ՀԱՐՑ 1.

    Արտ-թերապիա մեթոդի ընդհանուր բնութագիրը

Արտ-թերապիան համարվում է կրեատիվ արտ-թերապիայի/արվեստի

միջոցով իրականացվող թերապիայի ուղղություններից (օր,
պարաշարժողական թերապիա, երաժշտական թերապիա) մեկը։
Կրեատիվ թերապիայի մի ճյուղն է, որը ենթադրում է աշխատանք
կերպարվեստով/նկարչությամբ։ Կան նաև այլ ճյուղեր – օր էքսպրեսիվ
արթ-թերապիան արվեստի մի քանի ճյուղերի կիրառումն է –
նկարչություն, պար, թատրոն, գիր։Շատ երկրներում արթ-թերապիան
կիրառվում է որպես օժանդակ միջոց մեկ այլ հոգեթերաիայի մեջ։
Արթ-թերապիայի սահմանումները․
1․ ամերիկյան ասոցիացիա – արթ-թերապիան ստեղծագործական
գործունեության թերապևտիկ կիրառումն է մասնագիտական
հարաբերությունների համատեքստում այն մարդկանց հետ, ովքեր
հիվանդ են, տրավմայի են ենթարկվել, ունեն դժվարություններ կյանքում
կամ էլ ունեն անձնային զարգացման կարիք։
2․ բրիտանական ասոցիացիա - արթ-թերապիան թերապիայի ձև է, որն
օգտագործում է արվեստը որպես հաղորդակցման հիմնական միջոց,
իրականացվում է գրանցված մասնագետների կողմից, ովքեր աշխատում
են երեխաների, հասուն մարդկանց հետ։ Այցելուները կարող են ունենալ
մի շարք հոգեկան կամ ֆիզիկական խնդիրներ։ Այցելուներից չի
պահանջվում արվեստի հետ ունեցած նախորդ փորձ կամ որևէ
ունակություններ կամ հատուկ կրթություն։ Չունի կիրառման
սահմանափակում։ Կիրառվում է բոլոր տեսակի խնդիրների և մարդկանց
հետ։ Որոշ մարդկանց մոտ կարող են աշխատել որոշ տարբերակներ։
Արթ-թերապիան յուրահատուկ աշխատանքի ձև է, աշխատում է այն
ոլորտներում, որտեղ մյուս ճյուղերը կարող են չաշխատել, օրինակ
երեխաների հետ։Արթ-թերապևտիկ նկարչության և պրոյեկտիվ
նկարչության տարբերությունը․ արթ-թերապևտիկ նկարչության մեջ
այցելուի դերը կենտրոնական է․ առանց նրա թերապևտը չի կարող
նկարը վերլուծել, շատ կարևոր է վերբալիզացիան, քննարկումը։
Խրախուսվում է ստեղծագործական պոտենցիալի ակտիվացումը։Արթ-
թերապևտը պետք է որոշակի գիտելիքներ ունենա այդ արվեստի ճյուղից,

1
բայց թերապիայի ժամանակ չի լինում սովորեցնողի դերում։ Դիրեկտիվ
չէ։ Արդյունքների առումով դանդաղ ընթացք է ունենում։ Այն կապում է
միտքը հույզի հետ: ԱԹ-ով աշխատելով հեռացնում ենք խնդիրը, այն
առարկայացնում ենք, ինչի շնորհիվ անձը օբյեկտիվ է նայում,
գնահատում իրավիճակը:
Սկզբից կնքվում է պայմանագիր այցելույի հետ.
- այցելությունների հաճախականությունը՝ շաբաթական 1-2 անգամ
1.5-2ժ. տևողությամբ,
- սենյակը հնարավորության դեպքում մնա անփոփոխ, որ այցելուն
ապահովության զգացում ունենա,
- աշխատանքի ավարտը տեղի է ունենում երկկողմանի
համաձայնությամբ:
ԱԹ-ի բազային խնդիրն է արթնացնել մարդու կրեատիվությունը, որը
թույլ է տալիս մարդուն տարբեր տեսանկյուններից դիտել պրոբլեմը: Սա
իր հերթին բերում է գիտակցության լայնացման և անջը միշտ
կարողանում է գտնել ելքեր իր համար դժվար իրավիճակներից: Կրեատիվ
արթ-թերապիայի ուղղությունները՝ կերպարվեստ, դրամա, պար,
երաժշտաթերապիա։
Արթ-թերապիայի ֆունկցիաները՝
1․ հոգեախտորոշում – հոգեդիագնոստիկ լիքը նյութ է տալիս հուզական և
կոգնիտիվ աշխարհների, հարաբերությունների մասին
2․ հաղորդակցման ֆունկցիա
3․ կոգնիտիվ ֆունկցիա – նպաստում է անձի ինքնաճանաչմանը,
պոտենցիալի բացահայտմանը, որոշ դիրքորոշումների բացահայտմանը
4․ կառավարման ֆունկցիա – օրինակ վատ տրամադրության, սթրեսի
կառավարման համար
5․ զարգացնող ֆունկցիա – օրինակ երեխաների մոտ հուզական
ինտելեկտը, հարաբերությունները
6․ հոգեշտկողական ֆունկցիա
Հիմնական խնդիրները՝
1․ Համապատասխան միջավայրի ստեղծումը – արթ-թերապևտիկ
միջավայր – հարմար ստեղծագործելու համար, մարդուն հարմար լինի
ստեղծագործելու համար, պետք է լինի դաշտ

2
կեղտոտելու/ստեղծագործելու համար և մաքուր դաշտ քննարկումների
համար, որոշակի լուսավորություն, պահարան՝ փակ դռներով
ստեղծագործությունները պահելու համար, եթե այցելուն նկարները
թողնում է
2․ հնարավորություն տալ, որ մարդն արտահայտի իր հույզերը – հույզերի
ինքնարտահայտում, ակտիվ կապ հույզերի հետ,
3․ օգնել մարդուն գտնել հույզերի արտահայտման իր համար հարմար
տարբերակները։

ՀԱՐՑ 2.    Արտ թերապիա, արվեստ, արվեստի հոգեբանություն

Արթ-թերապիայի սահմանումները․
1․ ամերիկյան ասոցիացիա – արթ-թերապիան ստեղծագործական
գործունեության թերապևտիկ կիրառումն է մասնագիտական
հարաբերությունների համատեքստում այն մարդկանց հետ, ովքեր
հիվանդ են, տրավմայի են ենթարկվել, ունեն դժվարություններ կյանքում
կամ էլ ունեն անձնային զարգացման կարիք։
2․բրիտանական ասոցիացիա - արթ-թերապիան թերապիայի ձև է, որն
օգտագործում է արվեստը որպես հաղորդակցման հիմնական միջոց,
իրականացվում է գրանցված մասնագետների կողմից, ովքեր աշխատում
են երեխաների, հասուն մարդկանց հետ։ Այցելուները կարող են ունենալ
մի շարք հոգեկան կամ ֆիզիկական խնդիրներ։ Այցելուներից չի
պահանջվում արվեստի հետ ունեցած նախորդ փորձ կամ որևէ
ունակություններ կամ հատուկ կրթություն։ Արվեստը մարդու
ստեղծագործական գործունեության հատուկ ձև է, որը ստեղծում է
պատկերային և խորհրդանշական կառույցներ, որոնք ունեն
գեղագիտական, ճանաչողական և հաղորդակցական գործառույթներ։
Արվեստը իրականությունը հասկանալու և արտացոլելու միջոց է՝
ստեղծելով հատուկ արտադրանք՝ ստեղծագործություններ, որոնք կարող
են մարդկանց մոտ հուզական արձագանք առաջացնել: Գիտության հետ
մեկտեղ արվեստը մարդկության կողմից օգտագործվում է մեզ
շրջապատող աշխարհի ճիշտ ընկալման և ըմբռնման համար։ Արվեստի
ամենակարևոր գործառույթը մարդու երկու հոգևոր պահանջմունքների
բավարարումն է՝ սեր դեպի գեղեցկությունը և գեղագիտական հաճույք
ստանալու ցանկություն։ Արվեստը նպաստում է նաև հասարակական
3
գիտակցության ձևավորմանը, մարդու ստացած զգացողությունների
միջոցով խթանում է նոր մտքերի ու գաղափարների առաջացումը։ Այն
կարող է ունենալ ամենատարբեր ձևեր և ծառայել տարբեր
նպատակների։ Արվեստի հոգեբանությունը հոգեբանության մի ճյուղ է,
որի առարկան անձի որակներն ու վիճակներն են, որոնք ազդում են
գեղարվեստական արժեքների ստեղծման և ընկալման վրա, ինչպես նաև
այդ արժեքներով մարդկային կյանքի իմաստային լրացումը։Արվեստի
հոգեբանությունը թույլ է տալիս ուսումնասիրել հետևյալ ասպեկտները.
• Անձի էմոցիոնալ և կերպարային կառուցվածքի սպեցիֆիկ
բնութագրերը, որոնք ստեղծվում են գեղագիտական արժեքների
ստեղծման և ընկալման գործընթացներում նրա ներգրավվածության
արդյունքում;
• Գեղարվեստական ընկալման ուսումնասիրությունը՝ որպես համատեղ
ստեղծագործության ձև ինչպես առանձին անհատի, այնպես էլ
կոնտինգենտի՝ հանդիսատեսի, ընթերցողի, ունկնդիրների զարգացման
տարբեր ժամանակաշրջաններում;
• Անձի արժեհամակարգի ստեղծման, նրա մոտիվացիոն
բովանդակության և աշխարհայացքի ձևավորման գործում արվեստի
ազդեցության վերլուծություն։
ՎԻԳՈՏՍԿԻ-Վիգոտսկին համաձայն է, որ արվեստը դուրս է գալիս
գեղագիտության սահմաններից և նույնիսկ ունի գեղագիտական
արժեքներից սկզբունքորեն տարբերվող հատկանիշներ, բայց այն
սկսվում է գեղագիտական տարրից, առանց դրա մեջ ամբողջությամբ
տարրալուծվելու։ Ըսի Վոլկելտը. «Գեղագիտական առարկան... իր
սպեցիֆիկ գեղագիտական բնավորությունը ձեռք է բերում միայն ընկալող
սուբյեկտի ընկալման, զգացողության և ֆանտազիայի
միջոցով»։Բեխտերևը նշում է. «... ակնհայտ է, որ անհատների
հոգեբանությունը հարմար չէ սոցիալական շարժումները հասկանալու
համար...»: Այլ սոցիալական հոգեբաններ, ինչպիսիք են Մակդուգալը, Լը
Բոնը, Ֆրեյդը և այլք, նույն տեսակետն ունեն՝ սոցիալական հոգեկանը
համարելով որպես անհատից բխող երկրորդական բան։
Հասարակությունը հասկացվում է որպես մարդկանց միավորում, որպես
մեկ անձի գործունեության լրացուցիչ պայման։ Այս հոգեբանները չեն

4
մտածում, որ մտքի, զգացմունքի և այլնի ամենաինտիմ, անձնական
շարժման մեջ անգամ անհատի հոգեկանը սոցիալական և սոցիալապես
պայմանավորված է: Շատ հեշտ է ցույց տալ, որ անհատի հոգեկանը հենց
սոցիալական հոգեբանության առարկան է։Արվեստը միայն էսթետիկ
զգացողություններ առաջացնելու համար չէ․ այն կարող է առաջացնել
ամենատարբեր զգացողություններ, ձևավորել հասարակական
տրամադրություն։ Առաջին և ամենատարածված կարծիքը, որի հետ
բախվում ենք, այն կարծիքն է, որ արվեստը իբր վարակում է մեզ ինչ-որ
զգացմունքներով։ «Մարդկանց՝ այլ մարդկանց զգացմունքներով
վարակվելու այս կարողության վրա է հիմնված արվեստի
գործունեությունը»,- ասում է Տոլստոյը։ Եթե տխրության մասին
բանաստեղծությունը ուրիշ խնդիր չունենար, քան մեզ հեղինակային
տխրությամբ վարակել, շատ տխուր կլիներ արվեստի համար։
Պլեխանովը նշում է, որ արվեստը երբեմն կյանքի ուղղակի
արտահայտություն չէ, այլ դրա հակադրությունը. Խոսքը, իհարկե, միայն
մնացածի մեջ չէ, որի մասին խոսում է Թեյնը, այլ այն, որ արվեստում մեր
հոգեկանի մի այնպիսի կողմ է գոյատևում, որն իր համար ելք չի գտնում
մեր առօրյայում։ Անկախ նրանից, թե ինչպես ենք մենք սահմանում
արվեստը, մենք միշտ կտեսնենք, որ այն պարունակում է մի բան, որը
տարբերվում է զգացմունքի պարզ փոխանցումից:Արվեստը բխում է
որոշակի կենսական զգացմունքներից, բայց կատարում է այդ
զգացմունքների որոշակի վերամշակում։ Այդ վերամշակումը կայանում է
կատարսիսի մեջ, այդ զգացմունքները հակադիրներ զգացմունքների
վերածելու, դրանց լուծման մեջ։Զգացմունքները, հույզերը, կրքերը
ներառված են արվեստի ստեղծագործության բովանդակության մեջ, բայց
փոխակերպվում են դրանում։ Ինչպես ստեղծագործելիս նյութերն են
մետամորֆոզի ենթարկվում, այնպես էլ այն ստեղծում է զգացմունքների
մետամորֆոզ/կերպարանափոխություն:Զգացմունքների,այս,կերպարան
ափոխութ-յան իմաստը, ըստ Վիգոտսկու, այն է, որ դրանք անհատական
զգացմունքների հետ մեկտեղ բարձրանում են, ընդհանրացվում և
դառնում սոցիալական: Այսպիսով, տխրության մասին
բանաստեղծության իմաստն ու գործառույթը ամենևին էլ մեզ հեղինակի
տխրությունը փոխանցելը, մեզ դրանով վարակելը չէ, այլ այս

5
տխրությունն այնպես փոխանցելն է, որ այն ինչ-որ նոր բան բացահայտի
մարդու համար:
3.    Արտ-թերապիայի առանձնահատկությունները

Արթ-թերապիայի առանձնահատկությունները՝
1․ Չունի սահմանափակումներ – ցուցված է բոլորին, աշխատում է բոլորի
հետ։ Տարիքային, սեռային, խնդրային սահմանափակում չկա։ Այցելուին
հատուկ տարբերակը կարելի է ընտրել, օրինակ եթե նկարչությունը
դիմադրություն է առաջացնում։
2․ Ոչ վերբալ հաղորդակցման միջոց է։ Կարևոր է հենց սիմվոլիկ լեզուն։
Շատ մեծ հնարավորություններ է տալիս։ Թույլ է տալիս արտահայտել
անգիտակցականը/ենթագիտակցականը, հաղթահարել դիմադրությունը։
Շատ կարևոր է երեխաների և խոսքային խնդիրներ ունեցող մարդկանց
հետ։ Շատ լավ է աշխատում տրավմայի հետ։
3․Արթ-թերապևտիկ հարաբերությունները միջնորդավորված են
ստեղծագործությամբ։ Հարաբերությունները կառուցվում են այցելու-
ստեղծագործություն-թերապևտ համատեքստում։
4․Ուղղված է խորքային/անգիտակցական բովանդակություններին, կապ
է հաստատում անգիտակցականի հետ։
5․ Ստեղծագործությունները լավ հիմք են հետազոտությունների և
հետահայաց քննարկումների համար։ Կարելի է տեսնել պրոգրեսը։
Թերապիայի հետ զուգընթաց ստեղծագործությունը փոփոխվում է՝
գունային, գծային և այլն։ Կարելի է նաև ընդհանրություններ գտնել բոլոր
նկարներում։ Թերապիայում դրական նշան է համարվում այն, որ թեման
փոխվում է, գույներ են ավելանում և այլն։
6․ Որոշ մարդկանց մոտ լինում է դիմադրություն, չեն ուզում նկարել,
ասում են, որ երեխա չեն և այլն։ Կարևոր է ապահով միջավայրի
ստեղծումը, կարելի է սկսել խզբզոցներից։
7․ Արթ-թերապիան ուղղված է մարդու ռեսուրսների, ներուժի
բացահայտմանը, ակտիվացմանը։
8․ Միշտ ռեսուրսային է, երբեք չի վնասում, այն բարի թերապիա է:
9․ Մետաֆորիկ է, աշխատում է փոխաբերություններով: Տրավմայի հետ
աշխատում ենք գույների, կերպարների, գծերի միջոցով, ինչը թույլ է

6
տալիս, որ այցելուն զերծ մնա վերապրումից, որը կարող է կրկին
տրավմա հասցնել:
10․ Փոփոխությունները գնում են հետևյալ հերթագայությամբ.
ստեղծագործություն ð անձի ներքին զգացողություն ð գիտակցություն
ð վարք
11․ Նկարում հնարավորությունների ընդլայնումը բերում է
գիտակցության ընդլայնման: Թերապևտիկ աշխատանքը գնում է
նկարելուց հետո, սեանսից հետո:
12․ Անգիտակցականին մոտենում ենք քայլ առ քայլ տեխնիկաների
միջոցով:
13․ Թերապևտի անձը․ Նա հանդես է գալիս, որպես ֆասիլիտատոր, նա
ուղղորդող, վերլուծող դեր է տանում, և հարցադրումների մեջ հուշում
երբեք չպիտի առկա լինի: Թերապևտը ևս կրեատիվություն է ձեռք
բերում: Նա շատ պետք է օգտվի իր ինտուիցիայից:
ՀԱՐՑ 4.    Հոգեթերապևտիկ ազդեցության գործոնները արտ
թերապիայում
Մեծամասամբ արթ-թրապևտիկ հանդիպումները կազմված են լինում
երեք մասից․ 1․ ներածական – այցելուի վիճակի և հայցի գնահատում,
«разогрев», տրամադրում աշխատանքին; 2․ հիմնական մաս – ընտրվում
է գործունեության ձևը, թեմաները, վերջում արդեն ստեղծագործության
քննարկում; 3․ ավարտական մաս – արդյունքների ամփոփում, երբեմն
տնային աշխատանքների կամ հաջորք հանդիպումների քննարկում։ Ըստ
Կոպիտինի՝ արթ-թերաիայում հիմնական ազդեցության գործոնները 3-ն
են․
1) фактору художественной экспрессии - գեղարվեստական արտահայտման
գործոն
2) հոգեթերապևտիկ հարաբերությունների գործոն;
3) մեկնաբանության (ինտերրիտացիայի) և բանավոր հետադարձ կապի
գործոն։
Այս բոլոր գործոնները համատեղ ազդեցություն են ունենում և իրար մեջ
փոխհարաբերությունների միջոցով հասցնում են ցանկալի
հոգեթերապևտիկ արդյունքին։

7
Գեղարվեստական արտահայտման գործոնը կապված է տարբեր
նյութերի հետ աշխատանքի և գեղարվեստական կերպարներ ստեղծելու
միջոցով զգացմունքների, պահանջմունքների և մտքերի արտահայտման
հետ։Հոգեբանական տարբեր դպրոցներ այս գործոնը տարբեր կերպ են
մեկնաբանում։ Բիհևիորիզմը սա կապում է այցելուի ուշադրությունը
ցավալի ապրումներից «շեղելու» և ստեղծագործության միջոցով վարքի
ավելի ադապտիվ մոդելներ կառուցելու հետ։ Տրանսպերսոնալ
ուղղության ներկայացուցիչները սա կապում են պերինատալ տրավմայի
փորձի կատարսիկ ապրման հետ․ իսկ հումանիստական ուղղությունը՝
ինքնաակտուալիզացիայի։ Ամենատարածվածը ժամանակակից արտ-
թերապևտների շրջանում գեղարվեստական արտահայտման
հոգեթերապևտիկ ազդեցությունը հիմնավորելու այնպիսի եղանակներն
են, որոնք կապված են հոգեդինամիկ մոտեցման տարբեր ոլորտների
հետ՝ սուբլիմացիա, էներգիայի տեղափոխում և այլն։ Հոգեթերապևտիկ
հարաբերությունների գործոնը ամենից առաջ կապված է
հոգեթերապևտի հետևյալ ֆունկցիաների հետ․
1) ստեղծելով բարձր հանդուրժողականության և անվտանգության
մթնոլորտ, որն անհրաժեշտ է հաճախորդի համար՝ ազատորեն
արտահայտելու իր ներաշխարհի բովանդակությունը՝ ինչպես
գեղարվեստական աշխատանքում, այնպես էլ արտահայտչական վարքի
այլ ձևերում։
2) հաճախորդի գործունեության ստրուկտորավորումը և
կազմակերպումը, որը ձեռք է բերվել նրա վարքագծի կանոնների
որոշակի համակարգի ձևավորման, աշխատանքի վրա նրա
ուշադրությունը կենտրոնացնելու, հաճախորդի կողմից օգտագործվող
նյութերի քանակի և որակի կարգավորման, նրանց հետ աշխատելու
որոշակի ուղիներ սովորեցնելու և այլ կերպ։
3) հաճախորդի հետ հուզական ռեզոնանսի (հարաբերությունների)
հաստատում, որն անհրաժեշտ է զգացմունքների, պատկերների և
գաղափարների փոխադարձ փոխանակման համար, այլ կերպ ասած՝
հաճախորդի հետ «երկխոսության» համար, որն իրականացվում է
ինչպես ուղղակիորեն՝ օգտագործելով բանավոր և ոչ բանավոր միջոցներ։

8
4) հոգեթերապևտի կողմից տարբեր միջամտությունների օգտագործումը,
որոնք նախատեսված են հաճախորդին հուզական աջակցություն
տրամադրելու, նրա կողմից իր զգացմունքների և մտքերի
արտահայտումը հեշտացնելու և նրան օգնելու հասկանալու
ստեղծագործության բովանդակությունը և դրա կապը նրա անձի
առանձնահատկությունների, խնդիրների և հարաբերությունների
համակարգի հետ ։Միաժամանակ հոգեթերապևտը պետք ա հետևի
էթիկական նորմերին։ Մեկնաբանության (ինտերրիտացիայի) և
բանավոր հետադարձ կապի գործոնի դերը կարող է տարբեր լինել՝
կախված այցելուի անհատականությունից։ Ամեն դեպքում, հիմնական
նպատակը այցելուին օգնելն է գիտակցելու իր ներաշխարհի
բովանդակությունները։ Մեկնաբանության և վերբալ հետադարձ կապի
դերը արթ-թերապիայի գործընթացում աստիճանաբար աճում է։ Այն
հիմնականում իրականցվում է այցելուի և հոգեթերապևտի միջև դիալոգի
միջոցով։ Մյուս կողմից, այցելուի կողմից ինտերպրիտացիան և սեփական
ներաշխարհի գիտակցումը ինչ-որ չափով աստիճանաբար հնարավոր են
դառնում նաև հոգեթերապևտիկ հարաբերություններից դուրս։ Արթ-
թերապիայում կիրառվող ինտերպետացիաների վրա ազդել են
հիմնականում հոգեվերլուծական և անալիտիկ հոգեբանությունները։
Շատ թերապևտներ մինչ այժմ կիրառում են ազատ ասոցիացիաների և
դրանց ամպլիֆիկացիայի (ստանալ այցելուից որքան հնարավոր է շատ
մանրամասներ այդ ասոցիացիաների մասին) մեթոդը։Արթ-
թերապևտների մեծ մասը խուսափում են ստեծգարծությունը ուղիղ
մեկնաբանելուց՝ կարծելով, որ դա կարող է խանգարել այցելուին
ինքնուրույն հասնել իր ներքին բովանդակությունների գիտակցմանը։
Ստեղծագործությունը քննարկելիս արթ-թերապևտները հիմնականում են
դիմում են հարցերի օգնությանը կամ էլ բաց պնդումների, որոնք
այցելուին թույլ են տալիս շարունակել միտքը այնպես, ինչպես ուզում են։
Հարցերի միջոցով այցելուն սկսում է պատմել իր նկարի մասին, դրա
դետալների գույների, թե իր կյանքում որ իրավիչակի հետ է ասոցացնում
այն։ Գուդմանը խորհուրդ է տալիս քննարկման ժ/կ ուշադրություն
դարձնել նրա մարմնի դիրքին, ինտոնացիային, դեմքի
արտահայտությանը, շնչառության ռիթմին։

9
 ՀԱՐՑ 5.    Արտ-թերապիայի տեսակները

- պասիվ, երբ օգտագործում են արդեն գոյություն ունեցող

ստեղծագործությունները, օրինակ քննարկում են
ստեղծագործությունները, վերբալիզացիա
- ակտիվ, երբ մարդը ինքն է ստեղծագոծում,
- խառը: օգտագործում են արդեն ստեղծվածը նորի ստեղծման համար։
օր գիրք ենք ընթերցում ու դրա հիման վրա բան գրում կամ նկարում,
կամ երաժշտություն լսելով նկարում
Պասիվ ձևը կարելի է օգտագործել հատկապես դիմադրության
առկայության դեպքում:
Ըստ ուղղվածության՝
Կլինիկական – հոգեսոմատիկ պանգարումների հետ կամ դիագնոզների
հետ է աշխատում
Սոցիալ-մանկավարժական – էսթետիկ ճաշակի ձևավորում կամ օրինակ
դպրոցում ադապտացիոն հարցի լուծման համար արթ-թերապիա,
գիտելիքի փոխանցում արթի միջոցով
Հոգեթերապևտիկ-Ըստ արվեստի ուղղվածության՝
Նկարչաթերապիա/կերպարվեստաթերապիա
Կավաթերապիա
Երաժշտաթերապիա
Պարաթերապիա
Տիկնիկաթերապիա
ՆԿԱՐՉԱԹԵՐԱՊԻԱ
Ծեփ, մոզաիկա, նկար. սրանք միջոցներ են, որոնք տեխնիկապես հեշտ է
օգտագործել:
Կոմպոզիցիոն առանձնահատկությունները. նկարի ուղղությունները.
Նկարի ուղղությունը այցելուն է ասում

10
Նկարի մեկնաբանություն
ուղղություն
ներքևից վերև զարգացում, վերխոյացում
վերևից ներքև Միտում դեպի ինքնաոչնչացում
ձախից աջ շարժում անցյալից ապագա, սա պրոգրես է,
զարգացում, անգամ եթե խնդիր կա, բայց աջ է գնում,
դա լավ է, այսինքն միտում կա դրա լուծման
աջից ձախ ռեգրես, պետք է խոսքի միջոցով ճշտել ինչու է անձը
հետ գնում, 2 հիմնական պատճառ կա. 1.ռեսուրսային
է, դրական, 2. պրոբլեմային է, երբ ասում է՝ այնտեղ մի
բան կա, որ ինձ պահում է
ձախ ներքևից աջ զարգացում, վերելք, պատրաստակամություն
վերև առաջընթացի
ձախ վերևից աջ ռեգրես է, բայց ճիշտ աշխատանք է թերապիայի
ներքև համար, քանի որ մարդը իջնում է իր պրոբլեմի խորքը
աջ վերևից ձախ վատ ռեգրես է, նա գնացել է դեպի պրոբլեմի
ներքև խորքերը, բայց չգիտի ինչ անի այնտեղ
նկար, որն ունի այստեղ և հիմա, տրամադրվածություն, որի շուրջ
կենտրոն հավաքվում են այլ դետալներ, եթե մի քանի կենտրոն
կա, դեզինտեգրված, խառը պրոբլեմ է
ԲԻԲԼԻՈԹԵՐԱՊԻԱ-Սա գրքի միջոցով թերապիա է:
Նամակի միջոցով թերապիա, երբ այցելուն նամակ է գրում իր որևէ
տարիքին, երևակայական կամ իրական անձի, թերապևտին: Սա կարող
են անել որպես «տնային աշխատանք»:
Ճգնաժամային այցելուների հետ կարելի է անցկացնել պասիվ
բիբլիոթերապիա:
Օգգտակար է նաև նշանավոր մարդկանց կենսագրությունները,
գիտնականների մասին էտյուդներ. Այցելուն ունենում է ընդհանրության
զգացում իր ցավի հետ:
ԵՐԱԺՇՏԱԹԵՐԱՊԻԱ
Գոյություն ունի երկու հիմնական դպրոց.
- ամերիկյան,
- շվեդական:

11
1. Ամերիկյան դպրոցն աշխատում է երաժշտության հետ որպես ֆոն,
նրանով աշխատում ենք ռեսուրսային տեխնիկաների ժամանակ:
Ահա այն երաժշտությունները, որոնք բարերար ազդեցություն են թողնում.
 Տարբեր ազգերի ֆոլկլոր,
 Դասական, այն ներդաշնակ է, ստեղծված է գեղեցիկի սկզբունքով:
Մոցարտը և Բախը այն հեղինակներն են, որոնց միշտ կարելի է լսել, քանի
որ նրանց գործերը կյանքի ձոն են:
Բեթհովենը շատ լավ է, բայց երկար չպիտի լսել
Վիվալդի՝ կիթառի և կլավիսինի կոնցերտները:
Մարչելո՝ կիթառի և կլավիսինի կոնցերտները:
Վագների երաժշտությունը կործանիչ է, ավերիչ:
Շումայի երաժշտությունը դեպրեսիվ է:
 Բնության ձայներ,
 Ռոք երաժշտություն՝ առույգ ֆոլկ և դասական, իսկ ծանր ռոքին
անձը պետք է պատրաստ լինի,
 Ջազ, նրանց համար, ովքեր պատրաստ են ընդունելու նորը,
իմպրովիզը, բծախնդիր մարդու համար գուցե դժվար լինի լսել:
 Երգեհոն երաժշտությունը ևս օգտակար է: Այն ամբողջական է
ազդում:
Գործիքներ, որոնց ազդեցությունը բարերար է.
 ջութակ,
 դաշնամուր,
 կիթառ,
 հոբբոյը,
 ֆլեյտան, որը ոգեղեն է և գիտակցության լայնացման է տանում:
 Շեփորը դեպրեսիվ է:
2. Շվեդական դպրոցը երաժշտությունը օգտագործում է դեղատոմսի
նման, օր. քնի համար մեկ շաբաթ ………. լսիր:
Մարմնի լարվածության թուլացման համար (բայց սա կարող է ավելացնել
թախծի, միայնության զգացումներ).
 Չայկովսկի՝ Տարվա եղանակները,
 Շոպեն՝ Նոկտյուրն, Միբեմոլ մաժոր,
 Շուբերտ՝ 7-րդ սիմֆոնիայի 2-րդ մաս:

12
Քնի նորմալացման համար.
 Էդվարդ Գրիգ՝ Պեր Գյունտ Սյուիտի/Peer Gynt Suite օրորոցայինը,
 Վիվալդի՝ Փոքրերգ համերգները, Տարվա եղանակները, որոնք
առույգացնող են:
2 ձևով կարելի է աշխատել.
- երաժշտության տրամադրությունը տալ թղթին (Բախի Էյա՝ օդ),
- աշխատել երաժշտության ներքո:
Երաժշտությունն էլ իր հերթին կարող է լինել խորացնող և առույգացնող:

ՖՈՏՈԹԵՐԱՊԻԱ
Հիմա մեծ տարածում է գտել այն: Լինում է ակտիվ և պասիվ:
Պասիվ տեսակը լավ է աշխատում, երբ մարդիկ թերապևտիկ
գործընթացում օգտագործում են իրենց լուսանկարները (օր. երբ էիր քեզ
լավ զգում կամ թեման կարող է հենց այցելուն առաջարկել): Աշխատում է
անորեքսիայի և բոլեմիայի դեպքերում: Ակտիվ տեսակը լավ է աշխատում,
երբ մարդը ֆոտոներով ֆիքսում է ոչ միայն իրեն, այլ շրջապատը,
բնությունը: Զարգանում է դիտողականությունը, դետալների նկատմամբ
ուշադրությունը, տեսանկյան փոփոխություն է տեղի ունենում:
ՀԱՐՑ 6.    Արտ-թերապիայի տեսությունն ու պատմությունը
Արտ-թերապիայի տեսությունների 2 մեծ խումբ՝
1․ ստեղծագործական կողմնորոշման տեսություններ –
ստեղծագործությունների վրա են կենտրոնանում, հոգեբանական տարրը
այդքան շատ հաշվի չի առնվում։ Հիմնվում է մանկավարժության,
փիլիոփայուփյան, արվեստագիտության, անտրոպոլոգիայի վրա

2․ հոգեբանական տեսություններ – հոգեթերապիայի զարգացման հետ

մեկտեղ – հոգեվերլուծական, հումանիստական, կոգնիտիվ, գեշտալտ,
տրանսպերսոնալ, ընտանեկան։

Ցանկացած թերապևտիկ մեթոդ ունի տեսական երեք տարր՝

1․ անձի տեսություն, որտեղ նկարագրվում են հոգեկանի
կառուցվածքային տարրերը, սոցիալիզացիայի պրոցեսսը, ինչ է
ստեղծագործականությունը, զարգացման փուլերը

13
2․ խնդրի կամ հոգեբանական սիմպտոմի մեկնաբանությունը՝
հոգեբանական կամ բժշկական տեսանկյունից
3․ արթ-թերապևտիկ միջամտության կոնցեպցիա –
հարաբերությունները, միջավայրը, նյութերը, տեխնիկաները, որոնք
կիրառվում են։
Ամեն ուղղություն ունի այս կոնցեպտները։
Արտ թերապիա եզրույթը առաջին անգամ կիրառել է Ադրիան Հիլլը  իր «
Արվեստն ընդդեմ հիվանդության » գրքում: Հիլլը նկարիչ էր,ով ծանր
հիվանդության ժամանակ հոսպիտալում սկսեց նկարել և զգաց ,թե ինչ
դրական ազդեցություն է ունենում ստեղծագործական գործընթացն իր
առողջության վրա: Նա,սեփական փորձի վրա հիմնվելով, նշում  էր, որ
արվեստը կարող է բուժել և այն պետք է մտնի առողջապահական
համակարգի մեջ:
Պատմությունը
Ծագման պատմական հիմքերը՝
1․ բնությունը․ մարդը ի ծնե ստեղծագործող էակ է, ծնվում է այդ
պոտենցիալով։ Անգամ երեխայի մոտ կարելի է նկատել՝ երաժշտությունը
լսելիս պարում է և այլն։
2․ անտիկ ժամանակաշրջանում ժայռապատկերներ էր ստեղծում –
ստեղծագործելը փորձը վերարտադրելու, սերունդներին փոխանցելու
միջոց է։ Արտ թերապիայի պատմությունը իր արմատներով գնում է
դեպի հնագույն ժամանակները: Դեռևս անտիկ հասարակություններում
վիզուալ արվեստը , երաժշտությունը, պարը,թատրոնը  զանազան ծեսերի
անբաժան մասին էին և հաճախ օգտագործվում էին  հիվանդությունների
բուժման համար, ինչպես նաև մարդկանց վրա ներազդելու նպատակով:
3. Հոգեբուժություն – որոշակի խանգարումներ ունեցող մարդկանց
ստեղծագործություններրի տարբերությունները; նկարչության դրական
ազդեցությունը հոգեկան խանգարումներով մարդկանց վրա։ Արվեստի և
հոգեբանության կապը սկսվեց 19րդ դարի վերջում և  20-րդ դարի
սկզբում: Սկզբնական շրջանում մարդու ստեղծագորածականության
հանդեպ հետաքրքրությունը մեծ էր հոգեբուժական համակարգում:
Հոգեբույժներին հետաքրքրում էր հիվանդների ինքնաբուխ 
ստեղծագործականությունը, որի միջոցով նրանք կարծես պայքարում էին

14
իրենց խնդիրների հետ: Հոգեբուժարաններում սկսեցին գործել
ստուդիաներ, ուր հիվանդները հնարավորություն ունեին
ինքնաարտահայտվելու և տիրում էր ազատ մթնոլորտ: Գործերը
հիմնականում չէին մեկնաբանվում ու կարևորվում էր բուն
ինքնաարտահայտումը :
4․ կրթությունը/մանկավարժությունը – հետաքրքություն առաջացավ
երեխաների ստեղագործությունների հանդեպ, սկսեցին ուսումնասիրել
երեխաների նկարների օրինաչափությունները։
5․ հոգեթերապիայի զարգացումը և տարբեր ուղղությունները սկսեցին
հետաքրքվել արվեստով, իրենց տեսություններն էին առաջարկում
արվեստի վերաբերյալ և այլն։
6. Նկարիչները – 20-րդ դարից սկսած նկարիչները սկսեցին հետաքրքրվել
հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձանց ստեղծագործություններով –
նրանք շեշտը դնում էին արվեստի վրա – արվեստը ինքնին թերապիա է,
ինքնին բուժում է։
Արթ-թերապիան ստեղծվել է հոգեբուժարաններում՝ նկարիչների կողմից։
Մեծ Բրիտանիայում արտ թերապիայի առաջամարտիկներից է
նկարիչ Ադրիան Հիլլը, ով  կիրառել է արտ թերապիա հասկացությունը
1942թվականին  « Արվեստն ընդդեմ հիվանդության » գրքում: Մեծ
Բրիտանիայում արտ թերապիայի վառ ներկայացուցիչ է նաև Իռեն
Չեմպերնոնը: Ադրիան Հիլլը (1938թ. գեղանկարիչ, հոգեվերլուծող) –
նկարում է հիվանդանոցում, նկատում է, որ նկարչությունը օգնում է,
առաջարկում է հիվանդանոցում նկարչության համար սենյակ
հատկացնել։ Ուսումնասիրում է ստեղծագործող հիվանդներին, տեսնում
է, որ արվեստը ազդում է տրամադրության վրա, արագացնում է
ապաքինումը։

Հետագայում Էդվարդ Ադամսոնը – նույնպես նկարիչ էր – ծրագիր է

իրականացնում հոգեբուժարաններում։ Շատ պրոգրեսիվ
նորամուծություն է անում – հոգեբուժարաում բացեց ստուդիա, որտեղ
հիվանդները ստեղծագործում էին, ինչպես ուզում էին, առանց
սահմանափակումների։ Նույնպես նշում էր, որ զրույցը կարևոր չի,
կարևորը հենց ստեղծագործելն է։ Այս ուղղությունը կոչվում էր
թերապևտիկ արվեստ կամ բժշկող արվեստ։Հոգեբուժությունից դուրս

15
եկավ և սկսեց ուսումնսաիրվել տարբեր դպրոցների կողմից։Ֆրոյդ –
ստեղծագործությունը որպես ճնշված պահանջմունքների
արտահայտման միջոց։ Մարդը ստեղծագործելիս նման է երեխայի։
Անգիտակցականից ֆանտազիաներ է հանում։
Ստեղծագործականությունը միջանկյալ տեղ է երազների և նևրոզների
միջև։ Երջանիկ մարդը չի ստեղծագործում, ստեղծագործում է
չբավարարված մարդը․ ունենք մի պահանջմունք, որը բավարարված չէ։
Սուբլիմացիա է․ ընդունելի ձևով մեր մղումների արտահայտում։ Ֆրոյդը
ինքը չէր ստեղծագործում, բայց ուսումնասիրում էր արվեստը։Յունգ –
ստեղծագործությունը մարդու բնածին պոտենցիալ ռեսուրս, որը օգնում է
մարդուն ապաքինվել։ Կոլեկտիվ անգիտակցական, արքետիպեր։ Արտ
թերապիայի որպես ինքնուրույն հոգեթերապևտիկ ուղղության
կայացման մեջ մեծ դեր ունեն Մարգարեթ Նաումբորգը և Էդիթ
Կրամերը: Այս երկու հրաշալի կանայք գործում էին հոգեդինամիկ
ուղղության մեջ, երկուսն էլ հետաքրրքված էին արվեստով, կրթությամբ և
տարիքային զարգացման առանձնահատկություններով: Սակայն որքան
էլ նման լինեին իրենց հետաքրքրությունները, այնուամենայնիվ ,նրանք
տարբեր մոտեցումներ ունեին արտ թերապիայի վերաբերյալ:20-րդ դ․
ԱՄՆ-ում հիմնադիրն էր Մարգարետ Նաումբորգ – առաջինն էր, որ սկսեց
արթ-թերապիան մաքուր ձևով կիրառել։ Հիմնվում էր Ֆրոյդի և Յունգի
տեսությունների վրա։ Նրան հաճախ համարում են անալիտիկ
թերապևտ։ Նշում էր, որ մարդը իր ապրումները, պահանջմունքները,
խնդիրները ավելի հեշտ կարող է արտահայտել նկարների ձևով, քան
խոսքի։ Իսկ թերապիայի վերջում տեղի է ունենում վերբալիզացիա։
Աշխատում էր նաև երեխաների հետ, դպրոց էր ստեղծել նյու-յորքում,
ազատ արտահայտում։ Արթ-թերապիան կիրառեց՝ որպես առանձին
ուղղություն, ոչ թե օժանդակ։ Աշխատանքում շեշտը դրվում էր ազատ
ասոցիացիաների և ստեղծագործողի մեկնաբանման վրա: Նա
առաջարկում էր կիրառել սպոնտան նկար տեխնիկան: Նաումբուրգը
հիմնվում էր Ֆրոյդի այն տեսակետի վրա, որ ենթագիտակցության մեջ
առաջացող առաջնային մտքերն ու ապրումները դրսևորվում են
պատկերների և սիմվոլների տեսքով: Հետևաբար ստեղծագործական
գործունեության արդյուքնում ստեղծվող պատկերները արտացոլում են

16
ենթագիտակցկան պրոցեսների բոլոր ձևերը / վախեր, հուշեր,
կոնֆլիկտներ/ : Հայտնի տեխնիկան կարակուլներն են – scribble drawing:
Դինամիկ կողմնորոշման արթ-թերապիա։ Էդիթ Կրամեր – արվեստը՝
որպես թերապիա, կենտրոնանում էր սուբլիմացիայի վրա,
ստեղծագործելիս մարդն արդեն իսկ սուբլիմացնում է։ կարևորը
համապատասխան միջավայր ստեղծելն է, որպեսզի մարդը կարողանա
ազատ ստեղծագործել։ Այդ բուժիչ ազդեցությունը կայանում է նրանում,
որ այցելուն հնարավորություն է ստանում սուբլիմացնելու ագրեսիվ,
կործանարար տենդենցները ստեղծագործական գործընթացի և բուն
ստեղծոգործության մեջ ` կանխարգելելով դրանց դրսևորումը վարքում:
Նրա կարծիքով թերապևտի խնդիրը այցելուին ստեղծագործական
գործունեությանը մասնակից, հաղորդակից դարձնելն է և հուզական
աջակցություն ցուցաբերլն է: Այս մոտեցման մեջ թերապևտն ավելի
ուսուցչի դեր է ստանձնում: Էդիթ Կրամերն իր մոտեցումը անվանում էր
արվեստը որպես թերապիա:
Էլինոր Ուլմանը ամերիկյան արտ թերապևտիկ դպրոցի ևս մեկ
նշանավոր ներկայացուցիչ:Հոգեդինամիկ կողմնորոշման արտ
թերապիայի վառ ներկայացուցիչներ են Մարգարեթ Լովենֆելդը, ով
ավազաթերապիայի շրջանակներում մշակել է աշխարհի տեխնիկան,իսկ
հետագայում Դորա Կալֆը ստեղծել է ավազախաղը:Թեև արտ
թերապիան իր ձևավորման սկզբնական շրջանում զարգանում էր
հոգեդինամիկ ուղղության մեջ, որտեղ շեշտը դրվում է անգիտակցականի,
կոնֆլիկտի, մանկության վերլուծության վրա, այնուամենայնիվ,
հոգեբանական այլ դպրոցներ ևս մեծ ազդեցություն  են ունեցել արտ
թերապիայի կայացման հարցում , ինչպես նաև մեծ դեր ունեն դրա
ներկայիս զարգացման մեջ:Հումանիստականը – ստեղծագործությունը
որպես մարդու ներուժ, որը պետք է ակտիվացնել։ Նատալի Ռոջերս –
հումանիստական արթ-թերապիայի ներկայացուցիչն է։ Այցելուակենտրոն
է։ հիմնել է այցելուակենտրոն էքսպրեսիվ թերապիա ուղղությունը:
ՀԱՐՑ 7.    Արտ-թերապիայի ուղղությունները

ԱԹ-ն որպես աջակցող թերապիա կիրառվում է տարբեր ուղղությունների

ներկայացուցիչների կողմից:

17
1․ Հոգեվերլուծական ուղղություն, որի հիմնական խնդիրն է մուտք դեպի
արտամղված նյութ. գիտակցել այն և աշխատել դրա հետ:
Հոգեվերլուծական ԱԹ-ը մեզ տալիս է մեծ դիագնոստիկ նյութ: Միայն ԱԹ-
ը դիագնոզ չի կարող տալ, այս ուղղության միջոցով կարող ենք գտնել, թե
ինչ ուղղությամբ է գնում խնդիրը: Արտ թերապիայի ծնունդը
անմիջականորեն կապված  է անգիտակցականի գաղափարի հետ: Եվ իր
ձևավորման նախնական փուլերում արտ թերապիան գտնվում էր
հոգեդինամիկ ուղղության ազդեցության տակ: Հիմնական գաղափարը,
որը ներմուծեց հոգեվերլուծությունը, այն էր, որ ստեղծագործական
գործընթացը պայմանավորված է անգիտակցականի ազդեցությամբ և որ
արվստի գործի ստեղծման, ինչպես նաև դրա ներգործության
գործընթացներն անգիտակցական բնույթ ունեն: Այցելուի յուրաքանչյուր
ստեղծագործական գործունեություն մեկնաբանվում էր որպես ներքին ,
չգիտակցվող գործընթացների դրսևորում:  Զ.Ֆրոյդը համարում էր ,որ
այն բերում է ներքին կոնֆլիկտների լուծմանը և պահանջմունքների
բավարարմանը – սուբլիմացիոն նշանակություն ունի: Հոգեդինամիկ 
ուղղության տարբեր ներկայացուցիչներ / Զ. Ֆրոյդ, Ա. Ֆրոյդ, Մ. Քլայն, Դ.
Վիննիկոտ/ ստեղծագործական գործունեության հիմքերը  տեսնում էին
մանկության մեջ, ավելի ճիշտ մանկական խաղում: Ֆրոյդ –
ստեղծագործությունը որպես ճնշված պահանջմունքների
արտահայտման միջոց։ Մարդը ստեղծագործելիս նման է երեխայի։
Անգիտակցականից ֆանտազիաներ է հանում։
Ստեղծագործականությունը միջանկյալ տեղ է երազների և նևրոզների
միջև։ Երջանիկ մարդը չի ստեղծագործում, ստեղծագործում է
չբավարարված մարդը․ ունենք մի պահանջմունք, որը բավարարված չէ։
Սուբլիմացիա է․ ընդունելի ձևով մեր մղումների արտահայտում։ Ֆրոյդը
ինքը չէր ստեղծագործում, բայց ուսումնասիրում էր արվեստը։
Վինիկոտ- անցումային օբյեկտի մասին։ Աշխատել է երեխաների հետ,
ովքեր մայրերից կտրված էին։ Ինքը ևս ստեղծագործող մարդ էր։
Կարակուլների հիմնադիրն է։ Վերցնում է թուղթ, անփութորեն թ մասի է
բաժանում, մեկը տալիս է երեխային, աչքերը փակում են, սկսում են
խզբզել, հետո փոխանակվում են խզբզոցներով, ինքը փորձում է երեխայի
խզբզոցներում պատկերներ տեսնել, երեխանէ իր։ Կարող է և անիմաստ

18
լինել, առանց մեկնաբանության։ Տեխնիկայի նպատակը կապ ստեղծելն է
երեխայի հետ։ Պետք է առաջնորդվել չիմանալու սկզբունքով․ չգիտենք՝
ինչ է նկարում այցելուն, միայն ինքը գիտի։

2․ Յունգյան հոգեդինամիկ ուղղություն, անալիտիկ արթ-թերապիա –

Յունգը մանդալաներ էր նկարում, վիզուալիզացիաներ էր անում,
կարևորում էր թատրոնը, արվեստը։ Ասում էր, որ հուզական
անհանգստությունը կարելի է հաղթահարել վիզուալիզացիայի միջոցով։
Հիմնական տեխնիկա՝ ակտիվ երևակայություն։ Ակտիվ
երևակայությունը անգիտակցական բովանդակության հետ աշխատելու
մեթոդ է, երբ երևակայության մեջ ծագող բովանդակությունների հետ
մտնում ենք դիալոգի մեջ։ Կարելի է կիրառել արդեն ստեղծված պատկերի
հետ, կամ երբ ակտիվ երևակայության միջոցով պատկերն ենք ստեղծում։
Երեք քայլ․ 1․ գիտակցության թուլացում, 2․ մուտք դեպի գիտակցություն,
3․ գործողությունների ձեռնարկում, սկսում ենք խոսել այդ պատկերի
հետ։ Նաև խոսում էր սիմվոլների մասին, որոնք պատկանում են
կոլեկտիվ անգիտակցականին։ Նաև խոսում էր պատկերների մասին,
որոնք կարևոր ինֆո են պարունակում թե՛ անհատական, թե՛ կոլեկտիվ
անգիտակցականի մասին։ որի խնդիրն է գնալ դեպի կոլեկտիվ
անգիտակցական, դրանով անձը ունենում է ռեսուրսներ ձեռք բերելու
հնարավորություն: Եթե դասական հոգեվերլուծության համար
ստեղծագործական գործընթացը դիտվում է որպես հեղինակի
հոգեբանական խնդիրների արտահայտում, ապա Կ.Գ. Յունգի 
Անալիտիկ հոգեբանության տեսանկյունից ստեղծագործականությունը 
հոգեկանի ինքնաբժշկման ունակության կարևորագույն միջոցներից է,
դա ներքին պահանջմունք է , որն իր բնույթով շատ մոտ  է բնազդին : 
Մյուս տարբերությունը այն է, որ Յունգը արվեստը կապում էր ոչ թե
անձնային անգիտակցականի, այլ կոլեկտիվ անգիտակացկանի հետ:
Յունգի համար արտ թերապիան անգիտակցականը ուսումնասիրելու
միջոց է , իսկ ստեղծագործության սիմվոլիկ դաշտը բանալի է կոլեկտիվ
անգիտակցականի հետազոտման համար: Յունգը թերապիայի
ընթացքում կիրառում էր ակտիվ երևակայությոն մեթոդը շարժման,
դրամայի, վիզուալ ֆորմաների միջոցով:Ըստ Յունգի խնդիրների հետ
կարելի է  աշխատել ոչ միայն բանական մակարդակում, այլև տալով

19
դրանց վիզուալ տեսք: Յունգ – ստեղծագործությունը մարդու բնածին
պոտենցիալ ռեսուրս, որը օգնում է մարդուն ապաքինվել։ Կոլեկտիվ
անգիտակցական, արքետիպեր։

Բրիտանակն անալիտիկ թերապիայի ներկայացուցիչներից են ․

տեսողական, ձայնային, մարմնական պատկերները ամենահարմար ձևն
են արտահայտելու մեր հոգեկանի այն բովանդակությունները, որոնք այլ
կերպ անհնար է արտահայտել։Դորա Կալֆ – sandplay-ի հիմնադիրն է։
3․ Հումանիստական ուղղություն, որի խնդիրն է անձին ընդունել
այնպիսին, ինչպիսի որ կա, և նա ունի փոխվելու հնարավորություն:
Այցելուակենտրոն թերապիայի  հիմնադիր Կարլ Ոոջերսի դուստրը
՝ Նատալի Ռոջերսը իր աշխատանքում կիրառելով պարը, թատրոնը.
երաժշտությունը ,հիմնել է այցելուակենտրոն էքսպրեսիվ թերապիա
ուղղությունը՝ անվանումը՝ ստեղծագործական կապ, էքսպրեսիվ արթ-
թերապիա է։ Բոլոր մարդիկ ունեն ստեղծագործելու ներքին
ունակություն։Ստեծագործելու պրոցեսը վերափոխող և ապաքինող
ազդեցություն ունի։Անձնային աճին կարելի է հասնել
ինքանգիտակցության, ինսայթի շնորհիվ, որն էլ հնարավոր է հույզերի
հետ աշխատանքի միջոցով։ Հույզերը էներգիայի աղբյուր են։ Այդ
էներգիան կարելի է արտահայտել ստեղծագործության միջոցով և
փոխակերպել։ Էքսպրեսիվ արվեստը նաև օգնում է հասնել
անգիտիակցականին։ Կարևոր են թերապևտիկ
հարաբերությունները։Արվեստի ճյուղերը փոխկապակցված են ըստ
Նատալի Ռոջերսի։ Անձնային աճը հնարավոր է միայն ապահով, աջակցող
միջավայրում։
4․ Էքզիստենցիալ ուղղության միջոցով լուծում են 3 հիմնական խնդիր.
- մարդու մահկանացու լինելու,
- իմաստի,
- միայնակության խնդիրը:
5․ Տրանսպերսոնալ ուղղություն - յուրաքանչյուր մարդու մեջ կա հոգևոր
սկիզբ, որը կապված է կոլեկտիվ անգիտակցականի հետ, իսկ սա
հավերժական ռեսուրսն է: Ստացված փորձի գիտակցման համար
անհրաժեշտ է մարդու պատրաստվածությունը ընկալելու հոգեկանի

20
խորքային մակարդակները, այլապես այդ ստացված փորձը կարող է
ավերիչ լինել հոգեկանի համար: Այս ողղությունը հարկ է օգտագործել
թերապևտիկ աշխատանքի ուշ փուլերում: Հաշվի է առնում պերինատալ,
տրանսպերսոնալ, կենսաբանական կոմպոնենտները։ Հաճախ այցելուն
գիտակցության փոփոխված վիճակում է, հոլոտրոպ շնչառության և այլնի
միջոցով։
Արտ թերապիայի այլ ներկայացուցիչներ են՝ Ջենի Rhyne/ գեշտալտ արտ
թերապիա/,Բրյուս Մունը/էքզիստենցիալ արտ թերապիա/,Rawley Silver
/կոգնիտիվ-վարքաբանական արտ թերապիա և այլք:

ՀԱՐՑ 8.    Արտ թերապիան և հոգեախտորոշումը

Պրոյեկտիվ և թերապևտիկ նկարչությունների տարբերությունը։
Պրոյեկտիվ նկարչության նպատակը դիագնոստիկան է, իսկ թերապևտիկ
նկարչությունը ունի և՛ դիագնոստիկ, և՛ թերապևտիկ, և՛ կոմունիկատիվ,
և՛ զարգացնող նշանակություն։ Տարբերվում են նաև գործընթացով։
Պրոյեկտիվի ընթցքում ունենք հրահանգ և հետո կարճ հարցում։
Թերապևտիկ նկարչության ժաման գործընթացն ուրիշ է։ նախ շփվում
ենք այցելուի հետ, ընտրում թեման, ուշադրություն դարձնում նաև
նկարչության ընթացքում մարդու ոչ վերբալ նշաններին, օրինակ հոգոց է
հանում և այլն։ Պրոյեկտիվը սահմանափակող է, կոնկրետ հրահանգ կա,
օրինակ կենդանի նկարել, կամ ծառ։ Արթ-թերապևտիկ նկարչության
պարագայում թեման ավելի ազատ է և որոշվում է այցելու-թերապևտ
հարաբերությունների համատեքստում։ Ազատ թեման շատ ինֆորմատիվ
է, միշտ ակտուալ հարցեր են արտահայտվում այդտեղ։Տարբերվում են
նաև հոգեբանական մեխանիզմներով։ Պրոյեկտիվի ժամանակ գործում է
պրոյեկցիան։ Արթ-թերապևտիկի ժամանակ գործում են նաև
տրանսֆերը և կոնտր-տրանսֆերը։ Տարբերվում են նաև արդյունքների
մեկնաբանմամբ։ Պրոյեկտիվի ժամանակ հստակ չափորոշիչներով
վերլուծություն է։ Թերապևտիկի դեպքում բանալի չկա, ազատ է,
մեկնաբանում ենք քննարկումների, հարցերի միջոցով։ տարբերվում են
նաև հոգեբանի մասնակցությամբ։ Պրոյեկտիվի ժամանակ թերապևտի
մասնակցությունը քիչ է։ Թերապևտիկի դեպքում հոգեբանը ներգրավված
է ամբողջ պրոցեսում, կարող է անգամ ինքն էլ նկարել։Դիագնոստիկ

21
մեթոդներ արթ-թերապիայում՝ մշակված արթ-թերապևտների կողմից։
Այդ մեթոդների հիմքերը։
1․ Հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձանց վերլուծություններից։
Սկսեցին վերլուծել նրանց ստեղծագործությունների նմանությունները։
Ինչ օրինաչափություններ են նկատվում։ Ուսումնասիրվում էր նրանց
սպոնտան ստեղծագործականությունը, նաև հոգեկան խանգգարումներ
ունեցող նկարիչների ստեղծագործությունները։
2․ պրոյեկտիվ մեթոդիկաներ – ստեղծագործական պրոցեսները
պարզեցվում են, նյութերը քիչ են, հիմնականում մատիտներ և թուղթ։
Գրաֆիկական պատկերը կապվում է այս կամ այն հոգեկան
առանձահատկության հետ, օրինակ մեծ ձեռքերը՝ ագրեսիվություն։ Օր․
գոյություն չունեցող կենդանու նկարը։ Պրոյեկտիվ մեթոդները արթ-
թերապիայում գնալով քիչ են օգտագործվում․ ավելի կարևոր են մարդու
անհատական ասոցիացիաները։

3․ արվեստագետների կողմից հոգեկան խանգարումներ ունեցող

անձանց ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունն է,
ուսումնասիրում էին ոչ թե որպես հոգեկան խանգարման արտահայտում,
այլ որպես արվեստ՝ կապեր գտնելով ժամանակաշրջանի, մշակույթի և
ստեղծագործության միջև։
4․ հոգեվերլուծություն – ուշադրություն դարձրին անգիտակցականի
գործոնին․ ստեղծագործելիս ներքին բովանդակությունն է
բացահայտվում։
ԴԻԱԳՆՈՍՏԻԿ ՄԵԹՈԴՆԵՐ
1․ Ստանդարտալիզացված մեթոդներ
Ա – ստրուկտուրավորված չափիչ մեթոդներ – հստակ հրահանգներ,
հստակ նյութեր, հստակ չափորոշիչներով մեկնաբանում – «մարդը խնձոր
քաղելիս», «մարդը անձրևի տակ»
Բ – ստանդարտիզացված միջին կառուցվածքային մեթոդներ – կա
հրահանգ, բայց նյութերը բազմազան են, կան մեկնաբանման և
չափորոշիչներ և ազատ մեկնաբանման ասպեկտ, օրինակ անձնային
առանձնահատկությունների բացահայտման թեստը, ընտանիքի
անամներին նկարել ինչ-որ բան անելիս և այլն

22
2․ Էքսպերտային մեթոդներ – հիմնվում են արթ թերապևտի փորձի և
ինտուիցիայի վրա – չափորոշիչներ չկան, թեման կարող է ազատ լինել,
մարդն ինքն է նյութերը ընտրում
Նաև կարելի է ուսումնասիրել և վերլուծել այն ստեղծագործությունները,
որոնք մարդը թերապիայից դուրս է նկարել։ Կարելի է նաև կիրառել
սովորական դոիագնոստիկ մեթոդներ՝ զրույց, թեստեր և այլն։

Դիագնոստիկան կարող է կատարվել և խմբային և անհատական։

Խմբում կոնֆլիկտներն ու հարաբերություններն էլ կարելի է բացահայտել։

ՀԱՐՑ 9.    Հոգեվերլուծական արտ-թերապիա

Հոգեվերլուծական ուղղություն, որի հիմնական խնդիրն է մուտք դեպի
արտամղված նյութ. գիտակցել այն և աշխատել դրա հետ:
Հոգեվերլուծական ԱԹ-ը մեզ տալիս է մեծ դիագնոստիկ նյութ: Միայն ԱԹ-
ը դիագնոզ չի կարող տալ, այս ուղղության միջոցով կարող ենք գտնել, թե
ինչ ուղղությամբ է գնում խնդիրը: Արտ թերապիայի ծնունդը
անմիջականորեն կապված  է անգիտակցականի գաղափարի հետ: Եվ իր
ձևավորման նախնական փուլերում արտ թերապիան գտնվում էր
հոգեդինամիկ ուղղության ազդեցության տակ: Հիմնական գաղափարը,
որը ներմուծեց հոգեվերլուծությունը, այն էր, որ ստեղծագործական
գործընթացը պայմանավորված է անգիտակցականի ազդեցությամբ և որ
արվստի գործի ստեղծման, ինչպես նաև դրա ներգործության
գործընթացներն անգիտակցական բնույթ ունեն: Այցելուի յուրաքանչյուր
ստեղծագործական գործունեություն մեկնաբանվում էր որպես ներքին ,
չգիտակցվող գործընթացների դրսևորում:  Զ.Ֆրոյդը համարում էր ,որ
այն բերում է ներքին կոնֆլիկտների լուծմանը և պահանջմունքների
բավարարմանը – սուբլիմացիոն նշանակություն ունի: Հոգեդինամիկ 
ուղղության տարբեր ներկայացուցիչներ / Զ. Ֆրոյդ, Ա. Ֆրոյդ, Մ. Քլայն, Դ.
Վիննիկոտ/ ստեղծագործական գործունեության հիմքերը  տեսնում էին
մանկության մեջ, ավելի ճիշտ մանկական խաղում: Ֆրոյդ –
ստեղծագործությունը որպես ճնշված պահանջմունքների
արտահայտման միջոց։ Մարդը ստեղծագործելիս նման է երեխայի։
Անգիտակցականից ֆանտազիաներ է հանում։
Ստեղծագործականությունը միջանկյալ տեղ է երազների և նևրոզների
միջև։ Երջանիկ մարդը չի ստեղծագործում, ստեղծագործում է
23
չբավարարված մարդը․ ունենք մի պահանջմունք, որը բավարարված չէ։
Սուբլիմացիա է․ ընդունելի ձևով մեր մղումների արտահայտում։ Ֆրոյդը
ինքը չէր ստեղծագործում, բայց ուսումնասիրում էր արվեստը։
Հոգեդինամիկ արտ թերապիա: Հիմնադիրը համարվում է Ֆրեյդի և
Յունգի ուսանող Մարգարեթ Նաումբուրգը, ով փորձում էր համատեղել
նեվրոտիկ անձի նկատմամբ իրենց մոտեցումները: Հիմնական
հասկացություններն են՝ Կոլեկտիվ և անհատական անգիտակցական,
արքետիպային իմվոլներ, արձագանքներ: Աշխատելով դեպրեսիվ
այցելուների և մտավոր հետամնաց երեխաների հետ ՝ նա հիվանդի
արվեստը դիտում էր որպես սիմվոլիկ խոսքի ձև: Հետևաբար, սիմվոլիկ
մակարդակում հնարավոր է վերականգնել (վերստեղծել, ստեղծել) նոր
սիմվոլիկ համակարգ, այսինքն՝ այցելուի աշխարհի մոդելները: Իմաստն
այն է, որ յուրաքանչյուր մարդ ի վիճակի է արտահայտել իր ներքին
հակասությունները տեսանելի ձևերով: Այսպես մենք ստանում ենք խորը
մտքերի և զգացմունքների մասին գիտելիք, որոնք հեռու
անգիտակցականում են: Այսինքն՝ նպատակն է հասանելիություն ունենալ
արտամղված նյութին, գիտակցել այն և աշխատել դրա հետ:
 Արտ-թերապիայի տեխնիկաներից «Մետաֆորիկ ինքնանկարը»
ինֆորմացիա է տալիս տվյալ անձի մասին և բացահայտում, թե 4
բազային իրավունքներից (ապրելու, պահանջ - մունքների,
ինքնապաշտպանության և սիրված, գնահատված լինելու) որն է
խախտվել: Վերոհիշյալ տեխնիկան օգնում է ոչ միայն ախտորոշել,
այլ նաև միաժամանակ հոգեբանական աշխատանք կատարել
տվյալ անձի հետ:
 Կարակուլներ: Խզբզոցներ թղթի վրա, որից հետո այդ
խզբզոցներում այցելուն փորձում է գտնել իմաստավորված
պատկերներ:/սկզբում աջով, հետո ձախով: Շատ հաճախ
երեխաների հետ/
 Երազներ

ՀԱՐՑ 10. Անալիտիկ արտ-թերապիա

Յունգյան հոգեդինամիկ ուղղություն, որի խնդիրն է գնալ դեպի կոլեկտիվ
անգիտակցական, դրանով անձը ունենում է ռեսուրսներ ձեռք բերելու
հնարավորություն: Եթե դասական հոգեվերլուծության համար

24
ստեղծագործական գործընթացը դիտվում է որպես հեղինակի
հոգեբանական խնդիրների արտահայտում, ապա Կ.Գ. Յունգի 
Անալիտիկ հոգեբանության տեսանկյունից ստեղծագործականությունը 
հոգեկանի ինքնաբժշկման ունակության կարևորագույն միջոցներից է,
դա ներքին պահանջմունք է , որն իր բնույթով շատ մոտ  է բնազդին : 
Մյուս տարբերությունը այն է, որ Յունգը արվեստը կապում էր ոչ թե
անձնային անգիտակցականի, այլ կոլեկտիվ անգիտակացկանի և
արքետիպերի հետ: Յունգի համար արտ թերապիան անգիտակցականը
ուսումնասիրելու միջոց է, իսկ ստեղծագործության սիմվոլիկ դաշտը
բանալի է կոլեկտիվ անգիտակցականի հետազոտման համար: Յունգը
թերապիայի ընթացքում կիրառում էր ակտիվ երևակայությոն մեթոդը
շարժման, դրամայի, վիզուալ ֆորմաների միջոցով: Ըստ Յունգի՝
խնդիրների հետ կարելի է  աշխատել ոչ միայն բանական մակարդակում,
այլև տալով դրանց վիզուալ տեսք: Յունգ – ստեղծագործությունը մարդու
բնածին պոտենցիալ ռեսուրսն է, որը օգնում է մարդուն ապաքինվել։
Կոլեկտիվ անգիտակցականը ու սիմվոլները ռեսուրսներ են մարդու
համար: Անալիտիկ արթ թերապիան հիմքը դնում է հենց այդ գաղափարի
վրա ու երբ այցելուն ռեսուրս չունի, գնում են անգիտակցական ու հանում
ենք ռեսուրսներ: Արտ թերապիայի ժամանակ մենք աշխատում ենք 3
տեսակի սիմվոլների հետ՝ անհատական, մշակույթային ու
արքետիպային:
Արքետիպային սիմվոլներ են 4 տարերքները սիմվոլիզացնող
պատկերները՝ ջուր, հող, կրակ, օդ:
 Հող: Ամրություն, կայունություն, ստաբիլություն: Սիմվոլներն են՝
ծառ, ծաղիկ, արմատներ, խոստ, դաշտ, անտառ, անապատ, սար:
 Ջուր: Հույզեր, զգացմունքներ, կյանք: Սիմվոլներն են՝ օվկիանոս,
գետ, լիճ, ակունք:
 Կրակ: Էներգիա, ուժ, ակտիվություն: Սիմվոլներն են՝ մոմ, խարույկ,
արև, լամպ:
 Օդ: Թեթևություն, թռիչք, տարածվող ազատություն: Սիմվոլներն են՝
քամի, տիեզերք, ամպ, թռչուն:
Արքետիպային կերպարներն են.
 Մարտիկ: Ներքին ապահովության զգացում:

25
  Հերոս: Ինքնավստահություն ու վստահություն իր գործի ելքին:
 Վիշապ: Ուժ, անսահմանություն, անարգելություն:
 Մոգ: Միակ մահկանացու կերպարը: Գիտելիք մեր
սահմանափակումների մասին:
 Երեխա: Հիմար: Իմաստուն: Ծաղրածու: Ստեղծագործականություն:
Նոր ձևեր փոփոխությունների համար:
Արխետիպային սիմվոլները խորհրդանշաններ են, որոնք արտացոլում են
կոլեկտիվ անգիտակցականի բովանդակությունը և ներկայացնում են
հոգեկան փորձի բնածին ձևեր:
Արքետիպային իմվոլներ հատկությունները.

 ունեն կայուն, հաճախ միջմշակութային բնույթ.

 արտացոլում են ամենահիմնական մտավոր հատկությունները և
գործընթացները.
 Արտացոլում են էվոլյուցիոն ձևով մշակած ներհոգեբանական
կոնֆլիկտների լուծման մեթոդները.
 հոգեկանի, այսպես կոչված, տրանսցենդենտալ ֆունկցիայի
դրսևորում են, որը գործում է որպես անհատականացման գործոն և
արտացոլում է դրա ինքնակարգավորման ունակությունը:
Սիմվոլի հոգեդինամիկ ընկալման հիմքերը դրեց Ֆրոյդը: Նրա կարծիքով,
սիմվոլները բնազդային կարիքների դրսևորում են. դրանք նպաստում են.
 անձի կարիքների աստիճանական իրազեկմանը
 հաղորդակցման հմտությունների զարգացմանը և շրջակա օբյեկտիվ
աշխարհի հետ փոխազդեցությանը:

Այսպիսով՝ Ֆրոյդի համար սիմվոլները դեֆորմացված կարիքներ են:

Յունգը հետևում էր այլ տեսակետի: Նրա կարծիքով, սիմվոլները
ներկայացնում են հոգեկանի արտահայտման բնական միջոց` մտավոր
զարգացման տարբեր փուլերում, ներառյալ հասուն հոգեկանը: Կ. Յունգի
գաղափարների էությունը կայանում է նրանում, որ նա հոգեկանը
համարում էր ինքնակարգավորվող բարդ համակարգ, որն ունակ է
ինքնուրույն պահպանել որոշակի հավասարակշռություն՝ զարգացման
որոշակի փուլերում ներառելով որոշակի փոխհատուցման գործընթացներ,
որոնք նախատեսված են հոգեկան աններդաշնակությունը

26
հաղթահարելու համար:Ըստ Յունգի, հոգեկան անկայունության և
վատառողջության պատճառը անգիտակցականի էներգիայի
ժամանակավոր արգելափակումն է, որն իր հերթին արտահայտվում է
սիմվոլիկ պատկերների տեսքով, որոնք հայտնվում են մարդու
ստեղծագործական պատկերացման կամ երազների մեջ:Այսպիսով, ի
տարբերություն Ֆրոյդի, ով սիմվոլները համարում էր բնազդային
կարիքների դրսևորում, Յունգն ընդգծեց սիմվոլների հետևյալ կարևոր
գործառույթները.
 սիմվոլները կարող են նպաստել ոչ միայն հոգեկան
հավասարակշռության վերականգնմանը, այլև անձնական աճին:
 սիմվոլների օգնությամբ մարդը կարողանում է փոխազդել
անգիտակցականի արգելափակված կողմերի և նրանց էներգիայի
հետ և դրա շնորհիվ աստիճանաբար գալիս է իրազեկության և
մտավոր ամբողջականության:

ՀԱՐՑ 11. Հումանիստական և էքզիստենցիալ արտ-թերապիա

Արտ թերապիայի ընդհանուր հումանիստական մոտեցումը հիմնված է
երեք փիլիսոփայական գաղափարների վրա.
1. «Հոգեկան հիվանդ» մարդիկ չկան, կան մարդիկ, ովքեր բախվում
են հատուկ խնդիրների: Այստեղից էլ օգնությունը՝ ապրելու
ցանկության ամրապնդում, իմաստ գտնելու և կենսակերպը
հնարավորինս կրեատիվ դարձնելու կարողություն:
2. Կյանքում հաջողությամբ իրականացնելու (ինքնաիրականացման)
անկարողությունը բնորոշ է կյանքի տարբեր փուլերում քիչ թե շատ
բոլոր մարդկանց (կյանքի ճգնաժամերի տեսություն):
3. Ինքնաիրացման արդյունքները ստերիլ են, քանի դեռ մարդը չի
կարողացել ձևակերպել իր սեփական տրանսցենդենտալ
նպատակները, որոնք կյանքը դարձնում են հոգևոր:
Հումանիստական արտ թերապիայի նպատակն է զարգացնել
հավասարակշռված անհատականություն, որը կարող է
հավասարակշռություն պահպանել բևեռականությունների միջև (օրինակ
՝ սեր - ատելություն, թուլություն - ուժ, մենություն - մտերմություն,
համագործակցություն - մրցակցություն, կախվածություն -
անկախություն, գերակայություն - հպատակություն, հույս -

27
հուսահատություն և այլն): Այս նպատակին հասնելու համար
անհրաժեշտ է հստակեցնել անհատի գլոբալ նպատակները: Հետևաբար,
առաջանում են հումանիստական արտ թերապիայի խնդիրները.
- ընդլայնելով անհատականության հորիզոնները.
- կյանքի ամբողջականության աջակցություն (զարգացում),
- իրական անհատականության հասնելը,
- շարժում ինքնավարությունից դեպի մտերմություն
միջանձնային հարաբերություններում,
- կյանքի հիմնական նպատակների ձևակերպում,
- կյանքի շրջանակում իրական հեռանկարների զարգացում,
- ներքին կյանքի ճգնաժամերի համարժեք ընդունում
- կարեկցանքի և ինտուիցիայի օգտագործումը սիմվոլիկ
հաղորդակցության ավելի խոր մակարդակների զարգացման
գործում:
Նշված խնդիրներից պարզ է դառնում հիմնական մեթոդաբանական
դիրքը. Ստեղծագործական արտահայտման տարբեր ձևերը
ներկայացված են նկարչությամբ, պարով, շարժումով, երաժշտությամբ,
պոեզիայով, դրամայով: Դրանք բոլորը պետք է լինեն հնարավորինս շատ,
քանի որ դա մեծացնում է անհատի հնարավորությունները:Էքզիստենցիալ
արտ թերապիան, ընդունելով հումանիստական հոգեբանության
հիմնական դրույթները անհատականության նկատմամբ մոտեցումների
վերաբերյալ, դրանք լրացրեց սիմվոլիկ մակարդակում անհատին տրված
էքզիստենցիալ փորձի և ճգնաժամերի անխուսափելիության
գաղափարով: Իսկ գոյության սիմվոլիկ մակարդակը մարդու` որպես
տեսակի, բնութագրական հատկանիշն է: Արտ թերապիան անհատի
Սիմվոլիկ մակարդակի փոփոխությունն է (վերակառուցում,
տրանսգրեսսիա և այլն) տվյալ զարգացման փուլում (նորմալ) և
խաթարված, աղավաղված սիմվոլիկ գործընթացի վերականգնումը
(պաթոլոգիայում): Հիմնական խնդիրն է պատասխանել էքզիստենցիալ
հարցերին ստեղծագործության ու ստեղծագործելու միջոցով:

ՀԱՐՑ 12. Տրանսպերսոնալ արտ-թերապիա

28
Ներկայումս հնարավոր է տարբերակել տրանսպերսոնալ արտ
թերապիան որպես անկախ «տեսակ», որն ունի իր սեփական
հայեցակարգային դրույթները: Ընդհանուր առմամբ այս դպրոցի
հիմնական դրույթները հետևյալն են.
 յուրաքանչյուր մարդու մեջ կա որոշակի հոգևոր սկիզբ («հոգևոր
ես»),
 այս հոգևոր սկիզբը կապված է կոլեկտիվ անգիտակցականի հետ՝
որպես զարգացման, ամբողջականության վերականգնման անվերջ
ռեսուրս:
 զարգացող անհատականությունը անբաժանելի/ամբողջական
անհատականություն է, ինտեգրված բոլոր մակարդակներում,
 անգիտակցականի խորը շերտերի հասանելիությունը անհրաժեշտ
է արտառոց դեպքերում (լուրջ հիվանդություն, ճգնաժամ,
վնասվածք, կորուստ և այլն),
 այդպիսի հասանելիությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե
գիտակցության վերահսկողությունը հանվի,
 գիտակցությանը վերահսկել հնարավոր է գիտակցության
փոփոխված վիճակների միջոցով:
 գիտակցության փոփոխված վիճակներում հնարավոր են
տրանսպերսոնալ ապրումներ (գագաթային ապրումներ ըստ
Մասլոուի), որոնք թույլ են տալիս մարդուն ձեռք բերել նյութեր,
որոնք բացակայում են տվյալ անձի փորձի մեջ,
 նման փորձերում ձեռք բերված հոգեբանական նյութը անպայման
ենթակա է հնարավոր գիտակցման, հասկացման: Հակառակ
դեպքում դա կարող է կործանարար դառնալ անհատի համար:
 Նման փորձը հնարավոր է ցանկացած մարդու համար, բայց մարդը
պետք է հոգեբանորեն «պատրաստ» լինի ընկալելու հոգեկանի
այդպիսի խոր մակարդակները:Ակնհայտ է, որ խորը
խնդրաբանության որոշակի մասը կարելի է դիտարկել միայն
այնպիսի մակարդակում և գիտակցության փոփոխված վիճակում,
երբ հնարավոր է դառնում մուտք գործել կոլեկտիվ
անգիտակցական և տրանսպերսոնալ ակունքներ: Այսպիսով,
օրինակ, անձնական անգիտակցականի և կոլեկտիվ

29
 անգիտակցականի ավելի խորը շերտեր մուտք գործելու
տեխնիկայից մեկը մանդալաներն են, նկարչությունը, հնագույն
պարերն ու ծեսերը, մեդիտատիվ նկարչությունը,
հեքիաթաթերապիան և այլն:

ՀԱՐՑ 13. Արտ թերապևտիկ միջավայր

Արթ-թերապևիկ միջավայրը

Պետք է լինի ֆասիլիտատիվ, թերապևտը՝ ոչ դիրեկտիվ

Լավ լոսւավորություն

Որակյալ նյութեր

Մաքրվող մակերևույթ

Լվացարաններ

Մաքուր գոտի և ստեղծագործական գոտի

Արթ-թերապևտը պետք է իմանա նյութերի ազդեցությունը մարդու

հոգեվիճակի վրա։ Արթ-թերապևտը պետք է իմանա նկարչական
տեխնիկաները։ Պրակտիկ նկատառումներ՝ նյութը չպետք է շատ թանկ
լինի, պետք է լինի հասանելւ, նյուէի քանակը և որակը, նյութերը պետք է
լինեն ապահով և անձի տարիքին ու զարգացման մակարդակին
համապատասխան։ Օրինակ մատիտներն ավելի վերահսկելի են,
կապվում են կոգնիտիվ ֆունկցիաների և ես-ի հետ, իսկ ներկերը՝
հուզական և լիբիդոյի հետ։

Էքսպրեսիվ թերապիայի կոնտինուում – 4 մակարդակ՝

Կինեստետիկ -սենսոր կոնտինուում – նյութի ֆիզիկական

հատկությունների հետ է կապված կամ շարժումների, կինեստետիկ –
կարակուլներ

30
Պերցեպտիվ-աֆեկտիվ – կապված է նյութից ինչ-որ բան ստեղծելու հետ,
պերցեպտիվ - ոչ թե բովանդակության, այլ արտաքին տեսքի վրա;
աֆեկտիվ – հույզեր, զգացմունքներ

Կոգնիտիվ-սիմվոլիկ – արդեն ստեղծված պատկերի հետ աշխատանք --

կոգնիտիվ – արդեն ստեղծված պատկերը կապում է իրականության, եսի
հետ; իսկ սիմվոլիկը՝ ավելի ինտուիտիվ պրոցեսների, մետաֆորաների
հետ է կապված, ներկերով, առանց հրահանգների

Ինտեգրատիվ մակարդակ – բոլոր կողմերի համակցությունն է՝

կինեստետիկ-սենսոր, պերցեպտիվ-աֆեկտիվ, կոգնիտիվ-սիմվոլիկ ----
որոշակի աշխատաքնից հետո, երբ այցելուն արդեն կողմնորոշվում է
նյութերի մեջ, կարողանում է մեկնաբանել սիմվոլները։

Կարևոր է հաշվի առնել, թե նյութն ինչ ազդեցություն ունի։

Условия эффективного арт-терапевтического взаимодействия и

фасилитации следующие (Хотя поначалу они использовались в рамках динамически-
ориентированной арт-терапии, постепенно, в значительной мере они перешли в ее иные
направления):
• Адекватное оснащение арт-терапевтического кабинета, связанное с достаточным
разнообразием художественных материалов и иных средств экспрессии.
• Достаточное пространство для творчества, наличие легко моющихся поверхностей для
занятий изобразительной деятельностью и мест для хранения работ.
• Время, отводимое на изобразительную деятельность, восприятие и обсуждение работ, а
также подведение итогов занятия, должно быть достаточным для полноценного
вовлечения в творческий процесс, исследования реакций клиента и завершения сеанса.

• Наличие определенного порядка организации среды, хранения материалов и работ, а

также распределения времени между разными этапами занятия и связанными с ними
видами деятельности.
• Свобода и безопасность, обусловливающие допустимость любых форм и способов
художественной экспрессии – регрессивных и прогрессивных, абстрактных и конкретных,
связанных с выражением положительных и отрицательных переживаний, созданием
хаотичных или упорядоченных форм.
• Минимальный размер ограничений – можно делать практически все, за исключением

31
порчи предметов (инвентаря, мебели, художественной продукции других участников арт-
терапии), прямого физического насилия в адрес арт-терапевта и других участников
занятий, а также самоповреждений.
• Безусловное принятие и уважение личности клиента, признание его автономности и
права свободного выбора, проявлений в творчестве и комментариях, а также права не
участвовать в изобразительной деятельности и не комментировать свои реакции.
• Заинтересованность в личности клиента и ее проявлениях в творчестве, проявляющаяся,
прежде всего, в высокой степени внимания к клиенту, его деятельности и созданным
работам.
• Поддержка клиента с учетом уровня его развития, состояния и потребностей в каждый
конкретный момент времени. В качестве эффективной формы поддержки может
выступать внимание специалиста к клиенту и его работе, «отзеркаливания», элементы
положительной обратной связи.

ՀԱՐՑ 14. Ստեղծագործական նյութերի դերը արտ թերապիայում

Կարևոր է հաշվի առնել, թե նյութն ինչ ազդեցություն ունի։

Ինչ պետք է լինի արթ-թերապիայի․կերպարվեստաթերապիայի

սենյակում։

1․ Գրաֆիկական նյութեր – մատիտներ, յուղամատիտներ, չոր

պաստելներ – կապված են կոգնիտիվ ոլորտի հետ, վերահսկողությունը
բարձր է, գիտենք գիծը ոնց կստացվի, կարելի է դետալիզացիա անել,
սահմաններ գծել, զսպող նշանակություն ունեն այս նյութերը, շատ
ազատություն չեն տալիս, հստակ պատկերներ են ստացվում,
հնարավորություն է տալի տեքստեր ավելացնել։ Թերություն՝ կոնկրետ են,
հստակ, սահմանափակող։ Սկզբնական շրջանում կարևոր են, քանի որ
այցելուներին ամենածանոթ, ամենաապահով նյութն է։ Դիագնոստիկայի
և պրոյեկտիվ թեստերի ժամանակ օգտագործվում է գրաֆիկա։

32
2․ Ներկեր՝ ջրաներկեր, ակրիլիկ ներկեր, գուաշ – կապվում են հույզերի և
սպոնտան ստեղծագործականության հետ։ Նաև տարբեր չափերի,
հաստութան վրձիններ։ Թերություն – անկանխատեսելիություն։ Օգնում է
կենտրոնոնալ պրոցեսի, ոչ թե արդյունքի վրա։ Ակտիվացնում է
անգիտակցականը, կարող է լինել բուռն արձագանք․ պետք է հաշվի
առնել մարդու պատրաստվածությունը։

3․ Կավ – հետաքրքիր նյութ է, կարելի է ուղղակի խաղալ, պարզ

մանիպուլյացիաներ անել, կամ քանդակներ անել։ Նպաստում է
ռեգրեսին։ Կապված է շոշափելիքի հետ․ նորածինը շոշափելիքով է
ճանաչում։ Վերադարձնում է մեզ մանկություն։ Մարմանկողմնորոշիչ
նյութ։ Եթե կան մարմնի հետ կապված հարցեր, շատ լավ աշխատում է։
Կապվում է հողի հետ։ Կավի հետ կարելի է անել կառուցողական և
ապակառուցողական գործողություններ։

4․ կոլաժներ – շատ լավ է աշխատում, հատկապես երբ կա

դիմադրություն․ պատրաստի նկարներ ես կիրառում։ Տարբեր բաներ
կարելի է օգտագործել՝ կտորներ, նկարներ, լուսանկարներ և այլն։
Պատկերների հարաբերակցումը թղթի վրա, դրանց դիրքը և չափերն են
կարևոր։ Որ պատկերներն են ավելի մեծծ, որտեղ են պատկերված։

5․ տուփեր –Կարող են լինել տարբեր չափերի։ նախևառաջ, տուփի մեջ

կարելի է որոշ բաներ պահել՝ ապրումներ, որ մարդը չի ուզում ցույց տալ;
Թույլ է տալիս սահմանազատել արտաքինը և ներքինը;
վերահսկողություն սահմանել անհանգստացնող վախեցնողի նկատմամբ։

6․ գրքեր – մարդը կարող է նաև ինքը ստեղծել իր գիրքը

Տեսակներից է art-journal-ը։ Ալբոմի պես է, այստեղ գրելու փոխարեն

նկարում են կամ կմպցնում սոսնձով։ Ավելի շատ ինքդ քեզ հետ
աշխատելու տարբերակ են, բայց կարելի է նաև քննարկել թերապիայի
ժամանակ։

7․ Գտնված օբյեկտներ – դրսից գտաով ստեղծագործում ենք։ Հիմա

օրինակ տարածված է էկոտերապիան։ Օգնում է նաև իմաստավորել
շրջապատի իրերը․ անգամ ճյուղից կարելի է ինչ-որ բան ստեղծել։

33
8․ ապակիներ

9․ լուսանկարներ և մետաֆորիկ քարտեր – կարելի է պատրաստի

լուսանկարներ օգտագործել կամ մետաֆորիկ քարտեր և ազատ
ասոցացիաներն ակտիվացնել։ Լուսանկարները կարելի օգտագործել
նաև որպես պատմություն հորինելու խթան։

10․ էլեկտրոնային արվեստ – ժամանակակից ուղղություն է, շատ

թերապևտներ դեմ են սրան, բայց որոշ այցելուների դեպքում շատ լավ
աշխատում է։ Կոլաժի էֆեկտ է տալիս։

11․ դիմակներ – պատրաստի կամ մարդու կողմից պատրաստվող – ես-ի

տարբեր կողմերն են ցույց տալիս

12․ տիկնիկներ – իդելական է, երբ հենց այցելուն է ստեղծում թերապիայի

ընթացքում։ Օրինակ երեխաների վախի դեպքում ստեղծվում է տիկնիկ,
որը նրան պաշտպանում է։

13․ պերֆորմանսներ – մարդը ոչ միայն վերբալիզացնում է իր նկարը,

այլև մարմնով կամ ձայնով է արտահայտում

Թղթերի չափերը – Ա4 ֆորմատի թուղթը բավականին հարմար է

մատիտներով նկարելու համար, սակայն մյուսների համար ավելի մեծ
թղթեր են պետք։

ԱԹ-ի աշխատասենյակը.
- աշխատանքային գոտի /սեղաններ, մոլբերտներ/,
- քննարկման գոտի /հանգիստ նստելու վայր՝ աթոռ, բազկաթոռ, գորգ,
բարձ, կարելի է նաև կանգնել/:

ԱԹ-ի աշխատանքային նյութերը.

- Թղթերի ձևի/չափի բազմազանություն,
- գուաշ,
- ակվարել, ջրաներկ,
- պաստել /փափուկ յուղամատիտներ/:

34
Յուրաքանչյուր նյութ ունի իր մետաֆորան, մետաֆորիկ
բացատրությունը:
Թուղթ - փոքր թղթի վրա նկարելը հետո հնարարավորություն է տալիս
նկարը ընդլայնել/ ցանկացած կողմից կարող ենք թղթեր ավելացնել/,
օրինակ եթե աշխատանքի կամ քննարկման ժամանակ այցելուն
զգա, որ նեղվում է փոքր սահմաններում: Անզուսպ, առանց
սահմանների անձին հակառակը կարելի է առաջարկել:
Գուաշ - «արել ես մի բան, համբերություն ունեցիր և հետո կարող ես
փոխել»: Գուաշը չորանում է և հնարավորություն է տալիս իր վրայից
նորից նկարել, այսինքն այցելուն իր նկարածը կարող է փոխել: Այն
լավ է կիրառել զգացմունքների, ապրումների արտահայտման
համար:
Ակվարել - «պետք է ջանք թափես, որ հասնես ուզածիդ»: Դժվար է դրանով
աշխատել, այն կարելի է մաքրել /անձեռոցիկով/, բայց մեկ է՝ ֆոնը
փոխվում է: Սա ընտրում են անորոշության դեպքում, քանի որ
հստակություն չկա, սահմանները ծորում են: Կարելի է օգտագործել
երազների տեխնիկայի, «Իմ ուղին» տեխնիկայի համար:
Պաստել - «չես կարող ջնջել, բայց կարող ես նոր երանգ տալ»: Սա մարդու
ներկապնակն է, երանգների փոփոխության հնարավորություն է
տալիս: Սիրում են աշխատել այն մարդիկ, ում գիտակցական
վերահսկողությունը բարձր է: Այն ուղիղ գիծ է ենթադրում, նա, ով
ընտրեց սա, պատրաստ չէ սահմաններից դուրս գալ, բաց չէ նորին,
սա պեդանտների համար է:
Ընդհանրապես հույզերի, զգացմունքների արտահայտման համար
օգտագործում են ջրաներկ և գուաշ, մտքերի արտահայտման համար՝
պաստել:
Գույնի որոնումը ԵՍ-ի որոնումն է:
Գունատ գույները խոսում են վատ առողջության մասին:
Գրիչ, ռետին, մատիտներ, ֆլոմաստերներ երբեք չենք օգտագործում,
քանի որ սրանք փոփոխության չեն ենթարկվում:

Աշխատանքի ընդհանուր դրույթներ.

35
1. Բաժանում են նյութերը: Միանգամից չենք սկսում աշխատել:
Հարկավոր է բացել, հանել, տեսանելի դարձնել բոլոր նյութերը,
որպեսզի անգիտակցականը ձեռքդ տանի դեպի այն նյութը, որը
ցանկանում է, այլ ոչ թե որը երևում է կամ մոտ է:
2. Տալիս ենք հրահանգը՝ հիշեցնելով, որ այստեղ յուրաքանչյուրը նկարում
է իր հնարավորությունների սահմաններում, չկան լավ և վատ, սխալ
կամ ճիշտ աշխատանքներ: Եթե խմբային է, խնդրում ենք միասին
չքննարկել:
3. Ժամանակային սահմանափակում չենք տալիս: Բայց եթե ինչ-որ մեկը
շատ երկար է նկարում, կարող ենք անցնել մյուսների աշխատանքների
քննարկման՝ նրան թույլ տալով շարունակել:
4. Աշխատելուց հետո այցելույից վերցնում ենք նկարը և տեղավորում այլ
դիրքում /ռակուրսում/: Օրինակ, եթե նկարել ենք սեղանի շուրջ, նկարը
պետք է տեղավորենք հատակին կամ պատին: Դա հնարավորություն է
տալիս տեսանկյան փոփոխության և անձը սկսում է դիտել խնդիրը
տարբեր տեսանկյուններից: Սա նաև թույլ է տալիս աշխատանքը,
այսինքը խնդիրը հեռացնել անձից: Մինչ քննարկման անցնելը կարելի է
թույլ տալ ցանկացողներին նկարի մեջ փոփոխություն մտցնել, քանի որ
տեսանկյան փոփոխման հետ կարող է ինչ-որ բան նկատեն, որ իրենց
խանգարում է, ավել է կամ պակաս

ՀԱՐՑ 15. Արտ-թերապևտիկ աշխատանքի փուլերը

Արտ թերապևտիկ աշխատանքի փուլերը հետևյալն են.

 Նախապատրաստական փուլ
 Հոգեթերապևտիկ հարաբերությունների համակարգի ստեղծման և
այցելուի ստեղծագործական գործունեության սկիզբ
 Հոգեթերապևտիկ հարաբերությունների և այցելուի առավել
պրոդուկտիվ ստեղծագործական գործունեության ամրապնդման և
զարգացման փուլ
 Վերջնական փուլ:

Արտթերապևտիկ գործընթացի նախապատրաստական փուլը ներառում է

հետևյալ փուլերը.

36
1. Այցելուի հետ առաջին հանդիպումը, նրանից առաջնային տվյալներ
ստանալը և արտ թերապիայի ցուցումները որոշելը: Այստեղ կարևոր
կետեր են այցելուի տարիքը, ֆիզիկական ու հոգեբանակն
հնարավորություններն ու սահմանափակումները, այցելուի
առաջադրած խնդրի տեսակը: Չնայած նրան, որ արտ թերապիան
կիրառելի է մարդկանց շատ լայն շրջանակի համար, ամեն դեպքում
մինչ աշխատանքի սկսելը անհրաժեշտ է որոշել, թե ինչքանով է արտ
թերապիան համապատասխան այդ այցելուի համար: Հարկ է նշել,
որ այցելուների որոշ կատեգորիաներ, որոնք սովորաբար ենթակա
չեն վերբալ թերապիայի/օլիգոֆրենիա, ծանր հոգեկան
հիվանդություններ, խոսքի խանգարումներ, տարեց մարդիկ
ուշադրության ու հիշողության խանգարումներով/, բավականին
հաջող աշխատանք են կատարում արտ թերապևտիկ ոլորտում:
2. Այցելուին բացատրել արտ թերապևտիկ աշխատանքի
բովանդակությունը և բնութագրերը, նրա վարքի հիմնական
կանոնները և գեղարվեստական արտահայտման
հնարավորությունները: Այստեղ կարևոր է, որ թերապևտը այցելուին
բացատրի թե ինչպես է լօինելու նրանց հետագա աշխատանքը, ինչ
կարող է անել այցելուն և ինչ չի կարող անել/օր.է փչացնել գույքը,
օգտագործել նյութերը այնպես, որ այն վնասի իրեն և ուրիշներին/:
Այս փուլում շատ կարևոր է բացատրել այցելուին, որ աշխատանքը չի
ենթադրում հատուկ ստեղծագործական հմտություններ, քանի որ
շեշտը դրված է ըթացքի վրա, ոչ թե արդյունքի: Թերապևտը պետք է
բացատրի, որ շեշտադրումը լինելու է այցելուի մտքերի, հույզերի
ազատ արտահայտմանը ուղղված
3. արտ թերապիայի «համաձայնագրի» կնքումը, որը կարգավորում է
արտթերապևտիկ աշխատանքի ընդհանուր նպատակներն ու
պայմանները, այցերի քանակը, հաճախականությունը և
տևողությունը, գաղտնիության հարցը, այցելուի աշխատանքների
պահպանման պայանները:
4. «Անվտանգ տարածք»ի ստեղծումը, որը այցելուի համար պայման է
ներքին անվտանգության, փոխվստահության և բացվածության
հասնելու համար: Քանի որ արտ թերապիան կարող է կապված լինել
տարբեր նկարչական նյութերի օգտագործման հետ, դրանք կարող

37
 են համարվել նաև որպես անվտանգ հոգեթերապևտիկ տարածքի
բաղկացուցիչ մաս, ինչպես նաև արտ թերապևտիկ սենյակի
ձևավորումը և համալրումը գորշիքներով ու նյութերով:

Արտթերապևտիկ գործընթացի 2րդ փուլը կապված է այցելուի

ստեղծագործական գործունեության անցման հետ: Այս փուլում գլխավոր
դեր են խաղում.

 հոգեբանի մասնագիտական հմտությունները, նրա փորձը և

անձնական առանձնահատկությունները.
 այցելուի անձնական բնութագրերը և սպասելիքները, ինչպես նաև
նրա սոցիալական և մշակութային փորձը.
 Հոգեբանի այցելուի հետ հուզական ռեզոնանս ստեղծելու
ունակությունը, ինչը այցելուի հոգեբանական անվտանգության և
նրա հետ զգացմունքների, գաղափարների և ֆանտազիաների
արդյունավետ փոխանակման գործոններից մեկն է.
 հոգեբանի կողմից այցելուի կարիքների ճանաչում:

Շատ դեպքերում հոգեբանը ստիպված է որոշակի ջանքեր գործադրել

այցելուին ստեղծագործական աշխատանքի մեջ ներգրավելու համար,
քանի որ միանում է այցելուի հոգեբանական պաշտպանության
համակարգը:

Հաճախորդի արտահայտիչ վարքը և ստեղծագործական

գործունեությունը սկզբնական փուլում քաոսային կամ կործանարար
բնույթ ունեն, և կործանարար հակումներն ու բացասական
ազդեցությունները կարող են ուղղվել ինչպես նյութերի և ապրանքների,
այնպես էլ իր կամ հոգեբանի նկատմամբ: Բացի այդ, նյութերի հետ
աշխատելիս հաճախորդը հաճախ դեռ իրեն բավարար վստահ չի զգում իր
ունակությունների մեջ, ինչը նրան ուժեղ անհանգստություն է
պատճառում:

Հոգեբանի հիմնական խնդիրները արտ թերապիայի գործընթացի 2-րդ

փուլում.

38
  հանդուրժողականության, անվտանգության և ապահովության
մթնոլորտի պահպանում, որը ձեռք է բերվում հոգեբանի բարձր
էմպատիայի և ոչ դիրեկտիվ դիրքի շնորհիվ:
 Այցելուի վարքի և գործունեության կառուցվածքավորում և
կազմակերպում
 դյուրացնել հուզական արտահայտությունը այցելուին «միանալով»
իր աշխատանքի մեջ և համատեղ խաղերին մասնակցելու միջոցով,
ինչպես նաև նրան անհրաժեշտ նյութերով և աշխատանքի
միջոցներով ապահովելով.
 հուզական ռեզոնանսային իրավիճակի հաստատում և ամրապնդում
և այցելուի հետ զգացմունքների, ֆանտազիաների, պատկերների և
գաղափարների փոխանակում;
 Այցելուի վարքը, ինչպես նաև նրա հուզական և վարքային
խանգարումների պատճառներն ու մեխանիզմները բացատրելու
համար արտ թերապևտի կողմից ախտորոշիչ վարկածների
կառուցումը.
 ստուգել այդ վարկածների ճշտությունը, անհրաժեշտության
դեպքում `դրանք ուղղել կամ ամբողջությամբ մերժել:

Արտ թերապևտիկ գործընթացի 3րդ փուլը կապված է հոգեթերապևտիկ

հարաբերությունների ամրապնդման, այցելուի անհատականության
ամբողջականացման և քաոսային վարքից աստիճանական ազատման
հետ` ավելի բարդ ստեղծագործական արդյունքների ստեղծման հետ
մեկտեղ, կա գիտակցում դրա հոգեբանական բովանդակության և
այցելուի միջանձնային և ներանձնային փորձի հետ կապի մասին:

Այցելուն այս փուլում սկսում է ավելի ակտիվորեն արտահայտել իր

զգացմունքները, մտքերը, կարիքները և ֆանտազիաները
ստեղծագործական աշխատանքի և հոգեբանի հետ շփման մեջ:

Այցելուի կողմից իր ստեղծագործական արտադրանքի բովանդակության

և ներքին աշխարհի, ներքին համակարգերի հետ կապը և երբեմն
առաջանում է պատկերի հետ նրա անկախ աշխատանքի և դրա հետ
փոխազդեցության շնորհիվ (պատկերացում), անկախ հոգեբանի

39
միջամտություններից, բայց առավել հաճախ դա հնարավոր է դառնում
մեկնաբանության և բանավոր հետադարձ կապի շնորհիվ:

Այս փուլում կիրառվում են ամենատարբեր տեխնիկաները՝ տարբեր

խաղային տեխնիկաներ, նկարչական, երշտական, կարող են լինել
դրամաթերապիայի էլեմենտներ, պարեր և տարբեր շարժումներ, կարող է
կատարվել աշխատանք ձայնի հետ:

Արտթերապևտիկ գործընթացի երրորդ փուլում այցելուի՝ իր

ստեղծագործական արտադրանքի նկատմամբ վերաբերմունքի մեջ տեղի
են ունենում հետևյալ փոփոխությունները.

 Այցելուն սկսում է որոշակի «հարազատություն» զգալ իր

աշխատանքի նկատմամբ: Դրանք իր համար լցված են արժեքով և
իմաստով:
 Զարգանում է այցելուի՝ իր ստեղծած արտադրանքի
առանձնահատկությունները, դրա ձևը և բովանդակությունը
տարբերելու և հասկանալու ունակությունը, ինչպես նաև կապը իր
ներաշխարհի բովանդակության և հարաբերությունների
համակարգի հետ:
 Այցելուները հաճախ ունակ են զգալ խորը ներքին
բավարարվածության և ուրախության զգացում գեղարվեստական
արտահայտման գործընթացից և դրա արդյունքներից, բայց ոչ այն
պատճառով, որ իրենց ստեղծած աշխատանքը նրանց համար
գեղեցիկ է թվում, կամ մեկին կարող է դուր գալ (չնայած սա կարող է
նաև կարևոր լինել), բայց որովհետև իրենց ձևով և
բովանդակությամբ նրանք ինչ-որ կարևոր բան են հայտնաբերում և
դառնում ավելի ինքնաբուխ, անկեղծ և հավաստի՝ իրենց
զգացմունքները, մտքերն ու կարիքները արտահայտելու հարցում:
 Շատ այցելուների համար ստեղծագործելը դառնում է փորձի նոր ձև,
որը թույլ է տալիս իրեն հասկանալ իր հմտություններն ու
հնարավորությունները:
 Այցելուի մոտ տեղի ունեցող փոփոխությունների նշաններից մեկը
սիմվոլիկ պատկերների ավելի հաճախակի օգտագործումն է:

40
Արտթերապևտիկ գործընթացի երրորդ փուլում այցելուի ներսում և
պահվածքում տեղի են ունենում հետևյալ հիմնական փոփոխությունները.

 Զգացմունքներիը «շաղ տալու» հետ կապված իմպուլսիվ, քաոսային

վարքը վերանում է, և այցելուն տեղափոխվում է ստեղծագործական
գործունեություն
 Այցելուն զարգացնում է իր ստեղծած ապրանքների մեջ
պարունակվող իմաստը տեսնելու և դրա կապը իր ներքին աշխարհի
բովանդակության և հարաբերությունների համակարգի հետ
նույնականացնելու ունակությունը:
 Այցելուն գոհունակություն է ստանում ստեղծագործական
գործունեությունից և իր ստեղծած պատկերներից, ինչպես նաև
նրանց հետ հետագա փոխազդեցությունից` տարբեր տեսակի
ստեղծագործական աշխատանքների, մտորումների և
վերլուծությունների միջոցով:
 Այցելուի ինքնագնահատականը բարձրանում է, հոգեբանական
պաշտպանության մեխանիզմները զարգանում են, և հայտնվում է իր
և իր սեփական կարողությունների մասին նոր ընկալում:
 Այցելուն հոգեբանի հետ օգտագործում է վարքի, գեղարվեստական
պրակտիկայի և հարաբերությունների նոր ձևեր և դրանց հիման
վրա ձեռք բերում նոր փորձ:
 Տեղի է ունենում այցելուի անձնական սահմանների ամրապնդում և
հոգեբանի հետ համեմատական դիստանցիայի պահպանում, ինչը
մեծամասամբ արտահայտվում է նրանում, որ այցելուն ավելի քիչ է
կենտրոնանում հոգեթերապևտիկ հարաբերությունների վրա ու
սևեռում է ուշադրությունը դեպի ստեղծագործական աշխատանք:

Արտթերապևտիկ գործընթացի այս փուլում այցելուի մոտ տեղի ունեցող

փոփոխությունները, ընդհանուր առմամբ, կարելի է բնութագրել որպես
շարժում անիմաստությունից դեպի իմաստ, թուլությունից դեպի ուժ,
մասնատումից դեպի ինտեգրում, կախվածությունից դեպի
ինքնաբավություն:

Հոգեբանի հիմնական խնդիրները այցելուի հետ աշխատելու այս փուլում

41
  Հանդուրժողականության, անվտանգության և անվտանգության
մթնոլորտի պահպանում, ինչպես նաև արտ թերապիայի հստակ
տարածական-ժամանակային սահմանների պահպանում, որոնք
անհրաժեշտ են այցելուի կողմից տարբեր զգացմունքների,
կարիքների, մտքերի և նոր հնարավորությունների և փորձի
զարգացման համար:
 Այցելուի գործունեության կառուցվածքավորում և կազմակերպում
(անհրաժեշտության դեպքում) և նրա ուշադրությունը հրավիրել
ստեղծագործական նոր նյութերի, միջոցների և ձևերի վրա.
 Այցելուի հուզական արտահայտմանը նպաստելը;
 Այցելուի հետ զգացմունքների, ասոցիացիաների, պատկերների և
գաղափարների փոխանակում;
 Այցելուի անձնական սահմանների ամրապնդում և նրա
ուշադրության կենտրոնացում իր հարաբերությունների
համակարգի տարբեր ասպեկտների վրա, ներառյալ` իր նկատմամբ
վերաբերմունքը:

Արտ թերապիայի վերջին փուլը այն գործընթացների տրամաբանական

շարունակությունն է, որոնք մեկնարկել էին աշխատանքի նախորդ
փուլերում և որոնք, ի վերջո, հանգեցնում են որոշակի հոգեբանական
արդյունքների նվաճմանը: Այս փուլը կարող է նաև համարվել որպես
հոգեբանական ուղղման արդյունքների ամփոփման և գնահատման փուլ :

Հոգեբանը և այցելուն պետք է ձգտեն ապահովել, որ հոգեբանական

ուղղման ավարտի պահը համաձայնեցված լինի իրենց կողմից և արտ
թերապիայի գործընթացը միակողմանիորեն չդադարի: Ակնհայտ է, որ
այցելուի արտ-թերապիայի գործընթացից վաղաժամ դուրս գալը կարող է
վնասել նրան:

Այս փուլի առանձնահատկությունները. Քանի որ թերապիայի ավարտը

կարող է ուղեկցվել ուժեղ զգացմունքների (կորուստ, վիշտ, վախ, զայրույթ
և այլն) վերածննդով, որոնք հաճախ արտացոլում են այցելուի բաժանման
փորձը, դրանք պետք է հատուկ մշակվեն: Հարկ է նաև հաշվի առնել, որ
այս փուլին ուղեկցող ուժեղ փորձը բնորոշ է ոչ միայն այցելուին, այլև

42
հոգեբանին, և դա թելադրում է նրա փորձը համարժեքորեն
արտահայտելու և վերլուծելու անհրաժեշտությունը:

Արտ թերապևտիկ գործընթացի վերջին փուլում հոգեբանի հիմնական

խնդիրները.

 պայմաններ ստեղծել այցելուի համար` արտահայտելու իր

զգացմունքներն ու կարիքները, ինչպես նաև կառուցվածքավորել և
կազմակերպել նրա վարքը և գործունեությունը.
 Այցելուի հետ «երկխոսության» շարունակություն, որն անհրաժեշտ է,
որպեսզի նա հեռանա անցած փորձից, գիտակցի ներկա
ապրումները և գնահատի արտ թերապիայի արդյունքները
 Կենտրոնացնել այցելուի ուշադրությունը իր և իր ներքին
ռեսուրսների վրա, որոնք անհրաժեշտ են նրա անձնական
սահմաններն ամրապնդելու, միջանձնային հեռավորությունը
բարձրացնելու և ինքնավստահությունը ամրապնդելու համար.
 Այցելուի ուշադրությունը հրավիրել իր սոցիալական
հարաբերությունների համակարգի վրա` նրան նախապատրաստել
նոր դժվարությունների հանդիպելուն և վարքի նոր մոդելներ
օգտագործելուն:

Այցելուն կարող է տարբեր ապումներ ունենալ թերապիայի վերջում:

Այցելուն կարող է ւոզել գործերը տանել իր հետ տուն, կարող է ուզել
ոչնչացնել դրանք, կամ ուղղակի թողնել թերապևտի մոտ: Շատ կարևոր է,
որ թերապևտը կիսատ չթողնի, չարգելափակի այցելունին: Այցելուն պետք
է մինճև վերջ արտահայտի իր հույզերը, մտքերը ու դրանք պետք է
լուծումներ գտնել աշխատանքի ընթացքում՝ մինչ ավարտը:

43