

Էկմանն ու Վագինան իրենց գրքերում առանձնացնում են ստի երկու

հիմնական ձև, ինչպիսիք են ` լռությունն ու խեղաթյուրումը:
Ըստ Էկմանի, ստախոսը թաքցնում է իրական տեղեկատվությունը, բայց
լռելյայն չի ասում նաև կեղծը: Խեղաթյուրման դեպքում ստախոսը
կատարում է որոշ լրացուցիչ գործողություններ՝ նա ոչ միայն թաքցնում է
ճշմարտությունը, այլ նաև դրա դիմաց տալիս է կեղծ տեղեկություններ ՝
փոխանցելով դրանք որպես ճշմարիտ: Հաճախ միայն լռության և
խեղաթյուրման համադրությունն է բերում խաբեության, բայց որոշ
դեպքերում ստախոսը կարող է հաջողության հասնել և պարզապես չասել
ամբողջ ճշմարտությունը[Экман. П "Психология лжи. Обмани меня, если
сможешь". - СПб.: Питер, 2010. - 159 с]:

Ըստ Ի. Վագինի մարդը աղավաղված տեղեկատվություն չի տալիս, բայց

նա նույնպես իրական տեղեկատվություն չի հաղորդում:Շատ հաճախ
տեղեկատվության միայն մի մասն է լուսաբանվում, և ավելորդը մնում է
<<կուլիսների>> ետևում, օրինակ, երբ բժիշկը չի հայտնում հիվանդին, որ
նա մահացու հիվանդ է[Вагин И. "Психология выживания в современной
России". - М.: АСТ, 2004. - 352с.]:

Ոչ բոլորը են լռությունը համարում սուտ: Շատերը ստի համար ընդունում

են միայն իրականության ուղղակի խեղաթյուրումը: Խաբողները
նախընտրում են լռությունը: Ավելի ձեռնտու է լռելը, քան խաբելը, քանի որ
դրա համար պետք չէ ոչինչ անել, մինչդեռ առանց լավ մշակված «լեգենդի»
խեղաթյուրման դեպքում միշտ բռնելու շանս կա: Լռելը ստի պասիվ ձևն է:
Մեղքի զգացումը այստեղ ավելի քիչ է: Լռությունը միշտ ավելի հեշտ է
արդարացնել, երբ ճշմարտությունը բացահայտվի: Խաբեբան կարող է
ասել, որ ինքը ոչինչ չգիտեր, կամ մոռացավ, կամ մտադիր էր ավելի ուշ
ասել։ Լինկոլն ասում էր. «Ես այնքան լավ հիշողություն չունեմ, որ ստեմ»:
Ստելու համար լավ հիշողություն ունենալը կարևոր է, քանի որ մեկ-երկու
օր հետո կարող ես լրիվ ուրիշ բան պատմել[Экман. П "Психология лжи.
Обмани меня, если сможешь". - СПб.: Питер, 2010. 17 с. ]:

Բացի լռությունից և խեղաթյուրումից, Պ.Էկմանը առանձնացնում է ստի

բազմաթիվ տեսակներ: Նրանցից մեկը այն է՝ ճշմարտությունը
խաբեության տեսքով հայտնելը,ներկայացնելը, որը կարող է հեշտությամբ
բացատրվել այս օրինակով՝ ամուսինը տուն գալով տեսնում է,որ իր կինը
հեռախոսով խոսում է, նկատում է, որ կինը ամաչում է իր անսպասելի
հայտնվելուց և արագորեն անջատում է հեռախոսը: Ամուսինը հարցնում է
թե հիմա ում հետ էիր խոսում։Կինն էլ պատասխանելով հետևյալ կերպ, թե
ինչպիսի կանացի հետաքրքրասիրություն է,խոսում իր սիրեցյալիս
հետ։ Ամուսինն էլ ամաչելով դադար է տալիս կամ փորձում է կատակել ՝
լուրջ չընկալելով իր կնոջ խոսքերը: Այսինքն կինը ամուսնուն ասում է
ճշմարտությունը, բայց նա դա անում է այնպես, որ նրա խոսքերը ընկալում
է որպես կատակ և դրանով խաբում նրան[Экман. П "Психология лжи. Обмани
меня, если сможешь". - СПб.: Питер, 2010. 17 с. ]:
Սուտ խոսելու մեկ այլ հնարավորություն է `կես ճշմարտությունը ,ստի մի
տեսակ է, երբ ճշմարտությունը ամբողջությամբ չի ասվում։ Այս տեսակի
խաբեության անկասկած գերազանցությունը կայանում է նրանում, որ
ստախոսը սուտ չի ասում, բայց միևնույն ժամանակ նա չի ասում
ճշմարտությունը, բայց մոլորեցնում է մյուսին, ինչը նշանակում է, որ դա ոչ
այլ ինչ է, քան սուտ: Վագինը այս տեսակն ընկալում է որպես հատուկ
սուտ : Շատ հաճախ սուտ խոսող անձն իրեն ստախոս չի համարում,
քանի որ ինքը հավատում է իր ասածներին, ուստի ստի նշաններն այստեղ
բացարձակապես չեն արտահայտվում: Նա դա անում է
ենթագիտակցորեն ՝ չհասկանալով, թե ինչու և ինչի համար: Այն նպատակ
ունի տպավորություն թողնել ուրիշների վրա: Սա կարող է լինել իրական
փաստերի ուռճացում, իրական մարդկանց այլոց հետ պատահած
իրական պատմությունների ներկայացում և այլն[Экман. П "Психология лжи.
Обмани меня, если сможешь". - СПб.: Питер, 2010. 17 с. ]:

Այսպիսով,մենք կարծում ենք,որ նույնիսկ ամենամեծ սուտը,եթե

հաճախակի ու տեղին է կրկնվում,այն սկսվում է ընդունվել որպես
ճշմարտություն։Չափավոր ու «պատշաճ» ստի օգտագործումը հնարավոր
են համարում ամերիկյան որոշ մասնագետներ։ Եթե մարդն
ինֆորմացիայի ճշմարտությունը ստուգելու հնարավորություն չունի ,ապա
բացահայտ սուտը նրան կարող է ճշմարտություն թվալ։

Ինչպես նշեցինք, մարդկային սուտը մարդկության չափ հին է և որքան էլ

ցավալի հնչի, բայց սուտն ու խաբեությունն առկա են մարդկային գրեթե
բոլոր հարաբերություններում: Յուրաքանչյուր մարդ իր կյանքում կամա
թե ակամա բազմիցս խաբել է ուրիշներին՝ մի անգամ սուտը պարծենալու
համար է պետք եղել, մի ուրիշ անգամ` պատասխանատվությունից
խուսափելու, իսկ ոմանց համար խաբեությունը «մասնագիտական
պարտականություն» է դարձել:Բոլոր չափահաս մարդիկ գիտեն
խարդավանքի մասին, բայց, չնայած տեղեկացվածությանը, մարդիկ
շարունակում են խաբվել: Սուտն ու խարդախությունը չի կարելի դիտել
որպես սեփական կարծիքն արտահայտելու միջոց, այն դիտավորություն
է, որի նպատակը դիմացինին մոլորության մեջ գցելն է: Խաբեությունը
գործի է դրվում, երբ ինչ-ինչ նպատակներ կյանքի կոչելու խնդիր է
առաջանում:

Փորձենք ներկայացնել ստի գործառույթները․

Ստի առաջին գործառույթը մարդու նյութական շահերը պաշտպանելն է,

սեփական կամ հարազատների նյութական,հոգևոր արժեքները
հնարավոր փոփոխություններից պահպանելը: Այնուամենայնիվ,թե սուտը
կարող է օգնել պահպանելու նյութական արժեքները, ապա «ունակ» է
նաև դրանք կրկնապատկել: Ով շատ մարդիկ, որպես եկամուտ ստանալու
միջոց հենց խարդախությունն են ընտրում:

Ստի երկրորդ գործառույթը նյութական բարեկեցությունն ապահովելն է:

Հինավուրց ժամանակներից ի վեր շատերն օգտագործում են սուտը ՝
սեփական նյութական հարստացման նպատակով:

Հաջորդ գործառույթը ագրեսիան է: Ստի ու խարդավանքի օգնությամբ

մարդիկ փորձում են իրենց ենթարկել մյուսներին, որոնց
օժանդակությամբ էլ կարողանում են իրագործել սեփական
մտադրություններըև հասնել իրենց նպատակին[«Психология выживания в
современной России»- Игорь Вагин,2004]:

Հաստատվել է, որ ստի ճանաչումը հնարավոր է երեք մակարդակներում՝

հոգեֆիզիոլոգիական, վերբալ (բանավոր) և ոչ վերբալ (դեմքի
արտահայտություններ, կեցվածք, ժեստեր) [Знаков В.В. «Психология
понимания правды», СПб., 1999] :

Հոգեֆիզիոլոգիական մակարդակում տեղեկատվությունը գալիս է ներքին

օրգանների գործունեության արտաքին դրսևորումների տեսքով, որոնք
գործնականում անհնար է վերահսկել մարդու կողմից:Կարելի է ասել, որ
սուտը մարդկային գործողությունների անսովոր դրսևորում է:
Հետևաբար, խաբեության իրավիճակում մարմինը, ասես,
«արտահայտում» է իր դիմադրությունը, արձագանքում սթրեսին և
հետևաբար իրեն այլ կերպ է պահում: Այս ֆիզիոլոգիական
դրսևորումները դժվար է վերահսկել սովորական մարդու համար, եթե,
իհարկե, նա չունի կարգավորման կատարյալ ունակություններ, ինչը ոչ
բոլորը կարող են անել:Առաջին հերթին դրանք են՝ ձայնի, մարմնի դող, որը
զրուցակիցը չի կարող կանգնեցնել, հաճախակի թարթելը, մարդը լարում է
շրթունքները, կծում է դրանք, «ծամում» է վերին շրթունքից դեպի վար,
քրտինքի ուլունքներ են հայտնվում ճակատին, թքի հաճախակի կամ
ուժեղ կուլ, խմելու ցանկություն ( բերանի չորության պատճառով), հազ
,պարբերական կակազություն, ձայնը ստանում է այլ երանգ, որը բնորոշ չէ
զրուցակցին, ռիթմը, տեմբրը, շփոթված, խանգարված շնչառությունը,
գույնի փոփոխություն՝ գունատություն կամ կարմրություն, սրտի
բաբախումների,արյան զարկերակի փոփոխություն ,դեմքի փոքր
մկանների ցնցում (կոպ, հոնք և այլն):

Բանավոր մակարդակում –տեղեկատվության տրամաբանական

հետևողականության ստուգում և փոխգործակցության ոչ վերբալ
բաղադրիչներին համապատասխան:Ենթադրվում է, որ բաց ափերը նշան
են այն բանի, որ զրուցակիցը ճշմարտությունն է ասում: Բայց եթե
խաբեբան ժպտա և միտումնավոր օգտագործի այս ժեստը, և միևնույն
ժամանակ սուտ ասի, նրան «դավաճանում» են անկեղծությունը վկայող
այդ դրսևորումները: Նման միկրոմարժանքները, միկրոազդանշանները
հայտնվում են վայրկյանների ընթացքում և հաճախ տեսանելի չեն, բայց
որպես կանոն զարգացած ինտուիցիայով մարդիկ և, իհարկե, ոչ վերբալ
հաղորդակցության մեջ ներգրավված մասնագետների համար դրանք
նկատելի են: Նման միկրազդանշանները ներառում են դեմքի մկանների
կորություն, հաճախ ասիմետրիկ, բիբերի լայնացում կամ
նեղացում,աչքերի արագ թարթում, կարմրում և այլն: Միայն ոչ վերբալ
ազդանշանները և հոգեֆիզիոլոգիական դրսևորումները գրանցելը
բավարար չէ որոշելու համար, թե որքանով է անկեղծ ձեր
զրուցակիցը: Անձի վարքը ուղղակիորեն դիտարկելուց բացի, անկասկած
կարևոր է, թե որքան ուշադիր ես նրա հայտարարությունների
նկատմամբ: Այստեղ կարևոր է ոչ միայն որոշակի հաղորդագրության
իմաստային բովանդակությունը, այլ ստացված տեղեկատվության բնույթն
ու ուղղությունը։ Եթե զրուցակիցը ստում է, ապա ամեն անգամ նրա
համար ավելի ու ավելի է դժվարանում թաքցնել ստերը և վերահսկել
ինքնաբուխ վարքը:
Ոչ վերբալ մակարդակում նկատվում է անձի վարքի դիտարկում ՝ դեմքի
արտահայտություններ, կեցվածքներ, ժեստեր:Մարդկանց
մեծամասնության համար ստելը ավելի բարդ է, քան ճշմարտությունն
ասելը: Սա բացատրվում է տարբերությունը ստախոս մարդու վարքը
սովորական վարքից: Նա հաճախ փոխում է իր կեցվածքը, չի կարողանում
մեկ տեղում նստել: Նրա ժեստերն ակտիվանում են, նա ձեռքերով կարող է
շատ անհարկի շարժումներ կատարել, հետևաբար արտաքին
դրսևորումներով կարելի է հեշտությամբ նկատել մարդու հուզմունքը: Աչքի
շարժման շատ օրինաչափություններ բացահայտում են սուտը։Իզուր չէ,
որ փորձառու քննիչները կասկածի տակ են դնում և լույսի ներքո ուշադիր
նայում են աչքերին: Վստահություն ներշնչելու համար դիմում են հին ու
փորձված մի մեթոդի, այն է` կրկնօրինակել զրուցակցին, նրա
արտահայտությունները, շարժումները,այսինքն կիրառում են
հայելացումը: Բացի այդ` կիրառում են նաև հպման մեթոդը,զրուցակցին
պատահաբար դիպչելով` նրա մոտ ակամա մտերիմ վերաբերմունք է
առաջանում դիմացինի հանդեպ[Знаков В.В. «Психология понимания правды»,
СПб., 1999]:
Այսպիսով, կարող են ասել,որ մարդը դժվարանում է ճիշտ խոսելուց, քանի
որ վախենում է չհասկացված լինելուց, իր ճշտի սխալ մեկնաբանումներից,
համապատասխանաբար որպես հասարակության անդամ իր դիրքը
կորցնելուց։ Ստի կիրառման դրդապատճառ կարող են հանդիսանալ
վախը, ուրիշների վրա տպավորություն գործելու հակվածությունը,
ինքնագնահատականի արհեստական բարձրացման միտումը, սեփական
ես-ի հետ անհաշտ լինելը, երևակայական գործոնները կարող են ազդել,
ինքնախաբեությունը որպես խոչընդոտների հաղթահարման միջոց ։
Խաբեությունը, ինչպես սուտը, ծագում է այն ժամանակ, երբ բախվում են
ինչ-որ մեկի շահերը և բարոյական նորմերը և խաբեության դիմող անձի
համար դժվար է կամ անհնար է այլ կերպ հասնել ցանկալի արդյունքի
։Շատ կարևոր է դիտարկել այն սուտը, որն արվում է որոշակի
դիտավորությամբ, որպեսզի դիմացինի մոտ առաջ բերվի որոշակի
վերաբերմունք, որոշակի մոտեցում, որին հենց ինֆորմացիայի
արտաբերողը չի հավատում: Այս կողմից մեր հասարակությունը մեծ
առումով հիմնված է հենց ստի վրա,մենք ունենք որոշակի գաղափարներ,
որոնց հավատում ենք, որոնց շուրջ կառուցել ենք մեր ինքնությունը, որոնք
փորձում ենք զարգացնել՝ ինքներս չհավատալով դրանց
ճշմարտացիությանը: Սա մեզ տանում է փակուղի: Գնալով մենք ավելի ու
ավելի անելանելի իրադրության մեջ ենք հայտնվում, որովհետև ստի
հատկություններից մեկը կծիկի սկզբունքն է:Ստախոսության
տարածվածությունը պայմանավորված է նաև ժամանակակից
սոցիալական կյանքի որոշակի,անառողջ պայմաններով։ Ճշմարտությունը
մարդու գիտակցության մեջ օբյեկտիվ իրականության իրական
արտացոլումն է `այն վերարտադրելով այնպիսին, ինչպիսին կա, քանի որ
այն գոյություն ունի ինքն իրենից` մարդկային գիտակցությունից դուրս և
անկախ: Իրականության վերաբերյալ դատողությունների բնութագրերը
մարդուց օբյեկտիվորեն կտրված են: Մի բան վստահ կարող ենք ասել, որ
բացահայտել դիմացինի սուտը նշանակում է ոչ թե հիմնվել միայն մեկ
նշանի վրա, այլ հաշվի առնել այդ բոլոր նշանների համադրությունը, նոր
գալ ինչ-որ եզրակացության, բայց նույնիսկ այդ դեպքում կարող ենք
սխալվել մեր վերլուծությունների մեջ, քանի որ մարդիկ
անհատականություն են, տարբեր են նաև նրանց անհատական
հուզական ռեակցիաները, բայց եթե բացակայում են նույնիսկ ստի բոլոր
նշանները, դա չի նշանակում, որ դիմացինը ճիշտ է խոսում, քանի որ
կյանքում կան շատ բնածին սուտասաններ, դերասաններ, մարդիկ, ովքեր
իրենք էլ հավատում են իրենց ստին։Եվ բոլոր ժամանակներում էլ կա ն ստի
«մշակույթն» ու «գեղեցկությունը» գնահատող հանդիսատեսներ կամ
վարպետներ։