babaylán

Babaylán ang tawag sa mga nagsilbing manggagamot at tagapamahala

ng katutubong kultura bago ang pananakop ng mga Espanyol sa Filipinas.
Tinatawag din silang baylan o daytan (Bisaya), katalonan (Tagalog), at
maaram (Kiniray-a). Ang iba pang katawagan ay mumbaki, alpogan,
anitera, balyana, bayok, doronakit, mambunong, mandadawak,
mansipok, mirku, munsayaw, at shaman. Kapuwa ginampanan ng mga
babae at lalaki ang mga tungkulin ng babaylan.

Ang mga babaylan ang katuwang ng datu at panday sa pagpapatakbo ng

sinaunang lipunang Filipino. Sila ang tagapayo sa komunidad sa larangan
ng espiritwalidad at ekonomiya. Ang mga babaylan din ang namamahala sa
mga ritwal gaya ng sa panggagamot at sa agrikultura. Sa kontekstong pang-
agikultura, nagagamit ng mga babaylan ang kanilang pagkadalubhasa sa
takbo ng kalikasan. Halimbawa, sila ang sinasangguni hinggil sa panahon
ng pagtatanim at pag-ani dahil sa kanilang kaalaman sa astronomiya. Sila
rin ang tagapangalaga at tagapamahala sa mga salaysay, halimbawa, ng
mga epiko at mitolohiya, at kabuuang kultura ng bayan.

Puwersahang pinapaglaho ng mga mananakop na Espanyol ang mga

babaylan. Binansagan silang mga mangkukulam at kampon ng demonyo
sapagkat naging banta sila sa simbahan at pamahalaang pinatatakbo ng
mga kolonyalista. Sa kabila ng banta ng kolonyalismo sa kanilang pag-
iral, naging bahagi ang mga babaylan sa pakikibáka para sa repormang
agraryo, kalayaan sa relihiyon, at pagpapatalsik ng mga dayuhan. (SABP)
(ed GSZ)

Detalye mula sa Progress of Medicine ni Carlos V. Francisco (1953)

báboy
Ang báboy ay hayop na unggulado (may hoof o makapal na kukong may
biyak sa gitna) sa pamilyang Suidae at species na Sus. May mahabà itong
nguso bilang ilong, maikling buntot, maiikling apat na paa, matabâng
dibdib, at magaspang na balahibo sa katawan. Tinatawag na baráko o
bulúgan ang lalaking báboy na maaaring bumulog o bumuntis. Tinatawag
namang inahín ang babaeng báboy na nanganak na. Samantala, biík,
kulíg, o búlaw ang tawag sa mga sumusúso pang anak. Naglalarawan ang
búlaw sa mamula-mula o malagintong kulay ng biík.

May reputasyon ang báboy na matakaw at marumi. Kayâ may gayong

kahulugan ang pangalang “báboy” at maging ang pig o swine sa Ingles
at cerdo sa Espanyol. Kinakain nitó ang halos kahit ano at naglulublob sa
putikan. Tradisyonal na hindi ito kinakain ng mga Hudyo at Muslim. Totoo
namang nakapagdadalá ito ng mga sakit at parasito na maaaring maipása sa
tao, gaya ng trichinosis, cysticercosis, at brucellosis. Sa gayon, kailangang
iluto ito nang husto bago kainin. Noong Abril 2009, ipinapatay ang lahat
ng baboy sa Ehipto dahil sa swine flu na kumalat sa mundo. Bagaman
ipinahayag ng mga opisyal pangkalusugan na walang kaugnayan ang mga
baboy sa pagsasalin ng peste, anim na bansa ang nagbawal sa importasyon
ng pork o karneng baboy mula sa Estados Unidos at Mexico.

Inaalagaan ang baboy lima o pitóng dantaon na nakararaan bilang pagkain

at dahil sa balát na ginagawang katad. Sa Hinduismo, nag-anyong bulugan
ang diyos na siVishnu upang iligtas ang mundo sa isang demonyo. Sa
Katolisismo, konektado ang baboy kay San Antonio. Isa ang baboy sa
siklo ng mga hayop sa 12-taóng kalendaryong Tsino. Ipinagmamalaki ng
Filipinas ang letsón (lechon sa Espanyol) bilang espesyal na handa sa mga
pagdiriwang, bagaman may ordinaryong letsong kawali, adobo, kaldereta,
at iba pang luto sa karneng baboy. Ang tinatawag na “native” o katutubong
baboy ay napakaliit kapag ikinompara sa Landrace at iba pang lahi na
maramihang inaalagaan para sa pandaigdigang kunsomo. (VSA)
báboy-damó
Báboy-damó ang popular na tawag na ilahas na uri ng báboy sa kagubatan
ng Filipinas. May apat itong katutubong species: ang Philippine warty pig
(Sus philippensis), ang Visayan warty pig (Sus cebifrons), ang Mindoro
warty pig (Sus oliveri), at ang Palawan bearded pig (Sus ahoenobarbus).
Ang naturang apat na species ay pawang nanganganib nang maglaho.

Ang Philippine warty pig ay may magandang pangangatawan, magaspang

at maitim na balahibo na may nakakalat na putî sa mga tagiliran. May
matitigas at mahahabàng balahibong nakalinya sa likod, at litaw-litaw sa
mga barako hanggang ulo kapag panahon ng pambubulog. May mahabà
itong nguso na sapád at naigagalaw ang dulo. Matatalim ang ngipin at may
dalawang umuusling tila sungay sa mga lalaki. Maliliit ang mga matá at
tainga nitó at ang makitid na paa ay may apat na kuko.

Ang Visayan warty pig ay maliit at ngayon lámang kinilala bilang isang
hiwalay na species. Tulad ng ibang baboy-damo, malaki ang bulugan
kaysa inahin at may matitigas at mahahabang balahibo sa ulo at likod na
lumilitaw kapag panahon ng pambubulog. May tatlong pares lámang ng
súso ang inahin. Kamakailan din kinilála ang Mindoro warty pig bilang
hiwalay na species, lalo na sa tulong ng mga bungo nitó na iniingatan
ngayon sa Field Museum sa Chicago. Ang Palawan bearded pig ay may
pahabâng bungo at makapal na magaspang na putîng buhok na nakapaligid
sa pisngi at nguso. Mas mahabà ang mga binti nitó at malaki ang katawang
may madálang na balahibong kulay mamula-mulang kayumanggi.

Kinakain ng baboy-damo ang mga nalaglag na bunga ng balete, ugat at

halamang-ugat tulad ng mais, gabe, kamote, ube, at kung minsan, palay.
Aktibo ito sa gabi at paungol-ungol na tulad ng karaniwang baboy kapag
may kinakaing matigas na bahagi ng halaman. Ang babaeng baboy-damo
ay nanganganak ng tatlo hanggang labing-isang biik. Karaniwan itong
hinuhúli upang gawing pagkain o kayâ ay pinapatay dahil sa paninirà ng
taniman. Ganap na protektado ng batas ng Filipinas ang baboy-damo.
Ngunit nanganganib dahil sa malaganap na pagkawasak ng kagubatan,
mahinàng pagpapatupad ng batas hinggil sa mga protektadong pook, at
matinding interes sa pangangaso. (VSA)
Baclaran
Ang Baclaran (Bak·lá·ran) ay karaniwang tawag sa Simbahang
Redemptorist o Pambansâng Dambanà sa Mahál Náting Iná ng Lagìng
Saklólo. Ang simbahan ay isa sa pinakamalaking simbahang Marian sa
Filipinas, punòng himpilan ng mga paring Redemptorist sa Filipinas, at
dinadagsa ng libo-libong deboto tuwing Miyerkoles upang lumahok sa
nobena para sa Birheng Maria.

Dinalá ng mga Redemptorist na paring Irish at Australyano ang imahen

ng Ina ng Laging Saklolo sa Baclaran noong 1906. Salungat sa popular na
paniwala ang nobenang perpetuwal tuwing Miyerkoles ay hindi nagsimula
sa Baclaran kundi sa simbahang Redemptorist sa San Clemente, Iloilo.
Ipinakilála ito sa Baclaran ni Padre Gerard O’Donnel at isinagawa ang
unang nobena sa Baclaran ni Padre Leo English noong 23 Hunyo 1948,
isang Miyerkoles.

Ang dambana at ang imahen ng ay nagkaroon din ng mga pagbabago

sa paglakad ng panahon. Noong 1932, pinalitan ng higit na malaking
ikono ang Ina ng Laging Saklolo para sa lumalaking bilang ng deboto.
Ang kasalukuyang estruktura ng simbahan na Modernong Romanesque
ay ikatlo nang itinayô sa pook nitó ngayon. Natapos ang dambana noong
Disyembre 1952 na may upuan para sa 2,000 katao bagaman umaabot sa
11,000 ang nakikinig dito ng misa. May umaabot sa 120,000 deboto ang
Ina ng Laging Saklolo.

Dinalaw ni Papa John Paul II ang simbahan noong 1981. Napabalita rin
ang dambana noong 1985 at gawin itong santuwaryo ng mga inhinyero at
teknisyan ng Comelec na saksi diumano sa dayaang panghalalan noong
panahon ng Batas Militar. Bantog namang tagapagtaguyod ng simbahan si
Gng. Imelda Romualdez na dinadalá pa ang mga anak doon kapag visita
iglesia sa panahon ng Kuwaresma. (VSA)
Badjáo
Idinirihe ni Pambansang Alagad ng Sining para sa Teatro at Pelikula
Lamberto Avellana ang pelikulang Badjáo (1957). Muling nagtambal dito
sina Tony Santos Sr. at Rosa Rosal. Inilalahad sa pelikula ang pamumuhay
ng mga katutubong magdaragat ng Mindanao at ang paghihirap ng
magsing-irog na naiipit sa tunggalian ng dalawang tribu, ang mga Badjaw
at mga Tausug.

Iniwan ni Hassan, anak ng pinunò ng mga Badjaw, ang pananahan sa dagat

kasáma ang mga Badjaw at mamumuhay kasáma ang mga Tausug dahil
sa pagpipilit ng kaniyang mapapangasawang si Bala Amai, pamangkin ng
datu ng mga Tausug. Pakikinabangan ng datu ng mga Tausug ang husay ni
Hassan sa pagsisid ng mga perlas. Gayunman, hahamakin ng mga Tausug
si Hassan dahil Badjaw. Ngunit sa hulí, si Bala Amai ang hindi makatitiis sa
pang-aapi sa kaniyang bana at siyáng aangal sa kaniyang mapang-abusong
tiyuhin. Tatalikuran ni Bala Amai ang mga Tausug at sasamáhang umuwi
si Hassan sa mga Badjaw.

Ang produksiyon ay isa sa mga pangahas na sugal sa takilya ng prodyuser

na si Manuel de Leon hábang pinamamahalaan niya ang LVN Pictures.
Humakot ng mga gantimpala sa 1957 Asian Film Festival ang pelikula.
Nagwagi si Lamberto Avellana ng Pinakamahusay na Direksiyon, si Rolf
Bayer ng Pinakamahusay na Dulang Pampelikula, si Gregorio Carballo
ng Pinakamahusay na Editing, at si Mike Accion ng Pinakamahusay na
Sinematograpiya. (GCA) (ed GSZ)
badyáng
Ang badyáng ay halamang ornamental na uring arum na tumataas nang
apat na metro at mataba ang mga sanga, at kabilang sa pamilyang Araceae.
Tinatawag din itong talyáng at sininába sa Sebwano, at may pangalang
siyentipiko na Alocasia sanderiana. Katutubo ang halamang ito sa
Misamis Occiental at Bukidnon sa Filipinas. Kinikilála rin ang badyáng
bilang “critically endangered” o”lubhang nanganganib” ng International
Union for Conservation of Nature (IUCN).

Nakikilála rin ang badyáng bilang halamang kris dahil sa pagkakahawig ng

gilid ng mga dahon nitó sa maalong talim ng kalis na tinatawag din bilang
kris o keris. Nabubúhay ang badyáng nang buong taon sa isang bansang
tropiko na tulad ng Filipinas. May mga uri ng badyáng na pinatutubòng
mas maliit kaysa karaniwang badyáng na namumúhay sa dawag. Ang
risoma ng badyáng o ang sanga nitóng tila ugat na nakabaón sa lupa ay
tinutubuan ng ugat at nagkakatalbos sa bahaging itaas. May hugis-V ang
mga dahon nitó. Nagtataglay ito ng malakremang putîng mga bulaklak.
Nása ilalim na bahagi ng pumpon ang mga babaeng bulaklak, samantalang
nása ibabaw ang mga lalaking bulaklak. Mamulá-muláng kahel naman ang
bunga nitóng maliit, bilugan, at makatas, bagaman hindi makakain. (ECS)
ed VSA
bagat
Sa paniniwala ng mga Ilonggo, isang uri ng aswang ang bagat,
bagaman may mga nagsasabing magkaiba ang dalawa. Pinaniniwalaang
nagpapanggap ang bagat bilang isang napakalaking aso o domestikadong
hayop at karaniwang pagala-gala sa mga liblib na daan o lugar. Tinatawag
na baragatan ang mga lugar na itinuturing na pinaglalagian ng isang bagat.
Sa iba pang mga salaysay ng mga Ilonggo, ang isang bagat ay maaaring
alaga ng isa pang mas malakas na sobrenatural na nilaláng.

Nanlilisik ang malalaking matá ng isang bagat at gumagawa ng ingay o

tunog na masasabing mula sa isang malaking nilaláng o mula sa pagaspas
ng kaniyang mga pakpak kapag nása tunay na anyo. Karaniwan siyáng
nagpapakita kapag kabilugan ng buwan o sobrang madilim at umambon
sa panimula ng gabi. Sinasabing hindi naman umaatake ang bagat maliban
kung sinaktan. Kapag umatake, ang panlaban sa bagat ay isang latigo na
gawa sa buntot ng page. Maaari namang gamiting panlaban sa bagat ang
itak ngunit mahirap itong gamitin kapag napakadilim. (MJCT) ed VSA
Nicolás dela Cruz Bágay
(1701-1771)
Si Nicolás dela Cruz Bágay, isang bantog na mang-uukit ng blokeng
kahoy sa imprenta, ay ipinanganak sa Tambobong (Malabon ngayon)
noong 1701. Ipinalalagay na edukado siyá at nag-aral ng grabado sa
ilalim ng mga misyonerong Espanyol. Una siyáng umani ng papuri bilang
grabador ng Mapa de Filipinas (1734) ni Pedro Murillo Velarde, ang unang
detalyadong mapa ng bansa. Lumitaw ang pangalan niya bilang grabador
sa edisyong 1744 ng aklat.
May iba pang trabaho siyáng lumabas bago mag-1744. Kabilang dito ang
La navegacion especulativa y practica ni Conzalo Cabrera Bueno. Noong
1735, ang kaniyang iniukit na retrato ni San Jose ay ipinaloob ni Jose
Cortes de Arrendondo y Oriosolo sa kaniyang El Nuevo predicador de la
rey de gracia de San Andres Apostol. Pinangasiwaan din niya ang Mapa
general de las almas que administrant los Padres Agustinos Calzados en
estas Filipinas ng mga Rekoleto at patuloy na inilimbag noong 1836.

Walang dudang matagal na siyáng naglilingkod sa limbagan bago naging

bantog na grabador. Nabanggit ang kaniyang pangalan sa mga limbag
na bokabularyo. Isinagawa niya ang iniukit na retrato ni San Francisco
Javier; ang retrato ni Fernando V na nakasakay sa kabayo at nalathala
sa Conclusiones Matematicas ni Fernando Araya noong 1758; ang selyo
ng Markes de obando, ginintuan, at inilakip sa tratadong Matematicas
de Astronomia ni Jose Sousa y Magalhaes at inilimbag noong 1762; ang
retrato ni Fernando VI na nakasakay sa kabayo at may dalawang globo—
simbolo ng kaniyang kapangyarihan sa silangan at kanlurang bahagi ng
mundo—sa Relacion de las expresivas demostraciones.

Noong 1771 ay lumaganap ang mga imprenta, at mula noo’y hindi na

lumitaw ang pangalan ni Nicolas dela Cruz Bagay. (VSA)

mga ukit ni Nicolas Bagay

bagnét
Ang bagnét ay pagkaing gawa sa rehiyong Ilocos na maaaring tumukoy
sa kanilang bersiyon ng tsitsaron, liyempo, o letsong kawali. Gayunman,
naiiba ito dahil iniluluto ang karneng baboy sa malalaking piraso. Kilala
ang Lungsod Vigan sa bagnet bagaman hindi patatalo ang Laoag at Batac
ng Ilocos Norte. Tinatawag din itong Ilocano crispy pork belly sa labas ng
bansa.

Nagsisimula ang paghahanda ng bagnet sa pagpapatuyo ng sariwang

karne sa ilalim ng sikat ng araw. Pagkatapos, hihiwain ito sa mga piraso at
ilalagay sa isang malaking kaldero upang pakuluan hanggang lumambot.
Iaahon ang karne at patutuyuin muli bago ibabad sa mainit na mantika.
Kapag nagkulay kayumanggi na, iaahon ulit ang karne at patutuyuin gamit
ang papel hanggang lumamig. Pagkatapos, ilulublob muli ito sa mainit
na mantika. Uulitin ang prosesong ito hanggang pumutok ang balát, na
hudyat na malutong na malutong na ito.

Mapapakinabangan naman ang mga durog na bahagi ng bagnet na kinukudkod

mula sa gilid ng kaldero bilang lahok sa pinakbet. Karaniwang isinasawsaw
ang bagnet sa sukà o bagoong, o kayâ ay sinasabayan ng kamatis, bilang
pantanggal ng umay at pambalanse sa mamantika at nakahihilong tabâ.
Tinatawag na KBL ang sawsawan, at bago mapagkamalang inspirado ito
ng partido ni Pangulong Marcos ay dapat linawing tumatayô ito para sa
unang mga titik ng Kamatis, Bagoong, at Lasuna (sibuyas). (PKJ)
Bágong Taón
Ang Bágong Taón (New Year sa wikang Ingles) ay isang pagdiriwang
bilang pagsalubong sa panibagong taón sa búhay ng mga Filipino. Wika
nga, “Bagong taón, bagong búhay.” Ito ay ipinagdiriwang tuwing unang
araw ng Enero ngunit bisperas pa lámang o Disyembre 31 ay makulay,
masayá, at maingay na ang paghihintay sa hatinggabi at paglipat ng
taón. Ang totoo, ipinagdiriwang ito sa halos buong mundo, bagaman
kung Pebrero ang Bágong Taóng Tsíno batay sa kanilang kalendaryo.
Sa Filipinas, itinuturing itong ikalawang Pasko at nagtitipon ang bawat
pamilya para sa isang salusalo.

Ang pagdiriwang ng Bágong Taón ay mayroong pinagsámang kulturang

Espanyol at Tsino. Ang pagkain kung hatinggabi, ang Media Noche
(Méd·ya Nó·tse), ay Espanyol. Ang paggastos sa makukulay at malalakas
na paputok ay Tsino. Sa gabi ng bisperas ng Bágong Taón, ang buong
pamilya ay pagsisimba bilang pasasalamat sa biyaya ng nakaraang taón.
Pagkatapos, bago sumapit ang alas-dose, ang pamilya ay nagsasálo sa
Media N6che. Sinisindihan ang mga rebentador at kuwitis bilang makulay
na pagsalubong sa bagong taón.

Maraming pamahiin ang mga Filipino sa pagdiriwang ng Bágong Taón. Isa

ang pagkompleto sa labindalawang prutas sa hapag-kainan bilang simbolo
ng labindalawang masaganang buwan sa buong taón. Isa pa ang pagsusuot
ng damit na may disenyong bilóg para sa suwerte. (IPC) (ed VSA)
Fernándo Bágongbantâ
Si Fernándo Bágongbantâ ang kinikilalang unang makatang Filipino
na nailimbag ang pangalan. Nakapangalan sa kaniya ang isang walang
pamagat na romance—kinikilala ngayon sa pamagat na “Salamat nang ua-
lang hanga” mula sa unang linya ng naturang tula—sa bungad ng Memoria
de la vida Cristiana en lengua de tagala ni Padre Francisco de San Jose
noong 1605. Ang tula ay isang papuri sa naturang aklat ni San Jose at pan-
gaangaral sa mga kapuwa Tagalog na basahin ito upang makatamasa ng
karunungan. Narito ang panimulang mga taludtod:

Salamat nang ualang hanga

gracias se den sempiternas
sa nagpasilang nang tala
al que hizo salir la estrella
nacapagpanao nang dilim
que destierre la tinieblas
sa lahat na bayan natin
de todo esta nuestra tierra.

Hindi matiyak kung tunay nga ba itong pangalan ng isang binyagang katu-
tubong Filipino o isang sagisag-panulat ng naturang pari na ang totoo diu-
manong pangalan ay Francisco Blancas de San Jose—at makikitang pare-
hong F.B. ang initial ng dalawa. Ang pari ang unang kumilalang romance
ang isinulat ni Bagongbanta na binubuo ng 112 taludtod sa salítang Tagalog
at Espanyol. Siya rin ang nagbansag na “ladino” ang may-akda—ibig sabi-
hin, isang katutubong natuto ng wikang Espanyol. Ayon sa mga kritiko,
ang kaniyang tula pati na rin ang mismong pangalan/sagisag-panulat ay
itinuturing na tagpuan ng dalawang kultura—ng katutubo at ng kanluranin
noong panahon ng kolonyalismong Espanyol. (KLL) ed VSA
bagoóng
Ang bagoóng ay binurong maliliit na hipon, sugpo, o isda na malimit
gawing sawsawan ng mga Filipino sa kanilang pagkain. Ang búro ay
tumutukoy sa paraan ng pag-iimbak ng pagkain sa pamamagitan ng
pagbulok sa asin.

May dalawang uri ng bagoong, ang bagoóng na isdâ at bagoóng na

alamáng. Pinaghahalò ang asin at isda, kadalasan ay gamit ang kamay,
at isinisilid sa malalaking tapayan (burnay). Inaabot ng 30-90 araw ang
pagbuburo nitó. Ilan sa uri ng isdang ginagamit para sa bagoong ay ang dilis,
bolinaw, galunggong, at sapsap. Ganito rin ang proseso para sa bagoong
na alamang, at pinapalitan lámang ang isda ng hipon. Para makuha ang
natatanging mapulá-puláng kulay ng bagoong, hinahaluan ito ng angkak,
pampakulay ng pagkain na gawa sa bigas na nilagyan ng puláng uri ng
funggus (Monascus purpureus). Idinudulot din ng pagbuburo ang patís, o
fish sauce, at tumatagal ang proseso ng kalahati hanggang isang taon.

Popular na katambal ng bagoong ang putaheng kare-kare. Mainam itong

pambalanse sa asim ng hilaw na mangga. Mabibili ang bagoong sa mga
tindahan na nakadelata o nakabote, o kayâ naman ay sa mga palengke, at
makikita itong nakabunton sa mga palanggana. Isang popular bagaman
itinuturing na maalat ang bagoong pangasinan. Ang bagoong balayan
ay gawa sa dilis. May bago namang resipeng komersiyal na nilalagyan ito
ng pampaanghang. (PKJ)
Raha Baguinda
Si Raha Baguinda (Rá•ha Ba•gín•da) ay isang misyonerong Arabe at
prinsipe mula Minangkabau, Sumatra, Indonesia, na isa sa mga unang
nagpalaganap ng paniniwalang Islam sa Filipinas.

Nakarating siya sa kapuluan ng Sulu noong 1390, at kasáma ang ilang

tagasunod, pinalakas nilá ang relihiyon sa mga isla. Tumira silá sa Buwansa
(o Buansa), na siyáng naging unang kabisera ng Sultanato ng Sulu. Ang
kaniyang manugang na lalaki (asawa ng kaniyang anak na babae na si
Paramisuli), si Sharif ul-Hashim (o Abu Bakar), ang naging unang sultan
ng Sulu.

Sa kasalukuyan, isang pista sa kaniyang ngalan ang ipinagdiriwang tuwing

ikalawang linggo ng Agosto sa Jolo, kabisera ng Sulu, bilang pagkilála sa
kaniyang kontribusyon sa kasaysayan ng Sulu at ng bansa. (PKJ)

Si Raha Baguinda at mga mandirigmang Tausug

bagyó
Ang salitâng bagyó ay nangangahulugang napakasamâng lagay ng panahon
na may daláng malakas na hangin at ulan. Tinatawag ding “buháwing
tropikál” (tropical cyclone). May apat na babala o warning ito kapag
daraan ito sa Filipinas sa susunod na 12 hanggang 36 na oras depende
sa lakas ng hangin. Ang Babala Blg 1 ay para sa hanging may bilis na
30-60 kilometro bawat oras na may kasamang pabugso-bugsong ulan. Sa
Babala Blg 2, ang hangin ay may bilis na 60-100 kilometro bawat oras. Sa
Babala Blg. 3, ang hangin ay may bilis na 100-185 kilometro bawat oras.
At Babala blg 4, ang hangin ay may bilis na mahigit sa 185 kilometro
bawat oras. Nagsimulang kasindakan ang bagyo noong 1911 pagkaraang
maitalâ sa Lungsod Baguio ang 46 na pulgada ng ulan sa loob lamang ng
24 oras. Ang mga bagyo sa Filipinas ay kadalasang nabubuo tuwing buwan
ng Mayo hanggang Nobyembre sa hilagang-kanluran ng Dagat Pasipiko
at nagmumula sa Marianas at mga pulô ng Carolinas. Ang mga bagyong
pumapasok sa loob ng Filipinas ay binibigyan ng lokal na pangalan ng
Pangasiwaan ng Palingkurang Atmosperiko, Heopisikal, at Astronomiko
ng Pilipinas (PAGASA), ang ahensiya ng gobyerno na sumusubaybay at
nag-aaral sa galaw ng klima ng bansa. Karaniwang umaabot sa 20 bagyo
ang dumaraan sa bansa kada taón, subalit noong 1993, umabot ang bilang
nitó sa 32.

Sa taunang talâ, ang buwan ng Setyembre ang may pinakaaktibong

galaw ng mga unos sa bansa at ang hilagang Luzon at silangang Bisaya
naman ang madalas tamaan ng mga ito. Ang pinakamapinsalang bagyo na
tumamà sa Filipinas ay ang Bagyong Uring noong 1991 na nagdulot ng
malaking pagbahâ at kumitil ng mahigit 5,000 katao bukod pa sa ilang libo
katáong nawawala. Pumangalawa ang Bagyong Nitang na nakapagtalâ ng
mahigit isang libo katáong namatay. Noong Setyembre 2009, lumubog sa
bahâ ang malaking bahagi ng Metro Manila, partikular ang mga siyudad
ng Marikina at Pasig, at karatig probinsiya dulot ng Bagyong Ondoy. At
Setyembre 2011, inilubog din ng katulad na bahâ ang Luzon, partikular ang
mga bayan ng Bulacan at Pampanga, dulot ng magkasunod na Bagyong
Pedring at Pepeng. (AMP) (ed VSA)
bahag
Ang bahág ay isang uri ng katutubo at sinaunang kasuotan ng iba’t ibang
pangkating etniko sa Filipinas,lalo na sa mga katutubo sa bulubundukin
ng Cordillera. Karaniwang lalaki ang nagsusuot ng bahag, na isa ring uri
ng tapis. Ito ay isang pahabâng tela na ibinabalot sa baywang at sa pagitan
ng mga hita bilang panakip sa ari. Ang isang dulo ng tela ay nakalaylay
sa harap at ang isa naman ay sa likod na tumatakip naman sa puwit.
Kadalasang ang kababaihan naman ang humahabi sa tela at ang disenyo ng
habi ay natatangi sa kanilang pangkat. Karanwang pulá ang pangunahing
kulay ng bahag at putî at itim naman ang mga disenyo nitó.

Sa pakikipag-ugnayan ng mga katutubo sa iba pang tao, inangkop ng mga

katutubo ang makabagong uri ng pananamit at unti-unting nabawasan
ang paggamit ng bahag sa pagdaan ng panahon. Sa kasalukuyan, katulad
sa mga kilaláng pasyalan sa siyudad ng Baguio, ginagamit bilang
atraksiyon para sa mga turista ang bahag. Kinukuhanan ng retrato ang
turista habang nakasuot ng bahag o kasáma ang isang nakabahag at
kasuotang katutubo. May mga tindahan ding naglalako ng bahag sa mga
turista. Tuwing Pista ng Panagbënga , karaniwan ding makikita ang
bahag bilang kasuotan ng mga mananayaw sa mga parada at palabas.

Bukod sa mga Ifugaw, kilalá ang mga katutubong Mangyan na gumagamit

pa rin ng bahag. Naniniwala siláng ang pagsusuot nitó ay isang paraan
ng pagrespeto at pagsunod nilá sa kanilang mga ritwal. Bagaman, unti-
unting nakakalimutan ng mga kabataang Mangyan, patuloy pa rin ang mga
nakakatandang Mangyan sa pagpapanatili at pagprepreserba ng kulturang
ito. (MJ)ed VSA
báhay
Ang báhay ay bunga ng pangangailangan, kaligiran, at kasaysayan ng
Filipinas. Hinubog ito, wika ni Augusto Villalon (2001), bilang sagot na
“pangkaligiran, teknolohiko, pang-espasyo, at pangkultura sa paraan ng
pamumuhay na umiral sa bansa sa iba’t ibang panahon ng kasaysayan
nitó.” May arkitektura ito na nakaugat lagi sa kulturang Filipino ngunit
patuloy na umaangkop sa mga impluwensiyang dayuhan na nagpayaman
sa karanasang pambansa.

Nangangahulugan ito ng paglalahok ng katutubong Filipino, ng sangkap

na Asyano, at ng pagbabagong Kanluranin. Ang paglalahok ay hindi
lámang artistiko. Malaki ang papel ng kaligirang tropikal sa naging anyo
ng báhay-kúbo, báhay-na-bató, at pagdisenyo ng mga kondominyo’t
apartment ngayon. Nagkakaisa ang mga arkitekto na hamak na malaki at
gumamit ng bato’t matitigas na kahoy ang báhay-na-bató sa panahon ng
Espanyol ngunit báhay-kúbo pa rin ang pangkalahatang plano nitó bukod
sa nakinabang sa katutubong talino hinggil sa pag-angkop sa klima’t lindol
sa Filipinas. Samantala, di-maikakaila ang paggaya sa mga modelong
Amerikano ng mga unang bahay ng mariwasa sa Forbes Park at San
Lorenzo Village sa Lungsod Makati.

Sa kabilâng dako, ang báhay ng karaniwang Filipino’y patuloy na

nagsasaalang-alang sa praktikal na gamit ng sinaunang tahanan. Tulad
ng báhay-kúbo, gumagamit ito ng materyales na madalîng makuha sa
paligid: kawayan, kugon, pawid. Kailangang nakaangat ito sa lupa para
hindi lumubog sa bahà at para hindi maakyat ng peste. Sa Cordillera
noon, sinusuotan ang mga haligi ng oliang o pabilog na kahoy para hindi
maakyat ng mga dagâ ang mga nakaimbak na ani. Kahit munti ang kubo,
isang espasyo itong maluwag para sa lahat ng gawain, mula sa silungan,
tulugan, palaruan, lutuan, kainan, pagawaan ng likhang-kamay, hanggang
tanggapan ng mga panauhin. (EGN) (ed VSA)
bahay-baháyan
Isang larong pambatà ang bahay-baháyan, nilalaro ng apat hanggang
limang batà na gumaganap kunwari sa papel ng mga miyembro ng isang
mag-anak—ama, ina, mga anak, at kung minsan pati kasambahay o alagang
pusa o áso. Isinasadula nilá sa paglalaro ang iba’t ibang karaniwang
gawain sa tahanan: paglilinis ng bahay, pagluluto, sabay-sabay na pagkain,
pagtulog, at paghahandang makinig ng misa.

Ang itinayông tahanan ay tinatawag ding “bahay-baháyan.” Sa masikip

na komunidad ng lungsod, karaniwang nilalaro ito sa loob ng bahay. Isang
sulok ng bahay ang itinatakdang bahay-bahayan at nilalagyan ng “bubong”
na nakabiting kumot at “sahig” na banig. Ipinupuwesto dito ang mga
laruang silya, mesa, plato, at mga gamit pangkusina. Sa nayon at kung may
espasyo sa bakuran, nagtatayô ang mga magkakalaro ng maliit na kubo.
Depende sa malikhaing talino nilá ang anyo at laki ng bahay-bahayan.
Malimit na gamiting dingding at bubong ang ginikan, kugon, mga dahon
o palapa ng saging, palaspas, at kung mayroon, pawid. Kawayan ang mga
haligi at pampatigas ng dingding at balangkas ng bubong. Pinatuyong
putik ang sahig o kayâ ginikan na nilalatagan ng banig o kumot. May mga
pagkakataón na may totoong mga bahagi at silid ng bahay ang bahay-
bahayan.

Malinaw na ang larong ito ay isang paraan ng pag-aaral sa totoong

buhay ng mag-anak. Nasasanay ang mga musmos sa pagtanggap ng
mga responsabilidad sa tahanan at natututo ng mga hálagáhang gaya ng
pagkakaisa, pagsusunuran, pagtutulungan sa paggawa ng isang bagay, at
paggálang sa kapuwa. Naisasaloob din nilá ang halaga at ligaya ng isang
pamilyang buo at sáma-sáma. (VSA)
báhay-kúbo
Malaon nang kinikilalang “Pambansang Tahanan” ang báhay-kúbo at
sinasabing kinatawan sa katatagan ng mga Filipino dahil kaagad nakatitindig
kahit magdaan ang bagyo, lindol, at ibang kalamidad. Kinakatawan din
nitó ang pagiging malapit ng Filipino sa kalikásan. Presko ang kalooban
ng bahay dahil maraming puwang para pumasok ang hangin. Ang
pangyayaring ito ay sumasagisag diumano sa nakabukás na kalooban ng
tumatahan, sa katapatang makisáma, at sa pagkakaisa ng pamilya.

Munti at kuwadrado ang estruktura ng báhay-kúbo. Madalî itong maitayô

dahil yari sa materyales na matatagpuan sa kaligiran. Kahoy o kawayan
ang mga haligi at balangkas ng sahig, dingding, at bubong. Pawid o kugon
naman ang ginagamit na pantakip sa dingding at bubong. Mababà man
ito ay nakaangat sa lupa at kailangang akyatin gamit ang hagdan na may
tatlo hanggang limang baitang. Karaniwang ginagawang kulungan ng mga
alagang hayop ang silong.

Madalas itong maging tanda ng bayanihan, dahil malimit ilarawan na

pinagtutulungang pasanin ng magkakapitbahay at magkakanayon kapag
kailangang ilipat ng pook. Paksa rin ito ng isang popular na awiting bayan,
na naglalarawan hindi ng loob o kaanyuan ng báhay-kúbo kundi ng mga
pananim at gulay sa bakuran at “paligid-ligid” nitó. (LJS) (ed VSA)
báhay-na-bató
Ang báhay-na-bató ay malaking bahay ng mga mariwasang pamilya
noong panahon ng kolonyalismong Espanyol. Tinawag itong báhay-na-
bató dahil may dingding na pinagpatong-patong na mga bato at idinikit
ng semento ang pang-ibabâng palapag nitó. Gayunman, kahoy ang mga
haligi, sahig, at dingding ng pang-itaas na palapag at karaniwang tisà ang
bubungan. Malimit na kahoy din ang hagdan at kahoy ang mga muwebles
sa loob ng bahay.
Tinatawag din itong “bahay na kolonyal” dahil may pangkalahatang
estruktura ng bahay mariwasa sa Espanya at pinalaganap sa mga kolonya
nitó. Gayunman, iginigiit ng mga makabayang arkitekto ngayon ang
báhay-kúbo bilang pangkalahatang huwaran ng estruktura ng báhay-na-
bató gayundin ang inilakip na mga katutubo Asyanong sangkap sa paglikha
ng tinatawag naman niláng “tropikong baroko” (“tropical baroque”).
Nagdudulot ng ganap na proteksiyon ang mga dingding na bato sa pang-
ibabâng palapag ngunit hindi ito bahagi ng pangkalahatang estruktura na
nakasandig sa mga haliging kahoy at sumasaló sa kabuuang bigat ng sahig
hanggang bubong ng pang-itaas na palapad. Sa gayon, kapag inalis ang
dingding na bato, ang báhay-na-bató ay katulad sa maraming paraan ng
isang bahay-kubo na pinalaki at ginawang bato ang silong.
Ang pang-ibabâng palapag ay karaniwang bodega ng pamilya, garahe ng
karwahe at karo ng santo, kabalyaresa, kamalig ng bigas at ibang pagkain,
at silungan ng mga kutsero, hardinero, kusinera, at ibang katulong. May
tarangkahan itong matigas na at de-abaniko ang mga pinto, nasasahigan ng
batóng silyar, at may malinis at maluwang na pasilyo patungo sa malaking
hagdan, na may siko o hugis ispayral patungo sa pang-itaas na palapag.
May maliit na sala sa dulo ng hagdan, tinatawag na kaida (caida), at
pansamantalang estasyon sa bisita. Pambungad din ito sa maluwang na sala
bahay ng pamilya Gaston sa Silay, Bacolod
real na maaaring pagtipunan ng 50 o mahigit na panauhin at karaniwang
nakaugnay sa komedor na may mahabàng mesa. Ang kabuuan ng pang-
itaas na palapag ay nilalagyan ng mga naititiklop na partisyon para sa May karatig na asotea upang magpahangin at magmasid ng hardin.
mga silid, pinamalaki ang silid ng senyor at senyora, at alinsunod ang Karugtong ng komedor ang kusina at ang kongkretong batalan na may
bilang sa kapritso ng may-ari. Antigo at matigas na kahoy ang gamit sa paliguan at may bútas para sa pagtataas ng tubig mula sa balon. Para sa
buong kabahayan. Ang mga dingding ay nahihiyasan ng mga maluwang dagdag na impormasyon, basahin ang paglalarawan ni Rizal sa bahay ni
at mataas na durungawan. Kapis ang tatlo-apat na panel ng bintana. Sa Kapitan Tiago sa unang kabanata ng Noli me tangere. Bumisita din sa
ilalim ng pasamano, may bentanilya na binubuo ng kahoy o bakal na Museo ng De La Salle Dasmariñas na isang rekonstruksiyon ang itaas ng
barandilya sa labas at dalawang uri ng durungawan sa loob, isang de- baháy-na-bató, pati mga antigong muwebles at dekorasyon, sa Pampanga,
tiklop na persiyana at isang islayding na panel. Ang kabuuang disenyo ay gayundin sa mga heritage house sa Vigan, Malolos, San Miguel (Bulacan),
naglalayong magpahintulot ng pagdaloy ng liwanag at hangin sa loob. Casa Gorordo (Cebu), at Bohol. (VSA)
bahúra
Ang bahúra, mula sa Espanyol na bajura, ay umbok ng lupa o buhangin
na nakadugtong sa loob ng isang lawas ng tubig o kayâ ay naghihiwalay
sa dalawang bahagi gayong tubigan. Mahabà at makitid, binubuo ito ng
buhangin, maliliit na bato, at iba pang maliliit na uri ng lupa na madalîng
anurin ng tubig. Maaari itong lumubog o lumitaw depende sa pagtaas o
pagbabâ ng tubig-dagat o sa bahagyang paggalaw ng alon. Ang mas kilaláng
tawag nitó sa Ingles ay shoal, sandbar, o sandbank. Sa Filipino naman,
karaniwang tinatawag itong buhanginan, hapilay, o rompeolas. Malimit
namang ipantawag ito sa tangrib o coral reef ng mga hindi marunong sa
Espanyol at nag-aakala na “bahura” ang tumpok ng korales sa Espanyol.

Maaari itong makita sa dagat bilang bahagi ng baybayin na sinasadsaran

ng maliliit na bangka, sa mababaw na bahagi ng lawa, o sa gilid ng ilog.
Maaari din nitóng paghiwalayan ang tubig-alat ng dagat at ang tubig-tabang.
Bahura din ang guhit ng buhangin na madalas nakikita sa maluluwang na
daluyan ng tubig.

Isa sa mga kilalag bahura o sandbar sa Filipinas ay ang White Island sa

Camiguin. May anyo ito na parang letrang C na may makikitid na guhit ng
puting buhangin sa magkabilâng dulo. Walang laman ang bahura maliban
sa pinong-pinong buhangin. Madalas itong puntahan ng turista sa umaga
dahil natatakpan ng pagtaas ng tubig ang buong isla pagdating sa hápon.
Maaaring maabot ang maliit na isla sa pamamagitan ng bangka mula sa
Barangay Yumbing ng Mambajao, Camiguin. (CID) ed VSA
báka
Ang báka, mula sa Espanyol na vaca, ay inaalagaang malaking hayop
(Bos Taurus sa pamilyang Bovidae). Isang hayop itong unggulado (may
hoof o malaking kuko sa paa na may biyak sa gitna). Inaalagaan ito para
sa produktong gatas, karne, at balát na ginagawang katad, at para gamitin
sa mga gawaing pambukid—tagahatak ng araro at kariton. Hanggang
ngayon, may ganitong gamit pambukid ang mga báka sa rehiyong Ilocos
at Pangasinan. Tinatayang may 1.3 bilyong báka sa buong mundo. Sa
India, iginagálang ang putîng báka at pinag-uukulan ng mga seremonyang
panrelihiyon.

Sa Ingles, cattle (ká·tel) ang pormal na tawag sa báka at cow (kaw) ang
kolokyal. Ang cattle ay sinasabing mula sa matandang Pranses na catel
at may orihinal na kahulugang naikikilos na ari-arian, gaya nga ng mga
alagang hayop, at upang maiba ito sa mga di-maikikilos na ari-ariang gaya
ng lupa o bukirin. Ang cow ay mauugat sa ous ng wikang Indo-Europeo at
ipinantutukoy sa mga hayop na bovid (gaya ng báka, bison, buffalo, oxen,
atbp). Ang modernong gamit ng cattle ay tumutukoy sa inaalagaang báka o
ganado (livestock sa Ingles). Tinatawag na oxen ang lahing putî ang balát
at higit na ginagamit sa gawaing pambukid.

Tinatawag na rántso (rancho sa Espanyol o ranch sa Ingles) ang pook na

alagaan ng malaking bilang ng ganado. May mga rantso para sa malaking
produksiyon ng gatas at may rantso para sa produksiyon ng karne.
Iniaayon din ngayon ang produkto ng rantso sa inaalagaang lahi ng báka.
Dito nagsimula ang tawag na cowboy para sa mga tagapag-alaga ng báka
sa rantso. Naging “koboy” sa Filipino ang cowboy at may kolokyal nang
gamit bilang pang-uri sa tao na mahusay o mabilis makisáma sa alinmang
pangkat. Samantala, ang “rantso” ay ipinantawag din sa pangkat ng mga
bilanggo. (VSA)
bakáwan
Ang bakáwan (Rhizopora mucromata) ay isang uri ng punongkahoy na
tumutubò sa tubig alat o tabang. Karaniwan itong makikitang tumutubò
malapit sa karagatan. Natatangi ang mga ugat nitó dahil maaari itong
mabuhay sa ibabaw o ilalim ng tubig. Karaniwang lumalaki ang punòng
ito nang mula dalawa hanggang sampung metrong taas.

Ang terminong bakawan ay may isa pang kahulugan. Maaari itong tumukoy
sa pook na maraming punongkahoy na bakaw o bakawan, isang lugar na
pumapagitna sa lupa at karagatan na tinitirahan ng mga isda.

Ang punongkahoy na bakawan ay sinasabing pinagmumulan ng materyales

sa paggawa ng bangka at muwebles. Ginagamit din ito para gumawa ng
uling. Ang katas ng dahon at balát ng kahoy naman ay nagagamit na
sangkap na pangkulay. Maaari rin itong pagkunan ng pagkain tulad ng
pulut, sukà, at mantikang panluto.

Napakahalaga ng bakawan sa ating kaligiran. Nagbibigay ito ng tirahan

hindi lámang sa mga isda kundi maging sa mga ibon at iba pang ilahas
na hayop. Tumutulong din ito sa paglinis ng ating hangin at tubigan
sa pamamagitan ng matitibay na mga dahon at ugat nitó. Bukod dito,
nagbibigay ito ng proteksiyon sa mga tirahang malapit sa pampang dahil
napipigilan nitó ang paghampas ng hangin at pagragasa ng alon mula sa
karagatan lalo sa panahon ng bagyo.

Ang bakawan ay tinatawag ding bakaw, bakawang babae, bakhaw,

bako, bukaw, mangrove, at tagasa. (SAO) (ed GSZ)
baklád
Ang baklád ay isang uri ng estrukturang pangisda na inilalagay sa may
baybaying-dagat. Mistula itong maluwang na bakod na nagsisilbing
pangharang at panghúli sa mga isdang nagpapalipat-lipat sa malapit sa
pampang at sa karagatan. Maaaring pansamantala o permanente ang isang
baklad na inilalagay kung saan dumaraan ang mga isdang naglalakbay.
Tulad ng isang bakuran, itinatayô ang mga poste ng kawayan nang may
pantay-pantay na agwat. Karaniwang may pasukan ang isang baklad para
sa mga isdang nagkakawan. May matá o bútas ang lambat sa isang baklad
na hindi liliit sa 3 sentimetro.

Kalimitang hugis pana ang isang baklad. Maaaring umabot ng ilang daang
metro ang habà ng bawat isang tangkay sa gilid nitó. Ang kulungan ng
baklad na pansamantalang itinayô ay may panghatak na pukot at dalawang
dulo na nakaangkla sa baybay. Nananatili ang súpot ng pukot sa mababaw
na bahagi ng tubig at nagsisilbi itong lalagyan ng mga isdang nahuhúli.
May isang uri naman na gawa sa kawayan, lambat at alambre, o hibla ng
kawayan na ginagamit panali.

Sa Filipinas, saklaw ng pamahalaang lokal ang regulasyon at pahintulot

sa pagtatayô ng baklad sa baybaying-dagat. Pinapaupahan ang isang parte
ng baybay sa mga indibidwal o grupo na may sapat na puhunan para
magpatayô ng baklad. Subalit may mga pagkakataóng malaki ang sukat ng
baklad kayâ’t sinasakop at isinasara nitó ang malaking bahagi ng baybay.
Nagdudulot ang ganitong sitwasyon ng problemang tulad ng kawalan ng
espasyo para sa maayos na pagdaloy ng tubig at nabegasyon. Dahil dito,
kailangan ng pamahalaang lokal ang regular na pagmonitor at pagbisita sa
mga baybaying-dagat na kanilang nasasakupan. (MA) (ed VSA)
bákol
Ang bákol, o bákul sa ilang pook, ay isang uri ng basket sa Filipinas na
malaki, karaniwang may apat na sulok, may mababaw na lalim at walang
hawakan. Tulad ng iba pang basket, maaaring gawa sa linálang yantok,
kawayan, o bule ang bakol. Sisidlan ito para mga bagay na kailangang
dalhin nang maramihan, tulad ng mga prutas, gulay, isda, tinapay, bigas
at karne ng iba’t ibang hayop, lalo na kapag namimilí sa palengke o
naghahakot mula sa taniman.

Karaniwan ding ipinapatong ito ng kababaihan sa kanilang ulo at

tinatakpan ng isa pang bakol upang hindi maarawan ang nakasilid . Bukod
sa lalagyan ng mga pinamili, ginagamit din sa paglalakò ang bakol, lalo
na’t ang paninda ay hindi magkakasiya sa bilao. Madalas na kapag may
takip na ang bakol na nakasunong sa kanilang ulo ay nangangahulugan
itong naubos na ang kanilang mga inilalakong paninda. (MJ) ed VSA
bakúlaw
Ang bakúlaw o ugaw ay karaniwang ipinantatawag sa malaki at walang-
buntot na hayop sa superpamilyang Hominoidea at ipinantatapat na Ingles
na ape. May dalawang buháy na pamilya ang Hominoidea. Una, ang
Hylobatidae na may apat na genera at 16 species ng gibbon. Ikalawa, ang
Hominidae na binubuo ng orangutan, gorilya, chimpanzee, bonobo, at tao.
Malaki ang posibilidad na karaniwang tinutukoy ng bakulaw ang gorilya,
at kung sakali, orangutan, upang ibukod ang mga ito sa may-buntot at
maliit na matsíng (unggoy o tsonggo).

Ang miyembro ng superpamilya ay tinatawag na hominoid. Tradisyonal

na nakatahan ito sa kagubatan, bagaman may chimpanzee na lumalaboy
sa savanna. Maliban sa gorilya at tao, ang mga hominoid ay mabilis
umakyat ng punongkahoy at maglambi-lambitin sa mga sanga. Behetaryo
o omniboro, kumakain ang mga ito ng mga dahon, nuwes, buto at laman
ng prutas. Kumakain din ito ng karne ng ibang hayop (lalo na ang tao)
kung makatatagpo at kung madalîng tunawin. Sa kani-kanilang natural
na kaligiran, may pagkakaiba ang estrukturang sosyal ng mga hominoid.
Monogamo ang mga gibbon, mapag-isa ang mga orangutan, nananahan
sa maliit na pangkat ang mga gorilya na may isang tigulang na lalaking
pinunò, samantalang malalaki ang pangkat ng chimpanzee, at mahilig sa
iba-ibang kapartner ang mga banobo.

Sa pangkalahatan, itinuturing na matalino ang mga hominoid. May mga

pag-aaral hinggil sa kakayahang lumutas ng problema ng chimpanzee.
Nakagagamit din ang hominoid ng mga kasangkapan at mahusay
manggaya. Halos lahat ng mga pagsusuri hinggil sa kakayahang pangwika
ng hayop ay nagdudulo sa mga hominoid at “malalaking ape.” Gayunman,
halos lahat ng di-táong hominoid ay nanganganib. Bunga ito ng paglalaho
ng mga kagubatan, gayundin ng pangangaso. (VSA)
bakunáwa
Tulad ng mga kalapit na bansa ng Filipinas sa Asia, may konsepto rin ng
dambuhalang ahas o dragon ang mga sinaunang Filipino. Ito ang bakunáwa
o lahò. Inilalarawan ito bílang isang higanteng sawá na nakatirá sa dagat,
may pakpak, pulahang dila, at bungangang sinlaki ng lawa. Iniuugnay ang
bakunawa sa eklipse sapagkat may kakayahan daw itong lumamon ng
buwan.

Ayon sa mga mito, ang laho ang may sala kung bakit nag-iisa na lang ngayon
ang buwan sa langit. Pitó raw talaga ang nilikhang buwan ni Bathala upang
maging tanglaw sa mundo pagsapit ng gabi. Ngunit nilamon ng bakunawa
ang anim dahil sa labis na pagkahumaling sa liwanag ng mga ito. Upang
pigilan ang laho sa tuluyang paglulon sa natitiráng buwan, itinataboy ito
ng mga sinaunang Filipino sa pamamagitan ng paglikha ng ingay. Ito ang
dahilan kung bakit laho ang tawag ng mga sinaunang Tagalog sa eklipse.
Ngunit hindi ito tumutukoy sa simpleng paglaho o pagkawala ng buwan.
Bagkus, inilalarawan nitó ang mismong pagkain ng laho o bakunawa sa
buwan gaya ng matatagpuan sa mga talâ ni Francisco de San Antonio sa
Vocabulario Tagalo (1620): “cqinain nang Laho ang bouan,” “masaquit
ang paglamon ng Laho sa buwan,”,“inaloua nang Laho ang bouan,” at
“linamon pala nang Laho ang bouan caya nangamarillim.” Ganito rin
ang paglalarawan ng mga sinaunang Bisaya sa eklipse gamit naman ang
bakunawa. Matatagpuan halimbawa sa mga talâ ni Alonso de Mentrida
hinggil sa bokabularyo ng mga Bisaya ang “binacunauahan ang bulan.”

Dahil takót ang mga sinaunang Filipino sa tuluyang paglalaho ng liwanag,

nagsilbing tagapaghimatong ng kasamaan at ng kabutihan ang bakunawa:
kasamaan dahil panandalian nitóng pinagdidilim o binabantaang magdilim
ang paligid, at kabutihan sapagkat muling nagbabalik ang liwanag
pagkatapos ng ilang sandaling pagkawala nitó. (BVN) (ed GSZ)

guhit ni Angeli Marie Narvaez

bakyâ
Katutubong sapin sa paa ang bakyâ at yari sa kahoy ang suwelas at katad o
tela ang kaluban. Maaaring impluwensiya ito ng sapin sa paa ng mga Tsino
o ng mga Hapones. Gayunman, maaaring bunga ito ng naramdamang
likás na pangangailangan para sapnan ang paa laban sa subyang at putik.
Nagkaroon din ng masining na pag-ukit sa kahoy ng bakyâ at pagpipinta ng
disenyo sa katad o telang kaluban ng paa. May panahon na isinusuot ito ng
kababaihan kung pista at tanging okasyon. Ito ang nakasaad sa sentimental
na awit na “Ang Bakyâ Mo Neneng”:

Ang bakyâ mo Neneng, luma at kupás na

Ngunit may bakás pa ng luha mo sinta.

Sa pagdating ng makabagong tsinelas at sapatos ay naging sagisag ang

bakyâ ng pagiging probinsiyanong makaluma. Nitóng mga taóng 1960,
nagkaroon pa ito ng higit na masamâng kahulugan. Ginamit ito ng isang
direktor sa pelikula, si Pambansang Alagad ng Sining Lamberto Avellana,
upang tukuyin ang mga manonood na hindi diumano nakauunawa o
walang wastong pinag-aralan hinggil sa mahusay na pelikula. Literal
pang nakabakya noon ang mga dukhang manonood ng pelikulang Tagalog
sa lalawigan. Sinundan ito ng iba upang kutyain ang “pangkaraniwan,”
“probinsiyano,” at “mababàng uri.” At marahil, ang ganitong pangyayari
ang hindi matanggap ng isang nagsisikap gumunita sa matamis na kahapon
ng “Ang Bakyâ Mo Neneng.” (GCA) (ed VSA)
bálag
Isang estruktura ang bálag na suporta ng mga gumagapang na tanim na
baging, katulad ng ampalaya, upo, beans, ubas at iba pa. Ang balag ay
maaaring yari sa salá-saláng buho o kawayan na nakapatong sa apat na
paang tukod. Sa tulong ng balag, ang pagtatanim sa panahon ngayon
ay maaari nang sari-sari sa iisang espasyo ng taniman. Ang tawag sa
pamamaraang ito ay multiple cropping at dito ay may nakatanim sa lupa at
mayroon ding nakatanim na mga baging na may balag.

Dahil sa salá-saláng yari nitó, may mga metaporikong kahulugan ang

salitâng “balag.” Sa Waray, ang kahulugan nitó ay “magkakrus o
magkasalungat na kilos ng mga tao.” Sa Filipino, nasasalungat ang
positibong kahulugan nitá bilang suporta sa kasabihang “Balag ka sa mga
plano ko”—na ang ibig sabihin ay sagabal ka sa mga mithiin ng isang tao.
Samantala, isang higit na matandang talinghaga ang “balag ng alanganin”
para sa isang totoong kalagayan na nakabingit sa panganib. (PGD)

Patani sa balag
balagtásan
Ang balagtásan ay isang debate o labanan ng katwiran sa paraang patula.
Karaniwang tinatampukan ito ng tatlong makata: dalawang mambabalagtas
na nagtatalo sa isang paksa at isang lakandiwa na nagpapadaloy ng palitan
ng katwiran.

Isinilang ang balagtasan sa isang pulong ng Kapulungang Balagtas

noong 28 Marso 1924. Iminungkahi ni Lope K. Santos ang pagdaraos ng
makabagong duplo bílang pag-aalaala sa kaarawan ni Balagtas. Subalit
pinansing di-angkop sa pagdiriwang ang duplo kayâ bumuo sila ng bagong
anyo na tinawag nilang “balagtasan.”

Itinanghal ang kauna-unahang balagtasan sa Instituto de Mujeres noong

6 Abril 1924. Naglaban dito sina Jose Corazon de Jesus bilang Paruparo,
at Florentino T. Collantes bilang Bubuyog. Si Lope K. Santos naman ang
naging Lakandiwa. May iba pang mga makata na naglaban sa naturang
balagtasan ngunit sina de Jesus at Collantes ang naging paborito ng
madla.

Karaniwan, mga simpleng paksa ang pinagtatalunan sa balagtasan: ginto

o bakal, babae o lalaki, mataba o payat, baso at tabo, sabong o kabaret,
palayok o kawali. Ngunit nang lumaon, naging madalas pagtalunan
ang mga makabuluhang panlipunang isyu tulad ng welgista at eskirol,
manggagawa at makina, wikang Ingles o wikang Espanyol.

Pagkatapos ng unang balagtasan, marami pa ang sumunod. Naging

napakapopular ng anyong ito kung kayâ’t halos lahat ng mga kilalang
makata noon ay lumahok sa pagtatanghal nitó. Nagkaroon din ng mga
balagtasan kahit sa wikang Espanyol at Ingles. Gayundin naman sa iba’t
ibang wikang katutubo. May crissotan ang mga Kapampangan na isinunod
sa pangalan ni Juan Crisostomo Soto na kilala bílang “Crissot.” Tinawag
naman itong bukanegan ng mga Ilokano sunod sa pangalan ni Pedro
Bukaneg. Noon pang 1926 ay mayroon na ring naitalâng mga pagtatanghal
ng balagtasan sa Kabisayaan.
Emilio Mar. Antonio
Noong 1937 naman, itinaguyod ng Kompanyang Elizalde ang balagtasan
sa radyo. Maraming tinatawag na hari ng balagtasan kasunod nina de pambansang hari ng balagtasan. Patuloy ang pagtatanghal ng balagtasan
Jesus at Collantes. Ngunit si Emilio Mar. Antonio ang kinikilalang huling hanggang ngayon lalo tuwing Buwan ng Wika. (GSZ)
balak
Ang balak ay isang salitâng Sebwano at tumutukoy sa anyong tula.
Maiuugnay rin ito sa mismong kahulugan ng pagtula na isang plano o
pagbabalak tungo sa paghahabi ng mga konsepto at idea. Pinakaubod
ng balak ang tanghaga na katumbas ng talinghaga sa mga Tagalog.
Nakapalaman sa matatandang balak ang pinagsasaluhang mga karanasan
at kahulugan ng mga Sebwano.

Sa bahagi ng Leyte, Samar, at Bohol, ang balak ay isang tradisyonal

na pagtatalong patula. Si Pangulong Carlos P. Garcia ay isang batikang
mambabalak bago naging politiko. Sinasabing bahagi ng kaniyang
popularidad sa mga botante ng Bohol ang kaniyang pagiging makata.
(JDP)

retrato ni Pangulong Carlos P. Garcia

balakláot
Ang balakláot ay isang malakas na simoy na dumadaan sa Filipinas
mula sa hilagang kanluran ng kapuluan at gáling sa bahagi ng Hilagang
Pasipiko. Tinatawag din itong hanging hilaga at trade winds sa Ingles.
Karaniwang dumaraan ang hanging ito sa mga buwan ng Abril at Mayo at
nagdadalá ng pinakamainit na temperatura at pinakamadálang na pag-ulan
sa kapuluan. Karaniwan ding dalá-dalá ng hanging amíhan ang balaklaot
kapag dumaraan sa kapuluan sa mga nasabing buwan.

Ang pagdatíng ng balaklaot ay palatandaan ng pagpapalit ng panahon dahil

sa Abril kadalasang nagtatapos ang pagdaraan ng amihan na nagdadalá ng
katamtaman hanggang sa malamig na temperatura at madalang na pag-
ulan, at sa Mayo naman nagsisimula ang hanging habágat na nagdadalá
ng malakas na pag-ulan. (MJCT) ed VSA
bálang
Ang bálang o locust sa Ingles ay kulisap na kawangis ng tipaklong na
mabilis dumami at pumipinsala sa mga pananim na tulad ng palay at mais.
Isa itong grupo ng mga short-horned grasshopper mula sa pamilyang
Acrididae. Nagmula ang salitang locust sa Latin na locusta na tumutukoy
sa mga crustaceans at insekto.

Ilan sa mga species nitó ang Schistocerca gregaria (desert locust);

Locusta migratoria (migratory locust); Nomadracis septemfasciata
(red locust); Chortoicetes terminifera (Australian plague locust);
Schistocerca  americana (American desert locust); Locustana pardalina
(brown locust); Dociostaurus maroccanus (Moroccan locust); at ang
extinct na Melanoplus spretus (rocky mountain locust).

Matutukoy kung ang bálang ay lalaki o babae kapag tiningnan ang dulo
ng tiyan nitó. Ang lalaking bálang ay mayroong dulo na hugis bangka
habang ang babaeng bálang naman ay mayroong dalawang magkahiwalay
o magkadikit na hugis ngiping balbula. Ginagamit ito ng babae sa
paghuhukay ng butas na magsisilbing sisidlan ng itlog nitó.

Kapag mga nimpa (tawag sa kabataang insektong tulad ng bálang) pa

lamang, bumubuo ang mga ito ng pangkat-pangkat. Kapag tigulang na, ang
mga pangkat ang nagsasáma para maging kawan ng peste. Nakakayang
maglakbay ng tigulang na bálang kahit sa napakalalayong lugar. Mabilis
itong nakapagpaparami, nagpalipat-lipat, at naninirà ng mga bukid at
pananim.

Maraming naitalang pinsala ang dulot ng bálang. Sa Bibliya, ang mga

bálang ang ikawalo sa sampung pesteng sumalakay sa Ehipto. Patuloy na
nakararanas ng malawakang pinsala nitó ang rehiyon ng Aprika at Gitnang
Silangang Asia. Sa kabilang banda, ang mga bálang ay maaaring gawing
pagkain at itinuturing na putahe sa ilang bansa. Ginagamit din ito sa mga
pag-aaral ng mga siyentipiko na may kinalaman sa alfactory, visual, at
locomotor neurophysiology.

Sa Filipinas, tinatawag din itong bángsi, baróngoy, bingkí, dúdon, dúlon,

dúro, dúron, éliw, kamágay, langgósta, lulón, at silíw. (KLL)
balangáw
Balangáw ang sinaunang tawag sa bahaghari sa Tagalog at Ilonggo.
Pangalan din ito ng katutubong bathala na si Balangáw (na binaybay
ding Varangao sa ibang ulat) at sinaunang sagisag ng pag-asa. Sa ibang
alamat, ang balangáw ay isang tulay na naghuhugpong sa langit at sa lupa.
Nang humiling si Manik Buangsi na bumalik sa langit, lumitaw ang isang
putîng kabayo upang kaniyang sakyan at ang balangáw na nakaugpong
sa ulap ang isang dulo. Isang tagalangit si Manik Buangsi kayâ maaaring
maglandas sa balangáw patungo sa langit. Ngunit nagdaraan sa mga
pagsubok na mapanganib ang sinumang tagalupang umakyat ng balangáw.
Gayon ang dinanas ni Tuan Putli, asawang tagalupa ni Manik Buangsi,
nang magpasiya itong umangkas sa kabayo paakyat sa langit. Kayâ
ibinilin ni Manik Buangsi na huwag didilat at lilingon ang asawa hábang
naglalakbay sa balangáw. Sinikap ihulog si Tuan Putli ng malalakas na
hangin. Nakarinig siyá ng mga nakatatákot na tinig. Ngunit hindi nakatiis
si Tuan Putli nang marinig ang tinig ng ina. Dumilat siyá upang makita ang
ina at hinigop ng lakas pabagsak sa lupa.

Sang-ayon naman sa Banal na Kasulatan, ang balangáw o bahaghari ay

sagisag ng pangako ng diyos na si Yahweh na hindi niya gugunawin ang
lupa sa pamamagitan ng bahâ. Laking pasalamat ni Noe nang lumitaw ang
makulay na balangáw pagkatapos ng napakatagal na dilubyo.

Itinuturo ng agham na ang balangáw ay isang pangyayaring optiko at

meteorolohiko. Nagkakaroon ng bahaghari kapag nagdaan ang sinag ng
araw sa patak ng ulan sa atmospera ng Lupa. Tila ito balantok o arko ng
maraming kulay. Binubuo ito ng pitóng pangunahing kulay na pula, kahel,
dilaw, lungtian, bughaw, puláng lila, at lila. (VSA)
balangáy
Sinaunang malaking sasakyang-dagat ang balangáy na gamit sa
paglalakbay at kalakalan. Ito rin ang mga sasakyang-dagat na nahukay
sa Surigao noong dekada 70 at tinawag na “balanghai.” Tawag din ito sa
isang pamayanang binubuo ng 30 hanggang 100 magkakalapit na pamilya
na pinamumunuan ng isang datu. Malaki ang posibilidad na ang nabanggit
na pagtawag sa pamayanan ay batay sa pangalan ng sasakyang-dagat.

Noong panahon ng Espanyol, isinulat itong barangay at walang makatiyak

sa paraan ng bigkas. May haka ang ilang historyador na naging barangay
ang anyo ng balangay dahil hindi mabigkas nang wasto ng mga dayuhan
ang orihinal. Ngunit hindi nagbago ang bigkas (ba·ra·ngáy). Gayunman,
popular ngayon ang bigkas na (ba·ran·gáy) mula sa pa-Ingles na pagtukoy
na naging tawag sa lokal na pamahalaan sa kasalukuyan.

Nang sakupin ng mga Espanyol ang Filipinas, ang mga nayon at ili ay
tinawag na báryo mula sa Espanyol na barrio. Sa panahon ni Pangulong
Ferdinand E. Marcos, ipinahayag niya ang isang “lipunang barangay” upang
bigyang halaga ang tungkulin ng pinakamaliit na yunit ng pamahalaan sa
gawaing pambansa. Sinimulan niyang tawagin ang mga baryo na barangay
sa bisà ng dekretong nilagdaan noong 21 Setyembre 1974. (VSA)

Mula sa Aklat Adarna

balanggót
Ang balanggót ay halámang tubig na may hiblang nagagamit sa paglála ng
banig at sombrero, kayâ’t ito rin ang itinatawag sa sombrero o banig na yari
sa himaymay nitó. Tinatawag itong bangkuwang ng mga Kapampangan,
baréw ng mga Waray, hamák ng mga Bikol, ikámen ng mga Ilokano, at
pútok ng mga sinaunang Tagalog. Mayroon itong pangalang siyentipiko
na Typha latifolia. Hindi ito katutubo sa Filipinas. Nabubúhay ang halaman
sa kahit na anong uri ng klima, bagaman madalas na matagpuan ito malapit
sa lawas na tubigan. Madalas din itong tumubò sa mga binabahâng lugar.
Tumataas ito nang mula 1.5-3 metro at may lapad na isa’t kalahating
pulgada ang mga dahon.

Nakakain ang risoma ng balanggót matapos lutuin at tanggalan ng balát.

Samantala, maaari namang kainin nang luto o hilaw ang binalatang tangkay
nitó at punô ng dahon. Nakakain din ang mga patusok nitóng bulaklak.
Gayunman, hindi inirerekomenda ang pagkain nitó lalo pa kung tumubò
ito sa mga lugar na may polusyon ang tubig. Lalong hindi kinakain kapag
lubhang mapait o maanghang ang lasa ng balanggót.

Ginagamit din ng ibang kultura bilang gamot ang balanggót sa mga sakit
sa balát na dulot ng sugat, pasò, o pigsa. (ECS) ed VSA
balarilà
Inimbentong salitâ ang balarilà katumbas ng gramatica sa Espanyol at
grammar sa Ingles, o ang pag-aaral ng estruktura ng wika. Tinatalakay
nitó ang mga tuntunin ng isang wika ukol sa mga uri, pagbuo at wastong
paggamit ng mga salita, at pagsulat. Si Mamerto Paglinawan ang iniulat
na unang gumamit ng salitâng balarilà sa kaniyang aklat ng gramatika sa
wikang Tagalog. Gayunman, naging popular ito dahil ginamit sa aklat ni
Lope K. Santos at siyáng unang naging teksbuk sa pagtuturo ng Wikang
Pambansa.

Nalikha ang salitâng ito ng dáting Samahan ng mga Mananagalog

noong mga taóng 1905-1906. Mula ito sa mga salitâng badyá, na
nangangahulugang pagpapahayag, pagsasasaad o paggagad, o babalâ,
na nagpapahayag ng isang kautusan, at dilà, na nagpapahiwatig ng wika.
Isinasaad ng pinagsámang badya+dila o babala+dila ang paggamit
ng dila sa pagsasalita upang maipahayag ang nais sabihin. Nabuo ang
salitâng balarilà dahil sa panuntunang nagiging titik R ang titik D kapag
napagigitnaan ng dalawang patinig.

Malaki ang posibilidad na ang pagsusuri sa gramatika ng wikang Filipino

ni L.K. Santos ay ibinatay sa mga unang pag-aaral ng mga misyonero. Sa
ating kasaysayan, ang mga misyonero ang unang nag-aral sa estruktura
ng mga wika sa Filipinas at ilan sa mga pag-aaral na ito ay nalathala.
Halimbawa, ang Artes y reglas de la lengua tagala (1610) ni Fray Francisco
de San Jose. May iba pang misyonero na naglathala din ng artes y reglas
sa ibang mga katutubong wika ng Filipinas na nasakop ng mga Espanyol.
May puna na dahil sa pangyayaring ito ay lubhang sumusunod sa mga
tuntunin ng klasikong gramatikang Europeo ang balarila ni L.K. Santos.
May dagdag ding mga tuntunin mula sa makabagong lingguwistika ang
mga bagong aklat sanggunian sa gramatika.

Bukod sa pagpapalaganap ng imbentong salita na balarila ay nagtagumpay

din ang aklat ni L.K. Santos sa pagpapalaganap ng isang buong sistema ng
katawagan sa gramatika, gaya ng pangngálan para sa noun, pandiwà para
sa verb, pang-urì para sa adjective, pang-ábay para sa adverb, panghalíp
para sa pronoun, pantúkoy para sa article, at marami pa. (JGP) (ed VSA)
Balátik
Ang Balátik ay isa sa mga popular na konstelasyon o lawas ng mga bituin sa
buong Filipinas. Popular ito dahil madalîng mapansin sa langit kung gabing
hindi maulap. Binubuo ang Balátik ng maraming bituin at natatampukan
ng tatlong pinakamalaki na nakahilera at pantay ang mga layò sa isa’t
isa—ang tinatawag na “Tatlong Maria” o “Tres Maria” ng mga Tagalog.
Popular din ito dahil sa estratehikong lokasyon. Karaniwang makikita ang
Balátik sa lahat ng bahagi ng kapuluan sa gabi mulang Oktubre hanggang
Mayo. Sumisikat ito, tumatawid, at lumulubog sa mismong landas ng
buwan at ng araw. Higit itong nagtatagal sa gitna o tuktok ng langit kaysa
mga bituing nása hilaga at timog na pisngi ng langit.

Iniulat ni Plasencia (1589) ang Balátik at tinawag na “Osa Mayor” (Ursa

Mayor ang wastong tawag at Orion’s Belt sa modernong astronomiya).
Balatik din ito sa mga Bagobo, Bilaan, Magahat, Magindanaw, Bikol, at
Antikenyo, Bayatik sa Mandaya, Belatik sa Manobo, ngunit Balbalaya
sa Ifugaw, Binabbais sa Kankanaey, at Mabangal sa Mëranaw.

Alinsunod sa mga pag-aaral, kinuha ang pangalan ng Balátik sa pangalan ng

isang uri ng bitag sa pangangaso at mababása sa mga lumang bokabularyo.
Sa paglalarawan ni Scott (1994), ang sinaunang balátik ay katulad ng
isang pana. Isang piraso ito ng kahoy na hinuhutok ng yantok o baging at
nagsisilbing búsog; kinakasahan ng isa pang kahoy na nagsisilbing palaso
o tunod, at itinatago sa dawag ng mga baging, dahon, at damo. Isa pang
yantok o baging ang nakakabit sa bitag at nakaharang sa daanan. Umiigkas
ang palaso at tumatama sa hayop o tao na makasagi o mapatapak sa baging
na nakaharang sa daanan. Ang mga bahagi ng patibong na balátik ang
waring natatanaw ng ating mga ninuno sa kabuuan ng lawas na Balátik sa
langit. (VSA)
baléleng
Ang baléleng ay isang awitin ng pag-ibig mula sa Samal, Sulu. Mula ito sa
salitâng “leleng” na nangangahulugang “sinta.” Isa itong awiting mabagal
at malungkot tungkol sa isang lalaking namamaalam sa kaniyang iniibig
dahil aalis siyá ng Sitangcay papuntang Sibutu hábang nangangakong
magbabalik muli. Nagkaroon ng sariling bersiyon ng kanta si Max Surban
noong dekada 70 at pinanatili ang isang saknong ng orihinal na awitin:

Pila na baleleng, layu-layu

Sitangkay baleleng pasibutu
Bangkaw bunnal baleleng matuyu
Urul kaw baleleng pamalayu.

Maraming ibang bersiyon ang awit bagaman gumagamit ng iisang himig.

(KLL)

Retrato ni Red Rivera

baléte
Ang baléte (may varyant na balíte o balitì) ay isang grupo ng mga punò
sa Filipinas mula sa genus na Ficus, fig tree o banyan tree sa Ingles at
igos sa Espanyol. Nagsimula ang búhay nitó bílang isang epiphyte kapag
sumibol ang butó nitó sa mga bitak at siwang ng isang punò o sa isang
estrukturang tulad ng gusali at tulay. Marami ang tinatawag na strangler
figs, na tumitira sa simula ng búhay nila sa isang punò, pagkatapos ay
kakapitan ang buong katawan ng punò, at sa hulí ay papatayin ito. Kilala
rin ito bílang hemiepiphytes na nagsimula na parang halamang hangin,
maraming nakalawit na ugat, na kakapit paibabâ sa lupa, at sa dakong hulí
ay pupulupot sa isang punò, yayapusin ito hanggang mamatay.

Sa alamat, kasabihan, at mitolohiyang Filipino, pinaniniwalaan na

maraming engkanto ang nakatira sa balete, tulad ng kapre, babaeng
nakaputî, aswang, duwende, at tikbalang. Ito ay kadalasang ginagamit na
tema sa mga pelikulang Filipino sa klasipikasyong katatakutan o horror.

Ang ibang klase ng balete ay naglalabas ng mahinàng kalidad ng goma.

Isang halimbawa ay ang India rubber (F. elastica) na inaalagaan kahit
paano para sa goma. Ang ibang uri tulad ng tangisang-bayawak (Ficus
variegata) ay malaking punò na maaaring gamitin sa paggawa ng palito ng
posporo. May mga pananaliksik na ang isang uri ng F. elastica ay mayroong
elemento na panlaban sa mikrobyo at kontra sa pamamaga. Ayon sa mga
kuwento at alamat, ang balát ng species na F. benjamina, kasáma ang ugat
at dahon nitó, ay maaaring pakuluan sa langis at gawing pampahid sa mga
sugat at gasgas. Gamot din ito sa rayuma at sakít ng ulo. Itinatanim ang
mga punò ng balete sa mga lagusan at daanan bílang kanlungan o habong
laban sa matinding síkat ng araw. (SSC) (ed VSA)
balikbáyan
Isang likhang salitâ ang balikbáyan, mula sa pinagdugtong na “balík” at
“báyan” upang ipantawag sa mga Filipino na umuuwi pagkatapos manirahan
sa ibang bansa. Nilikha ito upang ipangalan sa programang panturismo
noong 1973 ng itinayông Ministri ng Turismo. Ang programa ay tinawag
mismong “Programang Balikbáyan” (Balikbáyan Program) at may
layuning akitin ang mga Filipino sa ibang bansa na dumalaw sa Filipinas.
Hindi lámang nais ng Ministri na pagkakitahan ang pagbabakasyon ng mga
Filipino mula sa ibang bansa. Nais din ng Ministri na ipagmalaki sa kanila
ang mga pagbabago sa ilalim ng Bagong Lipunan. May mga espesyal na
pribilehiyo sa balikbáyan, gaya ng mababàng pasahe sa eroplano, lalo’t
Philippine Air Lines ang kukunin, at palugit sa bigat ng bagahe kapag
gumamit ng tinawag na “balikbáyan box.”

Ang tagumpay ng programa ay makikita sa naging popularidad mismo ng

salitàng balikbáyan. Naging pantawag na ito sa sinumang umuwi, kahit
mula lámang sa pag-aaral sa Maynila at bumalik sa probinsiya. Sinimulan
din nitó ang uso na paggamit ng “balik-“ bílang tíla unlaping re- para
sa anumang aktibidad na nangangailangan ng pagbalik o paglingon:
“baliksulyap” “baliktanaw,” “balik-aral,” “baliktanong,” “baliksuntok,”
“balikpuna,” “balikliham,” “balikbisyo,” “balikbahay,” “baliktrabaho,” at
iba pang maaaring manatili sa mahabàng panahon. (LJS) (ed VSA)
balimbíng
Ang balimbíng (Averrhoa carambola) ay isang uri ng punongkahoy na
may bungang hugis tatsulok ang limang gilid. Ang punòng ito ay maliit
hanggang katamtaman ang taas, karaniwang hindi tataas sa 5-12 metro.
Kabílang ito sa pamilyang Oxalidaceae at kamag-anak ito ng kalamias
o kamias. Madali itong patubuin at palakihin at maaaring makita sa kahit
saang lugar sa Filipinas.

Ang prutas nitó ay karaniwang lungtian, minsa’y manilaw-nilaw kapag

hinog na at maaari nang kainin. Mataas ito sa bitamina B at C pati na rin sa
Iron. Ang mga dahon at bulaklak naman nitó ay ginagamit na halamang-
gamot.

Dahil sa anyo nitóng may ilang gilid, ang prutas ng balimbing ay

inihahalintulad sa mga baligtaring politiko at pinunòng-bayan na madalas
magpalit ng kinaaanibang partido ayon sa inaakala niláng makukuhang
pakinabang dito. Ang ganitong uri ng mga politiko ay nakagawian nang
bansagang balimbing na ang kahulugan ay “doblekara.” (SAO) (ed GSZ)
Balintawák
Ang Balintawák ay isang makasaysayang pook na ngayon ay nása
Lungsod Quezon. Dito (o sa kalapit na Pugadlawin) ginanap ang simula ng
Himagsikang Filipino laban sa kolonyalismong Espanyol. Noong 1908 at
simulan ang paggunita sa Himagsikang 1896, ipinagdiriwang ang ”Unang
Sigaw” sa Balintawak ng mga beterano ng rebolusyon. Sa katunayan, dito
itinayô ang bantayog para sa Unang Sigaw noong 1911. May ulat din na
unang inisip na pangalanang Lungsod Balintawak ang binubuong bagong
kapitolyo ng Filipinas bago ito ipinangalan kay Pangulong Manuel L.
Quezon.

Nagbago ito nang higit na sundin ang saliksik ng historyador na si Teodoro

A. Agoncillo na sa Pugadlawin at hindi sa Balintawak naganap ang pasiya
ng mga Katipunero na maghimagsik. Ang malungkot pa, tinamaan ng
ipinatayông cloverleaf ang bantayog sa Balintawak kayâ inalis ito at inilipat
sa harap ng Bulwagang Vinzons sa Unibersidad ng Pilipinas, Diliman.
Mabuti’t isang bagong bantayog ang ipinalit bagaman hindi nitó makuha
ang katampatang paggalang na iniukol sa unang bantayog.

Ang ”balintawak” ay sinasabing mula sa tao na ”tawák” o may

kapangyarihang magpaamò ng ahas. Naging pangalan din ito ng isang
popular na kasuotang pambabae noong ika-20 siglo. Isa ito sa mga munting
bayan, kasáma ang San Francisco del Monte at Novaliches, na ipinaloob
sa binuong Lungsod Quezon. May cloverleaf dito na dulong timog ng
North Expressway at krus-na-daan ng EDSA. Isa din itong himpilan ng
LRT. (PKJ)
balintong
Ang balintóng (Manis culionensis) ay kahawig ng reptil na may mala-
baluting kaliskis at walang ngipin, at matatagpuan lamang sa Palawan.
Matatagpuan ito sa mga kagubatan, damuhan, at kabukiran. Maraming
balintong ang makikitang magkakasáma sa mga lugar sa Palawan na tulad
ng Busuanga, Culion, at Calauit ngunit nanganganib na maubos dahil sa
pangangaso ng mga tao sa mga nabanggit na lugar.

Ang balintong ay madalas mag-isa at arboryal kung kayâ pinipilì nitóng

manirahan sa itaas ng punongkahoy kaysa lupa. Nabubuhay ang ganitong
species hanggang 20 taon. Kagaya ng anteater, mayroon itong pabilog
na katawan, at pahabang nguso at buntot na ginagamit sa paghawak sa
mga bagay-bagay. Ang katawan nitó ay nababalutan ng patulis at patong-
patong na mga kaliskis na matingkad ang kulay at gawa sa keratin. Ang
mga batàng balintong ay mayroong malalambot at hindi pa matingkad na
kaliskis na tumitigas at tumitingkad habang tumatagal. Ang ilong, matá,
at tiyan nitó ay hindi nababalutan ng kaliskis. May matatalim na kuko ito
sa paa at mahabàng dila na punô ng malagkit at makapit na laway. Kara-
niwang tumitimbang ito nang 1.8-2.4 kilogramo at may habà na aabot sa
176 sm.

Ang karaniwang pagkain nitó ay mga insektong tulad ng langgam at anay.

Ginagamit nitó ang matalas na pang-amoy para hanapin ang kolonya ng
mga insekto. Ginagamit nitó malalaki at matatalim na kuko upang sirain
ang bahay ng anay. Sakâ ilalabas ang dila para hulihin ang pagkain.

Kapag nakaaamoy ng panganib, pinoprotektahan ng balintong ang sarili

pati ang anak nitó sa pamamagitan ng pagrorolyo sa sarili na parang bola
habang hawak ang anak sa loob ng mga matitigas na kaliskis. Maaari rin
itong maglabas ng masamang amoy para palayuin ang ibang hayop. Ang
kilalang kalaban ng balintong ay ang mga sawa.

Ang karne ng balintong ay ginagawang putahe sa Asia, partikular sa ban-
sang Tsina. Habang ang kaliskis naman nito ay ginagamit na sangkap sa
mga medisinang tradisyonal sa Timog Silangang Asia at ginagamit na
gamot sa hika. Dahil sa patuloy na pangangaso para sa karne at kaliskis,
inilista ito sa ilalim ng kategoryang Near Threatened.
Inakala noong katulad ito ng species na Manis javanica. Nagsimulang pag-
usapan ang posibilidad ng pagiging bukod na species nitó noong 1998 at
opisyal na kinilalang bagong species, sa tulong ng pag-aaral nina Gaubert
et. al., noong 2005. Tinatawag din itong halintong, baléke, at tánggilíng.
(KLL) ed VSA
balisóng
Ang balisóng ay isang uri ng patalim na maaaring itiklop ang hawakan
upang takpan ang talim. Hindi tiyak ang pinaggalingan ng salitang
balisong ngunit sinasabing hango ang pangalan nitó mula sa mga salitang
baling sungay dahil sa ang unang materyales na ginamit sa paggawa nitó
ay sungay ng kalabaw o usa. Madalî itong ilabas sapagkat maaaring isang
kamay lamang ang gamitin. Kilala rin ito sa tawag na Batangas knife dahil
ang ganitong kutsilyo ay kadalasang sa lalawigan ng Batangas nagmumula.
Tinawag naman itong butterfly knife sa Ingles dahil nagmumukhang pakpak
ng paruparo ang mga hawakan nitó kapag ibinuka. Fan knife naman ang
isa pang tawag sa Ingles dahil parang nagbubukas ng pamaypay ang
gumagamit nitó.

Naimbento ang balisong dahil sa mga sitwasyong hindi maaaring gamitin

ang dalawang kamay ng indibidwal para mailabas ang patalim mula sa
kaluban nitó. Halimbawa ay ang manggagawang nása mataas na lugar
gaya ng punongkahoy, nakakapit sa isang bagay, at nangangalilangang
gumamit ng kutsilyo. Bukod pa rito, ginagamit na rin ang balisong bilang
isang uri ng sining at paraan ng pagbibigay ng aliw sa pamamagitan ng
pagpapakitang gilas ng paraan ng paggamit nitong tinatawag na fanning
at flipping.

Sa kabilang banda, labag sa batas ang pagkakaroon ng balisong sa mga

bansang tulad ng Netherlands, Australia, United Kingdom, Canada, New
Zealand, at Germany. Maging sa Filipinas, hindi na rin pinahihintulutang
magdala ang sinuman ng balisong sa mga siyudad maliban na lamang
kailangan sa trabahong gaya ng tagatabas ng damo, nagtitinda ng prutas,
gulay at karne, o nagtuturo ng martial arts. Kailangan ding ipakita ang
kakayahan sa paggamit nitó sa mga trabahong nabanggit upang mabigyan
ng kaukulang permiso. (KLL)
balítaw
Ang balítaw ay isang tradisyong Sebwano. Ito ay kombinasyon ng awit,
sayaw, at debate ng lalaki at babae. Isang tagisan ito ng husay sa musika at
katwiran. Ang debate ay karaniwang umiikot sa paksang pag-ibig.
Ang sayaw ay karaniwang nagsasadula ng pag-aalay ng lalaki ng bulaklak
sa napupusuang babae. Ang pagtanggap ng bulaklak ay tanda ng pagsang-
ayon ng babae sa iniaalay na pag-ibig sa kaniya.
Sinasabing nagmula pa sa sinaunang tradisyon ang balitaw, bago pa
man dumating ang Espanyol sa kapuluan. Ito ay ginaganap tuwing may
kasayahan at iba pang mga pagdiriwang. Sa pagdaraos ngayon ng balitaw,
karaniwang sinasaliwan ito ng gitara o arpa. Lalaki ang tumutugtog ng
gitara hábang idinaraos ito.
Ang balitaw ay isinusulat sa tunugang mayor at menor. Ang balitaw sa
tunugang mayor ay karaniwang nása estruktura at katangiang Europeo.
Sa tunugang menor naman, ito ay umampon ng ritmong Espanyol na
tinatawag na bolero.
Ang balitaw ay tumutukoy rin sa isang uri ng estruktura ng likhang musika
ng Tagalog. Isinusulat ito sa batayang kompás na 3/4. Ginagamit din
ito bilang indikasyon ng bilis sa mga likhang musika ng mga klasikong
kompositor. Halimbawa, ang “Arimunding-munding” nina C. Reyes at J.
Benasa, at ang “Bakya Mo Neneng” nina Levi Celerio at S. Suarez ay nása
tiyempong balitaw. Samantala, ang “Dalagang Filipina” nina J. Santos at
Jose Corazon de Jesus at “Larawan” ni Francisco Buencamino ay nása
pormang balitaw.
Narito ang isang halimbawa ng balitaw mula sa rehiyong Tagalog:
Inday, Inday sa balitaw Neneng, Neneng sa balitaw
Batang nabalian, Kahoy nakahapay,
Kahoy na sariwa, Sandok nakasuksok,
Saging na nilaga, Siyansing nabaluktot,
Kinuha sa lungga, Palayok nakataob,
‘Binabad sa suka, Sinigang na matabang,
Gamot sa sikmura. Kulang sa sampalok. (RCN) (ed GSZ)
Julian Cruz Balmaseda
(28 Enero 1885-18 September 1947)
Si Julian Cruz Balmaseda (Hul·yán Kruz Bal·ma·sé·da) ay bantog na
makata, mandudula, nobelista, dalubwika, iskolar, at kritiko. Isa siyá sa
mga tagapagtatag ng organisasyong pampanitikan na Aklatang Bayan at
ang naging ikalawang pangulo nitó. Ang kaniyang saliksik sa panulaang
Tagalog na pinamagatang Ang Tatlong Panahon ng Tulang Tagalog noong
1938 ay itinuturing na klasiko.
Isinilang siyá noong 28 Enero 1885 sa Udyong, Bataan kina Regino Cruz
Balmaseda at Simeona Francisco ng Bacoor, Cavite. Nag-aral siyá sa
isang pribadong paaralan ni Procopio Lazaro at sa Escuela de Latinidad ni
Hipolito Magsalin. Nakapagtapos siya ng sekundarya sa Cavite at kumuha
ng mga kurso sa Colegio de San Juan de Letran at Escuela de Derecho.
Nagkaroon siyá ng iba’t ibang posisyon sa gobyerno: municipal clerk sa
Bacoor noong 1902; municipal teacher sa Bacoor noong 1905; principal
teacher sa Caridad, Cavite noong 1905; clerk sa Insular Treasurer’s Office
noong 1906-1909; agent and field manager ng Bureau of Commerce
noong 1936-1938; at assistant at acting director ng Institute of National
Language mula 1938 hanggang 1947.
Isinulat niya ang una niyang dula, Ang Buhay ni Cordente o Ang Sugat ng
Puso noong 1899. Ang ilan pang dula na naisulat niya ay Sapote (1906),
Lunas at Lakas (1908), Tikbalang (1908), Ang Budhi ng Manggagawa
(1913) na ginawang Sigaw ng Katotohanan (1917), Sa Bunganga ng
Pating (1921), Ang Tala sa Kabundukan (1921), Musikang Tagpi-tagpi
(1921), Sa Pinto ng Langit (1921), Tulisang Pulpol (1921), Sangkuwaltang
Abaka (1922) na ginawang Sino Ba Kayo? (1943), Ang Bagong Kusinero
(1927), Ang Piso ni Anita (1928), Kaaway na Lihim (1930), Higanti ng
Patay (1943), Ang Palabas ni Suwan (1943), at General Gregorio del
Pilar (1944).
Naglathala din siya ng mga maikling kuwento na gaya ng “Hindi Ka Na
Alipin,” “Ang Hampas-Lupa,” “Ang Palakol na Ginto,” at “Ang Paraisong
Nawawala” at mga nobela na Ang Tahanang Walang Ilaw (1928-1929), ay kinolekta sa Ang Bayan ni Plaridel. Noong 1915, inilathala ng Taliba
ang kaniyang mga tula mula 1906 hanggang 1910 sa Pangarap Lamang.
Ang Taong Labas (1912), Sa Pinto ng Langit (1922), Ang Tala ng Bodabil
(1936-1937) na ginawang pelikula at pinamagatang Himagsikan ng Puso Noong 1926, kasama niya sina Iñigo Ed Regalado at Benigno Ramos sa
balagtasan sa Sampaguita hinggil sa “Alin Ang Mas Mahalaga: Kahapon,
(1938). Isinalin din niya ang mga nobela ni Leo Tolstoy at Maximo Kalaw,
gayundin ang mga sanaysay ni Jose Rizal. Ngayon, o Bukas”. Pinilì siyá ng mga mambabasa bilang pinakamagalíng
sa tatlong mambabalagtas. Dalawa sa kaniyang kilaláng tula ay ang “Ang
Inilathala niya ang kaniyang unang tula Ang Kinabataan noong 1906 sa Punong Kahoy” at ang masisteng “Kung Mamili ang Dalaga.” Namay
Muling Pagsilang. Noong 1913, ang kaniyang 14 na tulang patriyotiko siyá noong 18 September 1947. (KLL)
Jesus Balmori
(10 Enero 1887-23 Mayo 1948)
Itinuturing na isa sa pangunahing makata ng Filipinas sa wikang Espanyol,
halos buong búhay ni Jesus Balmori (He·sús Bal·mó·ri) ay nagugol sa
pagsusulat. Kilala din siyá sa alyas na “Batikuling” na ginamit sa pagsulat
ng kolum na “Vida Manileña” sa La Vanguardia na nagtatanghal sa buhay
Filipino sa nakatatawang paraan bago magkadigma. Tugatog ng tagumpay
niya bilang makata ang pagwawagi ng kaniyang koleksiyong Mi Casa
de Nipa ng unang gantimpala sa timpalak pampanitikan ng Komonwelt
noong 1938.

Isinilang si Balmori noong 10 Enero 1887 sa Ermita, Maynila at nag-

aral sa Colegio de San Juan de Letran at sa Unibersidad ng Santo Tomas.
Sa paaralan pa lámang ay umani na ng papuri ang kaniyang talinong
pampanitikan. Napangasawa niya si Dolores Rodriguez. Noong 1904, sa
gulang na 17 taón, inilathala niya ang kaniyang unang aklat ng tula, ang
Rimas Malayas. Sa isang timpalak sa pagdiriwang ng Araw ni Rizal, ang
kaniyang tatlong lahok na may magkakaibang sagisag ay nagwagi ng una,
ikalawa, at ikatlong gantimpala. Noong 1908, ang kaniyang tulang “Gloria”
ay nagtamo ng unang gantimpala sa timpalak ng El Renacimiento.

Sumulat din siyá ng mga nobela, ang Bancarrota de Almas, Se Deshojo la

Flor, at Pajaros de Fuego. Natapos ang ikatlong nabanggit sa panahon ng
pananakop na Hapones. Sa panahon ding ito itinanghal ang ilang dula niya
sa Espanyol.

Ipinadalá siyá sa ibang bansa bilang embahador ng pagkakaibigan at

nakarating siyá sa Espanya, Mexico, Timog Amerika, at Japan. Nása
Mexico siyá nang magkasakít at bahagyang naging paralisado. Namatay
siyá noong 23 Mayo 1948 sa kanser sa lalamunan. Sinasabing namatay
siyá ilang sandalî pagkatapos idikta ang kaniyang tulang “A Cristo” sa
kaniyang asawa. Tula pa rin ang nilalamán ng kaniyang hulíng hininga.
(PKJ) (ed VSA)
balsá
Ang balsá ay isang transportasyong pantubig at karaniwang nililikha sa
pamamagitan ng pagkakabit-kabit ng materyales na lumulutang, tulad
ng troso o kawayan, selyadong bariles, o dram. Itinuturing ito bilang
pinakasimpleng disenyo ng bangka at karaniwang ginagamit ng mga táong
naninirahan malapit sa mga ilog at baybayin noong unang panahon.

Ang balsa ay pinakikilos sa pamamagitan ng tikín—isang mahabàng

kawayan o piraso ng tuwid at magaang kahoy na itinutukod sa pusod ng
ilog at dinidiinan ng mayhawak upang kumilos ang balsa patungo sa isang
direksiyon.

Sa Matabungkay, isang nayon sa bayan ng Lian, Batangas na malapit sa

baybayin, ginagamit ng mga mangingisda ang balsang gawa sa kawayan
upang makarating sa kanilang mga bangka na nakatali sa may look, at
makabalik sa pampang dahil sa mababaw nitóng tubig. Tuwing Mayo,
ipinagdiriwang nila ang Pista ng Balsa bilang pagkilála sa balsa na
naging mahalagang bahagi ng lokal na industriya ng pangingisda at upang
makapanghikayat ng mga turista. Nagtatapos ang pagdiriwang sa karera
ng mga balsa at sa pagandahan ng mga palamuti nitó.

Sa Cagayan de Oro at Davao, popular naman ang paggamit ng mga

modernong balsa na gawa sa mga elastikong materyales bilang libangan
na mas kilalá sa tawag na whitewater rafting. Ginagamit ang mga ito sa
paglalayag sa ilog na may magkakaibang antas ng alon. (MJCT) ed VSA
bálse
Ang bálse, tinatawag ding bals, vals o waltz, ay isang masiglang sayaw
pangbulwagan at urong-sulong ang galaw ng magkaparehang magkalapit sa
isa’t isa. Pangalan din ito ng musikang ginagamit sa sayaw at nása kompás
itong ¾. Nagsimula ang sayaw na balse sa landler ng mga Austriyano
noong mga 1800. Sinasabing ginulat nitó ang mga konserbatibong tao
noon dahil sa bilis ng pagkakasayaw at sa pormang halos magkayakap ang
magkapareha. Maraming bersiyon ang nabuo mula sa balse paglipas ng
ilang siglo. Isa na rito ang Viennese waltz na pinauso ng mga kompositor
ng mga Strauss. Nariyan din ang bersiyong Boston, na kilalá sa padausdos
nitóng mga hakbang, at ang Creole waltz ng Timog Amerika, na sinasayaw
na may pagpadyak at pagpapatunog ng takong.

Ipinakilála ang sayaw na ito ng mga Espanyol sa Filipinas at naging

tanyag ang Marikina sa sayaw na ito. Ang balse marikina ay isinasayaw
pagkatapos ng lutrína, na isang relihiyosong prusisyon, at sinasabayan ng
musikong bumbong. (MJCT) ed VSA
Clare R. Baltazar
(1 Nobyembre 1927—)
Pambansang Alagad ng Agham, si Clare R. Baltazar (Kleyr Ar Bal·ta·zár)
ang tinaguriang “Ina ng Pag-aaral ng Entomolohiya sa Filipinas” at ang
kaunaunahang Filipina na nagpakadalubhasa sa nasabing larangan. Sinulat
niya ang librong Philippine Insects, ang unang komprehensibong pag-aaral
sa mga katangian, búhay, at gawi ng mga lokal na insekto sa Filipinas.
Dahil sa kaniyang natatanging kontribusyon sa pagpapaunlad ng pag-aaral
ng entomolohiya sa Filipinas, iginawad sa kaniya Pambansang Alagad ng
Agham (National Scientist) noong taóng 2001.

Ang Hymenoptera ang isa sa pinakamalaking order ng mga insekto.

Mahigit nang 130,000 na species ang natuklasan sa buong mundo at
marami pa ang hindi kilála. Kabílang sa order na ito ang mga insektong
putakti, bubuyog, langgam, at ilang uri ng langaw. Dahil isang tropikal
na bansa ang Filipinas, napakaraming katutubong insekto na dito lámang
matatagpuan. Si Dr. Baltazar ang nakatuklas ng walong genera at isang sub-
genus ng Hymenoptera. Nagawa rin niyang kilalanin ang 108 na bagong
species ng insektong putakti na makikita lámang sa Filipinas. Siyá ang
unang Filipinang nagtangka at matagumpay na nag-ayos ng taksonomiya
ng mga insektong katutubo sa Filipinas.

Naglathala siyá ng talaan at bibliyograpiya ng mga insekto sa Filipinas, A

Catalogue of Philippine Hymenoptera (1759-1963). Ang pag-aaral na ito
ay lumabas sa monograp na Pacific Insects noong 1966. Sinulat rin niya
ang tatlo pang mahahalagang pag-aaral: ang New Generic Synonyms in
Parasitic Hymenoptera (1961) na inilathala Philippine Journal Science,
ang The Genera of Parasitic Hymenoptera (1962), at ang A New Genus
and Nine New Species of Philippine Braconidae (Hymenoptera) (1963). Sa
pamamagitan ng mga pananaliksik ni Baltazar, nagkaroon ng pagkakataon
ang iba pang mga dalubhasa na maintindihan ang iba’t ibang bagong
uri ng insekto sa Filipinas. Naging susi ito sa pag-intindi kung ano ang
epektibong paraan ng pagkontrol sa insekto. Napaunlad rin ni Baltazar ang
siyensiya at metodolohiya ng pag-aaral ng entomolohiya sa Filipinas.

Isinilang si Baltazar noong 1 Nobyembre 1927. Nagtapos siyá ng Batsilyer

sa Siyensiya ng Entomolohiya sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1947. mag-aral sa Estados Unidos ay nagbalik si Baltazar sa Filipinas upang
Nakapagtapos siyá ng master sa Siyensiya (Economic Entomology) at magturo ng sistematikong entomolohiya sa UP at ipagpatuloy ang
doktorado (Systematic Entomology) sa University of Wisconsin. Matapos pananaliksik sa mga katutubong insekto ng Filipinas. (SMP) (ed VSA)
Francisco “Balagtas” Baltazar
(2 Abril 1788-20 Pebrero 1862)
Itinuturing si Francsico “Balagtas” Baltazar (Fran·sís·ko Ba·lag·tás
Bal·ta·zár) na “Prinsipe ng Makatang Tagalog” dahil sa kaniyang obra
maestra na Florante at Laura. Itinuturing din siyáng pasimuno ng mga
pagbabago sa panitikan sa loob ng pananakop ng mga Espanyol.

Hinangaan nina Rizal at Bonifacio ang halimbawa ni Balagtas ng mahusay

at makinis na pagtula sa Florante at Laura. Hinangaan din nila at ng iba
pang mga makata sa ika-20 siglo ang mga mapanghimagsik na ideang
pampolitika at panlipunan ni Balagtas. Ngunit marami pang ibang nasulat si
Balagtas na awit at komedya. Nakalulungkot na nasunog ang mga ito nang
masunog ang kaniyang bahay sa Bataan. Isang natira ang saynete na La
india elegante y el negrito amante, na tumatalakay sa komikong paraan sa
pagkakapantay ng tao anuman ang lahi. Natagpuan naman kamakailan ang
manuskrito ng komedyang Orosman at Zafira na nagpapatunay sa husay
niya bilang mandudula at sa kaniyang mataas na paninging pampolitika.

Ipinanganak siyá noong 2 Abril 1788 sa Panginay, Bigaa (ngayo’y

Balagtas), Bulacan sa mag-asawang Juan Balagtas at Juana Cruz. Noong
batà pa siyá, ipinadalá siyá ng kaniyang ina sa isang malayong kamag-anak
sa Tundo, Maynila, na siyáng nagpaaral sa kaniya kapalit ng paninilbihan
sa bahay. Nag-aral siyá sa Colegio de San Jose at sa Colegio de San Juan
de Letran. Ayon sa ulat, nakalista siyáng estudyante sa Colegio de San Jose
ngunit sa pangalang “Francisco Baltazar”. Ito rin ang pangalan niya sa
dokumento ng kasal kay Juana Tiambeng noong 22 Hulyo 1842. Walang
tiyak na paliwanag sa pagbabago ng kaniyang apelyido.

Noong 1835, umibig siyá kay Maria Asuncion Rivera, anak ng mayamang
angkan sa Pandacan. Si Rivera ang pinag-alayan ni Balagtas ng tulang
“Kay Celia,” ang pambungad na tula ng Florante at Laura. Gayunman,
hindi sila nagkatuluyan ng dalaga. Sa Pandacan, nakulong siyá sa isang di-
malinaw na dahilan. Lumaya siyá noong 1838, taón na sinasabing unang
inilathala ang Florante at Laura. Lumipat si Baltazar sa Udyong (ngayo’y
Orion), Bataan, at doon pinakasalan si Juana Tiambeng, anak ng isang sa Balanga, Bataan, at nang sumunod, sa Tundo, Maynila. Hábang nása
mayamang pamilya. Nagkaroon sila ng 11 supling. Muli na naman siyáng Tundo, mula 1857 hanggang 1860, nagsulat siyá ng maraming komedya
nakulong noong 1856 kaugnay ng reklamo ng isang katulong na diumano’y para sa Teatro de Tundo. Nang makalaya, bumalik siyá sa Udyong at dito
ginupitan niya ng buhok sa di-malamang dahilan. Naghirap ang pamilya ni niya naisulat ang marami pang tula at komedya hanggang sa mamatay siyá
Balagtas dahil sa kasong ito. Pinagdusahan niya ang kaniyang sentensiya noong 20 Pebrero 1862. (GSZ)
Baltog
Si Baltóg ang isa sa mga tauhan sa akdang Ibalon, isang tulang pasalaysay
na may bersiyong nakasulat sa wikang Espanyol ngunit ipinalalagay na
hango sa isang sinaunang alamat ng Bikol.. Bahagi ito ng mga dokumentong
iniwan ni Padre Jose Castaño at ayon sa tula ay isinalaysay ni Cadugnung.
May palagay na ang Ibalon (may sumusulat ding “Ibalong”) ay sinaunang
tawag sa Bikol.

Si Baltog, na mula sa lupain ng Botavera, ang unang lalaking nakarating

sa mayaman ngunit masukal na lupain ng Ibalon. Siyá ang unang nag-
araro ng lupa at nagtanim. Isang gabi, sinugod ng isang dambuhalang
baboy-ramo na may pangalang Tandáyag at galing sa bundok ng Lingyon
ang lupain ni Baltog. Dahil sa angking katapangan at lakas, hinanap ni
Baltog ang baboy-ramo na sumira sa kanyang mga pananim. Natalo niya
ang Tandayag at isinabit ang dalawang panga ng hayop sa punò ng talisay
sa harap ng kanyang bahay sa Tondol. Nakita ng mga mangangaso mula
sa Asog at Panicuason ang sagisag na ito ng katapangan ni Baltog at
kinilála siyáng pinunò ng Ibalon. Napamunuan niya ang bayan nang may
kataranugan at kaayusan.

Naging magulo ang Ibalon nang nagdalá ng lagim at pinsala ang mga
pating na may pakpak, lumilipad na kalabaw, at higanteng buwaya. Dahil
sa katandaan, hindi na káyang ipagtanggol ni Baltog ang Ibalon. Sinagip ni
Handiong, isang kabataang mandirigma, ang pamayanan. Dahil sa naging
tagumpay sa paglipol sa mga dambuhalang sumalakay sa Ibalon, hinikayat
ni Baltog si Handiong na bumuo ng isang pangkat na maaaring magtanggol
sa kanilang bayan. Sa puntong ito, si Handyong na ang humaliling bayani
ng alamat. (CID) ed VSA
balud
Ang bálud o imperial pigeon ay isang uri ng ilahas na kalapati mula sa
family na Columbidae at genus na Ducula. Mayroon itong nagsasalungatang
kulay sa ulo, batok, at tiyan hábang mas maitim ang mga pakpak at
likuran. Mayroong kulay putî na may itim na pakpak at buntot; mayroon
ding nag-aagaw ang kulay abo at rosas o abo at bughaw na mayroong
berde; mayroong bughaw o kayumanggi ang likod at pakpak. Ang ilan
ay may marka sa paligid ng mga matá. Ang karaniwang laki nitó ay nása
205-245 mm ang pakpak, 121-174 mm ang buntot, 17-25 mm ang tuka,
at 26-34 mm ang tarsus. Naninirahan ang mga ito sa mga punongkahoy at
kumakain ng prutas.

Ang mga balud na endemiko sa Filipinas ay ang ducula poliocephala (pink-

bellied imperial pigeon), ducula mindorensis (Mindoro imperial pigeon),
at ducula carola (spotted imperial pigeon); ang ilan pang uri ng balud na
matatagpuan sa bansa ay ang ducula aenea (green imperial pigeon), ducula
pickeringii (gray imperial pigeon), at ducula bicolor (nutmeg imperial
pigeon). Matatagpuan ang mga ito sa kagubatan ng Hilaga at Gitnang
Luzon, Balabac, Calamianes, Dumeran, Palawan, Mindoro, Panay, Cebu,
Dinagat, Leyte, Masbate, Negros, Samar, Sibuyan, Basilan, Sulu, at Tawi-
tawi. (KLL)
balút, pénoy
Isang bantog na pagkaing Filipino ang balút, nilagàng itlog ng itik at
pinaniniwalaang pampalakas ng katawan at pampasigla sa pakikipagtalik.
Ginagamit itong pulutan sa inuman at katerno ng sitsaron. Kamakailan,
nauso ang binalatán at ipinritong balút.

Ngunit hindi ito basta nilagàng itlog ng itik. Sa bayan ng Pateros, na bantog
sa industriya ng balút, maingat na pinipilì ang mga itlog ng itik na kinukulob
sa isang pook halimhiman sa loob ng 17-19 araw para magkaroon ng kitî o
sisiw. Ngunit hindi hinahayaang mapisâ ang itlog. Pagkatapos ng naturang
paghalimhim, kinukuha ang itlog na may sisiw, hinuhugasan, at inilalaga.
May mahilig sa balút sa putî, itlog na kinulob sa loob ng 16-17 lámang
kayâ maliit pa ang sisiw. Karaniwang bahagyang binubuksan ang balát
ng isang dulo ng itlog, binubudburan ng asin, at hinihigop ang sabaw at
lamán.

Ang pénoy ay nilagàng itlog ng itik na nabilíg o hindi nagkasisiw. Sa

halip, nagkaroon lámang ito ng malaking masa na putî at dilaw sa loob.
Kung tutuusin, para itong karaniwang nilagàng itlog ng manok. Naiiba
ang penoy dahil walang tiyak na hugis ang putî at dilaw bukod sa malimit
na magkahalò. May uri itong masabáw at may uring tuyô. Penoy ang
pinipilì ng mga tao na hindi káyang kumain ng itlog na may sisiw. (YA)
(ed VSA)
balyéna
Ang balyéna ay isang malaking uri ng mammal na matatagpuan sa dagat
at nabibilang sa grupo ng Cetacea. Kabilang sa grupo ng balyena ang
lumba-lumba at porpoys. Magkakasámang naninirahan sa lahat ng parte
ng karagatan. Ang populasyon ay tinatayang lumalago ng 3-13 porsiyento
bawat taon.

May dalawang klase ng balyena ayon sa paraan ng pagkain. Ang baleen

o Mysticetes ay isang pulutong kung kumain at sinasalà ang pagkain sa
pamamagitan ng mala-buhok na bahagi ng bibig na kung tawagin ay
baleen. Ang balyenang may ngipin o Odontecetes ay kumakain ng mga
hayop na tulad ng pusit, isda, at iba pang mammal sa tubig. Nahahanap
nitó ang pagkain sa pamamagitan ng paniniktik tulad ng ginagawa ng
tao. Maaaring hulíhin ang pagkain sa pamamagitan ng ngipin o kayâ ay
pagsipsip sa pagkain at paglulon nang buo. Ang mga balyena ay kilaláng
napakabigat na hayop na maaaring umabot ng higit pa sa 30 metro ang habà
at 200 tonelada ang bigat, tulad ng blue whale o Balaenopterus musculus.

Bawat taon, libo-libong balyéna ang naiuulat sa buong mundo na

sumasadsad o nababahura. Ang ilan ay namamatay sa dagat samantalang
ang iba ay napapadpad sa pampang o nasisilò sa mababaw na tubig. Kapag
hindi nasaklolohan, ito ay mamatay sa loob ng isa o dalawang araw. Ang
dahilan ng pagsadsad ay pagkakaroon o kakulangan ng pagkain, paninila,
sugat, sakit, polusyon, pangingisda na gamit ay paputok, lindol sa ilalim
ng dagat, at iba pa. Sa Filipinas, karaniwang naaaksidente ang mga balyena
tuwing panahon ng amihan mula Nobyembre hanggang Marso kung kailan
malakas ang hangin na nagdudulot ng malalakas na alon. (MA) ed VSA
Banáag at Síkat
Isang mahalagang nobela sa panitikan ng Filipinas ang Banáag at Síkat ni
Lope K. Santos at nalathala noong 1906. Kinikilála itong unang katha sa
Filipinas na tumalakay sa problemang Sosyalista kayâ itinuring ng isang
kritiko na “Bibliya ng mga manggagawang Filipino.”

Sa salaysay, kinatawan ng magkaibigang Delfin at Felipe ang kambal na

direksiyon ng kilusang obrero. Si Delfin na isang mahirap na estudyante
at peryodista ay naniniwala sa mapayapa’t nagkakaisang pagkilos ng mga
manggagawa. Si Felipe na anak ng asendero ay isang anarkista. Umibig
si Delfin kay Meni na anak ng mayamang negosyanteng si Don Ramon.
Naglayas si Felipe at umibig kay Tentay na isang maralita. Natuklasan
ni Don Ramon ang relasyon nina Delfin at Meni at pinalayas ang anak.
Pagkatapos, naglibot sa ibang bansa si Don Ramon at doon pinaslang ng
katulong. Si Ruperto, na nawawalang kapatid ni Tentay, ang nag-uwi sa
bangkay ni Don Ramon at siyáng nagsalaysay sa kalupitan nito sa katulong.
Nagwakas ang nobela sa bagong pag-asa ng dalawang pares ng magsing-
ibig ukol sa ikagiginhawa ng sambayanang maralita.

May mga puna hinggil sa mahahabàng pagtatálo ng mga tauhan sa

mga isyung panlipunan. Ngunit sa ganitong paraan naisiwalat ni L.K.
Santos ang kaniyang naiibang kaisipan sa isang panahong hindi pa
lubusang nabubuo ang unyonismo at may paghihigpit ang mananakop na
Amerikano. Itinuturing na isang malakas na kawil ang Banaag at Sikat sa
sinimulang tradisyon ng makalipunang katha nina Balagtas at Rizal. Si
L.K. Santos ay lumitaw ding isang prominenteng lider obrero, nagsulat ng
mga tula, kabilang ang tulang pasalaysay na Ang Pangginggera, at naging
pangunahing tagapagtaguyod ng Wikang Pambansa. (VSA)
banabá
Ang banabá ay isang punongkahoy, kabílang sa pamilyang Lythraceae,
at may botanikong pangalan na Lagerstroemia speciosa. Ito ay may
katamtamang taas na 5 hanggang 10 metro ngunit minsan ay tumataas
hanggang 20 metro. Ang kulay ng dahon nitó ay berde ngunit nagiging
kulay dalandan kapag mataas ito sa corsolic acid, isang sangkap na mainam
para sa may sakít na diyabetis.

Ang iba’t ibang parte nitó ay may kani-kaniyang gamit bilang alternatibong
gamot. Ang ugat nitó ay ginagamit para sa mga karamdaman sa tiyan at
ang mga dahon naman nitó ay ginagamit sa diyabetis at bilang diyuretiko
o kayâ ay pampurga. Mahusay na tabla ang punò ng banaba.

Simple lang ang paggawa ng tsaa na maaaring inumin bilang gamot sa

diyabetis at pampapayat. Kumuha ng mga dahon ng banaba at ibilad
hanggang matuyo sa loob ng dalawang linggo. Durugin ang mga dahong
tuyo at ilaga sa loob ng tatlumpung minuto. Kailangan ang isang tasang
durog na dahon katumbas ng isang tasang tsaa. Salain ang nilaga para
maalis ang mga durog na dahon. Inumin ang tsaa.

Makikita itong tumutubò sa maraming bahagi ng Filipinas, lalo na sa

Batanes, Hilagang Luzon, at Palawan. (SAO) (ed GSZ)
bának
Ang bának o talílong ay isdang nabibilang sa pamilyang Mugilidae. Ito
ay makikita sa mainit at malamig na bahagi ng karagatan sa buong mundo.
Kalimitan ay nása baybayin at tubig-alat. May mangilan-ngilan ding
matatagpuan sa tubig tabáng tulad ng Liza abu. Ang banak ay importante
sa ekolohiya at ekonomiya ng bansa.

Ang katawang ng banak ay may apat na tinik at ang malambot na palikpik

sa likod ay magkakahiwalay. Ang linya sa gilid ng katawan ay bahagyang
nakikita. Ang bibig ay katamtaman ang laki. Walang ngipin o maliliit ang
ngipin. Ang hasang ay mahabà. May 24 hanggang 26 na bertebra. Ang
mga banak ay lumalangoy na magkakasáma at kumakain ng alga, diatoms,
at patay na organismo.

Maraming uri ng banak pero ang pinakakilalá ay ang Mugil cephalus

Linnaeus. Ito ay matatagpuan sa malawak na bahagi ng tropiko at sub-
tropikong rehiyon, sa pagitan ng latitud 42o hilaga at 42 o timog. Ang
pinakamalaking naitalâ ay 100 sentimetro at ang pinakamatanda naman
ay 16 na taóng gulang. Madalas na naglalagi sa ibabaw ng buhangin at
putik sa lalim na 0 hanggang 10 metro. Ang babaeng banak ay maaari
nang mangitlog pagkalipas ng 3 hanggang 4 na taón. Ang pangingitlog ay
nangyayari sa dagat ngunit ang takdang panahon ay hindi pare-pareho at
depende sa lokasyon. Ang bilang ng itlog ay 0.8 hanggang 2.6 milyon.

Ang banak ay malawakang inaalagaan sa Mediteraneo, Timog-Silangang

Asia, Taiwan, Japan, at Hawaii. Sa Filipinas, ang banak (kasáma ng bangus)
ay sinimulang alagaan sa palaisdaan noong 1953. Para sa proteksiyon at
konserbasyon nitó, pinalabas ng pamahalaan ang Fisheries Administrative
Order 139 noong 1982 na nagbabawal sa loob ng limang taón ang manghuli,
bumili, magbenta, mag-alok para sa pagbebenta, pagtataglay at paglilipat
ng banak o lodong sa lahat ng tubig sa loob ng bansa. (MA)
Banaue
Isang munting munisipalidad ang Banaue (Ba·ná·we) sa probinsiya ng
Ifugao at bantog dahil sa payyo na kasáma sa UNESCO World Heritage
Sites. May lawak na 191.20 kilometro kuwadrado, ang Banaue ay may
18 na barangay at may densidad ng populasyon na 110 bawat kilometro
kuwadrado. Pook ito ng pangkating Ifugáw na may ipinagmamalaking
tradisyon sa paghabi ng tela, paglála ng basket, at paglilok. Ang mga
produkto ng nabanggit na tradisyonal na sining ay isang mahalagang
industriya ngayon at bahagi ng mga pang-akit sa mga turista. Mabibili ito sa
mga tindahan sa palengke at paligid ng poblasyon ng Banaue. Nakatanghal
din ang mga ito sa Tam-an, isang itinatag na huwarang nayong Ifugaw.

Bukod sa mga payyo, ipinagmamalaki din ng Banaue ang swimming pool

ng Guihob at talón sa Tappiya. Ang Guihob ay mga apat na kilometro
mulang poblasyon. Kailangang lumukso-lukso sa malalaking tipak ng bato
bago marating ang malinaw, malamig, at natural na paliguan. Ang Tappiya
ay 30 minutong lakbayin mulang nayon ng Batad. May bumubulwak itong
talon at isang malaking natural na paliguan sa ibabâ.

Ang bantog na Banaue Rice Terraces ay ang payyo katabi ng poblasyon.

Ito ang nakapahiyas sa mga poster at postkard na panturista. Gayunman,
isa pang maganda at higit na naaalagaang payyo ay matatagpuan sa nayon
ng Batad. May 12 kilometro ito mulang poblasyon at ipinagmamalaki ang
bukiring tila ampiteatro ang pagkakaukit sa mga bundok. (PGD)
Banco Español-Filipino
Ang Banco Español-Filipino (Báng·ko Es·pan·yól-Fi·li·pí·no) na itinatag
noong 1 Agosto 1851 ang kauna-unahang bángkong itinatag sa Maynila at
sa buong Timog-Silangang Asia. Una itong tinawag na El Banco Español
de Filipinas de Isabel II. Mula ang pangalan sa ina ng hari ng Espanya
noon na si Haring Alfonso XIII. Ito ay naitatag 23 taón pagkaraang ideklara
ni Haring Ferdinand VII ang pagtatatag ng isang pampublikong bangko sa
Filipinas.

Ang pangunahing gawain ng mga bangko sa bansa noon ay limitado lámang

sa mga gawaing pampubliko o obras pias. Subalit sa paglago ng kalakalan
sa bansa, nagkaroon ng malaking pangangailangan sa pera at pagpapautang.
Layunin ni Haring Ferdinand VII na pataasin ang komersiyo at kalakalan
sa bansa sa pamamagitan ng bangkong ito. Pormal na nag-umpisa ng
operasyon ang bangko noong 1852 at ito lámang ang may ekslusibong
pribilehiyo na makapaglabas ng perang papel noong 17 Oktubre 1854.
Ang tawag sa unang inilabas ng perang papel ng bangko ay pesos fuertes o
malakas na piso. Ito ay may denominasyong mula 10 hanggang 200 piso.
Maaari itong ipalit sa Mehikanong sensilyong ginto at pilak.

Ang unang opisina ng bangko ay nása Casa de la Aduana Real na tinawag

ding Intendencia sa loob ng Intramuros. Ito ay pinamahalaan ng dalawang
halal na tagapamahalang direktor na nagpapalitan kada taón. Ito ang
unang bangkong nagpautang sa pamahalaan para sa pagpapatayô ng isang Mula sa Philippine Picture Post Cards 1900-1920 (1994)
pampublikong pamilihan.

Pinaikli ang pangalan ng bangko noong 3 Setyembre 1869 at tinawag itong

El Banco Español de Filipinas pagkaraang mapatalsik sa kaniyang trono
si Reyna Isabel II noong 1868. Subalit noong 1 Enero 1912, pinalitan ito ng
pangalan upang mawala ang anumang koneksiyon ng bangko sa Espanya.
Tinawag na itong Banco de las Islas Filipinas o Bank of the Philippine
Islands. Ang unang sangay nitó ay binuksan sa Lungsod Iloilo.

Sa kasalukuyan, ito ang bangkong may pinakamaraming parangal na

natanggap. Noong 2005, 2006, at 2008, ginawaran ito ng The Banker
bilang pinakamahusay na bangko sa Filipinas. (AMP) (ed VSA)
bánda
Ang salitâng bánda ay maaaring tumukoy sa iba’t ibang grupong
pangmusika na tumutugtog ng instrumento mula sa panahon ng Espanyol
hanggang sa kasalukuyan. Sinauna man o bago, ang banda ay bunga ng
impluwensiyang kanluranin sa mga Filipino.
Ang mga unang grupo ng banda ng musiko ay binuo ayon sa estruktura ng
bandang panghukbo ng Espanya. Naging mahalagang bahagi ito ng mga
gawain ng pamahalaang militar para sa mga opisyal na pagtitipon, at ng
maimpluwensiyang simbahan para sa mga prusisyon. Paglipas ng panahon
ng Espanyol ay itinatag ng mga Amerikano ang Philippine Constabulary
Band noong 15 Oktubre 1902 sa pangunguna ni Koronel Walter H. Loving.
Ang mga miyembro ng PC Band ay nagmula sa mga nagkawatak-watak
na grupo noong panahon ng labanang Filipino-Espanyol at Filipino-
Amerikano.
Sa St. Louis Exposition noong 1904, nakamit ng grupo ang ikalawang
puwesto sa paligsahan sa pagtugtog. Nakipagtagisan sila sa pinakamagaga-
ling na banda mula sa iba’t ibang panig ng daigdig. Ang grupo rin ang
tumugtog sa paglulunsad sa pagiging Pangulo ni William Howard Taft sa
Estados Unidos.
Ang isa pang tanyag na banda sa bansa noong panahon ng Espanyol
ay ang Banda Arevalo na kilala bilang Pasig Band, at nang lumaon
ay pinangalanang Pambansang Banda dahil sa paglilingkod nitó sa
gobyernong rebolusyonaryo ng Malolos mula 1898 hanggang 1899. Ang
unang lokal na banda naman ay ang Banda Zabat na itinayo ni Padre
Eliodoro Chico noong 22 Nobyembre 1820 sa Gapan, Nueva Ecija.
Sa kasalukuyan, ang mga bándang ganito ay karaniwang maririnig na
lámang sa mga serenata at mga tagisan ng galíng tuwing bisperas ng pista
sa iba’t ibang bayan sa paligid ng siyudad.
Ang bagong henerasyon ng banda naman ay pinanday ng popular na media.
Nagsimula noong dekada 1970, ang musikang popular ng Filipinas ay
pinasigla ng mga bagong sulpot na banda. Naging mga popular na banda
ang Parokya ni Edgar, Pupil, Rivermaya, Spongecola, Syato, The Dawn,
Truefaith, Unbandub, UpDharmaDown, at Yano. (RCN) (ed GSZ)
bandéra espanyóla
Ang bandéra espanyóla (Canna indica) ay halamang namumulaklak
sa pamilyang Cannacaea na may 20 species sa Gitna at Timog Amerika.
Ang pangalan ng pamilya ay mula sa Griyego para sa halamang kauri ng
kawayan. Dahil maaari itong mabúhay nang nakalubog sa kahit anim na
pulgadang tubigan ay tila ito halamang akwatiko. Nangangailangan lámang
ito ng anim na oras na liwanag ng araw para tumubò sa kahit anong uri ng
lupa. Namumulaklak ito bago makaisang taón ng pag-aalaga.

Inaalagaan ito sa Filipinas dahil sa malaki’t makulay na bulaklak. Ngunit

may uri itong tinatawag na Indian canna at may mga buto na ginagamit
na parang punglo. Ang ugat nitó ay inaani para sa arina, na sa Tsina ay
ginagawang sotanghon. Sa India, ang mga buto ay pinakukuluan para
lumikha ng alkohol. Sa ibang lugar, ang mga buto ay ginagawang alahas.
(VSA)
bandurya
Ang bandúrya (mula sa Espanyol na bandurria) ay instrumentong
pangmusika na mistulang isang maliit na gitara. Ang mga unang bandurya
sa Espanya ay may bilóg na likod at may tatlong kuwerdas na naging
sampu (limang pares) sa panahong Baroko. Naging sapad ang likod nitó sa
ika-18 siglo at nagkaroon ng 12 kuwerdas ang modernong bandurya. Ang
bandurya ng Filipinas ngayon ay may iba-ibang laki, karaniwan ang may
14 kuwerdas at 16 bidya ngunit ang maikli ang leeg ay may 18 kuwerdas.
Hinubog ito sa panahon ng mga Espanyol at bahagi ng pangkating
pangmusika na tinatawag na rondálya.

Ang buong rondalya mismo ay binubuo ng mga instumentong mula

Kanluran: bandurya, gitara, oktavina, mandolin, plawta, kung minsan arpa,
at nadagdagan ng modernong ukulele, akordeon, at gitarang de-koryente.
Ang rondalya ay para sa tugtugang instrumental at sabayan. Gayunman,
may mga bahagi ng pagtatanghal na nagtatampok sa solo ng bandurya.
Karaniwang tugtog ay balse, dansa, polka, at ibang masiglang himig. (RRSC)
bangâ at tapáyan
Ang bangâ ay sisidlan na yari sa luad at karaniwang ginagamit bilang
sisidlan ng tubig. Karaniwang katulad ito ng tapáyan, bagaman higit na
malaking sisidlan ang ikalawa. Ang banga at ang tapayan ay ginagamit ding
sisidlan ng iba pang bagay, gaya ng alak o alamang. Gamitín ang banga
at tapayan hanggang sa kasalukuyan sa halos lahat ng bahagi ng bansa.
Halimbawa, sa bahaging hilaga ng Luzon, iba’t iba ang hugis at gamit ng
mga banga. Ang bornáy sa Ilocos ay may katawang malaki at matambok
at bungangang makipot. Ang boyog naman na ginagamit sa Pangasinan, La
Union, at Ilocos ay halos silindriko ang hugis, palapád ang ibabang bahagi
mula sa bunganga. Gorgorita naman ang tawag sa bangang maliit na may
mabilog na katawan at mahabàng leeg. Mas malaking bersiyon nitó ang
pasig-pasig na ang karaniwang inilalagay naman ay bagoong o alamang.
Ang banga ay tinatawag na buyóg sa Pangasinan, duláy sa Bikol, at tibód
sa Hiligaynon at Waray.

Hindi lahat ng sisidlan ng tubig sa bansa ay yari sa luad. Halimbawa, ang

soboy ng mga T’boli (Rehiyon 12) ay yari sa pinatigas na balat ng upo.
Ang kararao na karaniwang ginagamit ng mga Mëranaw sa paghuhugas
ng kamay bago at matapos kumain ay yari sa tanso.

Marami mang gamit ngayon ang banga at tapayan. Noong araw, ang isang
mahalagang silbi ng tapayan ay bilang pangalawang sisidlan ng mga butó
ng katawan ng mga yumaong sinaunang Filipino. Natagpuan sa Palawan
ang tinatawag natin ngayong Tapáyang Manunggul. Natagpuan naman
sa Saranggani ang mga sinaunang Tapáyang Maitum. (GAC) (ed GSZ)
banggéra
Ang banggéra, o kilala ring banggerahan o pingganan, ay isang nakasudlong
na bahagi ng bahay, karaniwang nakakabit sa bintana ng kusina, at
nilalagyan ng mga kagamitan sa kusina, mga pagkain at mga sangkap sa
pagluluto, at mga nakaimbak na prutas at gulay. Tradisyonal na gawa ito sa
kawayan o kahoy, may mga silat ang sahig para paghanayan ng pinggan at
para hindi pamahayan ng tubig, may nakabakod na hilera ng tulos upang
pagsabitan ng mga baso, at nakabukás sa init at hangin na kailangan sa
mabilis na pagpapatuyo ng hinugasang pinggan.

Noong araw, ang banggera ay malimit na may tapayan ng tubig para sa

paghuhugas at isa pang sisidlan ng tubig para sa inumin. Ngayong ang
banggera ay maaaring sementado, karaniwang may lababo ito at gripo ng
tubig. Mainam ang banggera para hindi makaestorbo ang mga pinggan at
gamit sa pagluluto. Praktikal din itong taguan ng pagkain para hindi basta
masalakay ng pusa o maabot ng mga paslit. (MJCT) ed VSA
bangíbang
Ang bangíbang ay instrumentong pangmusika ng mga Ifugaw na yari sa
kahoy, at hinahampas ng kaputol ng kahoy para patunugin. Nagmula ang
pangalan nitó sa mismong tunog umanong nalilikha nitó. Karaniwan itong
ginagamit sa mga ritwal, tulad kung may seremonya ng paghihiganti. Sang-
ayon din sa tradisyon, karaniwang ang mumbaki lang ang nagpapatugtog
nitó sa mga seremonya ng panggagamot o pagluluksa. Ang mumbaki ang
táong nagsasagawa ng mga ritwal na panrelihiyon para sa mga Ifugaw.

Maaari ring tumukoy ang bangíbang sa sayaw pandigma ng mga

Ifugaw na karaniwang isinasagawa sa mga bayan ng Lagawe, Kiangan,
Banaue, Mayaoyao, at Hungduan. Tugon ang bangíbang sa pagpaslang
na nananawagan ng paghihiganti, at karaniwang ginagamitan din ng
instrumentong bangíbang. Nagsusuot ang mga lalaki at babae ng puláng
dahon ng dongla, na ginagamit na palamuti sa pútong at pinaniniwalaang
sagrado. Madalas na tanda ito ng pakikidigma. Samantalang papunta sa
bahay ng yumao, tumatalon-talon ang mga Ifugaw at iwinawasiwas ang
kanilang mga sibat at kalasag samantalang pinatutugtog ang bangíbang.
Pagdating sa bahay ng yumao, pinalilibutan nilá ito at sakâ silá pumapalahaw
ng “Ha-ha-gui-yoo.” (ECS) ed VSA
bangkâ
Maliit na sasakyang pantubig ang bangkâ. Karaniwan itong gawa sa
kahoy at ginagamitan ng sagwan. Kung minsan, may nakakabit na
kawayan sa magkabilâng gilid ng bangka upang balanse ang takbo nitó
sa tubig. Tinatawag ang kawayang ito na kátig. Lundáy ang pinakamaliit
na bangka, parang inukang kahoy, at isa lámang ang sakay. Maaari ding
kabitan ang bangka ng láyag, isang malapad na telang nagpapausad sa
bangka sa pamamagitan ng hangin. Biráy ang tawag sa maliit na bangkang
may layag na ginagamit sa pangangalakal. Paráw ang higit na malaki at
nagkakarga ng pasahero.

Sa Butuan nahukay ang pinakalumang malalaking bangka o balangáy sa

buong Asia. Ginawa ito noong taóng 320 A.D. at ginamit bilang bangkang
pangkalakal sa mga sinaunang kaharian ng India, Malaysia, at Tsina. Isa
ring tanyag na sinaunang bangka ang karakoa, ang malaking sasakyang-
dagat na ginamit ng mga Filipino sa digmaan. Ayon kay Padre Combes,
isang Espanyol na fraile at historyador, mas mabilis ang takbo ng karakoa
kompara sa malalaking barkong gamit ng mga Espanyol na tinatawag na
galeón.

Sinasalamin ng itsura ng bangka at ng paggawa nitó ang paniniwala ng

mga katutubong Filipino. May mga pamahiin tungkol sa dami ng kahoy na
gamit o sa paraan ng pagkakabit nitó sa bangka. Marami ding mga ritwal
ang tungkol sa bangka o pagsakay nitó. Halimbawa ang pagtatanong ng
mga sinaunang Filipino sa kanilang mga anito kung ligtas ang pagpalaot o
ang pagbalik sa dalampasigan. Pinaniniwalaan niláng nása kibáng o pag-
ugoy ng bangka sa tubig ang sagot ng mga anito. Isa ring mahalagang
ritwal ang pagtatapon mula sa balangay o bangka ng isang baul na punô ng
damit ng yumao. Ginagawa ito kapag ang anak o kamag-anak ng yumao
ay nagkasakit.

Bangka ang pangkalahatang tawag sa mga sasakyang pantubig. Sa Badjaw,

bangka ang tawag sa mga sasakyang pantubig na hindi nila ginagamit
na tirahan o lepa. Tinatawag din ang bangka na awáng sa Magindanaw,
barángay sa Iloko, at baróto sa Bikol, Mëranaw, Sebwano, at Tagalog.
Bantog ang makulay na layag ang vínta sa Zamboanga. May tsínarém at
mas malaking paluwá ang mga Ivatan. (DRN) (ed VSA)
bangkâ-bangkàan
Ang bangkâ-bangkàan (Rhoeo spathacea o Rhoeo discolor) ay halamang
tumutubò sa mga tropikong bansa. Tinatawag din itong Oyster plant at
Moses in a cradle.

Hindi kataasan ang halamang ito. Natatakpan ang pangunahing sanga o

katawan nitó ng nagpapatong-patong na mga dahon dahil nakapalibot ang
pagtubò nitó.

Kulay lungtian ang mga dahon ng bangka-bangkaan sa ibabaw at lila naman

ang ilalim. Hugis espada ang mga dahon nitó na umaabot ang habà sa 6-12
pulgada ngunit hindi gaanong malapad. Buong taóng namumulaklak ang
bangka-bangkaan. Kulay putî, maliliit, at may tatlong talulot lamang ang
mga ito. Matatagpuan sa hugis bangka na sisidlan sa gitna ng mga dahon
ang mga bulaklak.

Ang halamang ito ay ginagamit din bilang palamuti sa mga hardin o sa

mga malaking bahay. Ginagamit din ito ng iba na gamot sa ubo at pagdugo
ng ilong. Ang dagta ng halamang ito ay maari ring makalason. Nagdudulot
ng kati at hapdi ang dagta kung madidikit sa balát o mata. Kung ito ay
hindi sinasadyang makain, ito magsasanhi ng pangangati sa labì, bibig, at
lalamunan, at sakit sa tiyan. (ACAL) ed VSA
Bangkáw
(sirka 1622)
Si Bangkáw ay datu ng Limasawa at mga karatig na lugar sa Leyte na
namunò ng isang pag-aalsang pampananampalataya laban sa mga Espanyol.
Bilang pinunò ng isla ng Limasawa, malugod niyang tinanggap ang
pagdating noong 1565 ng kongkistador na si Miguel Lopez de Legaspi. Isa
siyá sa mga unang katutubong Filipino na nagpabinyag sa Kristiyanismo.
Bilang pagkilála sa kabutihang ipinakita ni Bangkaw, nakatanggap ang
datu ng isang liham ng pasasalamat mula sa Hari ng Espanya, si Felipe II.
Noong 1622, pagkatapos ng lagpas kalahating siglo ng pagiging Kris-
tiyano, itinakwil ni Bangkaw ang relihiyon at pinamunuan ang isang pag-
aaklas sa edad na humigit-kumulang 75 taón. Dahil ipinagbawal ng mga
misyonerong Espanyol ang katutubong pananampalataya, halos lahat,
maging batà, babae at matanda, ay lumahok sa pag-aalsang ito. Tinawag
ng mga misyonero na demonyo ang mga diwata at bathala, at sinunog ang
mga katutubong imahen. Winasak naman ni Bangkaw, ng kaniyang mga
anak, at ni Pagali (isang babaylan na sinangguni ni Bangkaw tungkol sa
pagbabangon) ang mga simbahang Katoliko at nagtayô ng sariling dambana
para sa mga diwata. Nasupil lamang ang pagbabangon nang magpadalá ng
isang hukbo mula Cebu ang mga Espanyol. Pinugutan ng ulo si Bangkaw
at isang anak na lalaki, hábang binitay din si Pagali. (PKJ) (ed VSA)

guhit nina Erika Sevilla at Jean Estella

bangkô
Tumutukoy ang bangkô sa mahabàng upuan para sa tatlo o higit pang tao
at walang sandalan. Ang karaniwang balangkas nitó ay isang palapád at
mahabàng piraso ng kahoy (ang pinakaupuan) at apat na maikli’t pabilóg
na kahoy na nagsisilbing mga paa at ikinakabit nang magkapares sa
magkabilâng dulo ng mahabàng kahoy. Sari-sari ang uri nitó, mula sa mga
karaniwang gawa sa kahoy at hanggang sa may lilok pa’t pampagandang
disenyo. Funsiyonal ang bangkô sa pang-araw-araw na búhay, lalo na sa
sáma-sámang pamamahinga mula sa trabaho at pagkukuwentuhan kapag
nagkakatipon.

Marahil, ang unang bangkô ay isang kaputol na troso o isang nabuwal na

punongkahoy. Kinailangang kinisin ang upuan upang higit na maginhawa
kapag inupuan at kailangang lagyan ng mga paa upang umangkop sa
pisikal na pangangailangan ng umuupô. May bangkô ang mga Ifugaw
na ginagamit sa ritwal at bangkô na para lámang sa iginagálang na tao
sa komunidad. Kilalá na ngayon sa ibang bansa at tinatangkilik ng mga
kakaibang bangkông disenyo ni Kenneth Cobunpue ng Cebu. Samantala,
bahagi na ang bangkô ng pananalinghagang Filipino. Pinaaalalahanan ang
mayabang na “huwag magbuhát ng sariling bangkô.” Kinaaawaan naman
ang “nababangkô”—ang atleta sa basketbol na hindi ipinapasok sa laban o
ang dalagang hindi naaanyayahang sumayaw sa isang pagdiriwang. (LJS)
(ed VSA)
Bangsamóro
Ang Bangsamóro ay tumutukoy sa lunggating kaisahan ng mga Muslim
sa iba’t ibang bahagi ng Mindanao, Palawan, at Sabah. Sa kasalukuyan,
pangarap itong maitatag sa mga pook sa Basilan, Cotabato, Davao del Sur,
Lanao del Norte, Lanao del Sur, Maguindanao, Sarangani, South Cotabato,
Sultan Kudarat, Sulu, Tawi-Tawi, Zamboanga del Norte, at Zamboanga
Sibugay. Mula ito sa salitang Malay na bangsa na ugat ng salitang Filipino
na “bansa” at moro na pangkalahatang tawag ng mga Espanyol sa mga
Muslim noong panahon ng Reconquista sa Espanya noong siglo 15.

Naging malaking hadlang ang mga pangkating Muslim sa ganap na

pagsakop ng mga Espanyol sa Mindanao. Sa kabila ng mga kampanyang
militar, hindi lubusang kinilala ng mga lider Muslim ang kapangyarihang
Espanyol bukod sa patuloy na panggugulo sa mga pamayanang Kristiyano
na naitatag sa maraming pook ng Mindanao. Nagpatuloy ang ganitong
kalagayan hanggang sa panahon ng Amerikano. Isang hiwalay na
probinsiyang administratibo ang itinatag para sa mga Muslim at binigyan
ng kinatawan ang mga Muslim sa kongreso. Ngunit naging mabigat na
trabaho hanggang sa panahon ng Republika ng Filipinas ang integrasyon
ng mga Muslim sa bansang Filipino.

Noong dekada 60, nabuo ang ilang grupo ng mga Muslim na laban sa
gobyerno ng Filipinas at para sa isang malaya at nakapagsasariling
bangsamoro. Pangunahin ang Moro National Liberation Front (MNLF) sa
pangunguna ni Nur Misuari, isang propesor sa Unibersidad ng Pilipinas.
Noong 1976, napagkasunduan ng MNLF at ng pamahalaan ang pagkilala
sa lupain ng mga Muslim bilang isang rehiyong awtonomo sa ilalim ng
MNLF-GRPH Tripoli Agreement. Lumikha ito ng hidwaan sa hanay ng
mga sang-ayon at hindi sang-ayon sa kasunduan. Sa bisà ng Konstitusyong
1987, nalikha ang isang awtonomong rehiyon para sa mga Muslim na
tinawag na Autonomous Region of Muslim Mindanao (ARMM). Noong
1977, tumiwalag sa MNLF ang grupo ni Hashim Salamat at iba pang
lider na Muslim at pagdating ng 1984 ay opisyal na itinatag ang Moro
Islamic Liberation Front (MILF). Noong Oktubre 2012 napirmahan ang
GPH-MILF framework agreement na isang pagkilala ng pamahalaan ng
Filipinas sa teritoryo at kapangyarihan ng bagong rehiyong awtonomo ng
mga Muslim na tatawaging Bangsamoro. (KLL) ed VSA
bangúngot
Tinatawag na bangúngot ang pagkamatay ng sinuman hábang natutúlog.
Ang salitâ ay nagmula diumano sa “bangon” at “ungol” samantalang
may ilan na nagsasabing ang bangungot ay tawag sa isang masamang
panaginip. Sa wikang Ingles, tinatawag itong sudden unusual nocturnal
death (SUND). Hanggang sa nakalipas na mga taon, naging isang hiwaga
sa larang ng medisina kung paanong nangyayari ang bangungot at ano ang
sanhi nitó. Sa mga pag-aaral na medikal ay natagpuan na ang bangungot
ay sanhi ng pumutok na lapay ng tao.

Pinaniniwalaan na ang mga lalaki ang kadalasang binabangungot.

Iniuugnay rin ang bangungot sa mga táong agad natutúlog matapos
kumain nang marami o kayâ’y mga lalaki na nakainom nang marami. Sa
mga Ilokano, pinaniniwalaan na ang espiritung si Batibat ang sanhi ng
bangungot. Namamatay ang lalaki kapag inupuan siyá ni Batibat malapit
sa haliging gawa sa punongkahoy na tirahan ng espiritu. Matabang babae
si Batibat na hinihigop ang kaluluwa ng lalaki kapag napatay na niya ito.

Sa mga táong nakaranas ng bangungot, alam niláng gising silá ngunit hindi
silá makakilos kahit anong nais niláng gawin. May ilan na nananaginip na
nahuhulog silá sa bútas na walang katapusan. Sinasabi naman ng ilang
nakasaksi sa mga nabangungot ang pag-ungol ng binabangungot. Upang
hindi tuluyang mabungungot ang tao, kinakailangan siyáng gisingin sa
pamamagitan ng pagkurot ng mga daliri niya sa paa. Hindi dapat painumin
ng tubig ang binangungot. (SJ)
bangús
Ang bangús o Chanos chanos ay isda na nag-iisang miyembro ng
pamilyang Chanidae. Tinatawag itong sábaló kapag husto na sa gulang para
makapagparami na karaniwan ay nása edad na limang taón at may habàng
50-150 sentimetro. Dinalá ang bangus sa Filipinas mula sa Indonesia o
Tsina mahigit-kumulang sa 300 taón na ang nakalilipas. Matatagpuan
ito sa mga baybaying-dagat na mainit (higit sa 20 sentigrado) ang tubig,
malinaw at mababaw. Inaalagaan din ang bangus sa mga palaisdaan at
iba pang uri ng kural pang-isda. Bihirang mahúli ang sabalo sa malalim
na tubig dahil sa bilis at lakas nitóng lumangoy. Nahuhúli lang ito kapag
dumadayo sa mga baybayin sa panahon ng pangingitlog. Kilaláng lugar
ang isla ng Panay na dinadayo ng sabalo para mangitlog. Karaniwang
matatagpuan ang mga itlog sa parteng malapit sa baybayin na may lalim
na 10-20 metro.

Pahabâ ang katawan ng bangus, bahagyang impis, at walang kaliskis sa

tiyan bagaman natatakpan ng mga bilugan, maliliit, at makinis na kaliskis
ang mga palikpik. Parang kumikinang na pilak ang katawan nitó lalo na
kung bagong hango mula sa tubig. May hilatsa ng balát na tumatakip sa
mga matá. Maliit ang bibig at walang ngipin ang bangus.

Nakakáya ng bangus ang masasamâng kondisyon ng temperatura, alat,

oxygen, ammonia, nitrite, pagsisikip, at gútom. Kayâ naman popular na
inaalagaan at pinalalago ang bangus sa iba’t ibang uri ng palaisdaan. Sa
Filipinas, ang bangus ang pangunahing isda na inaalagaan at napakahalaga
sa ekonomiya ng bansa. (MA) (ed VSA)
baníg at bayóng
Ang baníg ang pinakasikát na produkto mula sa masinsing paglála
ng hinimay na dahon ng bulé (o bulí) o pandán (pandanus). Parihabâ,
maaaring pang-isahang tao, pandalawahan, o pampamilya ang súkat, at
ginagamit na higaan. Ginagamit din itong sapin sa sahig upang maupuan.
Mainam na higaan ang baníg dahil nakapagpapanatili ng lamig kahit mainit
ang panahon.

Dahil sa makukulay na disenyo ng baníg ng Samal at Badjaw, sinasabing

ginagawa sa Filipinas ang pinakamagagandang baníg. Napabantog ang
Laminusa, lalo na nang parangalan ang isang manlalála ng baníg dito bilang
Manlilikha ng Bayan. Pinakagamitin naman ang baníg mulang Basey,
Samar na ginagamitan ng himaymay ng tíkog. Sa Lanao at Cotabato,
halamang sésed ang nilalála.

Nilalála din nang masinsin ang bule at pandan bilang sisidlan. Pangunahin
dito ang bayóng, isang malalim na sisidlan na may tambal na hawakan sa
bibig. Wala itong takip. Nilalagyan ito ng gulay, prutas, at ibang binili sa
pamamalengke. Lalagyan ito ng bigas ng mga Tagbanwa. Naglalála din
ngayon ng ibang kasangkapan at dekorasyon. May laruang hugis isda o
ibon, nakakatulad ng origami sa papel ng mga Hapones, na gawa sa bule
o pandan. Nilála ding himaymay ang popular na “sombrerong Baliuag” at
ang karaniwang balanggót ng mga magsasaka. (YA)(ed VSA)
bánjo
Ang bánjo ay isang uri ng de-kuwerdas na instrumentong pangmusika.
Bilóg ang katawannitó at karaniwang may limang kuwerdas. Ang apat na
kuwerdas ay maaaring iayos para makuha ang nais na tono. Ang pinakaitaas
na kuwerdas ay mas mailsi kaysa iba at ginagamit upang makagawa ng
tuloy-tuloy na tunog na mababà. May mga banjo rin na may apat at anim
na kuwerdas. Ilan naman sa mga bantog na estilo ng pagtugtog nitó ay ang
clawhammer at Scruggs-style bluegrass.

Unang tinugtog ang banjo ng mga aliping Aprikano sa Estados Unidos

ilang daang taon na ang nakalilipas. Nagmula ang idea sa paglikha ng
banjo mula sa iba pang mga instrumentong pangmusikang Aprikano.
Pinaniniwalaang nagmula ang banjo sa mbanza, isang salitang Kimbundu,
na tumutukoy sa kawayang patpat para sa leeg ng banjo.

Ilang instrumento ang isináma sa kayarian ng banjo na naging dahilan

sa paglikha ng mga instrumentong haybrid. Karaniwan, ginagamit ang
katawan ng banjo kasáma ang resonador nitó at ang leeg naman ng
ibang instrumento. Ilan sa mga instrumentong ito ay ang banjo-mandolin
(banjolin), banjo-ukelele (banjolele) at banjo-sitar (bansitar). Ang mga
instrumentong ito ay pangkaraniwang ginagamit ngayon sa pagtugtog ng
mga awiting pambayan. (MJCT) ed VSA
Bánna
Si Bánna ay bayani ng Ullalim, epikong-bayan ng mga Kalinga. Ang Ul-
lalim ay karaniwang kinakanta sa gabi tuwing may mahalagang okasyong
katulad ng pista o pulong ang mga Kalinga. Ang mga ullalim, sa pangka-
lahatan, ay nagsasalaysay ng katapangan ng mga mandirigmang Kalinga
at ang kuwento ng pag-ibig ng bayani sa kaniyang napupusuang dalaga na
tinatawag na “mandiga.”

Maraming bersiyon o bahagi ang Ullalim. Ang isa ay umiikot sa pagtatag-

po ng mag-asawang Dinanaw at Dulliyaw, mga magulang ni Banna. Ang
isa naman ay tungkol sa pag-iibigan nina Banna at Laggunawa. Sa unang
kuwento na nagmula sa katimugang bahagi ng Kalinga, naging sentro ang
buwá o bungang ginagamit sa ngangà na bahagi na ng pamumuhay ng
mga Igorot. Ang pagnguya ng nganga ay isang sinaunang tradisyon sa
Cordillera.

Sa naturang kuwento, nakatakda na sanang ikasal sina Dulaw ng Cagayan

at si Ya-u nang nahulog sa pang-aakit ni Dulliyaw ng Dulawon ang taga-
Cagayan. Sa isang pagsasalusalo sa bayan ng Madogyaya, pinainom ni
Dulliyaw si Ya-u hanggang malasing ang lalaking karibal. Niyaya ni Dull-
iyaw si Dulaw ng nganga na tinanggap naman ng dalaga at dito sinabi ni
Dulliyaw na ang pagtanggap sa buwa ay pagtanggap na rin sa inaalok ni-
yang kasal. Nang sumunod na gabi, sinabi ni Dulliyaw na itatanan na niya
ang dalaga at iuuwi sa bayan niyang Dulawon. Sa pagtilaok ng manok,
nakapatay si Dulliyaw ng isang mandirigmang humámon sa kaniya. Ipina-
tawag ni Ya-u ang mga mandirigmang Espanyol ng Sakbawan at dinakip
nilá sina Dulliyaw at Dulaw. Sa tatlong taóng pagkakakulong, humingi si
Dulaw ng nganga kay Dulliyaw. Ibinigay naman ito ng binata ngunit agad
ding naglaho nang iniabot sa dalaga.

Sa bayan ng Magobya, bigla namang nagpakita ang nganga kay Dinanaw,

isang mayamang dalaga. Ito rin ang nganga na iaabot dapat ni Dulliyaw
kay Dulaw. Sa pagsusubò nitó, nabuntis si Dinanaw at ipinanganak si Ban-
na. Sa paglaki ni Banna, napadpad siya sa Sakbawan at pinatay si Dulaw.
Dito nalaman ng nakakulong na si Dulliyaw na si Banna ay kanyang anak.
Magkasámang umuwi sa Magobya ang mag-ama. Katulad ng pagbibig-
ayan ng nganga ng dalawang nakatakdang ikasal, nag-abot ng nganga si
Dulliyaw kay Dinanaw. (CID) ed VSA
Bannáwag
Ang Bannáwag ay isang lingguhang magasin na nakalimbag sa wikang
Ilokano at malaganap sa Hilagang Luzon. Ang “bannawag” ay salitang
Ilokano para sa “liwayway” at isang palatandaan na kapatid itong
publikasyon ng naunang magasing Liwayway. Bilang magasin, naglalaman
ang Bannawag ng mga akdang pampanitikan—mga maikling kuwento,
nobelang tuluyan, tula, komiks, at lathalain—bukod sa mga napapanahong
balita at mga sanaysay na nagdudulot ng impormasyon sa iba’t ibang
bagay, at bali-balitang pang-artista.

Una itong nailathala noong 3 Nobyembre 1934 sa pamumunò ni Magdaleno

Abayo at sa ilalim ng Roces Publications na pagmamay-ari ni Don Ramon
Roces (na siya ring tagapaglathala noon ng Graphic Magazine at iba pang
mga lingguhang magasing tulad ng Liwayway, Bisaya, at Hiligaynon).
Nagsimulang ibenta ang Bannawag sa halagang PHP 0.10 bawat kopya.

Maituturing ang magasing Bannawag na isa sa mga pundasyon sa pag-

usbong ng mga manunulat sa wikang Ilokano at pag-iral ng panitikang
Ilokano. Malaki rin ang naging papel ng magasin sa pagkakatatag ng
GUMIL Filipinas, ang samahan ng mga manunulat na Ilokano at isa sa
mga aktibong samahan ng mga rehiyonal na manunulat sa Filipinas.

Noong taóng 1966, pinalitan ang tagapaglathala ng Bannawag sa pangalang

Liwayway Publishing, Inc. nang ipagbili ang Roces Publications kay
Brig. Hans Menzi nang magretiro si Don Ramon Roces sa paglalathala.
At noong taong 2005, inilipat ang paglalathala ng Bannawag sa Manila
Bulletin Publishing Corporation. (MJ) ed VSA
bánoy
Ang bánoy (pithecophaga jefferyi) ay isa sa mga lokal na pangalan ng
pambansang ibon ng Filipinas na may pangalan sa Ingles na Philippine
Eagle at Monkey-eating Eagle. Kabílang ito sa pamilyang Accipitridae na
dito lámang matatagpuan sa kagubatan ng Filipinas. Kulay kayumanggi
ang plumahe o balahibo nitó, karaniwang may sukat na 86-102 sentimetro
(2.82-3.3 piye) ang habà, at tumitimbang ng 4.7-8 kilo (10-18 libra).
Tinatawag din itong agilá (mula sa Espanyol), manaul sa matandang
Bisaya, mamboogook at malamboogook sa Mandaya at Manobo, tipule
sa Subanon, at bánog dahil napagkakamalang lawin.

Ang bánoy ay itinuturing na nanganganib nang hayop dahil sa pagkawala

ng tirahan bunga ng pagkasira ng kagubatan. Matatagpuan ang ibong ito
sa apat na malalaking isla na kinabibilangan ng silangang Luzon, Samar,
Leyte, at Mindanao. Pinakamarami ngayon ang naninirahan sa Mindanao,
mga 82 at 233 parehang naglalahian. Matatagpuan ang mga ito sa Northern
Sierra Madre National Park sa Luzon, at sa Mount Apo at Mount Kitanglad
National Park sa Mindanao.

Noong una, tinawag na Philippine Monkey-Eating Eagle ang banoy dahil

pinaniniwalaang tanging unggoy lámang ang pagkain, subalit napatunayang
hindi ito lubos na tama. Ang pangunahing pagkain nitó ay nag-iiba depende
sa matatagpuan sa kinaroroonan. Ang buong siklo ng pagpapalahi ay
tumatagal ng dalawang taón. Ang kakayahang seksuwal sa reproduksiyon
ay naaabot ng babaeng banoy sa gulang na limang taón, samantalang ang
lalaki ay pitong taón. Katulad ng ibang agila, ang banoy ay monogamous.
Kapag ang dalawang banoy ay nagkapareha na, mananatiling magkapareha
ang mga ito hábang-buhay. Naghahanap lámang ng ibang kapareha ang isa
kapag namatay ang kapareha. Matagumpay nang nakapagpalahi ng bánoy
hábang nakakulong at makikita ang mga ito sa parke ng Malagos sa Davao.
(SSC) (ed VSA)
bansâ
Ang bansâ ay teritoryong madalas na nagtataglay ng kasarinlan, mayroong
pamahalaan, at isang likhang lipunan ng mga mamamayang binibigkis ng
lahi, kasaysayan, wika, at kultura. Sinasabing mula ito sa salitâng Malay
na “bangsa.”
Ang teritoryo ang saklaw na lupain ng isang bansa. Maaaring itinalaga ito ng
sariling mamamayan o ng mga mananakop sa kasaysayan ng isang bansa.
Ang kasarinlan ang kakayahang mabúhay mag-isa ng isang kapisanan,
lipunan, o bansa, karaniwan dahil may malayang pamahalaan, sariling
kabuhayan, at hindi nakapailalim sa ibang kapisanan, lipunan, o bansa.
Bagaman karamihan sa mga bansa ay nagtataglay na ng kasarinlan, may
mga teritoryong itinuturing pa rin na “bansa” kahit hindi ganap na kinikilala
ng ibang bansa ang kanilang kasarinlan, tulad ng Taiwan, Palestine,
Kosovo, at iba pa. Ang pamahalaan ang makinaryang nangangasiwa
o namamahala sa isang bansa sa pamamagitan ng mga institusyong
nagpapatupad ng pinakamataas na kapangyarihan sa nasasakupan nitó.
Itinuturing itong pampublikong institusyong nagbibigay pagkakataón
sa kolektibong organisasyon ng komunidad. Pinopondohan ito ng mga
mamamayan sa pamamagitan ng buwis. Ang pamahalaan din ang may
eksklusibong pag-aari ng kapangyarihang lehitimo na nagpapanatili ng
kaayusan at kapayapaan sa sariling teritoryo at nagtatanggol nitó laban sa
mga mananakop.
Ang naging teritoryo ng Filipinas ay bunga ng kasaysayan nitó sa ilalim
ng pananakop ng mga Espanyol at Amerikano at ng pagsusumikap ng
mamamayan nitóng bumuo ng sariling bansa. Si Ruy Lopez de Villalobos
ang nagbinyag ng pangalang “Isla de las Felipinas” sa mga isla ng Samar
at Leyte bilang parangal kay Haring Felipe II ng Espanya; mula dito,
naging Las Islas Filipinas ang katawagan sa buong kapuluan. Ang mga
kilusang patriyotiko at nasyonalista naman mula kina Rizal at Bonifacio
hanggang sa matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig ay masasabing
naging mahalaga rin sa pagtatalaga at pagtatanggol ng magiging sákop
ng pambansang teritoryo. Tinatayang ang Filipinas ngayon ay nása 13°
hilaga ng equator at 122° silangan ng meridian; may lawak ang lupain na
tinatayang nása 300,000 kilometro kuwadrado, binubuo ng 7,107 pulo; at demokratiko ang Filipinas, ibig sabihin, ang mga mamamayan ang
pagmamay-ari ang kahit anong nása layò na 370km mula sa baybay nitó. humahawak ng kapangyarihan sa pamamagitan ng mga kinatawan na
pinilì sa malayang halalan at mayroong pagkakapantay ng mga karapatan
Isang republika ang Filipinas, ibig sabihin, ang sambayanan ang may at pribilehiyo sa lipunan. Sa pamamagitan ng Hukbong Sandatahan,
kapangyarihang bumoto at pumilì ng kanilang kinatawan, at pinamumunuan pinananatili ng pamahalaan ng Filipinas ang kapayapaan at kaayusan sa
ito ng isang inihalal na pangulo at hindi ng isang hari. Isang pamahalaang bansa. (KLL)
Bántong
Si Bántong ang isa sa mga tauhan sa Ibalon, isang tulang pasalaysay na
ipinalalagay na hango sa sinaunang alamat ng Bikol. Bahagi ito ng mga
dokumentong iniwan ni Padre Jose Castaño at isinalaysay diumano ng isang
makatang manlalakbay na si Cadugnung. Ang Ibalon ay pianiniwalaang
sinaunang pangalan ng Bikol at isinusulat din itong “Ibalong.”

Tatlo ang bayani sa salaysay: sina Baltog, Handiong, at Bantong. Silá ang
nagtatag ngunang pamayanan sa Ibalon at naging tagapagtanggol laban
sa mga dambuhalang hayopat nilaláng. Unang tinalakay ang kabayanihan
ni Baltog na nang tumanda ay pinalitan ni Handiong. Higit na maraming
pakikipagsapalaran si Handiong kayâ itinuturing siyáng pangunahing
bayani ng Ibalon. Kaibigan ni Handiong si Bantong at si Bantong ang
pumatay sa halimaw na si Rabut.

Si Rabut, isang halimaw na kalahating tao at kalahating hayop, ang naging

malaking problema sa Ibalon. Malakas ang kaniyang kapangyarihan at
káya niyang gawing bato ang mga tao at pasunurin ang iba pang hayop
para salakayin ang bayan. Maraming mandirigma ang sumubok pumatay
kay Rabut ngunit naging bato lamang silá. Ginawang misyon ni Bantong
ang pagpatay sa halimaw. Kasáma ng iba pang mandirigma, hinanap
niya ang tahanan ng halimaw.. Hindi niya agad kinalaban si Rabut at sa
halip ay pinag-aralan ang búhay at ugali nitó. Nalaman niyang natutulog
ang halimaw kung araw at gising kung gabi. Inabangan ni Bantong ang
malalim na pagtulog ni Rabut at sakâ niya sinaksak hanggang mamatay.
(CID) ed VSA
Bantugën
Si Bantugën ay isang magiting na mandirigma sa epikong-bayang
Darangën ng mga Mëranaw. Siyá ay kilalá sa kanyang kahariang Bumbaran
dahil sa mga naipanalo niyang mga digma at labanan.

Sagisag ng tapang at kakisigan, si Prinsipe Bantugën ay sikat na sikat sa

kanilang kahariang Bumbaran lalo na sa mga dalaga. Sinasabing naligawan
na niya ang 50 na pinakamagandang prinsesa sa mundo. Dahil dito, lubhang
naiinggit sa kaniya ang mas nakatatandang kapatid na si Haring Madali.
Ipinagbawal ni Madali na kausapin ng kahit sino ang kaniyang kapatid.

Sa labis na kalungkutan, umalis ng kanilang kaharian si Bantugën hanggang

nagkasakit at namatay malapit sa Kaharian ng Lupaing nása Pagitan ng
Dalawang Dagat. Nakita ng hari at ni Prinsesa Datimbang ang katawan ni
Bantugan at agad inilapit ang kanilang balita sa pulong ng mga tagapayo.
Isang loro ang pumasok at sinabi kung sino at kung saan gáling ang patay
na manlalakbay.

Nang mabalitaan ito ni Haring Madali, binawi niya ang kaluluwa ng

kapatid sa langit upang maibalik sa katawan ni Bantugën. Kumalat ang
balita ng kaniyang pagkabuhay hanggang sa kaaway na kaharian at kay
Haring Miskoyaw. Sinugod ng kawal ni Miskoyaw ang Bumbaran at
nabihag si Prinsipe Bantugën na may nanghihinà pang katawan. Nang
magbalik ang lakas, pinuksa niya ang hukbo ng kaaway na hari at iniligtas
ang buong Bumbaran. Nagkaroon silá ng malaking pagdiriwang at nawala
na ang inggit sa puso ni Haring Madali. Matagal at masayang namuhay sa
kaharian ng Bumbaran si Prinsipe Bantugën kasáma ng mga pinakasalan
niyang prinsesa. (CID) ed VSA
banyagà
Sa ilalim ng mga batas ng Filipinas, ang banyagà (alien sa Ingles) ay táo na
hindi mamamayan ng Filipinas at dumayo o pumasok sa teritoryo ng bansa.
Kung may layuning dumalaw o magliwaliw ang isang dayuhan, kailangan
niyang kumuha ng pahintulot sa embahada o konsulado ng Filipinas sa
kaniyang bansa. Tinatawag na vísa ang naturang pahintulot. Ituturing
siyáng panauhin ng bansa at bibigyan ng mga karapatang nauukol sa isang
bumibisitang tao sa isang bansa sa ilalim ng mga kasunduang pandaigdig.
May karapatan naman ang Filipinas na ipatápon, o ipabalik sa pinagmulang
bansa, at ipabilanggo ang isang banyagà na napatunayang lumabag sa mga
batas. Itinuturing ang banyagang pinatalsik na di-kanais-nais na tao, o
persona non grata, at hindi na maaaring bumalik sa Filipinas.

Kung may layuning maging mamamayan ng Filipinas, ang banyagà

ay maaaring mag-aplay ng naturalisasyon. Itinatakda ng mga batas sa
inmigrasyon ang mga kahingian upang maging naturalisado ang isang
banyagà, kabilang ang tagal ng paninirahan sa Filipinas, pag-aasawa ng
isang mamamayan ng Filipinas, pag-aaral ng wika ng bansa, at iba pa.
Nanunumpa ng katapatan sa watawat at pamahalaan ng Filipinas ang isang
banyagà bago maging naturalisado. Sa kabilâng dako, ang naturalisadong
mamamayan ay nagkakaroon ng mga karapatang kapantay ng isang
isinilang na mamamayan ng Filipinas, maliban sa ilang karapatang gaya
ng pagkandidato bilang Pangulo ng bansa. (VSA)
banyéra
Ang banyéra ay isang malaking sisidlan ng tubig na mistulang malaki
at malukong na plato. Tradisyonal itong gawa sa yero o aluminyo at
ginagamit na labahan, kapalit ng kahoy na batyâ. Ginagamit din itong
paliguan. Nagiging kunwa-kunwarian itong swimming pool para sa mga
naliligong batà. Ngayon, higit na karaniwang makita sa batalan at tapat ng
gripo ang banyerang gawa sa plastik.

Mahalaga ang banyera sa pamilihan ng isda. Sa banyera itinutumpok ang

mga nahúling isda ng mga mangingisda upang ilako sa talipapa o pamilihan.
Ginagamit na panukat ito sa dami ng isda, tulad ng pariralang “banye-
banyerang isda.” Gayunman, sa palengke, mapapansing ang ginagamit na
banyera ng isda ay yero, higit na mataas ang dingding, at may bitbitan.
(MJCT) ed VSA
Julian Arca Banzon
(25 Marso 1908-14 Setyembre 1988)
Pambansang Alagad ng Agham, si Julian Arca Banzon (Hul·yán ár·ka
Bán·zon) ang kauna-unahang siyentistang nagsagawa ng pananaliksik at
pagsubok upang pagkunan ng alternatibong panggatong ang bunga ng
niyog. Matagumpay siyáng nakalikha ng ethyl esther mula sa katas ng
tubó at niyog. Ang kaniyang pananaliksik at mga natuklasang proseso ay
nagpaunlad sa pag-aaral ng kemistri at siyensiya sa pagkain sa Filipinas.
Iginawad sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Agham (National Scientist)
noong 1986 bilang pagkilála sa kaniyang ambag sa pagpapaunlad ng
agham at teknolohiya ng bansa.

Noong 1937, sinulat niya ang Studies on Coconut Oil: Pyrolysis at Studies
on Coconut Oil: Conversion into Solids. Sa pakikipagtulungan kay Dr. Jose
Velasco, sinulat niya noong 1982 ang librong The Coconut: Production
and Utilization. Ang mga akdang nabanggit ang pinakaunang pag-aaral
sa paggamit ng niyog upang pagkunan ng murang pagkain, kemikal, at
langis. Ginamit niya ang mga prinsipyo ng kemistri upang mapaunlad at
mapabilis ang proseso ng paglikha ng langis.

Bukod sa pagiging imbentor at mananaliksik, si Banzon ay isa ring mahusay

na administrador at dalubguro. Siyá ang unang direktor at punòng siyentista
ng Philippine Atomic Energy Center. Itinatag rin niya ang Division of
Food Science and Technology sa Unibersidad ng Pilipinas, Los Baños
noong 1970. Kinilála siyá ng Professional Regulation Commission bilang
Chemist of the Year noong 1978. Iginawad rin sa kaniya ang prestihiyosong
Distinguished Service Award ng Intergrated Chemists of the Philippines
noong 1980.

Isinilang si Banzon sa Balanga, Bataan noong 25 Marso 1908. Siyá ang

panganay na anak nina Manuel S. Banzon at Arcadia Arca. Nagtapos siyá ng
kursong kemistri sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1930. Isa siyá sa mga
pensiyonado ng U.P. na nagtungo sa Estados Unidos upang ipagpatuloy
ang mas mataas na pag-aaral. Natapos niya ang kaniyang doktorado sa
biyopisikang kemistri sa Iowa State University noong 1940. Bumalik
siyá sa bansa matapos ang pag-aaral upang ipagpatuloy ang pagtuturo sa
Unibersidad ng Pilipinas hanggang magretiro. Namatay siyá noong 14
Setyembre 1988. (SMP) (ed VSA)
báo
Báo ang tawag sa matigas na talukab ng bunga ng niyog at karaniwang
natitira kapag inalis ang bunót o mahimulmol na balát at ang matigas
at malinamnam na laman sa loob. Ngunit huwag isiping wala nang silbi
ang báo. Kapag natuyo, pinakaordinaryong gamit ng báo ay panggatong
at uling. Noong araw, ginagamit ang kalahating bao na pansalok ng tubig
at baso para sa inumin o tubâ. araming gamit sa lipunang Filipino ang
bao ng niyog. Ang buong bao ay ginagawang alkansiya o instrumentong
pangmusika na tila marakas. Ang kalahating bao ay ginagamit ding
hulmahan ng matamis-sa-bao, panotsa, at ibang kakanin. Samantala,ang
kahit kapirasong bao ay kinikinis upang gawing kutsara, botones, at mga
laruan.

May timpalak na karera sa bao o kadang-kadang. Ang magkapares na

kalahating bao ay nilalagyan ng hawakang tali at tinatapakan sa karera. Sa
radyo noong araw, dalawang bao ang ginagamit upang lumikha ng tunog
ng tumatakbong kabayo.Maraming kasangkapan ang nayayari mula sa
bao. Tulad din ng pangyayaring mga báong nakakabit sa katawan at hawak
magkabilang kamay ng mananayaw ang tampok sa sayaw na maglalatik.
Dinudurog naman ang bao upang maging isang sangkap sa mga produkto
ng skin exfoliation. Sinusunog din ito upang maging uling. At mula sa uling,
napagmumulan ito ng activated carbon na siyáng mabisang ginagamit sa
puripikasyon ng likido o gas at pampaalis ng kulay at amoy.

Sa Ilocos, ang báo na nilagyan ng diket na pinatungan ng liningta nga

itlog, o kalahating nilagang itlog, ay bahagi ng ritwal na tinatawag na
niniyogan. Ang ritwal ay alay sa mga yumaong kamag-anak at ninuno.
Sinasabayan ito ng palagip o dasal para sa mga namatay. Kaugnay nitó ang
tawag na “báo” sa namatayan ng asawa o bálo. Marahil, ikinokompara ang
nangungulilang biyudo o biyuda sa isang bao ng niyog na “walang-laman”
ang puso’t isip dahil sa namatay na “kabiyak”—muli isang talinghaga na
hango sa biniyak na báo ng niyog. (MJCT)
barakúda
Ang isdang barakúda ay kabilang sa pamilya Sphyraenidae. Tinatawag
din itong torsílyo at naninirahan sa tropiko at sub-tropikong bahagi sa mga
karagatang Atlantiko, Indian, at Pasipiko.

Ang katawan ng barakuda ay pahabâ. May malaking bibig ito na ang

ibabâng panga ay nakausli paitaas at may matitibay na ngipin. Buo ang
tagilirang linya sa katawan. Ang posisyon ng palikpik sa pektoral ay medyo
mababà at ang mga palikpik sa likod ay magkalayô. Ang unang palikpik
sa likod ay may limang tinik samantalang ang ikalawang palikpik ay may
isang tinik at siyam na malalambot na rayo.

Maraming uri ng barakuda at dalawa sa mga ito ay ang Sphyraena

barracuda at Sphyraena jello. Ang Sphyraena barracuda ay may dobleng
palikpik sa buntot na ang dulo ay mapusyaw ang kulay at kadalasan ay
may mga nakakalat na itim na batik sa ibabâng gilid. Ang ibabaw ng ulo
sa pagitan ng dalawang matá ay pikpik at malukong. Ang karaniwang
laki ay 140 sentimetro at ang pinakamahabàng naitalâ ay 200 sentimetro
samantalang ang pinakamabigat ay 50 kilo. Ang Sphyraena jello naman ay
may mga itim na guhit na nakakrus sa tagilirang linya ng katawan at ang
bawat guhit ay nakahilig ang kalahating nása itaas at ang kalahating nása
ibabâ ay nakatayô. Kulay dilaw ang palikpik sa buntot. Ang karaniwang
laki ay 120 sentimetro at ang pinakamahabàng naitalâ ay 150 sentimetro
samantalang ang pinakamabigat ay 11.5 kilo.

Ang barakuda ay matatagpuan malapit sa mga lawa, bakawan, bahura,

estuwaryo, at malawak na karagatan. Aktibo sa araw at malimit na nag-iisa
bagama’t ang mga batàng barakuda ay sáma-sámang lumalangoy. Matakaw
ito at kumakain ng mga isda, pusit, at hipon. Nahuhúli sa pamamagitan ng
lambat o bingwit, ito ay ibinebenta nang sariwa, inilagay sa yelo, o tuyong
inasnan. Naibalita na may mga táong inatake na ng barakuda at naiulat din
na ang malalaki nitó ay maaaring nagtataglay ng lason na kung tawagin ay
ciguatoxin. (MA) ed VSA
bárang
Isang salitâng Sebwano ang bárang at tumutukoy sa lahat ng masamâng
karunungan at pangkukulam. Tinatawag na mambabárang ang tao na
nagtataglay ng kapangyarihang ito. Singkahulugan nitó sa Siquijor ang
haplit, paktol, at anyaw. May alagang kulisap ang mambabarang at
ginagamit ito sa kaniyang biktima. Sari-sari na ang kuwento hinggil sa
kapangyarihan ng mambabarang at ikinokompara sa mahika negra at mga
mahiwaga’t mapaminsalang kulto sa mundo.

Itinatago diumano ng mambabarang ang alagang uwang, ipis, alupihan,

o gamugamo sa isang bote o biyas ng kawayan at pinakakain ng ugat ng
luya. Kapag may nais parusahan, nagsasagawa ng ritwal at panalangin
ang mambabarang at sakâ binubulungan ng mga utos ang alaga.
Pinupuntahan ng alaga ang bibiktimahin at pinapasok ang katawan nitó
sa pamamagitan ng ilong, bibig, tainga, puwit, at iba pang bútas, kasáma
na ang sugat. Mararamdaman ng biktima ang pananalakay alinsunod sa
pinasok na bahagi ng katawan. Malubhang pananakit ng ulo kung pinasok
sa tainga, almoranas kung sa puwit, balinguyngoy kung sa ilong, at iba
pang karamdaman. Hindi ito nagagamot ng doktor, maaaring ikabaliw at
ikamatay ng biktima, at nawawala lámang kapag umalis ang insekto.

May nagsasabi na ang isang gamot sa bárang ay humanap ng arbularyo

na may katapat na kapangyarihan. Kapag nagtagumpay, ipinadadanas din
sa mambabarang ang sakit na ginawa niya sa kaniyang biktima hanggang
sumuko ito at pauwiin ang alaga. (RRSC)

Guhit ni Norberto Carating

baratílyo
Ang baratílyo ay alinmang murang paninda. Nagmula ang salitâng ito sa
Espanyol na baratillo, diminutibong anyo ng baráto, na nangangahulugang
(1) segunda mano, (2) tindahan ng mga gamit na mabibili sa murang halaga.
Nanggaling din dito ang salitâng barát, na ikinakapit naman sa mga táong
napakahilig tumawad kapag bumibili o walang patumangga kung humingi
ng diskuwento.

Likas lámang marahil sa sinumang mamimili ang maakit sa mga

diskuwentong ibinibigay ng mga mangangalakal upang mapansin ng
mga namimili. Ang salitang “baratilyo,” kung gayon, ay dáting naging
pantawag-pansin sa mga tindahan upang ipahayag sa mga mamimili na
mura ang mga bilihin dito ngunit hindi mumurahin. Ngunit sa ngayon,
hindi na halos naririnig ang salitâng ito. Sa mga kabataan ng ngangayuning
henerasyon, mas kilalá ang Ingles na salitâng “sale” o “bargain sale” na
makikita araw-araw sa mga mall at department store. Hindi na “baratilyo”
kundi “50% off” ang pantawag ng pansin ng mga mamimili.

Napalitan na rin ang baratilyo ng konsepto ng “úkay-úkay,” na tindahang

katatagpuan ng mga múra at segunda manong damit, sapatos, at bag, na
kadalasang mula sa ibang bansa, at mabibili sa napakamurang halaga.
(AEB)
baréta
Ang baréta ay isang kasangkapan na binubuo ng isang mahabà at tuwid na
piraso ng bakal na matulis ang isang dulo at ginagamit sa pabasag ng bato
at paglikha ng butas sa lupa. May uring tinatawag na baréta de-kábra na
nakakurba ang isang dulo at may dalawang tulis na tila nagkahiwalay na
ngipin. Ang tuwid na katawan ng bareta ay hawakan ng gumagamit. Ang
nakakurbang dulong may dalawang ngipin ay panghikwat ng nais alising
mahahabàng pakò at katulad. Ang bareta ay nagsisilbi ding pingga at sa
dulong nakakurba isinasabit ang anumang mabigat na kargada. Siyempre,
maaari din itong gamiting sandata. Sa pagtatanim, ginagamit ito upang
mabuhaghag ang lupa. Sa modernong pagmimina, ginagamit ito sa pagta-
tanggal ng mga pahulog nang bato.

Ang bareta ay karaniwang gawa mula sa karbon na bakal, samantalang

ang ilan naman ay gawa sa titanyum. Ang mga baretang gawa sa titanyum
ay magaan lamang kayâ karaniwang ginagamit ito sa iba’t ibang aktibi-
dad, tulad ng mountaineering o pag-akyat ng bundok. Mas matibay din ito
kaysa gawa sa karbon na bakal at mas matagal bago kalawangin. Ang mga
bareta ay nagkakaiba din sa hugis. Maaari itong hugis silindriko, heksago-
nal o biluhaba.

Gayunman, ang mahabàng hawakan ng baréta ang batayan ng pantawag

na “baréta” sa mahabàng bára ng sabong panlabá. Ipinapalagay na malaki
ang natitipid sa sabon kung ang matigas na bareta ng sabon ang gagamit-
ing panlabá. Bawat bareta ay katumbas malimit ng tatlo sa apat na piraso
ng sabon. (MJCT) ed VSA
barílya
Ang barílya (mula sa Espanyol na barilla o maliit na bára) ang itinuturing
na kauna-unahang baryang ginawa sa Filipinas sa ilalim ng pamamalakad
ng mga Espanyol. Nakamarka sa bawat barilya ang eskudo o coat of arms
ng Lungsod Maynila. Ang mga unang barilya ay gawa sa magaspang na
tanso at may tinatayang halagang katumbas ng isang sentimo. Manipis at
maliit din ang barilya kompara sa mga kasalukuyang barya.

Noong 1766, lumabas ang mga barilyang kalahati ang laki ng mga nauna
at gawa sa tumbaga. Nang nagsimulang mamunò ni Reyna Isabela II,
nagsimula ring magkaroon ng pagawaan ng barya sa Maynila. Sinasabi
namang nagmula sa barilla ang katawagang barya dahil na rin sa binibigkas
ng mga Filipino ang doble ele bilang Y. Ilan sa mga kilaláng halimbawa ng
mga barilya ay ang Sampaloc Barilla, na inihulma mula sa tingga at may
kakaibang hugis. Natagpuan ang mga ito malapit sa isang ilog sa Laguna.
Ang 1766 Barilla naman ay may maayos na pagkakamarka ng tore ng
kastilyo at merlion sa barya. (MJCT) Ed VSA
bárit
Ang bárit (Leersiahexandra) ay isang klase na pangmatagalang damo. Ito
ay may kulay berdeng dahon na magaspang at hindi kasiya-siyang hawa-
kan dahil sa matalim na gilid nitó na maaaring makasugat. Ang dahon nitó
ay may sukat na 5 hanggang 13 milimetro. Ang barit ay tumataas ng 40-60
sentimetro. Ang mga tinik nitó ay parang kanin ngunit mas maliit pa rito.

Ang barit ay matatag sa tagtuyot pati na din sa tag-ulan.  Karaniwan itong

matatagpuan sa mga mabasâng lugar tulad ng mga sariwang tubig sa kaha-
baan ng ilog at lawa. Kung minsan ito ay nabubuo at lumulutang na parang
banig. Matatagpuan din ito sa mga palayan.

Ang mga batà o muràng barit ay ginagamit na sakate o pakain sa mga

kabayo at báka. Kapag kulang na ang mga pakain sa mga kabayo at baka,
napipilitang ipakain sa mga hayop ang mga magugulang na barit. (ACAL)
ed VSA
barkílyos
Ang barkílyos (mula sa Espanyol na barquillos) ay pagkain na kahawig
ng apa na nakabilot upang maghugis túbo, at karaniwan ay gadaliri ang
laki at iksi. May mga barkilyos din na mas malaki at mas mahabà. May
barkilyos na manipis ang balát at madalîng madurog; mayroong makapal at
kaylutong kagatin. Gawa ito sa arina, gatas, at asukal. Tinatawag din itong
wafer roll sa labas ng bansa. Hindi basta-basta ang paggawa ng barkilyos,
dahil kailangan ng tinatawag na wafer iron, o barkilyéra, na panghulma
ng arina. Iniluluto ito hanggang maging kulay kayumanggi at inirorolyo
hábang mainit pa.

May mga barkílyos na may dagdag lasa, tulad ng ube at pandan. Kapag
sinisidlan ng pulbos ng pulburon, ang tawag na dito ay barkirón (mula sa
barquiron/barqueron). Puwedeng kainin ang barkilyos nang walang kasabay
na ibang pagkain, at masarap din itong ipareha sa ice cream o sawsawang
matamis na tulad ng tsokolate. Kadalasang nakikita ang barkilyos sa
mga palengke at bilihan ng pasalubong. Kalat ito sa buong bansa, ngunit
kilalá ang Iloilo bilang mahusay na pagawaan nitó. Pinakamainam kainin
ang barkilyos kapag kakabili, dahil nagiging makunat ito sa pagtagal ng
panahon. (PKJ)
Barláan at Jósaphát
Isang panulukang bato sa larangan ng panitikan at wikang Filipino ang
Barláan at Jósaphát na unang nalathala noong 1708. Ang buong pamagat
ng aklat ay Aral na tunay na totoong pag aacay sa tauo, nang manga ca-
banalang gaua nang manga maloualhating santos na si Barlaan ni Josa-
fat na ipinalaman sa sulat ni S. Juan Damaceno na salin sa Tagalog ni
Fray Antonio de Borja at inilathala ng La compania de Jesus. Mayroon
itong 553 na pahina. Noong 2003 muli itong nailathala kasáma ng mod-
ernisadong bersiyon ang orihinal na Tagalog na inedit ni Virgilio Almario
sa layuning maipaunawa ito sa kasalukuyang henerasyon.

Hango ang aklat sa isang napakapopular na kuwento ng kabanalan noong

Edad Midyibal sa Europa. Maraming bersiyon ito, bagaman sinasabing
pinakamatanda ang natagpuan sa Georgia. Tungkol ito sa kumbersiyon
ng isang prinsipe sa India, si Josaphat, na ikinulong sa isang palasyo at
binigyan ng lahat ng layaw ng amang hari dahil sa tákot na maganap ang
hula na magiging isang Kristiyano ang anak at magiging higit na maka-
pangyarihan kaysa kaniya. Ngunit nalungkot sa gitna ng mga layaw si
Josaphat, nag-isip lumabas sa palasyo, at nang makalabas ay nakatagpo
ng mga kinatawan ng paghihirap, sakit, katandaan, at kamatayan. Lalong
naguluhan ang isip ng prinsipe. Sa kabilang dako, kinausap ng Langit si
Barlaan, isang ermitanyo at inatasang tulungan si Josaphat. Sa tulong ng
Langit, nakapasok sa palasyo si Barlaan at naaralan sa Kristiyanismo si
Josaphat Naganap ang hula at sa dulo’y sumuko ang hari sa karunungan
ng anak.

Kapag sinuri, malilinawang ang istorya ni Josaphat ay hango sa buhay ni

Gautama Buddha. Ngunit pinaniwalaan itong totoo noon kayâ napasáma
pang matagal sa kalendaryo ng mga tunay na santo at santang Kristiyano
ang pangalan nina Barlaan at Josaphat. agradong kuwentong Buddhista
na isinalin sa Latin at Espanyol mulang Griyego. Nagtataglay ang teksto
ng mga halagahin para sa pagwaksi sa kamangmangan at kamangmangan
na kinakatawan ng kuwento nina Barlaan at Josaphat. Isang mohon ang
salin nitó sa wikang Tagalog ni Fray de Borja dahil ito ang una, bukod sa
pinakamahabàng kathang isinalin sa katutubong wika ng Filipinas. Para sa
mga misyonero, napakagandang dokumento ang katha dahil sa pamamagi-
tan ng mga aral ni Barlaan ay para na ring binása ang Bibliya na hindi
ipinababása noon sa karaniwang tao.
Itinuturing din ni Almario na importante ang salin dahil napatunayan nitó
ang antas ng kakayahan ng wikang Tagalog. Sa pamamagitan ng salin, na-
patunayan ang kakayahan ang Tagalog na magamit para sa sopistikadong
paksaing panrelihiyon at pampolitika. Taliwas sa naging komentaryo ng
mga fraile sa panahon ng pagkakalathala ng akda na tanging pinahalaga-
han ang husay ng tagasalin at binalewala ang kakayahan ng katutubong
wika. (WFF) ed VSA
Jorgé Barlín
(23 Abril 1850-4 Setyembre 1909)
Si Jorgé Barlín ang unang obispong Filipino sa Simbahang Katoliko at
isinilang sa Camarines Sur noong 23 Abril 1850 kina Mateo Alfonso Barlin
at Francisca Imperial. Nag-aral siyá at naging pari noong 19 Setyembre
1875. Noong 14 Disyembre 1905, hinirang siyáng obispo ng Nueva
Caceres, naordinahan noong 29 Hunyo 1906, at naging unang obispong
Katoliko na Filipino.
Bahagi ng kaniyang tagumpay ang pagiging unang pari na naging
gobernador sibil ng Sorsogon noong 1898. Tumanggap siyá ng dalawang
natatanging karangalang eklesiyastiko: ang Papal Chamberlain at ang
Protonotary Apostolic Ad Instar Participantium (1903-1905). Noong
1907. siyá ang unang Filipinong Obispo na bumigkas ng imbokasyon sa
pagbubukás ng Philippine Assembly.

Naglingkod siyáng pari sa loob ng 34 taón at tatlong taón bilang obispo

bago namatay noong 4 Setyembre 1907. (VSA)
barò at sáya
Bago pa dumating ang mga dayuhang Espanyol, ang barò at sáya na ang
maituturing na pambayang kasuotan ng mga Filipina. Ang salitâng baro na
henerikong tawag sa pang-itaas na kasuotan ng mga katutubo ay laganap
sa buong kapuluan bago pa man dumating ang mananakop. Bado ito sa
mga Ilokano samantalang bayo naman sa Kabisayaan. Ang saya naman ay
ang maluwang na pang-ibabang kasuotan.

Ang baro at saya ay may apat na bahagi: ang kamísa o maikling blusang
may manggas na halos kawangis ng isang bestido; ang alampáy o balabal
na ipinapatong sa kamisa; ang saya o paldang mahabà na kalimita’y
hanggang sakong; at ang tápis o kapirasong telang ipinapatong sa saya.

Nang lumaon, isinantabi na ang alampay dahil nakagagambala ito sa

paggalaw. Nawala rin ang tapis at naging mas payak ang saya. Natira na
lang ang dalawang pirasong kasuotan na di nagtagal ay pinag-isa. Para
sa mas pormal na okasyon, nabuo ang iisang pirasong kasuotan na may
pinatayong manggas na kahalintulad ng mga pakpak ng paruparo. Ito ang
tinatawag na térno.

Dahil sa Amerikanisasyon, nawala sa uso ang mga terno. Ngunit muling

pinasikat ito ng dating Unang Ginang Imelda Marcos na nakilala sa La Banca (1876) ni Felix Resurreccion Hidalgo
pagsusuot na magagarang terno na ipinasasadya pa niya sa mga batikang
tagadisenyo ng damit. (JCN) (ed GSZ)
baróng
Isang uri ng mahabà, makapal, may iisang talim na patalim, at hugis
pahabâng dahon ang baróng ng mga Tausug. May habà itong umaabot sa
walo hanggang 22 pulgada, mabigat, at may kakayahang ihiwang tulad ng
espada. Ang puluhan nitó ay karaniwang yari sa garing, sungay ng kalabaw
o kamagong at nababólot ng mga singsing ng pinakintab na mga himaymay
ng yantok o baging. May bitling o ferrule itong metal, karaniwang tanso,
at naiigot din ng yantok o baging.

Ang dulo ng puluhan ay malimit na anyong nakatikwas na ulo ng ibon

o nága (dragon) Ang pahiyas na ulo sa dulo ng puluhan (tinatawag na
junggayan) ay higit na mataas o mahabà sa barong ng maharlika. Ang
baróng ng nakababàng uri, lalo na iyong ginagamit bilang sandata sa
labanan, ay mas maikli at magaan. Ganito diumano ang ginagamit ng
huramentado sa Parang Sabil.

Ang kaluban ng baróng ay dalawang piraso ng kahoy na pinagtaklob at

kahubog ng patalim. Binabalot din ito ng nakatirintas na yantok o baging
at nilalagyan ng dekorasyon. Ang dulo ng kaluban sa kabila ng puluhan
ay dramatikong nakahubog patikwas, sa anggulong halos 90 digri, at may
sapád na ulo. May mga kalubang nabudburan ng nakatimong nakar sa mga
hilerang heometriko. (VSA)
bárong tagálog
Simula noong panahong Komonwelt, itinuturing na pormal at pambansang
kasuotan ng kalalakihan ang bárong tagálog. Ngunit kasuotan na ito ng
mga Filipino noon pang panahon ng mga Espanyol at mauugat sa panahong
iyon ang ilang katangian nitó. Ang bárong tagálog ay pang-itaas na damit
panlalaki, may mahabàng manggas, may bukás hanggang dibdib, walang
bulsa, karaniwang manipis ang tela at walang kulay, at isinusuot nang
hindi nakaparagan.

Pangkaraniwang kasuotan ito noon ng mga Indio. Manipis ang tela, dahil
mas presko ito kung mainit ang panahon. Ngunit sinasabi ring ganito
ang nais ng mga kolonyalista upang hindi makapagkubli ng patalim o
sandata ang Indio sa ilalim ng damit. Hindi nakaparagan ang pagsusuot
dahil praktikal ito para sa maginhawang pagtatrabaho. Ngunit sinasabi
ring ganito ang nais ng mga kolonyalista upang magmukhang imperyor
ang Indio at madalîng maibukod sa mga Espanyol na nakaparagan ang
kamisadentro. Wala ring bulsa ang bárong tagálog upang hindi makapang-
umit sa bahay o tindahan.

Si Pangulong Manuel L. Quezon ang nagdeklarang “pambansang kasuotan”

ang bárong tagálog. Sinimulan din itong gamitan ng mámaháling telang husi
at pinya at bordado upang maging elegante. Noong 1975, nagproklama pa
ang Pangulong Ferdinand E. Marcos ng isang “Linggo ng Barong Tagalog”
tuwing Hunyo 5-11, bago ang Araw ng Kasarinlan, at lalong naging simbolo
ang bárong tagálog ng paglaban sa kolonyalismo. Ginagamit ngayon ito
sa mga opisyal na pagdiriwang at importanteng okasyon. Pormal ang tao
kapag sinabing “nakabaróng.” Nauso naman noong dekada 60 ang “pólo
baróng” na maikli ang manggas at karaniwang mumurahin ang tela para sa
pang-araw-araw na pagpasok sa opisina. (LJS)(ed VSA)
baróto
Ang baróto ay isang bangkang makitid na gawa mula sa isang piraso ng
kahoy at karaniwang ginagamit sa pangingisda at sa simpleng paglalayag
papunta sa kabilang pulo. Tinatawag din itong baruto, bawutot, baloto, at
bilog at ginagamit ng mga Tagalog, Sebwano, Bikolano, Hiligaynon, at
Mëranaw bago pa dumating ang mga Espanyol sa Filipinas.

Iba-iba ang kapasidad ng isang baroto, depende sa pagkakagawa nito.

Mayroong pang-isahan o pandalawahan at mayroon ding pangmaramihan.
Maaaring walang katig ang isang baroto ngunit mahalagang may kawayan
o kahoy na babalanse sa katawan upang hindi ito bumaligtad. Dahil naman
sa pagiging makitid ng katawan nitó kayâ madalî itong nakakausad laban
sa agos ng tubig. (MJCT) ed VSA
báryo
Mula sa salitang Espanyol na barrio na nangangahulugang kapitbahayan,
ang báryo ay isang maliit na yunit ng mga tao sa isang pook. Ginamit
itong dibisyon sa isang bayan o munisipalidad sa Filipinas noong panahon
ng mga Espanyol at maaaring itumbas sa barangay, nayon, o ili. Karani-
wang inilalarawan ang isang baryo na binubuo ng ilang kamag-anakan na
nakatira sa isang palayan, bukirin, pampang, at iba pang magkakadikit na
lunan. Bagaman maaaring isang yunit sa lungsod o pook na matao ang
baryo, karaniwang ipantukoy ang baryo sa pook na rural—may bukirin,
batis, punongkahoy at kawayan, halamanan, ilang kubo, ibon, isang bun-
dok sa malapit, at larawan ng payak na pamumuhay at walang-tinag na
buhay.

Pinalitan ang katawagang baryo tungo sa barangay bilang pinakamaliit

na pamahalaang lokal na yunit ng bansa sa panahon ng pamumunò ni Fer-
dinand Marcos. Ginagamit din ang salitang baryo sa iba pang bansang
nasakop ng Espanya ngunit sa magkakaiba-ibang paraan, tulad ng gamit sa
Venezuela na ipinantutukoy ang baryo sa isang pamayanan ng mga isku-
water. (MJCT) ed VSA
Cesar Fernando Basa
(21 Hunyo 1915-12 Disyembre 1941)
Si Cesar Fernando Basa (Sé·sar Fer·nan·dó Bá·sa) ay isang piloto at
bayani ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.

Isinilang siyá noong 21 Hunyo 1915 sa Isabela, Negros Occidental kina

Fernando Basa at Rosario Tianko. Una siyáng nag-aral sa kanilang bayan.
Nang lumipat ang pamilya sa Maynila ay nag-aral siyá sa Ateneo de
Manila bilang kimiko, at nakapagtapos nang may karangalan noong 1939.
Itinuloy niya ang kaniyang pag-aaral sa Philippine Army bilang piloto, at
nakapagtapos noong 1940. Agad siyáng naging second lieutenant.

Noong Oktubre 1941, nadestino siyá sa Batangas sa ilalim ni Capt. Jesus

Villamor. Binobomba ng puwersang Hapones ang mga base noon. Inatake
ng 54 Hapones ang base sa Batangas noong 12 Disyembre 1941. Ang 6th
Pursuit Squadron ang lumipad upang ipagtanggol ito. Pabalik noon si Basa
mula sa isang pagpapatrulya, na may kargang gas na tatagal na lámang nang
15 minuto. Nakíta niya ang dehadong sitwasyon ng kaniyang kasamahan
kayâ lumipad siyá patungo sa kanila. Agad siyáng napalibutan ng pitóng
eroplano ng kalaban at napabagsak.

Pinarangalan ang kaniyang kabayanihan ng Gold Cross Medal at pinuri ni

Hen. Douglas MacArthur, ang kumander ng USAFE. Ang Basa Airbase sa
Floridablanca, Pampanga ay ipinangalan sa kaniya. Noong 1947, naglabas
ng selyo na nagpupugay sa kaniyang kabayanihan. (KLL)
José Ma. Bása
(19 Disyembre 1839-1907)
Tinaguriang “ismagler ng Himagsikang Filipino,” at isa sa mga haligi ng
kilusang propaganda, nakatulong nang malaki si José Ma. Bása upang
maipadala sa Filipinas ang mga kopya ng pahayagang La Solidaridad, na
inilabas nina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, at iba pa, tuwing ikalawang
linggo mula sa Madrid, Espanya. Si Basa rin ang nakaisip ng malikhaing
paraan kung paano palihim na makararating at maipalalaganap sa Filipinas
ang mga kopya ng mga nobelang Noli me Tangere at El Filibusterismo ni
Rizal.
Isinilang si Basa sa Binondo, Maynila, noong 19 Disyembre 1839. Ang
mga magulang niya ay sina Don Mateo Basa at Doña Joaquina San
Agustin. Nagtapos siya ng bachiller en filosofia sa Universidad de Santo
Tomas noong 1890. Sa edad na 20, pinamahalaan niya ang distileriya sa
Trozo, Maynila, na pag-aari ng kanyang ama.
Miyembro si Basa ng Comite de Reformadores, isang organisasyong
humingi ng mga reporma sa pamamahala ng mga Espanyol sa Filipinas
sa pamamagitan ng pahayagang El Eco Filipino, na inilathala sa Espanya
ng bayaw ni Basa, si Federico Lerma, asawa ng kapatid ni Basa na si
Rafaela. Dahil kabílang din sa nasabing komite si Padre Jose Burgos,
nadawit si Basa sa pag-uusig laban sa nasabing pari, at matapos bitayin
ang tatlong paring sina Gomez, Burgos, at Zamora, napabílang si Basa
sa mga ipinatápon sa Marianas. Dalawang taón sa Marianas si Basa bago
pumunta sa Hong Kong.
Sa tahanan ni Basa sa Hong Kong nagtatagpo at nagpupulong ang mga
Filipino. Nang sakupin ng mga Amerikano ang Filipinas, isa si Basa sa mga
Filipinong naniwala sa tapat na hangarin ng dayuhang bansa. Naniwala
si Basa na ang Estados Unidos ang pinakaliberal at pinakamakatáong
demokratikong gobyerno sa buong mundo. Kayâ kasáma ang ilan pang
Filipino, nag-alok pa silá ng salapi sa gobyernong Amerikano upang
suportahan ang pagiging protektorado ng Filipinas. Hinangad din niláng
maging mga mamamayang Amerikano.
Nanatili na sa Hong Kong si Basa at dumalaw lámang sa Filipinas noong
1888 at 1889. Napulmonya siyá at yumao noong 10 Hulyo 1907. Walong
taón pagkaraan, ang kaniyang mga labí ay inilibing sa Cementerio del
Norte, Maynila noong 18 Abril 1915. (AEB)
Jose Basco Y Vargas
(1733-1787)
Nagsilbing ika-44 gobernador-heneral na Espanyol ng Filipinas si Jose
Basco y Vargas (Ho·sé Bás·ko i Vár·gas) mula Hulyo 1778 hanggang
Nobyembre 1787. Hindi katulad ng mga naunang gobernador heneral,
isinulong Basco ang pagpapaunlad ng ekonomiya ng kolonya. Sa kaniyang
panunungkulan, pormal na nahiwalay ang pamamalakad ng Filipinas sa
Mexico.
Naging mahalaga ang papel ni Basco sa takbo ng ekonomiya ng
bansa. Iginiit ng gobernador-heneral na hindi na nararapat na maging
tagapamagitan lamang ng mga produktong mula Tsina ang daungan ng mga
galeon sa Maynila bago dalhin sa Mexico. Ninais niyang magkaroon ng
sariling kalakal ang Filipinas at tumaas ang kita ng gobyernong kolonyal.
Itinatag niya noong 1781 ang Sociedad Economica de los Amigos del Pais
(Kapisanang Pangkabuhayan ng mga Kaibigan ng Bansa) na nanguna sa
mga gawain ukol sa produktong maaaring isulong sa Filipinas. Binigyan
ito ng badyet na P960 santaon mula sa mga prominenteng mangangalakal
ng Maynila at ginastos ito ng samahan sa mga talakayang pangkabuhayan,
mga polyeto ukol sa pagtatanim ng indigo, kape, tubó, kakaw, at ibang
halaman, pagpapasok ng mga bagong kasangkapang pang-agrikultura
mula Estados Unidos, at pagtuturo ng mga makabagong pamamaraan sa
pagsasaka. Isang magandang resulta ang pagluluwas ng indigo patungong
Europa, sa unang pagkakataón sa kasaysayan ng Filipinas, noong 1784.

Maaalaala rin si Basco dahil sa pagtatatag niya ng mga monopolyo,

pangunahin ang monopolyo sa tabako. Nakakuha siyá ng pahintulot
ng Hari ukol dito noong 1780 at naipatupad noong 1782. Kinontrol ng
gobyerno ang pagtatanim, pagbili, at pagbebenta ng tabako at noong 1808
ay kumita ng P500,000. Tumaas pa nang tumaas ang tubò sa monopolyo.
Gayunman, nagkaroon ito ng kaakibat na mga korupsiyon at abuso kayâ
ipinatigil din ng Hari noong 1881.

Ipinanganak si Jose Basco y Vargas noong 1733 sa Malaga, Granada,

Espanya at namatay noong 1787. Ipinangalan sa kaniya ang kabisera ng
Batanes dahil sa kaniyang pamumunò isinagawa ang paghikayat sa mga
Ivatan ng Batanes na sumailalim sa pamahalaan ng Espanya. Iginawad
ni Haring Carlos III ang Conde de Conquista de Batanes at ng Conde de
Conquista de las Islas Fulling Mills noong 1789. (SJ)
báse militár
Ang báse militár ay isang pasilidad na direktang pagmamay-ari at pinama-
mahalaan at para sa hukbong sandatahan. Naglalaman ang base militar ng
mga kagamitan at tauhang militar at ditto nagsasagawa ng mga pagsasanay
at operasyon. Sa pangkalahatan, nagsisilbing tirahan o kampo para sa isa
o higit pang pangkat ng mga sundalo ang base militar ngunit maaari rin
itong gawing sentro ng mga operasyong militar dahil dito matatagpuan
ang mga pinunong militar. Karaniwan sa mga base militar ay nakadepende
sa mga tulong mula sa labas upang maisagawa ang mga operasyon nitó. Sa
kabilang banda, mayroon namang malalaking pasilidad na may sapat nang
pagkain, tubig, at kagamitan upang makatagal habang nakikipaglaban.
Ang 1947 Military Bases Agreement ay nagbigay ng kapangyarihan sa
Estados Unidos na humawak ng mga lupain upang gawing base militar sa
Filipinas sa kabila ng pagbibigay ng kasarinlan sa Filipinas. Kabilang sa
itinatag na mga base sa bansa ang Clark Field Air Base (Pampanga), Fort
Stotsenburg (Pampanga), Mariveles Military Reservation, POL Terminal
and Training Area (Bataan), Camp John Hay Leave and Recreation Center
(Baguio), United States Armed Forces Cemetery No. 2 (Rizal), Angeles
General Depot (Pampanga), Leyte-Samar Naval Base, Subic Bay (Olon-
gapo), Tawi-Tawi Naval Anchorage (Sulu), Caiacao-Sangley Point Navel
Base (Cavite), Bagobantay Transmitter Area (Lungsod Quezon), Taumpi-
tao Point (Palawan), Talampulan Island, Coast Guard No 354 (Palawan),
Naule Point (Zambales), at Castillejos, Coast Guard No 356 (Zambales).
May karapatan din ang Estados Unidos sa mga baseng Mactan Island
Army and Navy Air Base (Cebu), Florida Blanca Base (Pampanga), Camp
Wallace (La Union), Puerto Princesa Army and Naby Air Base (Palawan), 1992, ginawa itong Subic Bay Freeport Zone ng Pamahalaang Filipino.
Tawi-Tawu Naval Base (Sulu), at Appari Naval Air Base. Ang kasunduang
ay may bisà sa loob ng 99 taon at maaaring dugtungan batay sa mapag- Ang Clark Air Base ang dating base ng hukbong himpapawid ng Estados
kakasunduan ng Filipinas at Amerika. Nagkaroon ito ng pagbabago noong Unidos sa Filipinas. Matatagpuan ito tatlong milya sa kanluran ng Lung-
1966 na ginawang 25 taon na lamang ang bisà at noong 1979 na inililipat sod Angeles at 40 milya sa hilagang kanluran ng Metro Manila. Nasa-
sa Filipinas ang kapangyarihan sa mga base. Ibinasura naman ng Senado sakop nitó ang 37 kilometro kuwadrado at may reserbasyong militar na
ng Filipinas ang balak na dagdagan ang taon ng pananatíli ng mga base ng 596 kilometro kuwadrado pahilaga. Ito ang kuta ng puwersang Amerikano
Estados Unidos noong 16 Setyembre 1991. at Filipino noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig hanggang Digmaang
Vietnam. Naging pagmamay-ari ito ng mga Amerikano mula 1903. Dahil
Ang U.S. Naval Base Subic Bay sa Olongapo, Zambales ang naging pan- sa pinsalang dulot ng pagputok ng Bulkang Pinatubo at sa lumalaganap
gunahing pasilidad para sa pag-aayos ng mga barko, pagpupuno ng su- noong sentimyento laban sa mga base militar, iniwan ng Estados Unidos
play, at pahingahan ng hukbong pandagat ng Estados Unidos. Ito rin ang ang Clark noong Nobyembre 1991. Kasalukuyang ito ng Pamahalaan ng
pinakamalaking overseas military installation ng puwersang Amerikano Filipinas at katatagpuan ng Clark International Airport, Clark Freeport
matapos magsara ang Clark Air Base noong 1991. Nang ipasara noong Zone, at Philippine Air Force. (KLL) ed VSA
básket
Básket, mula sa wikang Ingles, ang karaniwang itinatawag sa sisidlang
maluwang ang pagkalála, yari sa matigas na materyales, at ginagamit sa
pamamalengke. Básketrí (mula sa Ingles na basketry) ang pangkalahatang
tawag ngayon sa gayong uri ng likhang-kamay. Gayunman, hindi ito laging
sisidlan at hindi laging yari sa mga nilapát na kawayan, mga hinimay na
bule at pandan, at mga biniyak na yantok at baging. Sisidlan ang bayóng
ngunit yari sa malambot na bule o pandan at masinsin ang pagkalála.
Matigas ang materyales ng salakót, masinsin ang pagkalála, ngunit
putong sa ulo at hindi sisidlan. Sa sining ng katutubong likhang-kamay,
tinutukoy ng basketri ang sining ng paglála, na iba sa kahawig na sining
ng paghábi. Magkaiba ang dalawa sa uri ng materyales na ginagamit sa
paglikha. Matigas na yantok o kawayan o magaspang na baging o malapad
na dahon ng bule ang materyales sa paglála samantalang pinong-pinong
himaymay o sinulid ang materyales sa paghábi. Magkaiba din ang dalawa
sa produkto. Tela na karaniwang kasuotan ang produkto ng paghábi; sari-
saring sisidlan at kasangkapan ang ginagawa sa paglála.
Isang sinaunang sining at industriya ang paglála ng mga sisidlan at may iba’t
ibang pangalan ang uri, alinsunod sa laki, materyales, gamit, at pinagmulang
pangkatin. Sa Tagalog, may maliit na sisidlan na maaaring sunungin at
tinatawag na bákul. May malaki’t hindi mayayakap ng dalawang tao at
tinatawag na mátong. Ang batuláng ay malalaki ang bútas, magaspang
ang materyales, isinasakay sa paragos o kareta, at ginagamit na panghakot
ng mga binigkis na punla ng palay. Biláo ang pantahip ng palay at bigas.
Ang bistáy ay kahugis ng bilao, ngunit maluwang ang lála. Nilalála din sa
kawayan ang mga sisidlang buslô at ang mga panghúli ng isdang gaya ng
salakáb at búbo. Kauri ng bákul ang labba ng mga Ilokano bagaman higit
na pino ang materyales at ang pagkalála. Mula sa Cordillera ang naging
popular na pasikíng kapalit ng backpack at ang kayábang na nakasaklay
sa likod at sinasaló ng isang tali na nakatapal sa noo ng bumubuhat.
May mga produkto ng paglála na kinulayan ang materyales o nagtataglay
ng mga disenyong bulaklak, dahon, butiki, at iba pang nagpapakilála sa
pangkating pinagmulan. May mga laki at hugis na angkop para maging
sisidlan ng regalo o pandekorasyon sa tahanan. (DRN) (ed VSA)
basketból
Ang basketból ang pinakapopular na larong pampalakasan sa buong
Filipinas. Nilikha ni Dr. James Naismith ang laro sa Springfield,
Massachusetts sa Estados Unidos noong 1891. Bago matapos ang siglo,
naipakilála na ito ng mga Amerikano sa mga Filipino sa pamamagitan ng
YMCA (Young Men’s Christian Association). Mabilis itong lumago sa
kapuluan. Sa unang hati ng siglo 20, ang pambansang koponan ng Filipinas
ang isa sa pinakamagaling sa buong daigdig.
Ang basketbol ay isang laro na kinalalahukan ng dalawang koponan ng
tiglimang manlalaro. Sinusubukang makapuntos ng mga manlalaro sa
pamamagitan ng pagbubuslo ng bola sa basket (isang pabilog na bakal
na kinasasabitan ng net). Ang koponan na may mas mataas na puntos sa
wakas ng laro ang hihiranging nagwagi.
Nabuo ang unang pambansang koponan noong 1913, taón na napanalunan
nitó ang unang larong internasyonal (laban sa Tsina) at unang gintong
medalya (sa Far Eastern Games). Noong 1924, nakuha ng Unibersidad
ng Pilipinas ang unang kampeonato sa basketbol sa National Collegiate
Athletic Association (NCAA), ang pinakamatandang paligsahang
pangkolehiyo sa bansa. Bilang tanda ng popularidad ng laro sa bansa,
inilabas ng Komonwelt ng Filipinas ang kauna-unahang selyo tungkol sa
basketbol sa buong mundo. Sa taón ding iyon, nakuha ng pambansang
koponan ang ikalimang puwesto sa kauna-unahang paligsahang basketbol
sa Olympic Games sa Berlin, Alemanya. Noong 1938, itinatag ang
Manila Industrial and Commercial Athletic Association (MICAA), ang
pangunahing propesyunal na liga ng bansa sa susunod na apat na dekada;
nasungkit din ng Far Eastern University ang kampeonato sa unang edisyon
ng University Athletic Association of the Philippines (UAAP). Noong
1954, nakuha ng pambansang koponan ang medalyang tanso sa ikalawang
FIBA World Championship sa Brazil; ito ang nananatiling pinakamataas
na puwesto na nakamit ng isang Asyanong bansa sa nasabing torneo.
Itinatag ang pangunahing liga ng basketbol sa bansa, ang PBA, noong 1975
pagkatapos kumalas ang sampung koponan mula sa MICAA. Ang PBA
ang unang propesyonal na liga ng basketbol sa buong Asia, at ikalawa sa
buong daigdig (pagkatapos ng NBA ng Amerika).Sa antas pangkolehiyo,
ang NCAA at UAAP ang dalawang nangungunang liga. Ang debosyon ng
mga Filipino sa basketbol ay tumatawag ng pansin sa daigdig. Sa aklat ng matatangkad. Wika nga niya, ”Sa halos lahat ng lugar sa Filipinas,
na ”Pacific Rims,” inilarawan ng Amerikanong si Rafe Bartholomew makikita mo ang basketbol,” sa bawat plaza, sining ng dyipni, bilbord, at
ang kakaibang pagkahumaling ng mga Filipinong kulang sa taas sa laro komersiyal sa TV. (PKJ)
basníg
Isang tradisyonal na paraan ng pangingisda ang basníg kung gabi. Inaakit
ang mga isda sa pamamagitan ng ilaw para pumunta sa kinalalagyan
ng mga bangka. Malimit na may 24-30 katao ang kalahok sa ganitong
pangingisda at gumagamit ngayon ng malaking sasakyang-dagat.

Ang mga mangingisda ay humahawak ng mahahabàng piraso ng kawayan

at bawat isang piraso ay may nakakabit na malaking lambat na inilaladlad
at hinahatak sa pamamagitan ng kable at kalô. Ang mga instrumentong
ito ay ipinoposisyon sa magkabilang gilid ng sasakyan, dalawa sa unahan,
dalawa sa gitna, at dalawa sa hulihan. Bawat sakay ng basníg ay may
tawag at tungkulin. Ang kapitan ay tinatawag na “piloto.” Kung minsan,
may pangalawang piloto. Ang nagpapaandar ng motor ay “makinista.”
Ang may hawak ng timon ay “timonel.” Kung minsan, may “kusinero”
para umasikaso sa pagkain. At ang mga humahawak ng kawayang may
lambat ay “táong-lambat.”

Kapag naramdamang may mga isda nang natipon sa ilalim ng sasakyan,

pinapatay ang malaking ilaw, maliban sa dalawang maliit sa unahan at
hulihan upang hindi umalis ang mga isda. Ang piloto ang tumatantiya kung
gaano kalalim ang kinaroroonan ng mga isda. Siyá din ang naghuhudyat
sa karampatang lalim ng paglaladlad ng mga lambat. Kapag nakaumang
na ang mga lambat, isa-isang bubuháyin ng makinista ang mga ilaw. Sakâ
muling papatayin alinsunod sa ginamit na paraan ng pagbúhay. Ulit-ulit
ginagawa ito hanggang matiyak na pumasok na ang mga isda sa mga
lambat. Sa hudyat ng piloto, sabay-sabay na biglang hihilahin ng mga
táong-lambat ang kanilang bitag.

Magdamagan ang ganitong pangingisda at madalîng-araw nang bumabalik

sa daungan ang mga nambabasníg. (VSA)
basúlto
Ang basúlto ay isang mapang-uyam na awit ng pag-ibig at may kalapat
na sayaw. Nagmula ito sa Victoria, Tarlac at may impluwensiyang
Kapampangan. Ang awit at ang sayaw ay ginaganap nang salítan. Isang
bahagi ng awit ang kinakanta at sakâ isinasayaw ang ibig sabihin. Muling
kakantahin ang kasunod na bahagi at isasayaw muli ito. Gayon ang salitan
hanggang matapos ang pagtatanghal.

Nakasuot ng balintawak ang mga kababaeng kalahok at nakabarong

tagalog na may putîng pantalon ang mga lalaki. May mga kantang pambatà
na isinulat para sa himig ng basúlto. Isang halimbawa ang “Ako ay May
Lobo” hinggil sa isang musmos na bumili ng balloon, na biglang pumutok,
at kayâ naihibik ng musmos na ibinili na lámang sana niya ng pagkain ang
kaniyang pera. (VSA)
batalán
Sa mga Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, at Tagalog, ang batalán ay
isang karugtong na estruktura sa likod ng isang bahay. Karaniwang gawa
ang mga dingding, haligi, at sahig nitó sa kawayan at ginagamit na laba-
han, hugasan, at paliguan. May batalan na ginagamit ding palikuran ng
pamilya. Anupa’t wika nga’y sa batalan idinadaos ang maruruming ba-
hagi ng buhay ng mag-anak. Nasa ilalim nitó o sumasahod ng dumi ang
isang pusalì—ang pinakaimahen ng dumi sa bokabularyong Filipino—at
binubuo ng mga bato, burak, at inaagusang mabahòng kanal, nilalangaw o
may nakatanghod na maruming baboy.

Ang tradisyonal na batalán ay karugtong at kapantay ng sahig ng bahay.

May sarili itong hagdan upang dito magdaan ang anumang maaaring
makapagdulot ng dumi sa kabahayan. Ang totoo, may anyo at gamit itong
nahahawig sa asotea n bahay-na-bato.

Sa modernong bahay, lalo na sa lungsod, ang batalán ay karugtong ng

pang-ibabâng bahagi ng bahay kayâ nása lupa ang sahig. Kung nagagahol
sa espasyo, narito na rin ang kusina at lutuan kasáma ang labahan at mga
imbakan ng tubig. Malimit na hindi rin ito tinatawag na batalán. (MJCT)
ed VSA
batás
Ang batás ay isang alituntuning itinakda ng mga mambabatas o isang
nakaugaliang tuntunin na sinusunod ng isang lahi, lipunan, o bansa. Ti-
natawag itong balídha ng mga Hiligaynon. Sa Filipinas, may sangay ng
pamahalaang tinatawag na Kongreso at siyáng may pangunahing tung-
kuling lumikha ng mga batas. Mayroon ding mga ordenánsa na batas o
regulasyong pampubliko––mga alituntuning pinagtitibay ng sanggunian
sa isang barangay, bayan, o lungsod at pinaiiral sa nasasakupang pook o
lokalidad.

Ang Saligang-Batas o Konstitusyon ng Filipinas ang kataas-taasang batas

sa bansa. Ang kasalukuyang umiiral ay pinagtibay noong 2 Pebrero 1987
sa isang plebisito na mahigit sa 3/4 o 76.37% ng mga humalal (17,059,495
) ang bumoto ng sang-ayon dito at 22.65% (5,058,714 ) ang bumoto ng
laban sa pagpapatibay nitó.

Bago ang kasalukuyang konstitusyon, ilan sa mga naunang saligang batas

sa Filipinas ang Saligang-Batas ng Biyak-na-Bato noong 1897, Saligang-
Batas ng Malolos noong 1899, Saligang-Batas ng 1935, ng 1943 at ng
1973. Sumasaklaw sa pagbabago ng pamumunò sa kasaysayan ng Filipi-
nas ang mga taon ng pagbabago ng saligang batas.

Noong 1986, kasunod ng People Power Revolution na nagpatalsik kay

Ferdinand Marcos bilang pangulo ng bansa, isa sa mga unang atas ni Pan-
gulong Corazon Aquino ang paglikha ng isang bagong konstitusyon. Nag-
isyu si Pangulong Aquino ng Proklamasyon Bilang 9 na lumilikha ng isang
Komisyong Pangkonstitusyon upang ibalangkas ang isang bagong konsti-
tusyon na papalit sa 1973 Saligang Batas ng Pilipinas at ipinatupad noong
panahong batas militar ng Rehimeng Marcos. Humirang si Aquino ng 50
kasapi sa komisyon na nagmula sa iba’t ibang sektor ng lipunan. Noong
Pebrero 11, 1987, ang bagong konstitusyon ay ipinahayag na napagtibay.

Bilang kataas-taasang batas, hindi maaaring gumawa ng batas ang Kon-

greso o ng atas ang Pangulo na sasalungat o lalabag sa diwa ng Konsti-
tusyon. Kapag naganap ito, maaaring maghain ng petisyon sa Korte Su-
prema o Kataas-taasang Hukuman na may tungkulin namang magpasiya
kung ang isang atas o pangyayari ay alinsunod o hindi sa tadhana ng Kon-
stitusyon. (ECS) ed VSA
Batas Jones
Sa pamamagitan ng Batas Jones (Ba·tás Jowns) o Philippine Autonomy
Act of 1916, nalikha ang Senado ng Filipinas mula sa dating Philippine
Commission. Isa din ito sa mga batas na naglatag ng magiging kasarinlan
ng Filipinas sa paglikha nitó ng mga kondisyon, gaya ng eleksiyon, sa
bansa para sa isang matatag at makapagsasariling pamahalaan. Ipinanukala
ito ni William Atkinson Jones ng Virginia, Estados Unidos at naisabatas
noong ika-29 ng Agosto 1916.

Sa bisà ng Batas Jones, nagkaroon ng paghihiwalay ng kapangyarihan ang

ehekutibo at ang lehislatibong sangay ng pamahalaan. Hindi na maaaring
maging kasapi ng lehislatura ang gobernador heneral, ang pinakamataas
na opisyal sa bansa noon. Bago ang 1916, siyá ang namamahala pati sa
Philippine Commission, ang katumbas ng lehislatura. Hinati ng batas sa
dalawang kapulungan ang Commission—ang mataas na kapulungan ang
naging Senado at ang mababàng kapulungan ang naging Kapulungan
ng Kinatawan—at binigyan ito ng kapangyarihan gaya ng paglikha at
pagbuwag ng mga departamento sa ilalim ng ehekutibo at pagtatalaga o
pagtanggal ng mga pinunò ng mga naturang departamento.

Naibigay sa mga Filipino ang kapangyarihang patakbuhin ang lehislatura

ng bansa sa pamamagitan ng eleksiyon. Ang mga miyembro ng Senado ay
kumatawan sa 12 distrito. Ihahalal ang 22 senador mula sa 11 distrito na
may anim na taóng termino. Dalawang senador naman mula sa Mindanao
at Sulu ang hinirang ng gobernador heneral at humawak ng kanilang
posisyon hanggang hindi silá inaalis ng gobernador heneral. Mayroon
namang 90 miyembro ang Kapulungan ng Kinatawan, 81 ang inihalal at 9
ang hinirang upang katawanin ang mga hindi Kristiyano. (KLL)

retrato ni William Atkinson Jones

Batas Claveria
Sa bisa ng Batas Claveria (Ba·tás Kla·vér·ya) na ipinanukala noong 21
Nobyembre 1849, lahat ng Filipino ay kailangang mamili ng apelyido mula
sa listahang nasa librong Catalogo Alfabeticos de Apellido. Ipinangalan ang
nasabing batas sa tagapagsulong nito na si Gobernador-Heneral Narciso
Claveria, tubong-Geronia, Espanya na nagsilbing gobernador-heneral
ng Filipinas mula 1844 hanggang 1849. Hangarin ng Batas Claveria na
mapadali ang pagpapalaganap ng hustisya, pagsesenso, pagkolekta ng
mga buwis, at pagpapabuti ng pamamahala ng kolonya.

Ang nasabing batas ang dahilan kung bakit maraming Filipino sa

kasalukuyan ay may mga apelyidong Hispaniko o mga pangalang hinango
sa mga halaman, hayop, at pook heograpiko. Bukod dito, karamihan sa mga
puweblo o bayan ay hindi nakatanggap ng buong kopya ng Catalogo kundi
tig-ilang pahina lamang nito kung kaya’t limitado ang mga apelyidong
mapagpipilian. Bunga nito, maaaring malaman kung saang bahagi ng bansa
nagmula ang isang Filipino batay sa kaniyang huling pangalan. Halimbawa,
sa probinsiya ng Albay, karamihan sa mga tagalungsod ng Tabaco ay may
mga apelyidong nag-uumpisa sa letrang “B” habang malimit na ang mga
huling pangalan ng mga taga-Polangui ay nag-uumpisa sa letrang “S.”

Ang ibang pamilyang Filipino ay patuloy na gumamit sa kanilang

mga katutubong apelyido tulad ng Gatmaitan, Dimagiba, Dimaano, at
Batungbakal. Gayunman, ang nasabing patakaran ay nagbunga ng isa sa
pinakamalinaw na tatak ng kolonisasyon ng Espanya sa Filipinas. (MBL)
(ed GSZ)
batas militar
Ang batás militár ay pagpapataw ng kapangyarihang militar sa isang
lugar dulot ng pangangailangan. Ipinatutupad ito kapag ang pamahalaang
sibilyan ay hindi nakagaganap sa tungkuling gaya ng pagpapanatili ng
kaayusan ng lugar, hindi makontrol ang kaguluhan at protesta, nagkaroon
ng malawakang paglabag sa batas, o may giyera at pananakop. Karaniwan
sa sitwasyong ito na ang militar na may pinakamataas na ranggo ang
nagiging pangulo ng pamahalaang militar at nagtataglay ng kapangyarihang
ehekutibo, lehislatibo, at hudisyal. Maaari rin namang ang pangulong
sibilyan ang magdeklara at mangasiwa nitó sa tulong ng hukbong militar.
Sa panahong ito naghihigpit ng curfew, nabubuwag ang batas at karapatang
sibil at habeas corpus, at ginagamit ang batas militar sa mga sibilyan gaya
ng paghaharap sa kanila sa tribunal na pangmilitar.

Dumanas na ang Filipinas ng batas militar sa iba’t ibang panahon. Noong

Agosto 1896, kumalat ang himagsikan sa walong probinsiya ng Maynila,
Bulacan, Cavite, Pampanga, Tarlac, Laguna, Batangas, at Nueva Ecija kayâ
isinailalim ni Governor-General Blanco ang mga ito sa batas militar. Noong
Mayo 1898, itinatag naman ng unang pangulo ng Filipinas na si Emilio
Aguinaldo ang isang pamahalaang diktatoryal na pinalitan ng pamahalaang
rebolusiyonaryo noong Enero 1899. Nang masakop ng Japan, isinailalim
ni Jose Laurel ang bansa sa batas militar sa pamamagitan ng Proclamation
No. 29 noong 21 Setyembre 1944. Ika-21 din ng Setyembre ng 1972
nang ideklara ni Ferdinand Marcos sa pamamagitan ng Proclamation
No. 1081 ang pagsasailalim ng Filipinas sa batas militar. Tumagal ito ng
siyam na taón at natapos noong 17 Enero 1981, ang pinakamatagal na
pagsasailalim sa batas militar sa kasaysayan ng bansa. Sa administrasyon
ni Gloria Macapagal Arroyo, isinailalim sa state of national emergency
ang bansa noong Pebrero hanggang Marso 2006 dahil sa mga kudeta at
kritisismo laban sa kaniyang lehitimong pamumunò; sa bisa naman ng
Proclamation No. 1959, isinailalim niya ang Maguindanao sa isang batas
militar matapos ang Maguindanao Massacre noong Disyembre 2009 na
naging pinakamalalâng insidente ng karahasang politikal sa kasaysayan
ng bansa. (KLL)
Batásang Pambansâ
Batásang Pambansâ ang itinawag sa sangay ng gobyerno na gumagawa
ng batas ng Filipinas noong panahon ng Batas Militar sa ilalim ni
Pangulong Ferdinand E. Marcos. Isa itong kapulungang may isahang
kamara (unicameral) na binubuo ng mga halal na kinatawan mula sa mga
probinsiya, distrito, lungsod, at mga sektoral na kinatawan ng kabataan,
manggagawa, at magsasaka. Ang pangkalahatang kapulungan ng Batasang
Pambansa ay may katungkulang maghalal ng Ispiker, Pangulo, at Punòng
Ministro, magbalangkas ng mga batas, magpatibay ng mga internasyonal
na kasunduan, magsagawa ng imbestigasyong makatutulong sa paglikha
ng batas, magbalangkas ng badyet ng gobyerno, at magdeklara ng giyera.

Ang Batasang Pambansa ay binuo ayon sa Konstitusyong 1973 na

pinagtibay noong 17 Enero 1973 sa bisà ng Presidential Proclamation
No. 1102 ni Pangulong Marcos. Pinalitan ng konstitusyong ito ang uri ng
gobyernong umiiral sa Filipinas mula sa presidensiyal na sistema tungo
sa isang binagong parlamentaryong sistema. Noong 16 Oktubre 1976,
naglunsad si Pangulong Marcos ng isang reperendum-plebisito upang
susugan ang Konstitusyong 1973 at itakda ang pagbubuo ng isang Interim
Batasang Pambansa (IBP). Matapos nitó, pinulong ng pangulo ang isang
Batasan noong Agosto 1977 na tumalakay sa pagbubuwag ng presidensiyal
na sistemang panggobyerno at pagtatakda ng pormal na halalan upang
maitatag ang IBP.

Naging masalimuot ang isinagawang halalan para sa Interim Batasang

Pambansa noong 16 Abril 1978. Binoykot ng ilang prominenteng
personalidad sa oposisyon ang halalan subalit lumahok dito si Senador
Benigno Aquino Jr. kasáma ng ilang nakapiit na oposisyonista sa ilalim
ng koalisyong Lakas ng Bayan (LABAN). Sa kabilâng panig, inorganisa
ni Pangulong Marcos ang Kilusang Bagong Lipunan (KBL) ng mga
Nacionalista, Liberal, at iba pang partido. Noong Abril 6, sumiklab
ang espontaneong kilos protesta ng mamamayan sa pamamagitan ng
malawakang pag-iingay sa mga lansangan ng Maynila. Pagkatapos ng 17 Enero 1981 at umiral hanggang Pebrero 1986. Binuwag ni Pangulong
halalan, mayorya ng posisyon sa IBP ang nakuha ng KBL samantalang 13 Corazon Aquino ang Batasang Pambansa noong 25 Marso 1986 sa bisà
puwesto lámang ang napagwagian ng oposisyon. ng Proklamasyon Blg. 3. Gayunman, nanatili ang pangalang “Batasang
Pambansa” para sa gusali at pook sa Lungsod Quezon na ginamit ng IBP
Pinasinayaan ang unang pulong ng Interim Batasang Pambansa noong 12 at ginagamit ngayon ng Mababàng Kapulungan ng Kongreso ng Filipinas.
Hunyo 1978. Naging ganap na isahang kamara ang kapulungang ito noong (SMP) (ed VSA)
Bathalà
Sa mga sinaunang Tagalog, si Bathalà ang kinikilalang diyos na lumikha
sa sansinukob at kumukupkop sa mga tao. Siyá ang pinakamataas sa
mga diyos at diyosa na katulong niya sa papapanatili ng katiwasayan ng
mundo. Sinasabing nakatira siyá sa kalangitan. Bilang dakilang lumikha
at itinuturing na pinakamakapangyarihan ng mga sinaunang Tagalog,
tinawag rin siyáng Maykapal.

Ayon sa mga kuwento, si Bathala ay nakapangasawa ng isang mortal na

nilaláng ngunit namatay ito sa panganganak. Nagkaroon sila ng tatlong anak
na magagandang babae. Sila sina Mayari, ang diyosa ng buwan; Hanan,
diyosa ng umaga; at Tala, diyosa ng mga bituin. Maunawain at maawain si
Bathala ngunit hindi nag-aatubiling magparusa sa sinumang lumalabag sa
kagandahang-asal. Gayunma’y madali rin siyáng magpatawad kung ang
nagkasala’y taimtim na nagsisisi.

Labis din siyáng magpakita ng kaniyang pagmamahal sa mga masunurin

at mapagpakumbaba. Sinasabing ang ganitong paniniwala sa kaniyang
katangian ang pinagmulan ng ugaling Filipino na malimit na pagsambit ng
ekspresyong “bahala na.” Ang bukambibig na ito ay maaaring pinaikling
“Bathala na” o ipinauubaya na ang lahat kay Bathala.
Retrato ni Christian Fernandez (2009)
Ang bathala, na nása maliit na titik, ay ginagamit din ngayon katumbas
ng diyos at diyosa sa mitolohiyang Europeo. May paniwala na may mga
bathala na nangangasiwa sa mga bahagi ng kalikasan at pumapatnubay sa
bawat gawain ng tao. Halimbawa, si Ikapati ay bathala ng agrikultura. Si
Balangaw ay bathala ng bahaghari. (JCN) (ed GSZ)
batík
Ang batík ay isang tradisyonal na paraan ng pagkukulay ng tela.
Tradisyonal itong isuot ng mga pangkating etniko sa Mindanao, lalo na
ng mga Muslim. Bunga ito ng pangyayari na isang kinikilálang mulaan
ng sining ng disenyong batik ay Java, Indonesia. Ang pangalan ay mula
diumano sa wikang Javanese na amba (sumulat) at titik (tuldok o tulis).
Ang paglalarawan sa proseso ay nahahawig sa paglikha ng tattoo, na
tinatawag namang fátek sa Cordillera. Mabilis ang bigkas natin sa “batik”
ngunit malumay (bátik) sa Javanese.

Pagkit (wax) at pantina (dye) ang gamit sa batik. Pinapahiran ng mainit na

pagkit ang rabaw ng mga pinilìng bahagi ng tela. Pagkatapos, pinapahiran
ito ng pangkulay na tina. Pag-alis ng pagkit, mananatili ang ikinukulay na
tina sa bahaging walang pagkit. Inuulit ang pagpapahid ng mainit na pagkit
at paglalagay ng isang kulay hanggang mabuo ang isang nais na disenyo.
Ang pagtina sa tela ay isang sinaunang sining sa mga pook na gaya ng
Ehipto, India, at Tsina. Ngunit ang masalimuot na disenyo ng batik ay
higit na nilinang sa Java. Noong 2009, kinilálang Pamanang Pandaigdig
ng Unesco ang batik ng Indonesia.

Sa Indonesia, tradisyonal ang batik na may habàng 2.25 metro at ginagamit

na kain panjang at sarong. Isinusuot din itong tulad ng malong ng mga
Mëranaw at Tausug. May mga disenyo ng batik na para lámang sa mga
maharlika at may disenyo na ginagamit sa kasal. Ang presyo ng batik ay
depende sa disenyo, uri ng tela, at ingat ng paggawa. Pinakamahal ang
tinatawag na batik tulis halus na sinasabing ilang buwan ang paggawa.
Mumurahin ang gawa sa pabrika, malimit na mulang Thailand, at nagkalat
ngayon sa mga tindahan ng tela sa Mindanao. (VSA)
bátis
Ang bátis ay daloy na nanggagaling sa bukál, o munting ilog na nabubuo
sa ganitong paraan. Karaniwan itong matatagpuan sa mga kakahuyan,
kabundukan, at iba pang pook na may nananatiling tiwasay ang kalikasan.
Madalas ay malinis, malinaw, at malamig ang tubig ng mga batis sa nayon.
Kapag natakpan na ng kabihasnan ang isang pook na may batis, maaaring
tuluyang matabunan ng lupa at semento ang daluyan ng tubig, o kayâ’y
maging isang estero.

Naiiba ang batis (stream sa Ingles) mula sa bukál (spring), ang

pinagmumulan ng tubig, at sapà (creek), na mas maliit at mas mababaw
na batis. May mga batis na dumadaloy buong taon, dumadaloy lámang
tuwing panahon ng tag-ulan, at dumadaloy lámang pagkatapos ng isang
malakas na buhos at pagkaraan ay kaagad matutuyo.

Bilang kapuluang tigib sa tubig at sa kalikásan, ang Filipinas ay may

libo-libong batis. Ang ilan dito, lalo ang malalaking uri, ay binigyang ng
ngalan ng mga komunidad sa paligid, samantalang ang karamihan ay wala.
Nakatatak ang imahen ng batis sa kulturang Filipino sa tulong na rin ng
mga obra ni Fernando Amorsolo, isa sa pinakatanyag na pintor ng bansa
at Pambansang Alagad ng Sining. Marami sa kaniyang maririkit na likha
na naglalarawan ng búhay sa nayon ay nagtatampok ng mga binibining
naliligo o naglalaba ng damit sa batis. Isa na rito ang kaniyang Maiden in
a Stream (Dalaga sa Batis) noong 1921. (PKJ)
bátsoy
Ang bátsoy ay isang espesyal na putahe na pinamana ng mga Tsinong
nanirahan sa Panay. Ito ay sopas na ang pangunahing sabaw ay mula sa
pinakuluang buto at karne ng báka, baboy o manok. Sinasangkapan ito
ng hilaw na pansit, karne, bituka ng baboy, at mga lamang-loob, hilaw
o nilagang itlog, sitsarong baboy, at kadalasan may sariwang dahon ng
sibuyas o dinikdik na pritong bawang.

Ang bátsoy ay unang niluto sa La Paz Market sa Iloilo ni Federico

Guilleran, Sr. noong 1938. Ang kaniyang resipe ay isang imbento lamang
ngunit dahil dito ay naging popular ang kaniyang karinderya. Una niyang
inimbento ang sabaw o kaldo mula sa nilagang baboy at báka sakâ nilagyan
niya ng hilaw na pansit. Ayon sa kaniyang anak na si Federico Guilleran
Jr. una itong tinawag na “bats” st nilagyan ng “tsoy” hango sa putaheng
chop suey.

Sa ngayon, ang bagong henerasyon ni Federico “ Deco” Guilleran ang

nagpatuloy ng negosyong batsoy. Sikat na sa Iloilo ang Decos Batchoy at
halos lumaganap ang tindahan ng batsoy sa iba-ibang panig ng lungsod
at sa Maynila. Nilagyan ng bagong lasa ang batsoy na naging katakam-
takam sa masa. Ang batsoy noon na pansit lámang ang sahog ay nilagyan
na ng maraming pagpipiliang lasa. May sabaw na baboy, báka at manok,
pansit, mga hiniwang karne at atay, dahon ng sibuyas, dinikdik na pritong
bawang, at ang malutong na sitsarong balat ng baboy. Sa Lungsod ng Iloilo
si Federico ay tinaguriang “Father of La Paz Batchoy.”

Noong 1945, si Teodorico Lepura ay nagbukás din ng kaniyang kainan sa

La Paz Public Market na batsoy din ang tinda. Unang ibinenta ang batsoy
sa halagang dalawampung sentimo kada mangkok. Nagkaroon ng mga
bersiyon ang mga kainan. Ang mainit na sabaw ay nilagyan ng pansit miki,
mga lamang loob ng baboy na gaya ng atay, bituka, puso, hiniwang karne
ng baboy o báka, at itlog. Kadalasan unang kinakain sa batsoy ang pansit
at sahog, kasunod higupin ang mainit na sabaw at puwde ding humingi ng
isa pang extra na sabaw o kaldo. Ang Ted’s Old Timer La Paz Batchoy ay
isa din sa mga sikat na tindahan ng batsoy sa Iloilo. Dahil sa popularidad,
nagbukás na ito ng mga sangay sa Maynila, Cebu, Bacolod, Cavite, at sa
malalaking malls na gaya ng Gaisano at SM. (RPM)
batubalanì
Ang batubalanì ( o bato-balani) ay maaaring tumukoy sa metal na may
katangiang humigop ng bakal o asero, o sa isang batong may ganitong
likás na katangian at gawa sa mineral na magnetite. Tinatawag itong
magnet o lodestone sa Ingles. Unang natuklasan ng mga sinaunang tao
ang katangian ng magnetismo sa likás na batubalani. Ang magnetismo
ay isang puwersa ng atraksiyon (o pagtataboy) ng mga bagay sa isa’t isa
dahil sa paggalaw ng kani-kaniyang kargang elektirko. Mahalaga ang
magnetismo sa kasaysayan ng sangkatauhan, at ginagamit ang katangiang
ito sa transportasyon, komunikasyon, at iba pang larang.

Sa Filipinas sa kasalukuyan, minimina ang magnetite na bato o buhangin.

Mahalaga ang tinatawag na black sand para sa industriya ng asero, at
karaniwan ring ginagamit sa konstruksiyon, panlinis ng tubig, at paggawa
ng makina, mga parte ng computer at kaugnay na gadget, pintura,
kasangkapan sa kusina, artipisyal na batubalani, at iba pa. Ilan sa mga
lupaing pinahintulutan ng pamahalaan para sa pagmimina ng magnetite ay
ang Lambak Cagayan, Rehiyong Ilocos, Golpong Lingayen, Leyte, Negros
Occidental, at Zamboanga del Sur. May mga pangkat makakalikasan na
tumututol sa ganitong pagmimina.

Isa sa mga sinasabing maaaring pinagmulan ng pangalan ng Basilan,

lalawigan at isla sa timog Mindanao, ay ang ”basih-balan,” salitâng Tausug
para sa magnetikong bakal; ang pinaiksing ”basih-lan” ay nangangahulugang
”daan ng bakal.” Matatagpuan sa isla ang mga deposito ng magnetikong
bakal na may mataas na kalidad, na noong sinaunang panahon ay dinadayo
at binibili ng mga mandirigma at mangangalakal mula sa Sulu para sa
paglikha ng espada, kutsilyo, at iba pang kagamitan. (PKJ)
batyâ
Isang napakahusay na pintor ng katutubong kulay ang Pambansang Alagad
ng Sining Fernando Amorsolo. Nabihag niya sa pintura ang mga karaniwan
at naglahò nang tanawin noon sa nayon. Isa sa mga ito ang larawan ng
dalaga o mga dalagang labandera, nakatapis hanggang dibdib o nakabarò’t
sáya, at maligayang nagkukuskos ng damit sa tabi ng umaaliw-iw na batis
sa lilim ng lumalawiswis na kawayan. Wala pa noong washing machine
at laundromat. Ngunit ano ang gamit ng dalaga sa paglalaba? Banyéra?
Palanggána?

Hindi babagay ang banyera o palanggana sa lumipas na panahon ni

Amorsolo. Sa halip, dapat asahan ang batyâ bilang kasangkapan sa
paglalaba. Katulad din ito ng banyagang banyera o palanggana, may hugis
itong nakalukong upang masidlan ng tubig, ngunit yari sa inukit na kahoy.
Mahirap na ngayong makakita ng batyâ katulad ng pangyayaring mahirap
ding makakita ng malaking punongkahoy na maaaring ukitan ng batyâ.
Isang matimyas na parangal at paggunita sa batya ang bugtong na ito ng
mga Batanggenyo:

Kakabiyak na dayap
Sa gubat pa hinanap.

Wala rin noong sabon. Kayâ sa paglalaba noon, karaniwang ibinababad

ang damit sa batyâ, pagkatapos ay kinukusot. Kung matigas ang tela ay
ikinukuskos sa malapad at makinis na bato, at hinahampas ng kahoy na
palupalò. Anupa’t ang “batyâ’t palupalò,” wika nga sa isang kanta, ang
magkaternong kasangkapan ng labandera noon. (DRN) (ed VSA)
baúl
Ipinasok ng mga Espanyol ang salitâ at konsepto ng baúl. Isang malaki
itong sisidlan, parihaba, tila napakalaking kahon, yari sa matibay na kahoy
(karaniwang nága o mulawin) at kayâ mabigat, at may susian o kandado.
Kailangan ang dalawang hulíng nabanggit na katangian dahil ginagamit ang
baúl sa mahabà at mahirap na paglalakbay noon. Kailangang napakatibay
ang kahoy upang makatagal ito sa matagtag na pagtawid-dagat, lalo na’t
isinasáma noon ang mga baúl sa karaniwang mga kargamentong lulan ng
barko’t galeon. Kailangan ding de-susi ito para sa seguridad, lalo’t mga
importanteng gamit ng may-ari ang nilalamán nitó. Napakabigat ng baúl
kayâ kailangang magkatulong na bitbitin ito ng dalawang tao. Ang bitbitan
ng baúl ang tila mga “tainga” sa magkabilâng gilid nitó at siyáng pinapaksa
ng ganitong bugtong ng mga Ibanag:

Anni nga talinga

Ari makaguinna?

Alin daw tainga ang hindi makarinig? Naging mahalagang gamit noon
kahit sa karaniwang tahanang Filipino ang baúl. Parang status symbol
kung may nakatanghal na baúl sa isang sulok ng tahanan, lalo na’t ang
bahay ay walang partisyon, sapagkat nangangahulugang may nakatago
doong hiyas, salapi, o kung anong importanteng ari-arian. (Lalo na noong
wala pang bángko sa kanayunan.) Ito ang paboritong taguan ng damit at
ibang mahalagang gamit ng mga lola. Kung minsan, nagsisilbing patungan
ng mga unan at nakatiklop na mga kumot at kulambo. Binibili ito ngayon
ng mariwasa sa tindahan ng antik (antique) para gawing dekorasyon sa
sálas—pinapatungan ng flower vase, o diyaryo’t coffeetable book. (YA)
(ed VSA)
Ariston Bautista
(22 Pebrero 1863-3 Marso 1928)
Isang iginagálang na doktor sa medisina, pilantropo, at pambihirang ling-
kod ng bayan, isinilang si Ariston Bautista (A·ris·tón Baw·tís·ta) noong
22 Pebrero.1863 sa Sta. Cruz, Maynila kina Mariano A.Bautista at Teresa
Limpingco. Dahil mariwasa, matapos maging lisensiyado sa medisina ay
nag-aral siyá sa Espanya. Natanggap niya ang doctor en medicina mula
sa Universidad Central de Madrid. Naglibot muna siyá sa Europa bago
bumalik sa Filipinas.
Naging miyembro siyá ng Lohiya Nilad, na tumulong sa Kilusang Propa-
ganda. Pagsiklab ng Himagsikang 1896, naaresto siyá ngunit pinawalan.
Sa Republikang Malolos, naging miyembro siyá ng kongreso at nagturo sa
Universidad Cientifico-Literaria de Filipinas. Noong 1907, naging prope-
sor siya ng clinical medicine at therapeutics sa College of Medicine and
Surgery. Nagpunta siyá sa Estados Unidos, sakâ nag-aral sa Paris ng mga
sakit sa bagà, isa sa una at iilang espesyalistang Filipino sa larangang ito.

Isa ring matulunging pilantropo si Ariston. Marami siyáng dukhang pasy-

ente na ginamot nang walang bayad. Ang kita niya sa pabrika niyang
Germinal Cigar ay ginamit niya sa pagpapaaral sa ibang bansa ng mga
matalinong kabataan, gaya nina Fabian de la Rosa na nag-aral ng pintura
sa Europa, Ernesto Vallejo na biyolinista, Elias Domingo na doktor espe-
syalista sa nerbiyos, Juan Nakpil na arkitekto. Marami siyáng isinagawang
proyektong pambayan hábang naglilingkod na director sa Agricultural
Bank, miyembro ng Philippine Medical Association at Liga nacional Fil-
ipina para la Proteccion de la Infancia, at doktor sa St. Paul’s Hospital.

Namatay siyá noong 3 Marso 1928. Ang kaniyang bahay sa Kalye Barbosa,
Quiapo ay mistulang museo ng mga antik at mga pinturang Filipino. May
marker ngayon ng pag-alaala ang National Historical Institute sa kaniyang
tahanang sinilangan. (GVS)
Hermogenes Bautista
(19 Abril 1866-17 Oktubre 1917)
Heneral ng mga Katipunero sa Marikina, si Hermogenes Bautista
(Er·mo·hé·nes Baw·tís·ta) ay isinilang sa Bayanbayanan, Marikina noong
19 Abril 1866 at ikalima sa 12 anak nina Isidro Bautista at Ines de los
Santos. Kasáma sa asyenda Tuazon ang kaniyang ama at may tindahang-
bayan ang ina. Nag-aral siyá sa paaralang bayan ng Marikina ngunit
naghinto at nagkutsero sa rutang Marikina, San Mateo, at Pasig.
Sa edad 18, nakuha siyá sa impanteriyang Espanyol at tatlong taóng
naglingkod sa kampanya laban sa mga Muslim. Pagbalik sa Maynila,
naging veterana siyá, nabilanggo nang ipagtanggol ang ilang babaeng
Filipina sa Balintawak, naging guwardiya sibil at nadestino sa iba’t ibang
bayan. Noong Marso 1896, natapos niya ang serbisyo sa guwardiya sibil
sa Kingwa (Plaridel ngayon), Bulacan.

Nag-organisa si Hermogenes ng sanagay ng Katipunan sa Marikina at naging

heneral sa kilusan. Nang sumiklab ang Himagsikang 1896, nagpulong ang
mga Katipunero ng Marikina sa Pantayan at hinirang si Hermogenes na
pagkalahatang pinunò. Noong 28 Setyembre, nagpulong ang mga lider na
sina Andres Eustaquio, kapatid niyang si Leoncio Bautista, Jose Eustaquio,
Arcadio Sanvictores, at Tomas Medina sa himpilan sa Masuyod at nagkaisa
sa pamumunò ni Hermogenes. Inilahok niya ang kanilang puwersa kay
Bonifacio sa pagsalakay sa San Mateo.

Pagkaraan niyang sumuko, nagsaka si Hermogenes. Pagkuwan, nagbenta

siyá ng kabayo na binibili niya sa Laguna at Batangas. Nang makaipon,
nagtayô siyá ng garahe ng karomata sa Santa Ana, at San Juan. Namatay
siyá noong 17 Oktubre 1917. ipinagpatuloy ng kaniyang asawang si
Cornelia Eustaquio ang kaniyang negosyo sa karomata. Bukod kay
Leoncio, naglingkod din sa Himagsikan ang mga kapatid niyang sina Felix
at Pedro. (GVS)
báwang
Ang báwang (Allum sativum) ay isang mababàng yerba na lumalaki
lámang ng hanggang 60 sentimetro ang taas. Ang dahon nitó ay tuwid at
makinis. Ang isang ulo ng bawang ay may 4-20 malalaking bulbo. Ito ang
kalimitiang ginagamit sa panggagamot o kayâ naman sa pagluluto. Ang
yerbang ito ay isa sa pinakamaraming gamit sa larangan ng panggagamot
sa Filipinas. Karaniwan din itong matatagpuan sa mga kusina dahil
ginagamit itong sangkap sa pagluluto.

Ang Philippine bawang o barayti ng báwang sa Filipinas ay mas

maanghang kaysa mga iniaangkat. Ang bisà ng bawang sa panggagamot
ay napatunayan na noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig nang gamitin
ito sa paggamot sa mga sugat at impeksiyon ng mga sundalo. Ang bawang
ay may mga kemikal gaya ng allicin at asupre kayâ ito at mabisàng gamot
sa mga iba’t ibang mga sakit.

Ang báwang ay malawakang itinatanim sa Batangas, Nueva Ecija, Ilocos

Norte, Mindoro at Cotabato. Madalîng magpatubò ng bawang kayâ maaari
itong paramihin buong taón. Hindi din ito inaatake ng mga peste at sakit.
Maaari itong itanim nang magkakatabi. Mag-iwan lámang ng katamtamang
puwang para sa paglaki ng mga ulo nitó.

Dahil sa ginagamit din ito sa pagluluto, ang báwang ay mabibili kahit sa

mga palengke at maliliit na tindahan. May nabibili na din ngayong bawang
na ginawang tableta o nása kapsula, tsaa, o pinulbos. (ACAL)
bayábas
Ang bayábas ay kabílang sa pamilya Myrtaceae at may botanikong
pangalan na Psidium guajava. Isang uri ito ng punongkahoy na ang
prutas ay nakakain. Makikita ito sa buong Filipinas ngunit ang lugar na
pinakasagana nitó ay sa Bundok Banahaw sa Mindanao. Ang punò ng
bayabas ay kadalasang tumataas ng 3 hanggang 10 metro depende sa
uri nitó. May isang magandang bugtong na ginamit ang bayabas bílang
hambingan:

Isang bayabas
Pitó ang butas.

Hipuin ang sariling mukha at ulo para malaman ang sagot.

Ang bayabas ay malawak na ginagamit sa Filipinas bílang alternatibong

gamot sa maraming karamdaman. Ang pinaglagaan ng mga dahon nitó ay
ginagamit bílang panlinis o panlanggas ng mga sugat. Maaari ding inumin
ito upang ipanlunas sa pagtatae, sakít ng ngipin, at pamamaga ng gilagid.
Ang prutas na bayabas, bukod sa masarap ay may purong katas ng bitamina
C. Ipinapayo lámang na limitahan ang pagkain nitó upang hindi maging
sanhi ng konstipasyon. (SAO) (ed GSZ)
bayákan
Ang bayákan (Pteropus dasymallus) o Ryukyu Flying Fox ay isang species
ng paniki mula sa pamilyang Pteropodidae na kumakain ng mga prutas at
halaman. Makikita ito sa mga isla ng Batan, Dalupiri, at Fuga sa Filipinas
at sa karatig bansang Taiwan at Hapon.

Naninirahan ito sa mga punongkahoy ng kagubatang subtropikal at tropikal

o kayâ sa mga pinak na tropikal. Karaniwang makikitang magkakasáma
ang mga ito. Tumatagal ang buhay nitó nang mga 24 taon. Pangunahing
pagkain ay mga fig, bunga, bulaklak, dahon, at ilang insekto. Mahinà itong
magparami. Ang babaeng bayakan ay makapagbubuntis lamang kapag may
isa o dalawang taóng gulang na. Nagbubuntis ito nang apat hanggang anim
na buwan, at karaniwang nagaganap ang pagpaparami mula Nobyembre
hanggang Enero.

Kinikilalang isa sa mga mahahalagang pollinator ng mga halaman

sa kagubatan, inilagay ito ng IUCN Red List of Threatened Species sa
kategoryang Near Threatened dahil sa patuloy na pagkasirà ng tirahang
kagubatan at paghúli upang gawing pagkain. (KLL) ed VSA
báyan
Ginagamit sa iba’t ibang kahulugan noon pa ang salitâng báyan. Maaari
itong tumukoy sa buong bansa, o sa isang malaking pangkat ng tao, o sa
isang dibisyon sa loob ng isang lalawigan. Ang hulíng nabanggit ang higit
na tinutukoy ng báyan sa kasalukuyang pamahalaang lokal ng Filipinas.
Opisyal itong tinatawag na munisipalidád (municipality). Ang báyan
o munisipalidád ay dibisyong pampolitika sa isang lalawigan. Binubuo
ito ng isang pinangkat na mga barangay. Nilikha ito upang mas mahusay
na mapamahalaan ng gobyerno ang mga pamayanan at magsisilbing
pangunahing daluyan ng paghahatid ng batayang serbisyo sa mga
mamamayan. Tanging ang Kongreso ng Filipinas ang may kapangyarihang
lumikha at magbuwag ng isang báyan at pinagtitibay ng mga apektadong
mamamayan sa pamamagitan ng isang lokal na plebisito. Maaaring likhain
ang isang báyan kung ito ay mayroong taunang kita na hindi bababâ sa
P2,500,000.00, may populasyong umaabot 50,000, at may kabuuang
saklaw na teritoryong hindi bababâ sa 50 kilometro-kuwadrado.

Pinamumunuan ang isang báyan ng alkalde o punòngbayan at bise alkalde

o pangalawang punòngbayan. Ang mga opisyal na ito ay direktang
inihahalal ng mga mamamayan. Naghahalal din ang mamamayan ng
mga konsehal o kagawad ng bayan upang mabuo ang Sangguniang
Bayan. Ito ang nagsisilbing lokal na lehislatura sa isang munisipalidad.
May kapangyarihan itong magbalangkas ng mga ordenansa, magpataw Lumang bahay-na-bato sa bayan ng Bacolor
ng buwis, pamahalaan ang negosyo at daloy ng kalakal sa nasasakupang
báyan, at iba pang tungkuling nasasaad sa Local Government Code of the
Philippines.

May iba’t ibang uri ng munisipalidad sa Filipinas ayon sa taunang kita:

Una o primera na kumikita ng P55 milyon o higit pa; pangalawa o segunda
na kumikita ng mahigit P45 milyon subalit hindi lalagpas sa P55 milyon;
pangatlo o tersera na kumikita ng mahigit P35 milyon subalit hindi
lalagpas sa P45 milyon; pang-apat na kumikita ng mahigit P25 milyon
subalit hindi lalagpas sa P35 milyon; panlima na kumikita ng mahigit P15
milyon subalit hindi lalagpas sa P25 milyon; at pang-anim na may taunang
kita na mababà sa P15 milyon. (SMP) (ed VSA)
Báyan Ko
Ang “Báyan Ko” ay isang kundiman na nilikha noong taóng 1928 ni
Constancio de Guzman batay sa titik ni Jose Corazon de Jesus. Nang
likhain ito, ang awit ay napapanahong diskurso tungkol sa nararanasang
kolonisasyon ng Filipinas sa ilalim ng Estados Unidos. Ikinokompara
ng awit sa ibong nakakulong sa isang hawla ang Inang Bayan, at dahil
sa angkin nitóng ganda ay nahumaling ang mga dayuhan. Ang awit ay
maituturing na kontribusyon ng mga may likha sa literatura ng protesta
noong panahong iyon na kinabibilangan ng mas maagang nilikhang
Tanikalang Guinto, Hindi Aco Patay, Kahapon, Ngayon at Bukas, at iba
pang akdang nagpahayag ng pagtutol sa pananakop sa Filipinas. Narito
ang mga titik ng awit:

Ang bayan kong Pilipinas,

Lupain ng ginto’t bulaklak.
Pag-ibig ang sa kanyang palad,
Nag-alay ng ganda’t dilag.

At sa kanyang yumi at ganda,

Dayuhan ay nahalina.
Bayan ko, binihag ka,
Nasadlak sa dusa.

Ibon mang may layang lumipad,

Kulungin mo at umiiyak!
Bayan pa kayang sakdal dilag,
Ang di magnasang makaalpas?

Pilipinas kong minumutya,

Pugad ng luha ko’t dalita,
Aking adhika,
Makita kang sakdal laya!

Ang awit na “Bayan Ko” ay hindi nawalay sa kamalayan ng mamamayan.

Patuloy itong ginamit sa kilos-protesta laban sa mga mapaniil na gobyerno. din ito sa mga kilos-protesta laban sa mga gobyernong Estrada at Arroyo.
Bagaman kasáma ito sa kalipunan ng awit na inilimbag ng rehimeng Marcos Inawit din ito ng taumbayan sa paghahatid sa dating pangulo, si Corazon
sa koleksiyong Mga Awit ng Bagong Lipunan, ito ay naging tampok na Aquino, sa huling hantungan, at sa pagsalubong sa pagiging pangulo ng
awit sa mga kilos-protesta sa pagpapabagsak sa diktador. Naging tampok kaniyang anak na si Benigno Aquino, Jr. (RCN) (ed GSZ)
bayáni
Ang unang naiisip kung mabanggit ang bayáni ay sina Jose Rizal at Andres
Bonifacio. Batay sa kanila, ang bayáni ay matapang, may matinding pag-
ibig sa bayan, at nagbubuwis ng buhay para dito. Wari namang nagmula
ang salitâng “bayáni” sa “báyan.” Ang kahulugan at halaga ng bayáni kung
gayon ay mahigpit na nakaugnay sa bayan.
Ang kahulugan ng bayani na nakaugnay sa bayan ay nagbabago batay
sa pangangailangan ng bayan sa isang tiyak na panahon. Sa sinaunang
panahon, ang itinuturing na bayani ay mandirigma at pinunò. Mahusay
siyáng lider o timuáy at magiting sa pagtatanggol ng kaniyang sakop. Sa
ilang pangkatin sa Mindanao, tinatawag siyáng bagáni. Sa panahon ng
himagsikan noong 1896, ang bayani ay hindi na lámang tumutukoy sa
matapang na pinunò. Bagkus itinuturing na bayani sa Katipunan kahit ang
karaniwang anak ng bayan, ANB, na nagmamahal at handang mag-alay
ng dugo at pawis para sa bayan. Bunsod nitó, ang bayani ay tumukoy na sa
lahat ng uri ng tao na nakilahok sa Himagsikang 1896 maging babae man
o lalaki, batà o matanda, ilustrado o mangmang. Sa panahong iyon, ang
kabayanihan ay nakabukás para sa lahat na tumutugon sa pangangailangan
ng bayan gamit man ay tabak o panulat.
Sa panahon ng kapayapaan, higit na kailangan ang mga bayani na
maglilingkod sa bayan, lalo na sa serbisyo sibil, kahit maliit ang suweldo.
Hinihingi ito ng panahon bunga ng nakubikóng na hálagáhang pambansa
mula sa pananakop ng mga Amerikano. Bahagi ng nakubikóng na kamalayan
(warped consciousness) ang lubhang pagmamahal sa banyagang kultura
at ang kaalinsabay na kawalan ng malasakit sa sarili. Bahagi rin nitó
ang lubhang pagsisikap para sa pansariling yaman, sukdang magnakaw
at manloko ng ibang tao, at ang kaalinsabay na kawalan ng interes na
makilahok sa gawaing pambayan. Dahil sa ating “napinsalang kultura”
(damaged culture), kailangan ang reoryentasyong pambansa. Kailangan,
wika nga ni Pangulong Benigno “Noynoy” Aquino III ang sáma-sámang
pagtahak sa Daang Matuwid laban sa korupsiyon.
Bunsod din ng mga bagong pangangailangan ng bayan, ang konsep-to ng
bayani ay nagkaroon ng bagong kahulugan—ito ay ang pagsasakripisyo.
Tumutukoy ito sa pagsasakripisyo para sa mga mahal sa buhay; gagawin ay tinaguriang mga “bagong bayani” hindi lamang dahil sa mga tulong na
ang lahat para sa ikabubuti at kapakanan ng pamilya. Sinasalamin nitó ang naibibigay nilá sa kani-kanilang pamilya kundi gayundin sa ating bayan sa
pagsasakripisyo na dinaranas at tinitiis ng mga Filipinong manggagawa pamamagitan ng pagbuhay nilá sa ating ekonomiya dahil sa kanilang mga
sa ibang bansa. Bunga nitó, ang mga Overseas Filipino Workers (OFW) iniuuwi o ipinapadaláng salapi. (LN) (ed VSA)
bayaníhan
Isang kapuri-puring kaugalian ng mga Filipino ang bayaníhan o
maramihang pagtutulungan para sa anumang gawain. Karaniwan itong
nakikíta kapag may ililipat o bubuhating bahay sa kanayunan. Kapag
kumalat ang balita, kusang dumarating ang mga kapitbahay at kanayon
upang tumulong sa pagsasaayos at pagbuhat ng mga kasangkapan at sa
mismong sáma-sámang pagbuhat sa bahay. Lumilitaw din ito sa mga
trabaho sa bukid, gaya sa pag-aararo, pagsusuyod, pagtatanim, at paggapas.
Upang bumilis ang pagtatrabaho, dumarating ang mga magsasaká sa buong
nayon upang tulungan ang isang may patanim o may paararo. Tinatawag
din itong ammóyo at tagnáya sa Iloko, aragláyon sa Waray, húngos sa
Sebwano, dagyáw sa Hiligaynon at Aklanon, tarabángan sa Bikol, at
batarisán at pasuyò sa Bulacan.

Itinanghal ito sa kuwentong “Suyuan sa Tubigan” ni Macario Pineda. Sa

kuwento, may tambal-kahulugan ang “suyuan.” Una, tungkol sa bayaníhan
sa bukid, ang sigla ng mga magsasaká sa pagtulong sa pag-araro. Ikalawa,
tungkol sa labanan nina Pastor at Ore para sa pag-ibig ng isang babae.
Ipinangalan din sa bayaníhan ang Bayanihan Dance Company, isang
pangkat ng mananayaw na nagtatanghal ng katutubong sayaw ng Filipinas
na itinatag sa Philippine Women’s University. Inilahok ang pangkat sa
Brussels Universal Exposition noong 1958, nagtagumpay, at naging bantog
sa buong daigdig. (DRN) (ed VSA)

Guhit ni Carlos V. Francisco

Bayanihan Philippine National Folk Dance Company
Ang Bayanihan Philippine National Folk Dance Company ang
itinuturing na pinakamatandang nabubúhay na pangkat sa sayaw ng
Filipinas. Tumanggap na ito ng maraming gawad at gantimpala sa loob at
labas ng bansa. Patuloy naman nitóng dinadagdagan ang mga itinatanghal
na katutubong sayaw na Filipino, kayâ isang kritiko ang nagwikang
“deposito ito halos lahat ng mga sayaw, kasuotan, at awiting Filipino.”

Ang kompanya ay itinatag noong 1957 ni Helena Z. Benitez bilang

Bayanihan Philippine Dance Company, isang pangkat ng mananayaw na
estudyante sa Philippine Women’s University (PWU), at dumalo noong 27
Mayo 1958 sa Expo ’58 sa Brussels World Fair bilang sagot sa kahilingan
ni Pangulong Ramon Magsaysay. Hinango ang pangalan sa “bayanihan,”
isang sinaunang kaugalian ng pagtutulungan para sa isang mabuting gawain
sa mga komunidad ng Filipinas. Matagumpay ang naturang pagtanghal
at dinumog ang kompanya ng kabi-kabilang imbitasyon. Mula noon,
nakapaglibot na ito sa Afrika, Asia, Australia, Europa, at Estados Unidos
at nagpalabas sa 66 bansa at 700 lungsod.

Bilang parangal sa tagumpay na ibinigay ng kompanya sa bansa, ipinasiya

ng ika-10 Kongreso ng Filipinas ang R.A. 8626 na nagdedeklara sa
kompanya bilang “National Folk Dance Company” at nagtatakda ng
kaukulang pondo para sa patuloy na pagtatanghal nitó. Binigyan din ito
ng Ramon Magsaysay Award para sa Pagkakaunawaang Pandaigdig sa
pamamagitan ng sayaw na katutubo. Dalawa nang Pambansang Alagad ng
Sining, sina Lucrecia Reyes-Urtula at Lucrecia R. Kasilag, ang naglingkod
sa kompanya bago nabigyan ng kanilang gawad. (VSA)
bayáwak
Ang bayáwak o monitor lizard ay isang reptilya. Maraming uri ng bayáwak
ang nakakalat sa iba’t ibang parte ng mundo.

Mabilis gumapang ang bayáwak at naninirahan ito malapit sa tubig.

Kadalasang kulay kape ito na may marka ng dilaw at berde sa katawan.
May mahabà itong leeg, apat na binti, at malakas na buntot na ginagamit
nitóng panlaban sa mga kaaway. May mahabà din itong dila. Dahil malaki
ang bibig nitó, káya nitóng lunukin nang buo ang biktima. Minsan, mga
tirang pagkain ang kinakain ng mga ito. Bukod sa karne, ang mga batàng
bayawak naman ay kumakain ng mga dahon at insekto. Nangangailangan
ito ng karne upang mabuhay, kayâ naman hindi ito mabuting alagaan sa
bahay. Madumi ang laway ng bayawak, kayâ ang kagat nitó ay nagdudulot
ng hindi maganda sa mga nakakagat.

Nangingitlog ng hanggang tatlumpu’t limang itlog ang bayáwak. Itinatago

nitó ang itlog sa ilalim ng lupa at sakâ babalikan kapag malapit na itong
mapisâ.

Sa ngayon, ang mga báyawak ay pinag-iingatan upang ito ay hindi maubos

sa Filipinas. Katunayan, ang International Union for Conservation of
Nature ay tumutulong upang mapanatili ang bayawak sa mundo. (ACAL)
baybáyin
Ang baybáyin ang sinaunang alpabeto ng mga Filipino bago pa dumating
ang mga Espanyol at maituro ang alpabetong Romano. Mula ito sa salitâng
“baybáy” ng mga Tagalog na nangangahulugan ng lupaing nása gilid ng
dagat at ng “pagbaybáy” na nangangahulugan ng ispeling.

Ang baybayin ay nása anyong pantigan na may tatlong patinig (a,e-i,o-u)

at umaabot sa 14 katinig. Makikita ang mga halimbawa ng baybayin sa
Doctrina Cristiana (1593), ang pinakaunang aklat na nalathala sa Filipinas
na isinulat ng mga misyonerong Espanyol.

Sinasabing lahat ng mga katutubo ay marunong magbasá at magsulat

sa baybayin. Balát ng punongkahoy at kawayan ang karaniwang gamit
na sulatan ng mga sinaunang Tagalog at iniuukit dito ang mga titik sa
pamamagitan ng matulis na bagay. May inilalagay na gitling o tuldok sa
ibabaw ng katinig bilang tanda sa tunog ng “e” o “i” at sa ilalim naman
bilang tanda sa tunog ng “o” o “u” na kasáma ng katinig.

Isang ebidensiya ng baybayin ang iniukit na sulat sa isang matandang

palayok na natagpuan ng mga arkeologo sa Calatagan, Batangas. Sa
ngayon, ginagamit pa ng mga Mangyan sa Mindoro at ng mga Tagbanwa
sa Palawan ang baybayin. Ginagamit nila ito sa pagsulat ng maiikling tula,
awit, at paggawa ng liham pag-ibig.

Minsan ding tinawag na alibáta ni Paul Rodriguez Verzosa ang sinaunang

alpabeto dahil sa kaniyang saliksik na ito ay hango sa alpabetong Arabe
na alif ,ba, ta. Tinanggal lámang niya ang “f” kayâ naging alibata.
Gayunman, walang nakitang patunay sa kasaysayan na may kaugnayan
ang baybayin sa alpabetong Arabe. Kahit ang mga wika ng mga bansa sa
Timog-Silangang Asia ay hindi nagpapakita ng katangian o pagkakaayos
ng mga titik na katulad ng wikang Arabe kayâ simula noon ay hindi na
ipinagagamit ang salitâng “alibata” upang tukuyin ang sinaunang alpabeto
ng Filipinas. (EGN) (ed VSA)
báyok
Isang uri ng tradisyonal na pagtatanghal ng mga Mëranaw ang báyok. Isa
itong tulang inaawit sa mabilis na tempo. Ang mga salaysay ng bayok ay
halaw sa Darangën, ang epikong-bayan ng mga Mëranaw na tumatalakay
sa buhay at pakikipagsapalaran ng mga bayaning sina Bantugën, Indara-
patra, at Sulayman. Nakapaloob ito sa kanilang buhay dahil inaawit sa
kanilang karaniwang gawain, gaya ng pagpapahayag ng pag-ibig para sa
magkasintahan, o kayâ sa paghehele ng ina sa kaniyang sanggol. Bukod pa
rito, may mga báyok rin na nagpapapahayag ng tamang asal at kaugalian o
kayâ nama’y pagpaparatang sa kasamaan ng tao.

Dagdag pa, ang báyok ay isa ring uri ng tulang tagisan ng karunungan o
joustic poetry ng mga Mëranaw. Hawig ito sa mga anyo at estilo sa duplo
at balagtasan ng mga Tagalog, balak ng mga Cebuano at bikal ng mga
Waray. Paawit ang debate ng lalaki at ng babae at nakabatay ang paksa sa
pista o pagdiriwang bagaman hango ang pinag-uusapan sa mga salaysay
sa Darangën. Ang mga onor o mga mang-aawit na nagsanay sa tradisyonal
na anyo ng pag-awit ang nagtatanghal ng bayok. Kambayoka ang tawag sa
pagtatanghal na ito.

Maaaring uriin sa dalawa ang mga nagtatanghal ng bayok: pababaiok ang

tawag sa lalaki samantalang onor naman ang babae. Ang paksa ay laging
may layuning parangalan ang okasyon o pagdiriwang, magpugay sa ilang
mga natatanging indibidwal o kayâ naman ay talakayin ang ilang maha-
halagang punto ukol sa isang ideang pilosopiko. Impromptu ang paglikha
ng mga berso para sa mga kalahok.

Mula sa tradisyon ng bayok, naisilang ang Sining Kambayoka, isang sa-

mahang panteatro sa Marawi na siyáng naglinang ng bayok at kambayoka
bilang mga anyong pandulaan. (WFF) ed VSA
beatéryo
Ang beatéryo ang bahay na tinitirahan ng mga madre o ng mga babaeng
iniuukol ang panahon sa kabanalan.
Noong 1684, pinasimulan ni Ignacia Del Espiritu Santo, isang Tsinang
mestiza mula sa Binondo, Maynila ang Beaterio de la Compañia de Jesus.
Apat ang unang naging miyembro nitó kasáma si Ignacia, ang pamangkin
niyang si Cristina Gonzales, at dalawang batàng babae na sina Teodora de
Jesus at Ana Margarita. Nanirahan ang kanilang kongregasyon sa isang bahay
malapit sa Simbahan ng San Ignacio sa Intramuros upang mas mapadalî
ang kanilang mga gawaing pansimbahan noong siglo 17. Sinuportahan
ng kanilang kongregasyon ang sarili sa pamamagitan ng pagtatrabaho at
pamamalimos. Nakilála silá sa kanilang layuning tumulong sa kababaihan
sa mga gawaing banal gaya ng komunyon at kumpisal at gayundin sa
pagbibigay ng edukasyon pagdating sa pagbabasá, pagboborda, pananahi,
at iba pa. Noong 1732, kinilála at pinayagan ng Arsobispo ng Maynila
ang mga tuntuning ipinatutupad sa organisasyon ng mga beata. Namatay
si Ignacia noong 1748 hábang nagdarasal sa Simbahan ng San Ignacio sa
Intramuros. Noong 1755, ginawaran ni Haring Ferdinand IV ng Espanya
ng proteksiyong sibil ang kongregasyon. Kinilála ito ng Vatican noong 24
Marso 1931 sa ilalim ng pangalang Congregacion De Religiosas De La
Virgen Maria na mas kilalá ngayon bilang Congregation of the Religious
of the Virgin Mary o RVM.
Matatagpuan ang beateryo o motherhouse ng RVM sa lungsod ng Quezon.
Orihinal itong nása Intramuros, Maynila noong 1684 hanggang sa
Ikalawang Digmaang Pandaigdig nang tuluyan itong masira. Pinagtayuan
ng Light and Sound Museum ang naturang lote sa pagitan ng mga kalye
Santa Lucia at Victoria. Matatagpuan naman sa logo ng RVM ang patsada
ng beateryo bago sumiklab ang digmaan.
May iba pang mga beateryong natatag sa panahon ng Espanyol. May mga
beateryo noong pinangangasiwaan ang mga ordeng relihiyoso. Tinatawag
na beáta ang babae (beato ang lalaki) na lubusang itakwil ang búhay
panlipunan at ibuhos ang panahon sa pagdarasal at gawaing banal. Sa
Noli me tangere ni Rizal, ito ang búhay na pinilì ni Maria Clara sa pag-
aakalang namatay si Crisostomo Ibarra at upang ipahiwatig ang kaniyang
pagsalungat sa pangwakas na kagustuhan ni Padre Damaso na ipakasal
siyá sa ibang lalaki. (KLL)
guhit ni Jose Honorato Lozano
belasyón
Ang belasyón ay isang aliwan o laro habang naglalamay sa patay na
lumaganap sa Hiligaynon at iba pang pangkat na katutubong nasakop ng
mga Espanyol. Nagmula ito sa salitang Espanyol na velacion na tumutukoy
sa mismong lamay para sa patay, na karaniwang tumatagal nang siyam na
gabi. Ang belyako, mula sa salitang Espanyol na bellaco, ang lalaking
kalahok dito; tinatawag na belyaka kung babae. Madalas na nása anyo
itong patula o awit at tinatawag ng mga Sebwano bilang kolasisi. Kahawig
ito ng huwego de prenda ng mga Tagalog at lalo na ng dúplo na popular
na pagtatanghal noong panahon ng mga Espanyol kung may lamayan at
tinatampukan ng mga makatang nagpapaligsahan bilang tagapagsakdal at
tagapagtanggol sa isang dula ng paglilitis.

Tinaguriang punong halamanan ang haring namumuno rito na nagpapasya

ng hatol sa mga nililitis. Nagsimula ang paligsahan sa pagdarasal para sa
kaluluwa ng yumaong pinararangalan. Pagkatapos ng dalangin, isisigaw
ng hari ang “Numeracion.” Ang mga kasali naman ay sasagot nang
“Tribulacion.” Sa laro, ang isang manlalaro ay nagbibintang sa iba ng mga
kathang krimen, at ang mga akusado naman ay ipagtatanggol ang kanilang
sarili. Ang usapan o diyalogo ay nagiging mas masigla gamit ang mga sipi
mula sa mga awit at korido. Kapag ang isang nakikipagtalo ay nagbigay
ng malîng sagot sa palaisipan na ibinigay sa kaniya, siyá ay kadalasang
pinaparusahan sa pamamagitan ng pagpilit sa kaniya na bumigkas ng isang
dalit para sa namatay.

Naunang ipinasok o isinama ang belasyón sa lamay upang mabawasan ang

kalungkutan sa pagdarasal para sa mga namatay. Kinalaunan, ang belasyón,
kolasisi at duplo ay naging isang madulaing debate sa pamamagitan ng
mga berso at itinuturing ngayong isang sinaunang anyong pampanitikan
na patanghal. (ECS) ed VSA
belén
Ang belén ay tagpo na naglalarawan sa pagsilang ni Hesus sa isang
sabsaban hábang napapalibutan nina Birheng Maria at San Jose, ng mga
alagang hayop, at nakapanunghay sa itaas ang bituin at anghel. Kung mas
malaki, kasáma sa tagpo ang ilang pastol at ang Tatlong Haring mago.
Mula ito sa salitâng Espanyol na “belén” para sa Bethlehem.

Sinasabing si Francis ng Assisi ang unang lumikha ng buháy na belen

noong ika-13 siglo sa Italya upang palaganapin ang pagsamba kay Kristo.
Binigyan ni Pope Honorius III ng basbas ang naturang pagtatanghal.
Naging popular ang eksena at ginaya ang naturang pantomime sa iba’t
ibang komunidad.

Tuwing Pasko sa Filipinas, makikita ang mga belen sa bahay, simbahan,

eskuwelahan, at opisina. May mga belen na yari sa ginupit na kardbord
at may mga belen na yari sa pigurin. May mga belen na payak ang
pagkakagawa, mayroon din namang magagarbo at sinlaki ng tao ang mga
pigura. Ang Tarlac ang itinuturing na Kapitolyo ng Belen sa Filipinas.
Nagdaraos ito ng “Belenismo sa Tarlac,” isang taunang patimpalak sa
paggawa ng belen. Malalaki at magagarbong belen na may iba’t ibang
tema ang makikita sa Tarlac sa buong panahon ng patimpalak. (KLL)
Benjamin
Ang nobelang Benjamin (Bén·ha·mín) ni Angel M. Magahum at nalathala
noong 1907 ang itinuturing na “unang nobelang Bisaya.” Sa nobela,
matanda na si Benjamin at isinalaysay niya ang kaniyang naging búhay
sa awtor. Isa siyáng laki sa layaw, pinapunta sa Maynila upang mag-aral,
ngunit nasadlak sa masamâng gawain. Nabuntis niya si Inocencia ngunit
dahil sa malaking pagkakautang ay ipinasiyang iwan ang babae at bumalik
sa sariling bayan. Napangasawa niya si Margarita na lumitaw na matigas
ang ulo. Nangulila siyá sa kabutihan ni Inocencia ngunit isang liham ang
nagsabi sa kaniya na namatay na ang kasintahan at ang kanilang anak.

Sa pagpapatuloy ng Benjamin, nalulong sa sugal si Margarita at nakaapid

ni Pepito, isang kaibigan ng pamilya, at naging ama ng anak ng babae.
Nalaman lahat ito ni Benjamin sa isang liham ni Pepito, bukod sa pagtatapat
na siyá si Serafin, kapatid ni Inocencia, at ginawa niya ang lahat upang
maghiganti. Kinidnap din niya ang anak na si Margarito. Nawalan ng
saysay ang paghahanap ni Benjamin. Nabaliw si Margarita at namatay.
Sa pighati, ipinagbili ni Benjamin ang ari-arian at lumipat sa Sugbu.
Sa dagat, nasaksihan niya ang isang motin. Isang lalaki, si Serafin, ang
pumatay sa kapitan ng barko at asawa nitó at ipinalaot sa dagat ang tatlong
anak. Nagkaroon ng súnog at namatay si Serafin. Nasagip si Benjamin at
ang tatlong batà. Umunlad ang búhay ni Benjamin sa Sugbu.Tumulong
naman siyá sa nangangailangan. Ngunit nalooban siyá at muling naghirap.
Napilitan siyáng bumalik sa sariling bayan at doon natapos ang kaniyang
pagsasalaysay.

Sa pagsusuri ni Resil B. Mojares (1983), pinansin niya ang “alanganing

anyo” ng Benjamin bilang katha. May nais itong maging nobela ngunit
tulad ng mga unang katha sa bungad ng ika-20 siglo ay taglay nitó
ang mga katangian ng nakagisnang mga libro ng kagandahang-asal at
istoryang moralistiko sa panahon ng kolonyalismong Espanyol. Nais
nitóng magdulot ng kasalukuyang “larawan” ng búhay ngunit nagwakas
sa lumang pangangaral hinggil sa wastong pamumuhay. (VSA)
Manuel H. Bernabe
(17 Pebrero 1890-29 Nobyembre 1960)
Isang premyadong makata sa wikang Espanyol si Manuel H. Bernabe
(Man·wél Bér·na·bé). Ulit-ulit din siyáng kinilála sa kahusayan niya sa
pagsasalin ng mga akdang pampanitikan. Naging guro siyá sa wikang
Espanyol, peryodista, at naglingkod sa Kamara de Representante
(Mababàng Kapulungan ng Kongreso) noong 1931.

Ipinanganak si Bernabe noong 17 Pebrero 1890 sa Paranaque, Rizal. Sina

Timoteo Bernabe at Emilia Hernandez ang kaniyang magulang. Nag-aral
siyá sa Ateneo de Manila, at isa sa mga gawain niya dito ang pagsasalin
sa Aeneid ni Virgil. Matapos sa Ateneo, kumuha siyá ng abogasya sa
Unibersidad ng Santo Tomas. Pagkagradweyt, pumasok si Bernabe sa
pahayagang La Democracia, at pagkatapos ay sa La Vanguardia bago siyá
naging kontribyutor ng Excelsior. Nagturo siyá ng Espanyol sa iba’t ibang
pamantasan, kasáma na rito ang Unibersidad ng Pilipinas, Far Eastern
University, at Unibersidad ng Santo Tomas. Pinarangalan siyá sa UST
bilang pinakamahusay na makata sa Espanyol noong 1950.

Ngunit, noon pang 1913, napanalunan na niya ang tatlong parangal mula
sa tatlong magkakaibang organisasyon dahil sa mga akda niyang Himno
al Sagrado Corazon de Jesus, El Zapote, at España en Filipinas. Noong
1924, napanalunan niya ang parangal na Premio Zobel nang isalin niya
ang akdang La Pugna. Nagwaging muli ni Bernabe sa nasabing timpalak
noong 1926 dahil sa salin niya ng Rubaiyat. Pinarangalan siyáng “Hari
ng Balagtasan sa wikang Espanyol” noong 1927 at nakalaban si Jesus
Balmori. Tinipon niya ang mga sariling tula sa Cantos del Tropico (1929).
Nakamit ni Bernabe ang dalawang karangalan mula sa Espanya. Dahil sa
kaniyang pagpupunyaging gamitin ang wikang Espanyol bílang midyum
ng pagsulat, iginawad sa kaniya ang parangal na El Yugo y las Flecha
s (1940) at sinundan ito ng parangal na Orden de Isabela la Catolica
(1953). Nang maitalagang pinunò ng Pambansang Aklatan noong dekada
50, isinalin ni Bernabe ang mga sinulat ni Marcelo H. Del Pilar sa wikang
Tagalog. Namatay si Bernabe noong 29 Nobyembre 1960. (SJ) (ed VSA)
Ishmael Bernal
(30 Setyembre 1940-2 Hunyo 1996)
Si Ishmaél Bernál ay hinirang na Pambansang Alagad ng Sining para
sa Pelikula noong 2001. Isa siyáng direktor sa pelikula at itinuturing
na pangunahing haligi ng tinaguriang Ikawalang Gintong Panahon ng
pelikulang Filipino. Isa siyá sa nagpaunlad at nagtaas ng kalidad ng pelikula
sa pamamagitan ng paglihis sa nakagawiang pamamaraan at nilalaman sa
paglikha ng pelikula.
Mga mohon sa larang ng paglikha ng pelikula sa bansa ang mga obra
niyang Pagdating sa Dulo (1971), Nunal sa Tubig (1976), Manila By Night
(inilabas na City After Dark, 1980), Himala (1981) at Hinugot sa Langit
(1985). Ilan pang mahahalagang hiyas sa mahigit sa 50 pelikulang nagawa
ni Bernal ay ang sumusunod: mga tumatalakay sa kasaysayan na El Vibora
(1972) at Lahing Filipino (1976); mga may temang nagpapalawig sa iba’t
ibang uri ng karakter ng indibiwal at pakikipagrelasyon; Pabling (1981),
Ligaw na Bulaklak (1976), Working Girls I (1984), Till Death Do Us Part
(1972), Walang Katapusang Tag-Araw (1977); Galawgaw (1982), Ito Ba
ang Ating Mga Anak (1982); eksperimental na pelikula, ang Scotch on
the Rocks to Remember, Black Coffee to Forget (1975). Ang pelikulang
Wating (1994) ang pinakahuling obra ni Bernal.
Bukod sa paggawa ng pelikula ay nasangkot din siyá sa dulaan. Gumanap
siyá sa mga dulang Kamatayan sa Anyo ng Isang Rosas (1991) at Bacchae
(1992). Nagbigay rin siyá ng mga palihang panteatro at nagdirihe ng mga
dula para sa Sining, isang pederasyon ng mga grupong panteatro ng mga
kabataan sa komunidad.
Kinilala siyá ng Urian bilang Pinakamahusay na Direktor sa mga pelikulang
Dalawang Pugad, Isang Ibon (1977); Broken Marriage (1983); Hinugot
sa Langit (1985); at Pahiram ng Isang Umaga (1989). Kinilala rin siyá
bilang manunulat nang igawad sa kaniya ang Pinakamahusay na Iskrip
para sa City After Dark (1980). Ginawaran din siyá ng FAMAS, Catholic
Mass Media Awards (CMMA), at Metro Manila Film Festival.
Sina Elena Bernal at Pacifico Ledesma ang kaniyang mga magulang. Nag-
aral siyá sa Mababang Paaralan ng Jose Burgos, Mataas na Paaralang V.
Mapa, at Unibersidad ng Pilipinas. Nang makapagtapos sa UP ng A.B.
English, medyor sa Literatura, nagpatuloy siyá ng pag-aral ng panitikan
at pilosopiyang Pranses sa University of Aix-en-Provence sa France.
Nagtungo rin siyá sa India para mag-aral sa Film Institute of Poona. (RVR)
(ed GSZ)
Salvadór F. Bernál
(7 Enero 1945-26 Oktubre 2011)
Si Salvadór F. Bernál ay isang katangi-tanging tagadisenyo sa teatro bukod
sa iginagalang na makata at guro. Ang kaniyang halos apat na dekada sa
pagsasagawa ng disenyo para sa teatro at pelikula ay nag-ambag ng mga
obrang nanguna, orihinal, at nagtaas ng antas ng sining ng paglikha ng mga
kasuotan, set sa entablado, at mga disenyong pamproduksiyon. Iginawad
sa kaniya ang Pambansang Alagad ng Sining para sa Disenyong Panteatro
noong 2003.
Nakagawa siyá ng mahigit sa 300 orihinal na disenyong pamproduksiyon,
set, at kasuotan para sa entablado—teatro, sayaw,at musical—at sa pelikula
mula pa noong 1969. Ang kaniyang mga obra ay nagpahusay sa mga
pagtatanghal ng Dulaang UP, Tanghalang Ateneo, Tanghalang Pilipino,
Philippine Ballet Theater, Ballet Philippines, Musical Theater Philippines,
Opera Guild of the Philippines, at sa mga pelikulang (para sa mga kasuotan
ng panahon) Aguila; Oro, Plata, Mata; Gumising Ka Maruja.
Nagtampok , nakatuklas, at nagpamalay siyá ng gamit para sa disenyo at
produksiyon ng mga lokal na materyales, gaya kawayan, abaka (hibla at
lubid), burlap, ratan, at katsa. Nag-eksperimento rin siyá sa mga materyales,
gaya ng klarong plastik na bolpen para gawing chandelier. Natunghayan
ang talinong Bernal sa mga set, kasuotan, at disenyong pamproduksiyon
ng mga hindi malilimutang mga pagtatanghal, gaya sa Francisco Maniago
(1987, Tanghalang Pilipino), Lysistrata (1988, Tanghalang Pilipino),
Walang Sugat (1991, Tanghalang Pilipino), Noli Me Tangere (1995,
Tanghalang Pilipino); Tales of the Manuvu (1974, Ballet Philippines),
Engkantada (1991, Ballet Philippines); sa musikal: Oliver (1978), Ang
Palabas ay Bukas (1979); sa drama: Larawan (1978), Cat on a Hot Tin
Roof (1980), at marami pang iba.
Si Bernal ay ipinanganak noong 7 Enero 1945 at ikalima sa sampung
supling nina Santiago Bernal at Ubalda Floro. Nagtapos siyá ng hay-
iskul sa Dagupan City High School at nagkolehiyo sa Ateneo de Manila grantee. Si Bernal ay naging residenteng tagadisenyo ng mga produksiyon
(1962-1966). Nalimbag sa Heights, magasin pampanitikan ng Ateneo, ng Ballet Philippines (1975-1990) at ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas
at nagkamit ng mga gawad ang kaniyang mga tula. Nagtapos siyá ng (1987-1989); at direktor para sa Sentro ng Disenyong Pamproduksiyon
pilosopiya noong 1966 ng may mga gawad at nagkamit ng Mulry Award ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas (1990-1994). Sa pamamagitan ng
para sa malikhaing pagsulat. Mula 1966 hanggang 1970 ay nagturo siyá ng kaniyang mga programa sa Sentro ng Disenyo at sa mga klase na tinuturuan
Ingles sa Ateneo. Naging direktor siyá ng ilang mga dula para sa Ateneo sa Unibersidad ng Pilipinas at sa Ateneo, nabahagihan niya ng kaniyang
Drama Group. Nagtapos si Bernal noong 1973 ng Masters sa Fine Arts talento ang ang mga bagong henerasyon ng tagadisenyo sa teatro. (RVR)
sa Northwestern University sa Chicago, Illinois, bilang Fullbright-Hays (ed VSA)
Bernardo Carpio
Ang Bernardo Carpio (Ber·nár·do Kar·pi·yó) o Historia Famosa ni
Bernardo Carpio sa Reinong Espana, na Anak ni D. Sancho Diaz at Dona
Jimena ay isang awit o mahabang tulang pasalaysay na isinulat noong
siglo 19. Ipinapalagay na sinulat ang Bernardo Carpio ni Jose dela Cruz
o Huseng Sisiw. May limang edisyong Tagalog ito, ang pinakamatanda
ay ang edisyong 1860. Isinalin din ito sa mga wikang Bikol, Ilonggo, at
Iluko.

Batà pa si Bernardo ay nagpamalas na siyá ng pambihirang lakas. Matapos

niyang talunin sa isang duwelo ang nagbalatkayong ama niyang si Don
Rubio, siyá ay itinalaga bilang heneral ng hukbo ng Espanya. Kasunod nitó’y
nalupig ni Bernardo ang kaharian ng isang makapangyarihang emperador
na nagngangalang Carpio. Bilang pagkilala sa kaniyang galíng, tinawag
siyáng Don Bernardo Carpio. Pagkaraa’y natuklasan na rin ni Bernardo
ang totoo sa kaniyang pagkatao—ang tunay niyang mga magulang at
ang kinaroroonan ng mga ito. Sandali niyang nakapiling ang kaniyang
magulang—ang kaniyang ama ay pumanaw at ang nagluluksa niyang ina
ay bumalik sa kumbento. Si Bernardo naman ay patuloy sa paglupig sa
mga bansang di binyagan. Dahil sa paghabol sa kidlat, nakulong siyá sa
isang bundok. Natapos ang romanse ngunit may alamat na si Bernardo
ay nakahimlay sa isang marmol na kama sa loob ng kuweba. Diumano,
balang araw ay babangon siyá para sagipin ang bayan.

May mga alamat na si Bernardo Carpio ang Haring Tagalog na nakatanikala

at nakaipit sa dalawang nag-uumpugang bundok. Kapag nakawala si
Bernardo Carpio ay mangunguna siyá sa pagpapalaya ng bayan. Bago
mag-20 siglo, may kuwento pa tungkol sa pagtatagpo ni Bernardo at ni
Rizal. Maaaring binása ito ng taumbayan bilang talinghaga ng mithiin
nilang lumaya.

Ang Bernardo Carpio ay naisalin na rin sa pelikula noong 1951, sa

entablado noong 1976, at sa mga kuwentong pambata. (GSZ)
béto-béto
Popular na laro sa days (dice) ang béto-béto. Ang opereytor ng laro ay
may tatlong days na ilalagay niya sa loob ng isang tása o munting kahon
at aalog-alugin. Karaniwang ang isang days ay isang kubo (cube) na yari
sa nakar o baso at nakalimbag sa bawat panig ang mga bola o tuldok na
kumakatawan sa mga numerong 1 hanggang 6. May isang bord namang
may nakasulat na mga numero mulang 3 hanggang 18. Tatayaan ng mga
kasali ang numero na sa hula nilá ay kabuuang bilang na mabubuo kapag
inilitaw ang tatlong days. Ang tumayâ sa lumitaw na kabuuang bilang sa
tatlong days ang panalo.

Maganda itong aliwan kung may parti. Kailangan lámang ng tatlong

days, tinatawag ding dádo sa Espanyol, at isang piraso ng manila paper
o kartulina na gagamiting bord ng mga numero. Puwedeng kendi lámang
ang pustahan.Malimit na may mesang laruan ng béto-béto sa patyo ng
simbahan kung pista. Popular din ang mesa ng béto-béto sa mga karnabal
at perya. Madalî kasing laruin. Gayunman, maituturing itong sugal kapag
malaki na ang salaping itinatayâ. (VSA)
Bíag ni Lám-ang
Sinasabing pinakapopular na epikong-bayan, ang Biag ni Lam-ang ay
nagmula sa Hilagang Luzon, partikular na sa mga lalawigan ng Ilocos
at La Union. Nag-iisa itong Kristiyanisadong epikong-bayan at pruweba
nitó ang paggamit ng mga pangalang naimpluwensiyahan ng Katolisismo.
Sinasabing ang paring si Gerardo Blanco ang nagtalâ ng epikong-bayan
noong 1889 at si Canuto Medina na nagtalâ noong 1906. Sinundan ito ng
bersiyon na nailathala sa La Lucha, ang bersiyon ni Parayno noong 1927 at
pinagsáma niya ang unang dalawang bersiyon at ang bersiyon ni Leopoldo
Yabes noong 1935.

Umiikot ang epikong-bayan sa buhay ng pangunahing tauhan na si Lam-

ang. Bago siyá ipanganak ni Namongan, inutusan ng kaniyang ina ang
kaniyang ama na si Don Juan Panganiban na manguha ng mga kahoy.
Ngunit hindi na bumalik si Don Juan hanggang ipinanganak niya si Lam-
ang. Pambihirang batà si Lam-ang dahil káya na niyang magsalita at
may taglay siyáng kakaibang lakas. Itinanong ni Lam-ang kung nasaan
ang kaniyang ama. Nang sinabi ng kaniyang ina na umalis ang kaniyang
ama upang labanan ang mga Igorot, nag-ayos si Lam-ang at pumunta sa
lugar ng mga Igorot kahit hindi pumayag ang kaniyang ina. Nakita niya na
nagsasagawa ng sagang ang mga Igorot. Nang lumapit siyá, nakita niya
ang ulo ng kaniyang ama. Pinagpapatay niya ang mga Igorot.

Nang bumalik siyá sa bayan, may mga dalagang naghihintay sa kaniya

upang paliguan siyá. Nang maligo siyá sa Ilog Amburayan, namatay
ang mga isda sa baho ng kaniyang libag. Hinanap niya ang dalagang
nagnangangalang Ines Kannoyan, anak ng pinakamayamang tao sa
Kalanutian. Pumunta siyá sa nasabing lugar, kasáma ang tandang at aso Mula sa Aklat Adarna
niya. Nakarating siyá matapos ang pakikipaglaban kay Sumarang at
pang-aakit ni Sarindang. Nasindak sa kaniya ang mga lumiligaw kay Ines
Kannoyan. Naibigay din niya ang lahat ng mga hiling ng magulang nitó
kayâ ikinasal ang dalawa. Minsan, nangisda si Lam-ang at nakain siyá ng
berkakan, isang malaking isda. Isang maninisid ang nakakuha ng kaniyang
labí at sa tulong ng kaniyang tandang, muli siyáng nabuhay at namuhay
nang matiwasay. (SJ) (ed VSA)
bíbe
Ang bíbe (Cairina moschata) na minsan ay tinatatawag ring bíbi, ítik, o
páto ay isa sa mga uri ng ibon sa ilalim ng class Aves. Ito ay nagmula sa
pamilyang Antidae ng mga ibon. Ang uri ng bibe ay maliit kung ikokompara
sa gansâ. Magkasinglaki ang lahi ng bibe at ng itik, ngunit maputî ang
balahibo ng bibe samantalang ang itik ay may kulay kayumanggi o itim
o batik-batik na kayumanggit at itim. Kalimitang nabubuhay ang bibe sa
mga tubigan.

Napapagkamalan ang mga bíbe sa ibang uri ng ibon na may katulad na

anyo. Ang kabuuang hugis ng mga bibe ay biluhaba na patulis hanggang
sa may buntot. Karamihan nitó ay may mahabàng leeg bagaman ang ibang
uri ng bibe ay may kakaiba ring hugis. Ang pakpak ng bibe ay malalakas
at may kaliitan. Sa kanilang paglipad, ang pakpak na ito ay ikinakampay
nang mabilisan upang maiangat ang katawan mula sa lupa. Ang ibang uri
ng bibe ay nahihirapan sa paglipad.

Ang mga bibe ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagkain ng halaman, isda,

at insekto. Ang mga uri ng bibe na nakasisisid sa ilalim ng tubig ay siyang
hirap naman sa paglipad sapagkat may mas mabigat na katawan. Ang
salitâng bibe o bibi ay salitâng katutubo ng mga Filipino na ang katumbas
sa salitâng Malay ay bebek na tumutukoy sa sisiw o ang inakay na ibon.

Ang mga produktong itlog at karne mula sa bibe ay siyang napagkukunan

ng kita ng mga nag aalaga nitó. Maaari itong paramihin sa likod bahay
sapagkat hindi ito gaanong nangangailangan ng malaking espasyo. Ang
inahing bibe ay umiitlog ng 8-16 na nililimliman sa loob ng 35 araw. Ang
inahing lumilimlim ay umaalis sa pugad sa loob ng 20 minuto hanggang isa
at kalahating oras, upang kumain at uminom, at pagkatapos ay babalik na
sa mga itlog. Ang mga bagong sisiw mula sa napisâng itlog ay karaniwan
nang katabi ng inahin. Nananatili ang ganitong sitwasyon hanggang 12
linggo o higit pa. Hindi pa kóyang magbigay ng tamang init para sa
sariling katawan ang mga sisiw kayâ laging malapit ang mga ito sa inahin
lalo na kung gabi. (SSC)
bibingká
Isang uri ng kakanin ang bibingká na gawa sa giniling na bigas at iniluto sa
gatâ ng niyog at may timplang asukal. Kinakain itong kasáma ang bagong
kudkod na niyog. Kung espesyal, nilalagyan ito ng mga piraso ng itlog na
maalat at kesong putî sa ibabaw. Tinutukoy ng pangalan nitó ang paraan
ng pagluluto sa naturang kakanin. Wika nga ng isang kanta, tumutukoy
ang bibingká sa bagay na iniluluto nang may apoy sa ibabaw at may apoy
sa ilalim.

Inihuhurnong tulad ng tinapay o keyk ang bibingká. Ngunit dahil walang

hurno sa kanayunan noon, inimbento ng mga Filipino ang bibingkahan.
Inihuhurno ang kakaníng ito sa isang platong metal na may sapíng dahon
ng saging at isinasálang sa kalan ng nagbabágang uling. Pagkatapos,
ipinapatong sa plato ang sampirasong kuwadradong yero na may
nagbabágang bunót ng niyog.

Bibingká sa galapóng ang karaniwang iniluluto sa Kamaynilaan, lalo na

kapag panahon ng Pasko. May gilingang bato noon para gawing galapóng
ang bigas. May bibingká ngayong gawâ sa kamoteng-kahoy. May timplang
tubà ang bibingkáng Mandaue. Samantala, may nagtuturing na bibingká
ang bíko dahil inihuhurno din ang bigas na may gatâ at asukal na may
timplang anis. (GCA) (ed VSA)
Bíbliyá
Ang Bíbliyá (Bible sa Ingles at Biblia sa Espanyol) ang banal na aklat ng
mga Kristiyano. Nakapaloob dito ang Salitâ ng Diyos at ang Mabuting Balitâ
na binabása sa pagdiriwang ng Banal na Misa. Sa Katolisismo, binubuo ito
ng dalawang bahagi, ang Lumàng Tipán at ang Bágong Tipán, na may
73 aklat. Ang Lumang Tipan ay naglalaman ng mga salaysay hinggil sa
paglikha ng santinakpan at ukol sa pagkahirang ng Diyos na si Yahweh
sa bayang Israel bilang pinilìng pangkat ng mga tao. Ang Bagong Tipan
naman ay naglalamán ng mga salaysay ukol sa búhay at pangaral ni Hesus,
na anak ng Diyos at isinugo sa lupa ang tubusin ang tao sa kasalanan, lalo
na yaong alinsunod sa kaniyang mga apostol at unang ebanghelista.

Ang salitâng “bibliya” ay nagmula sa Griyego na ang ibig sabihin ay “maliit

na aklat.” Si Moises ang nagpasimula ng pagsulat ng Bibliya noong 1513
B.C.E. Si Juan naman ang hulíng nagbahagi ng kaniyang aklat. Inabot
nang halos 1,610 taón bago napagsáma-sáma ang mga aklat na bumubuo
sa Bibliya sa kasalukuyan. (IPC) (ed VSA)
Bicol Express
Tinaguriang “Bicol Express” (Bí·kol éks·pres) ang rutang Maynila-Bikol
ng Philippine National Railways (PNR), isang kompanyang pagmamay-
ari ng pamahalaan.

Itinatag ang PNR noong 1875 bílang Ferrocaril de Manila-Dagupan at

nagsimula sa rutang papunta ng Pangasinan. Paglaon ay dinugtungan ang
riles pahilaga ng linyang Maynila-Legaspi. Naganap ang unang biyahe
pa-Bikol noong 1931, at pitóng taón ang lumipas bago naman nabuo ang
daambakal mula Dagupan hanggang Legazpi. Sa loob ng ilang dekada,
naging popular ito sa mga manlalakbay na pinili ang mas mura at mabilis na
biyaheng tren kaysa mamahaling eroplano at mabagal na kotse. Gayunman,
mula dekada 70 ay kinaharap ng Bicol Express ang sunod-sunod na hamon
sa popularidad at kaligtasan nitó: pagpapaunlad sa bahaging Maynila-Bikol
ng Maharlika Highway, paglago sa bílang ng mga air-conditioned na bus,
pagbaba sa presyo ng biyaheng eroplano, at pagsabog ng Bulkang Mayon
noong 1993, at iba’t ibang bagyo at baha. Nagdulot ng malaking pinsala sa
daambakal ang mga bagyong Milenyo at Reming noong 2006, at tuluyang
nahinto ang biyaheng Bikol ng PNR.

Pagkatapos ng ilang taón ng masugid na rehabilitasyon ng riles, binuksang

muli ang Bicol Express noong 2011. Sa panahon ng pagkakasulat ng
artikulong ito, araw-araw ang biyahe ng mga treng mulang Maynila
patungong Naga sa Camarines Sur; hindi pa naibabalik ang serbisyong
patungong Legaspi sa Albay. Ipinangalan din ang popular na maanghang
na pagkaing “Bicol Express” sa rutang ito. (PKJ) (ed VSA)
bída
Bída ang popular na tawag sa pangunahing tauhan sa isang salaysay,
maikling katha man, nobela, dula, o akdang panradyo, pantelebisyon, at
pampelikula. Malinaw na mula ito sa tradisyon ng panitikang Espanyol,
lalo na noong tinatawag na vída o búhay ang mga mahabàng salaysay. Sa
panitikan ng Filipinas, nilalagyan ng “búhay” sa pamagat ang mahahaba’t
palikaw-likaw na tulang pasalaysay noong panahon ng kolonyalismong
Espanyol. Batay ito sa paraan ng pagpapamagat ng vida sa mga kathang
Espanyol noon at dulot din ng hangaring ipaturing na totoo at hango sa tu-
nay na búhay ang salaysay sa mga awit at korido. Nang ipasok ang nobela
nitóng ika-20 siglo, marami rin sa mga nalathala ang may tatak na “búhay”
sa pamagat. Sa ganitong pangyayari nalipat ang isina-Filipinong bída ng
vida upang maging pantawag sa pangunahing tauhan.

Sa madla ng panitikang popular, ang bída ay kumakatawan sa tunay na

búhay na hitik sa sigalot ngunit laging may pag-asa sa pagtatagumpay.
Ang bida ay nasusuong sa mabibigat na problema at mararahas na pan-
ganib ngunit inaasahang malalagpasan niyang lahat ito. Taglay din niya
ang mga birtud at katangiang hinahanap ng taumbayan sa kanilang hu-
waran—bukod sa maganda o makisig, malakas ang loob, mapagmahal sa
kapuwa, matulungin, mahabagin, at nakahandang magtanggol laban sa
kasamaan. Kasalungat niya ang tinatawag namang kontrabída (contavi-
da) na kinatawan naman ng lahat ng bisyo at mga ugaling kabaligtaran ng
mga katangian ng bída.

Mula sa tradisyon ng panitikang relihiyoso, gaya ng pasyón at komédya,

ang bida at kontrabida ay tunggalian ng kabutihan at kasamaan. Naging
de-kahon ang naturang tunggalian, kayâ isa sa sinikap igpawan ng pani-
tikang makabago at realista nitóng ika-20 siglo. Sa modernong salaysay,
malimit mangyari na ang bida ay may katangian ng kontrabida at malimit
masadlak sa kasawiang hindi niya mapagtagumpayan. (MJCT) ed VSA
bidbíd
Ang isdang bidbíd ay kabilang sa pamilya Elopidae at ang pinakakilaláng
uri ay ang Elops. Matatagpuan ito sa malawak na karagatang tropiko, sa
may lalim na 1-30 metro. Ang mga batàng bidbid ay pumapasok sa mga
estuwaryo at tubig tabáng.

Ang katawan ay fusiform, pabilog, at medyo siksik. Malaki ang mga matá
at bahagyang binabalutan ng taba ng pilikmata. Ang bibig ay nása dulo,
ang itaas na panga ay umaabot hanggang sa matá, at ang ibabâng panga ay
kitang-kita. May 95-20 kaliskis ang linya sa gilid ng katawan.

Ang pinakakilalang uri ng bidbíd ay ang Elops hawaiensis. Ang lahat ng

palikpik ay walang tinik. Ang mga kaliskis ay napakaliit, halos 100 sa
gilid ng katawan. Ito ay makikitang pumapasok sa mga lawa, estuwaryo,
bakawan, at palaisdaan. Minsan ay pinapasok din ang mga sapà pero hindi
ang pinakaloob. Mabilis itong lumangoy at kadalasan ay nagsasáma-sá-
mang lumangoy sa karagatan. Nangingitlog sa dagat at ang larva ay lu-
malapit sa pampang hábang ito ay lumalaki. Kumakain ng iba’t ibang uri
ng isda at krustaseo. Ito ay ibinebenta nang sariwa o inilalagay sa yelo. Ito
rin ay ipinoproseso upang gawing pagkain ng ibang isda. Walang masya-
dong pag-aaral tungkol sa biyolohiya ng bidbid. (MA) ed VSA
bigáy-káya
Ang bigáy-káya ay bahagi ng tradisyonal na kaugalian hinggil sa pag-
aasawa. Kapag nagkasundo sa pag-iisang-dibdib ang mga pamilya ng
isang binata at isang dalaga, hinhilingan ang binata o ang pamilya nitó ng
kaukulang “bayad” sa halaga ng babae. Katulad ito ng dóte sa tradisyong
Kanluranin. Gayunman, may mga aspekto ang bigáy-káya na wala sa
pagbibigay ng dote sa Europa.

Ang pangunahing bigáy-káya ay handog ng lalaki sa mapangangasawa.

Noong sinaunang lipunan, maaaring buuin ito ng mga kasangkapan,
ginto, bukirin, at alipin. May hiwalay ding handog ang lalaki sa magulang
ng babae at tinatawag itong panghimúyat (bayad sa pagpupuyát at iba
pang sakripisyo ng magulang sa pagpapalaki sa anak). Bukod pa dito ang
handog sa yaya o nag-alaga sa babae noong batà pa at tinatawag namang
bigáy-súso.

Malimit na nagsisimula ang lahat sa panliligaw ng binata sa dalaga.

Isinasagawa ito sa pamamagitan ng mga libreng serbisyo sa tahanan ng
dalaga—paglilinis ng bakuran, pag-igib ng tubig mula batis o balon,
pagtulong sa pagsasaka o pangingisda. Ito ang tunay na kahulugan noon ng
panunuyò o pagpapamalas ng pagsuyò. Sa pamamagitan ng paninilbihan
sinusukat ang sigasig ng lalaking umiibig. Kapag nakakita ng pag-asa,
idinadaos ang pamanhikan o literal na pagpanhik sa bahay ng babae.
Isinasáma ng lalaki ang kaniyang magulang at iba pang iginagalang na
tagapamagitan sa nayon upang pormal na hingin ang kamay ng sinisinta.
Isang masalimuot na okasyon ang pamanhikan, gaya ng mababása sa
maikling kuwentong “Kung Bagá sa Pamumulaklak” ni Macario Pineda.
Sa pag-uusap sa pamanhikan naipapasiya ang kailangang tupding bigáy-
káya bago ang kasal. (RRSC)
bíko
Ang bíko ay isang uri ng matamis na kakanin na gawa mula sa malagkit
na bigas, gata ng niyog, at hindi repinadong asukal. Kadalasang kinakain
ito bilang panghimagas o pangmeryenda at inihahanda sa mahahalagang
okasyon tulad ng kaarawan at pista.

Katulad ng iba pang kakaning Filipino, madalî lamang ang hakbang ng

pagluluto ng biko ngunit nangangailangan ng pisikal na lakas. Ang unang
hakbang ay ang pagsasaing ng malagkit na bigas. Habang niluluto ang
bigas, maaari nang paghaluin ang gata ng niyog at puláng asukal sa isang
malaking kawali. Kailangan itong haluin nang tuloy-tuloy sa mahinàng
apoy hanggang sa lumagkit. Kapag lutô na ang malagkit na bigas at malag-
kit na ang hinalòng gata ng niyog at puláng asukal, maaari nang paghaluin
ang mga ito hanggang sumingaw ang natitirang gata.

Ang nalutòng biko ay karaniwang inilalagay sa isang bilao na sinapnan ng

dahon ng saging na sinalab sa apoy. Binubudburan din ito ng latik na gawa
sa nálabíng gata ng niyog.

Nagkakaiba ang mga biko sa mga sangkap na idinaragdag dito o sa paraan

ng paglulutò. Halimbawa, may mga bikong gumagamit ng iba’t ibang ku-
lay ng malagkit na bigas o kayâ ay naglalagay ng luya o pandan sa sinaing
upang bumango. Ang iba namang biko ay magkasabay na nilulutò ang gata
ng niyog at malagkit na bigas. May iba pang maaaring hinalò ang nilutòng
gata ng niyog at sinaing na bigas kayâ kulay kayumanggi habang ang iba
ay sa itaas lamang inilalagay ang nilutòng gata ng niyog. (MJ) edVSA
biláo
Ang biláo ay isang uri ng bilóg at mababaw na basket, masinsin ang
pagkalála, at at karaniwang ginagamit sa pagtatahíp—ang gawaing
kaugnay ng pag-aalis ng dumi at hindi kailangang bagay na nakahalò sa
nililinis na, palay, mais, munggo, at iba pang butil. Inilalagay ang mga
butil sa biláo na ulit-ulit itinatahip o iginagalaw na tila nililindol upang
umilandang ang mga butil at bumagsak muli sa bilao sa paraang nahihiwalay
ang dumi, buhangin, at yagit sa mga butil ng bigas o mais. Pagkatapos ng
pagtahip, pinupulot ng nagtatahip ang mga dumi upang itapon. Samantala,
may mahusay magtahip na ganap na naihihiwalay sa isang panig ng bilao
ang mga dumi kayâ sa dulo’y itinatahip ang dumi pabagsak sa lupa.

Isa pang paraan ng paglilinis sa bigas ang pagpapahángin. Sa prosesong

ito, ang bagong binayóng bigas ay isinasalin mula sa lusong o bayuhan
tungo sa bilao. Pagkatapos, itinataas ng nagpapahangin ang bilao at
itinitikwas upang bumuhos ang nilalaman habang sumusutsot upang
tumawag ng hangin. Sa bahagyang hihip ng hangin, naghihiwalay ang
mabigat na mga butil ng bigas at ang magaang nadurog na balát ng palay
o darak. Sa gayon, sa wakas ng pagpapahangin ay makabubuo ng isang
tumpok ng bigas na nakahiwalay sa tumpok ng darak o ipa.

Ang biláo ay ginagamit ding sisidlan ng hinahakot na gulay, prutas, atbpang

bagay. Sa palengke, itinatanghal ang maraming uri ng paninda—mula sa
kamote, tumpok ng kape, hanggang tulya at isda—sa pamamagitan ng
mga biláo. Tradisyonal ding sinusukat ang laki ng pansit malabon sa laki
ng ginagamit na sisidlang biláo. (MJCT) ed VSA
biló-biló
Ang biló-biló ay galapong na binilog na tila mga holen, malimit na sinlaki
ng holen, at pangunahing sangkap sa ginatan, lalo na ng alpahór. Kayâ
itinuturing na mabigat na meryenda ang alpahor, dahil mula sa giniling na
bigas ang biló-biló at tila kumakain din ng kanin ang kumakain ng alpahor.
Isipin pa ang bigat ng meryenda kung sasabayan ng bíko ang paglaklak ng
alpahor.

Dapat ituring ang biló-biló na isang malikhaing paghahain sa bigas,

bukod sa kanin at puto. Marami ang hindi nakakikilála sa bilo-bilo bilang
transpormasyon ng bigas. Lalo nang hindi napapansin ang bilo-bilo bilang
bagong hubog ng galapong (na mula sa giniling na bigas) kapag nakahalò
ang bilo-bilo sa matatamis at malinaman na ibang sangkap ng alpahor.
(MJCT) ed VSA
bilyár
Ang bilyár ang isa sa pinakapopular na larong pampalakasan sa buong
Filipinas. Tulad ng basketbol, makikita itong nilalaro sa kanto-kanto; sa
katunayan, ang ilan sa pinakamagalíng na manlalaro ng bilyar sa buong
daigdig ay nahasa sa mga maliit na bilyaran ng ating bansa.

Maaaring tumukoy ang salitang ”bilyar” sa kahit alin sa mga isports na

gumagamit ng tako (cue stick sa Ingles), tulad ng snooker, English billiards,
at pool. Ang huli ang higit na nilalaro sa bansa, lalo ang mga bersiyon
nitong eight-, nine-, at ten-ball. Nilalaro ang bilyar sa pagtira ng cue ball
(putîng bola na walang numero) gamit ang tako upang pabanggain ito sa
iba pang bola na dapat pumasok sa mga butas sa gilid ng mesa.

Kilalá ang Filipinas sa buong mundo bilang isang sentro ng larong bilyar.
Dito ginaganap ang ilan sa pinakapremyadong torneo sa buong mundo,
at daan-daang manlalaro, lalaki at babae, mula sa iba’t ibang bansa ang
dumadayo sa bansa upang makipagtagisan ng galíng sa mga Filipino.
Maituturing na mainam na paraan ng ”sports tourism” ang pagsusúlong
ng mga ganitong paligsahan.

Ilan sa mga pangunahing manlalaro ng bilyar sa kasalukuyan ay mga

Filipino. Nangunguna sina Francisco ”Django” Bustamante, Ronato
Alcano, Dennis Orcollo, at lalo na si Efren ”Bata” Reyes, na kinikilála
ng mga internasyonal na eksperto ng bilyar bilang isa sa pinakadakilang
manlalaro sa kasaysayan, at siyá ring unang Asyano na mahirang sa Hall
of Fame ng Billiards Congress of America. (PKJ)
binakól
Maaaring isadula ang posibleng kasaysayan ng binakól sa ganitong
paraan. Maaaring magsimula sa nilagàng manok. Ang pinakasimpleng
sinabawang piraso ng manok na may luya bílang pampalasa. Nilagyan ng
paminta, nilagà pa rin. Nilagyan ng repolyo at patatas, nilagà pa rin. At
saging na saba, nilagà pa rin. Maaari pa ngang ihanda nang hiwalay ang
mga nilagàng repolyo, patatas, saging, at kahit kamote’t sitaw at kainin
kasabay ng paghigop ng sabaw ng manok.

May nakaisip ng pagbabago. Ang nilagàng manok na may luya’t bawang

ay nilagyan ng mga piraso ng hilaw na papaya at úpo. Nakilála itong
tinóla. Isang higit na matipid na putahe ngunit may linamnam ang mainit
na sabaw na hihigop-higupin kung malamig ang panahon. Tandaan ang
tinóla sa malaking piging na handog ni Kapitan Tiyago sa pagdating ni
Crisostomo Ibarra. Nagustuhan din ng mariwasa sa panahon pa ni Rizal
ang linamnam ng sabaw ng tinóla.

Mula sa paghahanap ng bagong linamnam ng sabaw ng manok maaaring

pumasok ang binakól. Nagsisimula din ito sa ginisang luya’t bawang at
ang mga piraso ng manok. Kapag halos luto na ang manok ay magbuhos ng
ilang tasa ng hugas-bigas. Sa wakas, kapag maaari nang ihain ang manok
ay idagdag ang malalaking piraso ng kinayod na lamán ng búko ng niyog,
ilang tasa ng sabaw ng búko, at mga dahon ng sili. Ang mga sariwang
piraso ng lamán at sabaw ng búko ang ikinaiba ng binakól sa mga sabaw
ng iba’t ibang nilagàng manok. Karaniwan din sa binakol ng mga Ilonggo
na inilalagay ang putahe sa loob ng niyog kayâ lalong nagdudulot ito ng
lasang niyog sa ulam. (LJS) (ed VSA)
binánog
Ang binánog ay isang katutubong sayaw ng mga Manobo. Malaking ba-
hagi ng sayaw ang paggaya sa mga kilos ng ibong banog o lawin kayâ
tinawag itong “bin►0nog.” Ang ritmo ng sayaw ay 1-2-3-4. Sinasabayan
naman ito ng mga gong at iba pang katutubong instrumento.

Sa pagsayaw ng binanog, katumpakan at kaliksihan ng mga galaw ng paa

ang kailangang maisagawa ng mga mananayaw. Dalawa sa pinakagina-
gamit na galaw ng paa ang pagtalon at pagdausdos. Sa bersiyon ng mga
Cotabato Manobo, inihuhulog ng isang babaeng mananayaw ang kani-
yang panyo at pupulutin niya ito habang iminimuwestra ang mga kamay at
braso tulad ng sa banog. Sa mga Pulangi Manobo, bahagi ng mas malaking
sayaw ng panliligaw ang binanog.

Makukulay ang kasuotan ng mga mananayaw ng binanog. Ang babaeng

mananayaw ay nagsusuot pa ng mga palamuti sa sakong at mga hikaw na
umaabot hanggang balikat.

Bukod sa binanog, dalawa sa mga sayaw ng mga Manobo na ginagaya rin

ang galaw ng mga ibon ay ang kakayamatan at ang bubudsil. (MJCT)
ed VSA
binasúan
Ang binasúan ay isang makulay at masayáang sayaw mulang Bayambang,
Pangasinan. Malimit itong sinasayaw kung kasalan at mga pista. Ang
“binasuan” ay nangangahulugang “gamit ang o sa pamamagitan ng baso”
at may pahiwatig ng maligayang pagtatagay kung nagdiriwang. Sa sayaw,
tinutukoy nitó ang mahirap na tungkuling timbangin ang tatlong baso na
nakapatong sa noo at sa dalawang palad ng isang babae hábang sumasayaw.
Mabigat din ang mga baso dahil may lamang alak o anumang likido.

Isinasagawa ang naturang paninimbang hábang masining na umiikot-

ikot, ikinukunday ang mga bisig, o gumugulong sa sahig o entablado ang
mananayaw. Hindi naman dapat maligwak man lámang ang likido ng
baso. Nakasuot ng balintawak na may tapis at panyuwelo ang mananayaw
at kumikilos sa himig ng “Pitoy Oras.” Ginaganyak naman siyá at
pinapalakpakan ng mga kasáma sa entablado. (VSA)
Binatbatáng Bákal ng Butúan
Ang Binatbatáng Bákal ng Butúan o Butuan Paleograph ay tumutukoy
sa isang piraso ng parihabâng metal na may ibinatbat o iniukit na sinaunang
mga titik ng pagsulat. Ang nasabing metal ay may tinatáyang edad na mula
ika-12 hanggang ika-15 siglo at naglalamán ng 22 simbolo na inukit gamit
ang matulis na bagay. Nahukay ito noong kalagitnaan ng 1970 sa Butuan,
lalawigan ng Agusan.

Hindi pa naisasalin ang kahulugan ng inskripsiyon dahil hindi ito katulad

ng mga sinaunang baybayin sa Filipinas. Ayon sa paleographer na si S.S.
Boechari ng Indonesia, maaaring nag-ugat ito sa sistema ng panulat sa Java.
Isa itong patunay sa kasanayan ng katutubong mga Filipino sa pagsusulat
at pakikipag-ugnayan sa ibang mga kabihasnan sa ibayong dagat. (JM)
(VSA)
Binatbatáng Plátong Tansô sa Lagúna
Ang Binatbatáng Plátong Tansô sa Lagúna o Laguna Copperplate
Inscription (LCI) (La·gú·na Ká·per Pleyt Ins·kríp·syon) ay mga sulat
sa sinaunang baybayin na nakalimbag sa manipis na pirasong tanso na
may sukat na 20 x 30 sentimetro. Kahawig ito ng sistema ng panulat sa
Java, Indonesia noong 750 hanggang 950 A.D. at naglalamán ng Taóng
Saka 822 o 900 A.D. Nalipat sa pangangalaga ng Pambansang Museo ng
Filipinas ang LCI noong dekada 1990 pagkatapos itong bilhin mula sa
isang kolektor ng antigong mga kasangkapan.

Sa pag-aaral nina Antoon Postma at Johan de Casparis, mga eksperto

sa sinaunang pagsulat, ang wikang ginamit sa pagsulat ay matandang
Tagalog na may halòng Sanskrit, matandang Malay, at Java. Ang teksto
diumano ay tungkol sa isang mahalagang tao na hindi pa nababayaran
nang buo ang pagkakautang ng ginto kayâ nahaharap sa panganib ng
pagkakaalipin. Noong Taóng Saka 822, Marso hanggang Abril, Lunes,
ibinigay kay Binibining Angkatan kasáma ang kamag-anak na si Bukah
ang dokumentong nagpapawalang-sála sa Kagalang-galang na si
Namwran. Kasáma sa napalaya ang mga kamag-anak ng nagkautang na
dapat ay magiging kabayaran din. Sinuportahan ng ilang mga pinunò ang
pagpapawalang-bisà sa kaso bagaman nakasaad na sa hinaharap, posibleng
may táong hindi sasang-ayon sa desisyong ito. Pero hindi na maláman ang
kongklusyon dahil putol ang inskripsiyon sa ika-10 linya. Maaaring nása
ibang piraso ng tanso ang karugtong nitó na kailangan pang makita upang
mabuo ang kuwento.

Gayunman, ang LCI ay isang materyal na patunay ng isang maunlad na

katutubong sistema hindi lámang ng edukasyon kundi ng batas at konsepto
ng katarungan. (JM) (ed VSA)
binatóg
Ang binatóg ay pagkain na gawa sa nilagang mga butil ng mais at
karaniwang kinakaing may kinudkod na muràng niyog at asin. Tinatawag
din itong batog, kinabog, at pamitak. Madali lamang ihanda ang binatog.
Una, ibinababad ang mga butil ng putîng mais sa tubig na may asin
hanggang sa mamagâ. Ilalaga pagkatapos ang mga butil hanggang sa
malapit nang maalis ang mga balát nitó. Hahanguin mula sa sabaw na
tubig ang mga mais bago lagyan ng asin (o minsan ay asukal) at budburan
ng kinudkod na muràng niyog.

Marami na rin sa kasalukuyan ang gumagamit ng de-latang mga butil ng

mais dahil na rin naibabad na ang mga ito sa tubig na may asin. Inilalakò
sa kalye ang binatog at paboritong imeryenda ng maraming Filipino.
Karaniwang inihihiwalay ng magbibinatog sa dalawang lalagyan ang mga
sangkap ng binatog; sa isang lalagyan ang mga nilagang butil ng mais at sa
pangalawa ang kinayod na niyog, asin, at asukal. (MJCT) ed VSA
Bínga Dam
Ang Bínga Dam o Dikeng Binga ay matatagpuan sa kabundukan ng
Itogon, Benguet, 31 km mula sa Lungsod Baguio at 19 km mula sa Dikeng
Ambuklao. Bahagi ito ng Binga Powerplant, na siyáng gumagamit sa Ilog
Agno upang makalikha ng koryente. Bukod dito, tumutulong ang dike na
kontrolin ang pagbahâ tuwing tag-ulan. Nagsisilbi din itong pook pasyalan
at panghatak ng turista ng bayan ng Itogon.

Mayroong taas na 107.37 m at habàng 215 m ang dike. Ang kalsada sa

itaas ng dike ay may lapad na 8 m. Káyang humawak ng dike ng hanggang
87.44 milyon na metro kubiko ng tubig. Pagkagawa nitó noon, káyang
mag-ambag ng dike ng 100 megawatt ng koryente, at sinisikap itong itaas
ngayon sa 120 megawatt.

Sa pangangasiwa ng National Power Corporation (Napocor), sinimulang

itayô ang dam noong 1956 at binuksan pagkatapos ng apat na taon.
Ang Philippine Engineers Syndicate, Inc. ang humawak sa civil works
ng proyekto. Tulad ng nangyari sa paggawa ng ibang dam sa Filipinas,
maraming mamamayan ng baryo ng Binga ang ipinalipat ng tahanan;
nalubog naman sa artipisyal na lawa ang mga lupain ng kanilang mga
ninuno. Nagkaroon ang dam ng malaking pinsala sa lindol ng Luzon noong
1990 at muli lamang isinaayos. (PKJ) ed VSA
bingwít
Ang bingwít ay isang kasangkapang pangisda na binubuo ng lubid na yari
sa naylon at kawil. Ang kawil na nakakabit sa dulo ng naylon ay gawa sa
metal at nilalagyan ng pain. Ang pain ay artipisyal o natural. Ang artipi-
syal na pain ay maaaring gawa sa seda samantalang ang natural na pain ay
maliliit na isda. Ang kawil ang siyáng humuhúli sa isda sa pamamagitan
ng pagkalawit dito.

May iba’t ibang disenyo, pagkakagawa, at pamamaraan ng paggamit ng

bingwit. Ang pagkakaiba ay depende sa kung anong klase ng isda ang
hinuhuli. Iba’t ibang klase ng isda ang nahuhuli at ang dami ng huli ay
ayon sa laki ng naylon, kawil at pain na ginagamit. Ang karaniwang na-
huhuli ay bisugo, lapu-lapu, tuna at iba pa. Maaaring gamitin habang na-
kaangkla o umaandar ang bangka.

Ang bingwít ang pinakakaraniwang gamit pangisda ng mga maliliit at ko-

mersiyal na mangingisda sa mababaw at malalalim na bahagi ng tubig.
Maaaring gumamit ng bangkang sinasagwan o de-motor na may bigat na
tatlo hanggang 30 tonelada. Ang isdang nahúli ay inaangat sa pamamagi-
tan ng kamay o makina depende sa klase ng operasyon. Ito ay itinuturing
na mainam na gamit pangisda dahil namimilì ng isdang huhulihin base sa
espesye at laki. Sa pamamagitan ng paggamit ng wastong laki ng kawil at
naylon, at kaukulang pain, maaaring makapamilì ng isdang huhulihin. Ito
ay puwedeng gamitin sa mga isdang nangingitlog na kadalasang kumaka-
gat sa pain kapag kompleto na ang pangingitlog. Ang bingwit ay ginagamit
sa maikling panahon upang ang anumang hindi nais na espesye ng isda ay
maaari pang ibalik sa dagat nang buhay.

Ang bingwít ay isa sa mangilan-ngilang gamit pangisda na pinahihintulu-

tan sa loob ng sanktuwaryo ng isda o reserba. (MA) ed VSA
binturóng
Ang binturóng (Arctictis binturong), na kilalá rin sa wikang Ingles na
Asian Bearcat, Palawan Bearcat, o simpleng salita na Bearcat, ay isang
species sa pamilyang Viverridae, at kasáma ang alamid (civet) at isa pang
uri ng hayop na kung tawagin ay genet. Ito lámang ang miyembro ng genus
nitó. Ang binturóng ay hindi isang bear. Likás na tirahan nitó ang mga
punongkahoy sa malalawak na kagubatan ng Bangladesh, Bhutan, Burma,
Cambodia, Tsina, India, Indonesia, Laos, Malaysia, Filipinas, Sri Lanka,
Thailand, at Vietnam. Nokturnal ang binturong. Sa gabi ang mga gawain at
natutulog sa mga sanga kung araw. Pangunahin nitóng pagkain ang prutas,
ngunit kumakain rin ito ng itlog, dahon, mga usbong ng halaman, maliliit
na hayop, insekto, dagâ, at ibon. Ang pagdálang ng bílang ng binturong ay
maliwanag na bunga ng pagkasira ng kagubatan. Mailap ang binturóng at
maaaring lumaban at manakit kapag ito ay nasukol o walang pupuntahan.
Ang buhay nitó ay maaaring tumagal ng higit pa sa 20 taón.

Malaki ang binturóng, karaniwang 60-96 sentimetro (24-38 pulgada) ang

habà ng katawan, at tumitimbang ng 9-14 kilo (20-31 libra). Nababalot ng
makapal at maitim na balahibo ang katawan nitó, samantalang ang mukha
ay maputla o kulay pilak. Ang buntot ay halos singhabà ng katawan at
nagsisilbing panlimang paa nitó. Mahabà ang siklo ng reproduksiyon
(estrous period) ng binturong, tumatagal ito ng 81 araw, samantalang
ang pagbubuntis ay hanggang 91 araw. Karaniwang dalawa ang iniaanak
nitó, subalit puwede rin naman na manganak ang isang babaeng binturóng
ng hanggang anim. Umaabot sa 15 taón ang pertilidad o kakayahang
magsilang.

Nakikipagkomunikasyon ang binturong gamit ang mga gland na

nagbibigay ng mapang-akit na amoy (scent gland). Makikita ito malapit
sa dakong puwit o anus. May karagdagang scent gland ang mga babae na
matatagpuan sa vulva. (SSC) (ed VSA)
binúkot
Ang binúkot ay isang babae na itinago at ikinulong sa isang madilim na
silid ng bahay. Hindi ito pinapaarawan, at hindi rin pinapatapak sa lupa
dahil tinuturing itong sagrado, at halos mistikal. Sa mga pag-aaral at
panananliksik ni Dr. Alica Magos, napag-alaman na ang binukot ay bahagi
ng kultura at kaugalian ng mga Panay Sulodnon, Panayanon-Sulod o
Panay Bukidnon, isang pangkating kultural sa kabundukan ng Panay, sa
Tapaz, Calinog, at Lambunao sa Iloilo at Capiz. Ang katagang ‘binukot’ ay
nanggaling sa salitâng na “bukot” na ang ibig sabihin ay “itago o ikubli.”

Malaki ang papel na ginagampanan ng mga binukot sa kultura ng tribong

Bukidnon. Tinuturuan silá ng mga oral tradisyon at pagkanta ng Hinilawod,
na epikong-bayan ng Panay. Ang pagkanta ng mga sugilanon o kuwentong
ito ay tumatagal nang lagpas sa tatlumpong oras para sa isang kanta lamang.
Tinatayang may sampu hanggang labindalawang sugilanon at tumatagal
ang pagkanta ng mga ito nang mahigit sa sandaan at dalawampung oras.
Bilang tagapag-alaga at tagapagpatuloy ng kultura at tradisyon, ang mga
binukot ay sinasabing may kapangyarihan din sapagkat pinapalabas silá para
kumanta, tumugtog ng mga katutubong instrumento at sumayaw lalong-
lalo na sa panahon ng tag-ani at sa panahon ng pagtanim at pinaniniwalaang
ang pagkanta nilá ay nagbibigay ng sigla sa lupa upang maging mabunga
ang mga pananim. Karaniwan din na ang mga binukot ay inaalayan ng mas
mataas na dote para mapangasawa at ang pag-aasawa ng isang binukot ay
para lámang sa mga may mataas na katayuan sa komunidad.

Sa kuwentong Humadapnon sa Hinilawod, kinailangang isalba si

Humadapnon ni Nagmalitong Yawa, isang mahusay at makapangyarihang
babaylan na nagsaanyong lalaki bilang si Buyong Sumasakay, dahil nabihag
si Humadapnon sa kuweba ng Tarangban. Pinatay ni Sumasakay ang isang
libong binukot na pinamumunuan ng magkapatid at makapangyarihang
binukot na sina Sinangkating Bulawan at Lubay Hanginon. Ang binukot
ay isang kaugalian na unti-unti nang namamatay dahil sa modernisasyon at
kakulangan ng pagpansin at pagkalinga sa komunidad sa mga kabundukan
ng Panay, at dahil na rin sa pagbabâ ng kababaihan patungo sa mga lungsod
at sentro ng bayan upang mag-aral o maghanap ng mas magandang buhay.
(MLM)

Guhit ni Albert Gamos

biogas
Ang biogas (bá·yo·gás) ay isang uri ng gas na nabubuo mula sa naimbak
na mga organikong bagay, katulad ng dumi ng hayop at halaman. Ito ay
binubuo ng methane (CH4), carbon dioxide (CO2), hydrogen sulphide
(H2S), at mga siloxane. Tinatawag din itong landfill gas o digested gas dahil
sa pinagdaanan nitong proseso ng anaerobic digestion, isang prosesong
nagaganap kapag hinahayaang mabulok ang mga dumi sa isang sisidlan,
gaya ng malalaking tangke, na tinanggalan ng oxygen.

Ang biogas, katulad ng hangin at sikat ng araw, ay hindi basta-basta nauubos

kayâ maganda itong maging isa sa mga pangunahing pinagkukunan ng
enerhiya at koryente. Mabuting alternatibo ang biogas sa mga tinatawag na
fossil fuels (gaya ng langis at uling) na unti-unti na ring nauubos. Maaaring
gamitin ang biogas bilang gasolina at panggatong. Bukod sa pagiging isang
uri ng enerhiya na muli’t muling nagagamit, ang biogas ay nakakatulong
din na bawasan ang lumalabas na nitrogen dioxide at methane sa kaligiran
kapag hinahayaan lang mabulok sa hindi kontroladong lugar ang dumi
ng hayop at sari-saring basura. Ang naturang gas ay sanhi ng greenhouse
effect dahil katulad ng greenhouse, sinasalag nitó ang pagsingaw ng init
mula sa lupa papunta sa kalawakan.

Ang Filipinas ay ginagamit na rin ang teknolohiya ng mga plantang

biogas, lalo na sa mga probinsiyang maraming palayan, kulungan ng mga
hayop, at iba pang industriyang kaugnay sa paghahayupan. Importante
din na gamitin ito sa mga malaking imbakan ng basura. Ang Payatas
ang isa sa mga malaking tapunan ng basura sa bansa kayâ ito na rin ang
pinakamalaking pinagmumulan ng biogas. Sa taóng 2008, sinimulan ang
proyekto ng pag-iipon ng biogas at pagsasalin nitó tungo sa koryenteng
nagagamit ng 3,500 pamilyang malapit sa lugar. Noong 2010, nakatipid
ang buong Lungsod Quezon ng Php 1.6 milyon sa mga bayarin sa koryente
dahil sa maliit lamang na kabahayang sineserbisyuhan ng planta ng
biogas. Unti-unti nang dinadagdagan at inaayos ang buong pasilidad sa
pag-asang marami pang bahay sa mga karatig-bayan ang makagamit ng
koryenteng galing dito. Tinitingnan din ang posibilidad na isalin ang ibang
makukuhang enerhiya sa direktang pasilidad ng Manila Electric Company
(Meralco). (CID) ed VSA
Bírheng Mariá
Ang Bírheng Mariá (Bír·heng Mar·yá) ay isang babaeng Hudyo mula
sa Nazareth, Galilea. Sa Bagong Tipan ng Bibliya, siyá ang itinuturing
na ina ni Hesus. Nakasaad sa mga Mabuting Balita nina Mateo at Lucas
na si Maria ay isang birhen. Ang Kristiyano ay naniniwala na himalang
ipinagbuntis ni Maria si Hesus sa pamamagitan ng Espiritu Santo. Sa
Bagong Tipan, ang búhay ni Maria ay nagsimula nang ipahayag ng anghel
Gabriel ang kaniyang pagdadalang-tao. Sa tradisyon ng Simbahan, ang
mga magulang ni Maria ay sina San Joachim at Santa Anne. Matatagpuan
din sa Bibliya ang pag-aakyat ng mga anghel kay Maria sa langit nang ito
ay mamatay sa lupa.

Ang salitâng “Maria” ay base sa orihinal na pangalan niyang Hebrew na

“Miryam.” Sa Bagong Tipan, mapapansin na ang ginagamit na pantawag sa
kaniya ay Maria. Sa Mabuting Balita ayon kay San Lucas, labindalawang
beses tinawag si Maria sa kaniyang pangalan samantalang limang beses
kay San Mateo. Ipinagdiriwang ang kapanganakan ni Maria tuwing ika-8
ng Setyembre samantalang ang kanyang kamatayan at pag-aakyat ng
mga anghel sa kaniyang katawan sa langit ay tuwing ika-15 ng Agosto.
Ang kanyang asawa ay si Jose na siyá ring kasáma niya nang isilang si
Hesukristo sa sabsaban. Ang kaniyang pinsang si Elizabeth ay nabuntis
din sa kabilâ ng kaniyang katandaan. Si Maria ay itinuturing na ina ng
Simbahang Katoliko. (IPC) (ed VSA)
Bisaya
Ang Bisaya ay isang lingguhang magasin na nakalathala sa wikang
Sebwano. Inilalabas ito ng Manila Bulletin Publishing Corporation.
Sinasabing ito ang pinakamatanda at pinakamatagumpay na peryodikong
inililimbag sa wikang Sebwano. Karaniwang inilalabas nitó ang mga
akdang pampanitikan (tulad ng nobela, maikling kuwento, tula, at sanaysay)
kasáma ng mga popular na artikulo (tulad ng balita sa bansa, showbiz, at
palakasan).

Itinatag ni Ramon Roces ang Bisaya sa kahilingan ng Sebwanong

makata na si Vicente Padriga. Si Padriga ang naging unang patnugot nitó.
Lumabas ang unang isyu nitó noong 15 Agosto 1930 kasáma ng iba pang
magasing inilathala noon ng Liwayway Publishing, Inc. Nahinto lamang
ang publikasyon nitó sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig
ngunit ibinalik din ito noong 14 Agosto 1946. Noong 1948, sinamahan
ang Bisaya ng publikasyong Saloma, isang polyetong naglalaman ng mga
akdang pampanitikan sa Sebwano (kabilang ang isang buong nobela).
Tumagal lamang hanggang sa dulo ng mga taóng1950 ang Saloma.

Maraming naging tanyag na manunulat sa Sebwano ang nakilala o

naglathala sa Bisaya. Ilan na rito sina Carlos P. Garcia, Marcel Navarra,
Severino Retuya, Natalio Bacalso, at Sulpicio Osorio. Nagsisilbi din ang
magasing ito bilang lunsaran ng maraming rehiyonal na manunulat sa
kasalukuyan. Sa ganitong paraan at sa pagsuporta sa mga akdang Sebwano,
nakatutulong ito sa paglago ng Panitikang Sebwano. (MJ) ed VSA
biskótso
Mula sa salitâng Espanyol na bizcocho, na nangangahulugang biskuwit,
ang pangalan ng biskótso (o toasted bun sa Ingles). Ang biskotso ay
tinostang tinapay na pinahiran ng mantekilya at asukal. May nagdadagdag
ng bawang bilang pampalasa. Bantog na pinagmumulan ng masasarap na
biskotso ang lalawigan ng Iloilo, ngunit laganap ito sa maraming lugar sa
Filipinas.

Mauugat ang etimolohiya ng biskotso sa mga salitang Latin na bis coctus

o dalawang beses inilutò o inihurno. At dalawang beses ngang inilulutò
ang biskotso. Mula sa malambot na tinapay (na maaaring bagong luto o
tirá na lamang), hinahati ito sa halos magkakaparehong laki. Pagkatapos
ay pinapahiran ng sapat na mantekilya (o minsan ay margarina) at hindi
dapat marami upang hindi maging basâ at malambot ang kalalabasan.
Winiwisikan ang mga hinating tinapay ng asukal. Panghulí, inilalagay ito
sa hurno o oven nang hindi bababâ sa dalawang minuto. Depende sa uri ng
tinapay at tagal ng pagkakalagay sa hurno ang tigas ng biskotso. (MJCT)
ed VSA
bistáy
Ang bistáy ay nagmula sa mga Tsino na salaang gawa sa masinsin at
makitid na lapát na kawayan at ginagamit upang maihiwalay ang bigas sa
ipa, binlid, o darak. Maaari rin itong tumukoy sa bahagi ng kiskisan para
salain ang darak.

Tinatawag na bistay-pinawa ang gumagamit ng mas malalaking salaan

para sa bigas; at tinatawag namang bistay-darak ang gumagamit ng mas
pinong salaan. Tinatawag ding bistáy ang mga bandehang yari sa kawayan
na kadalasang pinaglalagyan ng mga isdang pinapatuyo. (ECS) ed VSA
bisugò
Ang isdang bisugò ay kabilang sa pamilyang Nemipteridae at ang
pinakamaraming uri ay nása grupong Nemipterus. Matatagpuan ito sa
kanluran ng Indo-Pasipiko. Ang produksiyon nitó ay importante para sa
komersiyal at maliliit na mangingisda sa Filipinas.

Ang katawan ng bisugo ay biluhabâ, katamtamang malalim, at siksik. Ang

bibig ay maliit o katamtaman ang laki at ang panga ay bahagyang nakausli.
Ang mga genus na Nemipterus at Pentapodus ay may malalaking ngipin
sa unahan. Ang tuloy-tuloy na palikpik sa likod ay may 10 tinik at ang
puwit ay may 3 tinik. May ilang uri na may pilamento sa itaas na bahagi
ng palikpik sa likod. Ang buntot ay magkahiwalay. Ang babae ay maliit
samantalang ang lalaki ay mas malaki. Iniulat na may mga specie ng
Scolopsis na nagtataglay ng kasarian ng babae kapag batà pa at maaaring
magbago ito para maging lalaki kapag nagkaedad na. Ang kulay ng
katawan ay pabago-bago ngunit madalas ay kulay rosas o mapulá-pulá na
may markang pulá, dilaw, o asul.

Ang bisugo ay naglalagi sa mababaw at malalim na parte ng dagat (300-

400 metro), maputik at mabuhanging baybay, at tangrib. Ito ay karniboro at
kadalasang kumakain ng maliliit na isda, kopepod, krustaseo at lumulutang
na organismo. Maaaring mamuhay nang nag-iisa o nagsasáma-sáma at
hindi ugali ang pagiging teritoryal.

Ito ay nahuhúli sa pamamagitan ng palakaya, palupad, kawil, pante,

salambaw, tusok, baklad, at salakab. Ang Scoliopsis ay hinuhúli nang
buháy sa pamamagitan ng kawil para sa kalakalan ng akwaryum. Ayon
sa pag-aaral, ang pagtatayô ng mga santuwaryo ng isda at reserba sa mga
tangrib ay nakakatulong sa pagpapadami nitó. Ang bisugo ay sikat na
pagkaing Pinoy. Ito ay ibinebenta nang sariwa, tuyo, inasnan, pinausukan,
buro, at pinasingawan. Ito ay ginagamit din sa paggawa ng pisbol, piskeyk,
at surimi. (MA)
biyâ
Ang biyâ ay kabilang sa pamilyang Gobiidae na may pinakamahabàng
kasaysayan ng taksonomiya. Ang pinakamaliit na isda sa buong mundo ay
kabilang sa pamilya nitó. Naitalâ na may mahigit na 1,500 specie sa 230
henera ng biya. Ito ay matatagpuan sa tropiko, subtropiko at malalamig na
karagatan, tubig-tabang at baybayin.

Maaaring may matinik sa likod o wala; kapag mayroon, ito ay may 2-8
nababaluktot na tinik na hindi karugtong sa malambot na bahagi ng likod.
Ang palikpik sa katawan ay magkarugtong at ginagamit na panghawak ng
bato at iba pang bagay na nása paligid. Ang gamit na ito ay kahalintulad sa
mga aparatong panghigop na tinataglay din ng ibang isdang tulad ng remora.
Ang mala-bigoteng organo sa ulo ay makikita sa mangilan-ngilang uri.
Ang karaniwang habà ay kulang sa 10 sentimetro at ang pinakamahabàng
naitalâ ay 100 sentimetro.

Ito ay kadalasang naglalagi sa dagat at maalat-alat na tubig. May ilang

nakatira sa ilalim ng tubig, tangrib, at estuwaryo at nagtataglay ng
kakayahang huminga ng hangin. Ang iba ay naninirahan sa tubig-tabáng
at lumilipat sa maaalat na tubig para mangingitlog. Ang halimbawa nitó ay
ang Glossogobius giuris na makikita sa malabòng tubig ng sapà na mabato
at mabuhangin ang ilalim. May iba namang nangingitlog sa pugad at ang
hindi bilugang itlog ay binabantayan ng lalaki.

Kumakain ito ng maliliit na imbertebrado, lumulutang na organismo,

at isda. Subalit ang biyâ ay nagsisilbi ring pagkain ng malalaking isda.
Kakaunti ang hinuhúli bilang pagkain ng tao ngunit sikát ito sa kalakalan
ng akwaryum. May relasyong simbiyotiko ito sa ibang organismong tulad
ng hipon at tinatanggal din nitó ang parasito sa katawan ng ibang isda.

Sa Filipinas lang matatagpuan ang dalawang uri ng biyâ na tinaguriang

pinakamaliit na isda sa buong mundo. Ito ay ang Mistichthys luzonensis
o sinarapán (pinakamahabà ay 2.5 sentimetro) at ang Pandaka pygmaea
(pinakamahabà ay 1.1 sentimetro). Ang mga ito ay nanganganib na maubos
dahil sa ibayong pangigisda, polusyon, at pagkasira ng tirahan. (MA)
Biyák-na-Bató
Matatagpuan sa bayan ng San Miguel, Bulacan, ang Biyák-na-Bató ay bahagi
ng bulubunduking Sierra Madre. Nagmula ang pangalan sa pangyayaring
dinadaanan ito ng isang ilog at may mga yungib sa magkabilâng panig na
mabato. Sa panahon ng Himagsikang 1896, kaagad itong nagsilbing pugad
ng mga Katipunero ng San Miguel at mga karatig bayan.

Noong Hunyo,1897, nakarating sa Biyak-na-Bato ang hukbo ni Heneral

Emilio Aguinaldo na umiiwas mula sa Cavite na magipit ng mga Espanyol.
Nagandahan si Aguinaldo sa silbing pangmilitar ng pook at ipinasiyang
ilipat dito ang kaniyang himpilan. Noong Nobyembre 1, itinatag niya ang
isang pamahalaang tinatawag ngayong Republikáng Biyák-na-Bató
batay sa isang konstitusyong binalangkas nina Isabelo Artacho at Felix
Ferrer. Nakasaad sa saligang-batas ang patuloy na pagpapalaya sa Filipinas
mula sa mga mananakop.

Hindi napasok ng hukbong Espanyol ang Biyák-na-Bató. Gayunman,

noong Disyembre, isang kasunduan tungo sa pagtigil ng paglalaban ang
naisulong sa pamamagitan ni Pedro Paterno. Pinirmahan ni Gobernador-
Heneral Fernando Primo de Rivera ang kasunduan noong Disyembre 14 at
ni Paterno bilang kinatawan ni Aguinaldo kinabukasan. Noong Disyembre
20, pinagtibay ng kapulungang rebolusyonaryo sa Biyák-na-Bató ang
papeles na tinatawag ngayong Kasundúang Biyák-na-Bató. Itinatakda
dito ang pagbabayad ng pamahalaang Espanyol ng halagang 800,000 piso
kapalit ng boluntaryong pagpapatapon kina Aguinaldo sa Hong Kong at
pagsuko ng rebolusyon. Binayaran ito sa tatlong bahagi: 400,000 para kay
Aguinaldo matapos itong umalis sa Biyak na Bato patungo Hong Kong;
200,000 kapag naisuko na ang mga armas; at 200,000 matapos maisagawa
ang Te Deum sa katedral ng Maynila at maiproklama ang pangkalahatang
amnestiya. Sa araw ng Pasko, ipinroklama ni Aguinaldo ang pagwawakas
ng rebolusyon bago siyá tumulak patungong Hong Kong. Sa kabila nitó,
nagpatuloy ang pakikipaglaban ng mga rebolusyonaryo. (LN) (ed VSA)
Biyayà ng Lupà
Pelikulang idinirihe ni Manuel Silos at sa panulat nina Celso Carunungan
at Pablo Naval, ang Biyayà ng Lupà ay produksiyon ng LVN Pictures
noong 1959. Tinampukan ito ng tambalang Tony Santos Sr. at Rosa Rosal,
kasáma sina Leroy Salvador, Carmencita Abad, Carlos Padilla, Jr. Marita
Zobel, at Joseph de Cordova. Nagwagi ang Biyayà ng Lupà ng parangal
mula sa FAMAS bilang pinakamahusay na pelikula ng 1959 at kinilala
sa Asian Film Festival noong 1960 nang matamo ni Leroy Salvador ang
pinakamahusay na tagasuportang aktor bilang pipi-binging anak. Natamo
din ni Celso Al Carunungan ang gawad FAMAS para sa pinakamahusay
na kuwento.

Tungkol ito sa pagsisikap ng isang pamilya (Santos at Rosal) na mapaunlad

ang búhay sa lalawigan sa pamamagitan ng pagtatanim ng lansones.
Nagkaroon sila ng apat na anak at higit pang bumuti ang kanilang ugnayan
sa mga kababayan. Ngunit nasirà ang kanilang katahimikan nang kainggitan
ng isang masamâng loob (de Cordova) ang ama ng tahanan. Ginahasa ng
kontrabida ang dalagang anak at nagpakamatay ito. Napatay ang ama nang
magtangkang maghiganti. Isa sa binatang anak ang umalis upang maghanap
ng kapalaran sa lungsod. Samantala ipinagpatuloy ng ina ang pagsasaka.
Inutusan ang kontrabida ng isang sakim na may-lupa para sirain ang mga
punòng lansones na kasalukuyang namumulaklak. Nagtanggol ang mag-
anak sa tulong ng taumbayan. Sa wakas, napakinabangan ng mag-anak
ang bunga ng kanilang paghihirap. (RPB) (ed VSA)
biyóla
Ang biyóla ay laro ng kalalakihan na lumuluksó ang lider sa nakayukong
tayâ, at pumapalit na tayâ ang sinumang susunod ng lukso kung hindi
niya magaya ang lider o kung sumayad ang paa niya sa tayâ. Unti-unting
itinataas ng tayâ ang sarili habang matagumpay siyáng naluluksuhan ng
mga kalaro. Tinatawag din itong biyola-kamatis. Tinatawag naman itong
pinnalagtô ng mga Ilokano.

Isa ang biyola-kamatis sa mga laro ng kaniyang kabataan na inalala ng

manunulat na si Rene O. Villanueva na higit na nakilála sa kaniyang mga
aklat at akdang pambatà.

Kahawig ang biyóla ng luksong-báka, isang larong pambatà na tumatalon

ang bawat kasali nang hindi nakakanti o nagagalaw ang niluluksuhan.
(ECS) ed VSA
biyólin
Ang biyólin ay isang de-kuwerdas nainstrumentong pangmusika May
apat itong bagtingi na pinapatunog sa pamamagitan ng isang bow o arko.
Ito ang may pinakamataas na tono sa kinabibilangan nitóng pamilya ng
instrumento na kasáma ang viola, cello, at double bass.

Gawa sa iba’t ibang uri ng kahoy ang katawan ng biyolin, tulad ng drupe at
maple. Mula naman sa pinagsasáma-sámang pinatuyong bituka ng hayop
ang mga bagting, na madalas ay may halòng pilak o aluminyo, bakal, o
perlon. Ang arko naman ay gawa sa pakurbang kahoy na may nakatali sa
magkabilang dulo na mga buhok mula sa kabayo.

Lumitaw ang biyolin sa Italya noong mga 1500. Pinaniniwalaang nagmula

ito sa dalawang midyibal na instrumentong viele o fiedel at rebec (na pawang
ginagamitan ng arko sa pagtugtog) at sa lira da braccio, isang instrumentong
kahawig ng biyolin na lumitaw sa panahon ng Renasimyento. Dahil sa
paggamit sa biyolin sa mga opera noong mga 1600, naging tanyag ito at
naging isang pangunahing instrumento sa orkestra. Bago ang siglong ito,
mababà ang estado ng biyolin dahil ginagamit lamang ito upang saliwan o
sabayan ang isang sayaw o awit.

Dalawa sa mga kilaláng biyolinista sa Filipinas ay sina Patricio Mariano,

na bantog din bilang mandudula, manunulat at rebolusyonaryo, at at Oscar
Yatco, na isang konduktor at propesor ng musika. (MJCT) ed VSA
Blue Sunday
Tinutukoy ng Blue Sunday (Blu Sán·dey) ang Batas Republika Blg.
946, na kilala ring Blue Sunday Law, na nagbabawal sa pagbubukás ng
alinmang tindahan, bahay kalakal, industriyal man o agrikultural, kapag
araw ng Linggo. Sa partikular, ipinagbawal nitó ang pagtatrabaho ng mga
empleado at manggagawa hindi lámang kapag araw ng Linggo, kundi kapag
Pasko, Bagong Taon, Huwebes Santo at Biyernes Santo, mula alas dose ng
hatinggabi hanggang sa susunod na alas dose ng hatinggabi sa mga araw
na nabanggit. Ang nasabing batas ay inaprubahan noong 20 Hunyo 1953
at nagkabisà noong 8 Setyembre 1953. Layon ng batas na pangalagaan
ang kapakanan ng mga manggagawa at empleado upang mabigyan silá ng
isang araw na pahinga sa trabaho sa bawat linggo.

Ngunit may mga eksepsiyon, tulad ng mga ospital, dispensaryo, klinikang

dental at medikal, botika, at iba pa, na tumutugon sa mga pangangailangang
pangkagipitan.

Dati, sarado ang lahat ng department store sa mga nabanggit na araw.

Tanging mga palengke ang bukás sa mga okasyong nabanggit. Ngunit
ngayon, walang araw na hindi bukás ang mga mall at malalaking tindahan.
May mga araw ng Bagong Taon o Huwebes Santo at Biyernes Santo na
bukás nang kalahating araw ang mga mall.

Ito ay dahil ang nasabing Batas Republika ay pinawalang bisà ng Presidential

Decree No. 442. Ang presidential decree ay kautusang ipinalalabas ng
Pangulo ng Filipinas na may bisà ng isang batas. Isang pagbabago ito na
ipinasok ng dáting Pangulong Ferdinand E. Marcos nang ipataw niya ang
Batas Militar noong 1972. Si Marcos lámang ang pangulong nagpalabas
ng mga dekretong pampangulo. (AEB)

Retrato ni Romeo P. Marquez

Ferdinánd Bluméntritt
(10 Setyembre 1853-20 Setyembre 1913)
Nakikilála ng mga mag-aaral ngayon si Ferdinánd Bluméntritt
bilang kaibigang matalik at tagapayo ni Jose Rizal. Ngunit isa siyáng
iginagálang na Alemang iskolar, at kinaibigan ni Rizal dahil eksperto ito
sa etnograpiyang Filipino. Marami siyáng naisulat hinggil sa Filipinas
bagaman hindi kailanman natuntong ng bansa.

Ipinanganak si Blumentritt noong 10 Setyembre 1953 sa Prague (bahagi

noon ng Impreyong Austro-Hungarian) at nakapagsasalita rin ng Ingles
at Czech. Naging guro siyá at punong-guro sa Litoměřice (Leitmeritz sa
Aleman). Minsan lámang siláng nagkatagpo ni Rizal ngunit matalik ang
naging pagsasáma nilá sa pamamagitan ng liham. Isinalin ni Blumentritt
sa Aleman ang Noli me tangere at binigyan ng introduksiyon ang El
filibusterismo, bagaman pinayuhan niya si Rizal laban sa paglalathala ng
ikalawang nobela. Sumulat din siyá ng introduksiyon sa Sucesos de las
islas Filipinas ni Antonio Morga nang muli itong ipalathala nang may
anotasyon ni Rizal.

Ilan pa sa sinulat niyang pag-aaral ang Diccionario mitologico de Filipinas.

Madrid, 1895; Die Philippinen. Eine übersichtliche Darstellung der
ethnographischen und historischpolitischen Verhältnisse des Archipels.
Hamburg, 1900; Versuch einer Ethnographie der Philippinen. Gotha,
1882. Namatay siyá Leitmeritz noong 20 Setyembre 1913. Pinarangalan
siyá sa Filipinas sa pamamagitan ng pagpapangalan sa kaniya ng mga
kalye at parke, gaya ng kalyeng Blumentritt sa Maynila. (VSA)
bódabíl
Tiyak na mula sa salitâng Pranses na vaudeville ang bódabíl at tiyak ding
nagsimula ito sa panahon ng pananakop na Amerikano sa bungad ng ika-20
siglo. Gayunman, hindi pa tiyak ang totoong pinagmulan nitóng Pranses.
Popular na itong palabas na aliwan ng mga Amerikano noon pang 1880 at
binubuo ng sari-saring bilang musikal ng mga mang-aawit at mananayaw,
komedi, salamangka, sirko, tinuruang hayop, panggagagad, eksena sa
teatro, burlesk, at marami pa na nagmula sa iba’t ibang popular na palabas
sa Kanluran.

May ulat na ginamit ang vaudeville na pag-aliw sa mga sundalong

Amerikano sa Filipinas. Noong 1901, ibinabando sa Teatro Zorilla ang
mga bumibisitang tropang vaudeville sa pamagat na “Novelties in
Manila.” Sa bandang 1910, ilang artistang Filipino ang nagsagawa ng
vaudeville, kabilang sina Atang de la Rama at Katy de la Cruz, at ginamit
itong intermisyon sa sarsuwela. Ang intermisyon ay tinatawag kung
minsang jamboree. Noong 1920, isang mang-aaliw na Filipino, si Luis
Borromeo, ang bumalik mulang Estados Unidos, binago ang pangalan sa
“Borromeo Lou,” at nagtatag ng itinuturing na unang kompanyang bodabil.
Ang pangunahing bilang ng kompanya ay isang banda na tumutugtog
ng “classical jazz music” kayâ sinasabing ang banda ni Borromeo ang
nagpopularisa ng jazz sa Filipinas. Si Borromeo din ang bumuo ng “vod-
a-vil” na naging bodabil.

Pagdating ng 1941 may 40 teatro nang nagtatanghal ng bodabil. Naging

pangunahing palabas din ito sa mga karnabal at mga pista hanggang sa
mga probinsiya. Naging bituin ng samot-saring bilang ang mangangantang
si Diana Toy, mananayaw na si Bayani Casimiro, manggagaya ni Charles
Chaplin na si Canuplin, at iba pang naging mga bituin sa pelikula.
Ipinagbawal ang mga impluwensiya Amerikano noong panahon ng
Pananakop na Hapones ngunit nagpatuloy ang bodabil sa mga teatro.
Pagkaraan ng Liberation at sa ilalim ng pinalayang Republika, naging
isang galamay ang bodabil sa pagpapasok ng pinakabagong aliwan mulang
Estados Unidos. Hanggang sa kasalukuyan, ang halo-halong mga bilang sa
mga palabas sa TV ay malinaw na nakaugat sa alaala ng bodabil. (VSA)
bódong
Ang bódong ay ang tradisyonal na kasunduang pangkapayapaan sa lipunang
Kalinga. Ang bodong ay isang tratado ng dalawang tribu na nagkasundong
bumalangkas ng mga pagta (batas) na aareglo sa pakikipag-ugnayan nila sa
isa’t isa. Ang bodong ay isinasagawa upang tapusin ang away ng dalawang
tribu at siguruhin ang kapayapaan at seguridad sa kanilang lugar upang
hindi maapektuhan ang kalakalan at iba pang gawaing pangkabuhayan.
Sa pamamagitan ng bodong, sineseguro ang kaligtasan ng mga tao kapag
sila’y naglalakbay, at ang pag-iral ng hustisya kapag may miyembro ng
tribu na nakagawa ng bagay na masamâ sa isang miyembro ng kabilâng
tribu.

Mahabàng proseso ang pagbalangkas ng pagta. Ilang araw na mag-uusap

at magtatalo ang mga papangat (konseho ng matatanda) ng magkabilâng
tribu. Ang nabuong pagta ay naglalaman ng mga probisyon ng kasunduan,
ang hangganan ng tribu o ili na sakop nitó, at ang mga táong may
responsabilidad sa pagpapatupad at pagtataguyod ng mga napagkasunduan.
Dati-rati ay minimemorya ang mga pagta at sa pamamagitan ng salimbibig
ay ipinapasa ang mga ito sa bawat bagong henerasyon.

Nagsimula ang tradisyon ng bodong noong panahon na madalas magkaroon

ng mainit na away ang mga tribo o ili. Karaniwang nauuwi ang awayang
ito sa pamumugot ng ulo o pagsalakay sa lugar ng kaaway, na nagiging Pagta-Kalinga Bodong, mula sa
simula naman ng isang mahabàng serye ng benggansa o gantihan. Isang Treasures of the Baguio Mountain Provinces Museum (2000)
bodong lamang ang makapagbibigay-wakas sa ganitong sitwasyon.

Hindi lamang ang mga Kalinga ang may tradisyon sa kasunduang

pangkapayapaan. Matatagpuan din ang mga kawangking institusyon sa
iba pang grupo sa Cordillera. Ang mga Tingguian ay mayroong kalon,
samantalang ang mga Bontok ay may petsen. (DLT) (ed GSZ)
bóla-bóla
Dahil sa hugis nitó, tinawag na bóla-bóla ang bilugang lutuin na karaniwang
gawa sa duróg na karne ng baboy. Bukod sa karne ng baboy, ginagamit din
sa ibang paglutò ang karne ng manok, báka, isda, at iba pang lamandagat.

Sa paglulutò ng bola-bola, paghalo-haluin lamang ang mga sangkap tulad

ng duróg na karne, hiniwang gulay na karot, patatas, atsal at dahon ng
sibuyas. Kailangang tandaan na hindi dapat píno ang pagkakahiwa dahil
mahirap kumapit ang mga ito sa isa’t isa at mahirap na gawing bilóg.
Lagyan din ang pinaghalò-halòng sangkap ng pampalasa tulad ng paminta,
asukal, asin, at toyo. Haluan din ng binatíng itlog ang mga ito. Kumuha ng
isang kutsara ng pinaghalòng mga sangkap (o depende sa dami at laki ng
gustong kalalabasan), ipagulong ito sa arina, at gawing bilugan ang hugis
gamit ang mga palad ng kamay. Pagkatapos mabilog ang lahat, iprito ang
mga ito at hintaying maging kulay kayumanggi bago hanguin. Karaniwang
inuulam ang bola-bola kasabay ng kanin. Karaniwan ding isinasawsaw ito
sa ketsap. (MJCT) ed VSA
boladór
Ang boladór ay isdang kabilang sa pamilyang Exocoetidae. May humigit-
kumulang na 50 specie ng boladór ang matatagpuan sa malawak na
karagatang Atlantiko, Indian, at Pasipiko. Ang pinakanatatanging katangian
ng bolador ay ang lubos na pinalaking pares ng palikpik para sumalipapaw
sa ibabaw ng tubig.

Ang mga panga ay magkasinghabà at medyo maikli. Ang ilang specie ay

may hindi pangkaraniwang mahabàng pektoral na palikpik na ginagamit
sa paglangoy. Samantalang ang iba naman ay may malalaking palikpik
sa pektoral at katawan na nagmimistulang apat na pakpak. Ang bolador
na may mukhang apat na pakpak ay maaaring sumalipapaw hanggang
400 metro at puwede ring magpaliko-liko at magpabago-bago ng altitud
samantalang ang may dalawang pakpak ay naglalakbay nang mas maikling
distansiya at karaniwan ay sa iisang tuwid na linya. Ang buntot ay patulis
at ang itaas na bahagi ay mas maikli kaysa ibabâ. May 39-51 bertebra. Ang
batàng bolador ay kadalasang may isang mahabàng pares ng mala-kampay
na balbas.

Ito ay pangkaraniwang makikita sa Pasipiko sa pagitan ng 40o Timog

at 40o Hilaga. Ang ilang specie ay bumabalik o patuloy na naglalagi sa
baybayin upang makompleto ang buong búhay. May ibang ginugugol ang
buong búhay sa karagatan. Mabilis lumaki subalit ang paglaki ay nag-
iiba-iba depende sa uri. Ang mga specie sa karagatan ay mas maliit. Ang
karaniwang laki ay kulang-kulang 30 sentimetro at ang pinakamalaking
naitalâ ay 45 sentimetro. Ang karamihan sa mga hinuhúling tulad ng
Hirundichthys, Cypselurus at Cheilopogon ay lumalaki hanggang 20-25
sentimetro at may bigat na 300-450 gramo. Ang bolador na nása tropiko
ay maaari nang mangitlog makalipas ang 10-14 na buwan at nabubúhay
hanggang 2 taon. Ang pangunahing pagkain ng bolador ay isda, copepod,
at krustaseo.

Ang pangingsida ng bolador ay importante sa mga maliliit na mangingisda

ng Filipinas. Ito ay hinuhúli sa pamamagtan ng pante, pangulong, at
salakab. Ginagamit din itong pain para sa malalaking isdang tulad ng tuna,
marlin at lumba-lumba. (MA)
Bolinao Electronic Corporation
Noong 13 Hunyo 1946, itinatag ng Amerikanong inhinyero na si James
Lindenberg ang Bolinao Electronics Corporation (BEC), isang kompanya
na gumagawa at bumubuo ng mga kasangkapan para sa radio transmission.
Noon taong 1949, lumapit si Lindenberg sa Kongreso ng Filipinas upang
hingin ang pahintulot na magtatag at magpatakbo ng isang himpilan
ng telebisyon. At noong 14 Hunyo 1950, naaprobahan ang kaniyang
kahilingan sa pamamagitan ng Republic Act No. 511 at 512, na nakasaad
ang mga responsabilidad sa publiko ng isang himpilan ng telebisyon, tulad
ng pagpapalaganap ng makabuluhang kaalaman lalo na sa mahahalagang
isyung pampubliko. Ngunit dahil sa kakulangan sa materyales at mahigpit
na patakaran sa pag-aangkat ng mga dayuhang produkto, itinuon na lamang
ng BEC ang atensiyon sa pagsasahimpapawid sa radyo.

Taóng 1952 nang binili ni Antonio Quirino, na naghahangad ding magtatag

ng isang himpilan ng telebisyon, ang malaking porsiyento ng BEC at
pinalitan ang pangalan nitó bilang Alto Broadcasting System (ABS).
Si Lindenberg ang naging punòng tagapamahala ng himpilan. Noong
23 Oktubre 1953, ang DZAQ-TV 3 sa ilalim ng pamunuan ng ABS ay
unang sumahimpapawid at ipinakilála bilang ang kauna-unahang himpilan
ng telebisyon sa bansa. Kayâ namang itinuturing ang BEC bilang pinag-
ugatan ng television broadcasting sa Filipinas at si Lindenberg bilang ama
ng Telebisyong Filipino.

Noong 1958, ang ABS ay nabili nina Eugenio Lopez, Sr. at ang noo’y
pangalawang pangulo na si Fernando Lopez na siyáng may-ari ng
Chronicle Broadcasting Network (CBN), isang radio network). Paglipas
ng ilang taon, pormal na pinagsanib ang dalawang korporasyon at tinawag
na ABS-CBN Broadcasting Corporation. Sa kasalukuyan, ang ABS-CBN
ang isa sa mga kilalá at nangungunang kompanya sa larangan ng midya sa
bansa. (MJ) ed VSA
bólo
Nakalagay ang bólo sa mga diksiyonaryong Espanyol at Ingles bilang
tawag diumano ng mga Filipino sa mahabà at mabigat na patalim na may
isahang talim na ginagamit bilang pantabas ng dawag at bilang sandata.
Gayuman, wala ito sa lumang bokabularyo ng wikang Filipino. Sa halip,
nakalagay naman ang mga singkahulugang gúlok, iták, at sundáng.
Marami pang ibang uri at tawag sa patalim na ito sa ibang katutubong
pangkatin ng Filipinas.

Sa mga retrato at ilustrasyon ng karaniwang magbubukid o mangangahoy

noong panahon ng Espanyol ay malimit na may hawak ito o nakasuksok sa
baywang na bolo. Dahil isa itong patalim na maraming gamit. Sa panahon
ng kapayapaan, sagisag ito ng lalaking masipag at nagtatrabaho. Puwede
itong pandikdik, pansungkit, panghukay, at iba pa. Nagiging sandata lámang
ito sa panahon ng kagipitan at pagtatanggol sa sarili. Sa El filibusterismo,
napilitang humawak ng gúlok sa Kabesang Tales nang pagbawalan siyáng
magdalá ng eskopeta upang bantayan ang kaniyang bukirin. Sa panahon
ng Himagsikang 1896, naging sagisag ng kagitingan ang Katipunerong
may hawak na puláng bandila sa isang kamay at isang sundáng sa kabilâ.
Ganito ang imahen ng bantayog ng Unang Sigaw sa Balintawak. Ito rin
marahil ang pinagmulan ng tulang-pambatà nitóng ika-20 siglo tungkol sa
Supremo ng KKK:

Andres Bonifacio
Standing on the bato
Holding a bolo
Cutting the ulo.

Ang totoo, may tulang-pambatà rin na nagtatawa sa tao na mistulang isang

armadong mandirigma ngunit makikikain lámang palá:

Ako’y ibigin mo lalaking matapang

Ang baril ko’y pito, ang sundang ko’y siyam.
Ang lalakarin ko’y parte ng dinulang,
Isang pinggang pansit ang aking kaaway. (DRN)(ed VSA)
bómba
Isang salitang Espanyol, unang kahulugan ng bómba para sa mga Filipino
ang mekanismo ng póso para mapaakyat ang tubig mula sa bálong nitó sa
ilalim ng lupa. Ang póso ang makabagong teknolohiya upang mabilis na
makasalok ng tubig nang hindi na pupunta sa batis o sa balón. Binubuo ito
ng mga mahabàng túbong bakal na ibinabaón sa lupa hanggang umabot
sa bálong ng tubig at ng isang makina sa ibabaw na kapag binomba ay
humihitit sa tubig mula sa ilalim ng lupa sa pamamagitan ng presyon.
Nang lumaon, ang makinang de-bomba ay napalitan ng motor. Ginagamit
hanggang ngayon ang pósong de-bomba sa kanayunan at mga pook na
walang sistema ng pagkukunan ng tubig sa araw-araw na gamit.

Isa pang kahulugan ng bómba ay pampasabog na nakamamatay at

inimbento para sa operasyong militar. Maraming uri at anyo ito. May
malalaking bomba na ginamit noong Ikalawaang Digmaang Pandaigdig
upang ibagsak ng mga eroplano (tinatawag na bomber plane) sa mga pook
ng kaaway. May bombang nuklear na tulad ng ibinagsak sa Japan na halos
gumunaw sa mga siyudad. May tinatawag naman ngayong suicide bomber,
isang terorista na nagkakabit ng mga dinamita’t pampasabog sa katawan
upang pasabugin ito at ang sarili sa target na maraming tao.

Noong mga taóng 1960-1970, nauso sa Filipinas ang mga pelikulang ang
pang-akit ay mga artistang nagpapakita ng hubo-t hubad na katawan o
nagtatanghal ng mga tagpo ng pagtatalik. Tinawag ang pelikulang ganito
na bómba. Marahil, isang pagtutulad ng sex sa gawain ng pósong de-
bomba. Ipinagbawal ito ng pamahalaan, at nang lumaon ay pinagsawaan
din ng manonood, bagaman nakapag-iwan ito ng mga tulad ng Manila by
Night at Scorpio Nights na itinuturing na may uri ng mga kritiko. (MJCT)
ed VSA
Andres Bonifacio
(30 Nobyembre 1863-10 Mayo 1897)
Si Andres Bonifacio (An·drés Bo·ni·fás·yo) ang tagapagtatag ng Katipu-
nan at itinuturing na “Ama ng Himagsikang Filipino.” Tinatawag siyáng
“Supremo ng Katipunan” at “Haring Tagalog” dahil naging pangulo ng
kapisanang mapanghimagsik.
Isinilang siyá noong 30 Nobyembre 1863 sa Tundo, Maynila at panganay
sa anim na anak nina Santiago Bonifacio, isang sastre, at Catalina de
Castro. Mga kapatid niyang lalaki sina Ciriaco, Procopio, at Troadio at
mga kapatid na babae sina Espiridiona at Maxima. Naulila siláng lubos
noong 14 taón si Andres kayâ binúhay niya ang mga kapatid sa pagtitinda
ng bastong kawayan at papel na abaniko at pagtatrabaho bilang mensahero
at bodegero. Una niyang malaking trabaho ang klerk-mensahero sa
kompanyang Ingles na Fleming and Company. Lumipat siyá pagkuwan sa
Alemang Fresell and Company.
Isa siyáng alagad ng sining. Bukod sa pagguhit ng poster ay mahilig din
siyáng mag-artista at naging kasapi ng samahang pandulaan sa Palomar,
Tundo. Noong 1887, kasáma ang ibang kaibigan ay itinayô nilá ang El
Teatro Porvenir. Isa siyáng mahusay na makata at manunulat. Isinalin niya
sa tula ang sanaysay na El Amor Patrio ni Rizal at siyá ang unang nagsalin
sa Tagalog ng tulang Ultimo Adios ni Rizal. Ang sanaysay niyang “Ang
Dapat Mabatid ng mga Tagalog” ay isang napakaikli ngunit matalim na
kasaysayan ng Filipinas at tigib sa nag-aalab na damdaming makabayan.
Ang hilig niyang mag-aral ng wika ay natumbasan ng hilig niyang
magbása.
Una niyang asawa si Monica na namatay sa ketong. Sa isang pakikipamista
sa Kalookan ay nakilála niya at niligawan si Gregoria de Jesus. Ikinasal
silá noong 1893 at muling ikinasal sa loob ng Katipunan. Itinatag niya
ang mapanghimagsik na Kataas-taasang Kagalang-galang na Katipunan noong 22 Marso 1897. Nahalal ditong pangulo si Heneral Emilio Aguinaldo
ng mga Anak ng Bayan o KKK noong 7 Hulyo 1892. Bunga ito ng at ministrong panloob si Andres. Hindi minabuti ni Andres ang pagmaliit
kabiguan ng mapayapang kampanya para sa reporma ng La Solidaridad at sa kaniyang kakayahan ng isang Magdalo kayâ pinawalang-bisa niya
ng naganap na pagdakip at pagpapatapon kay Rizal sa Dapitan. Ang lihim ang halalan sa isang dokumento noong Marso 24. Kasáma ang dalawang
na kapisanan ay lumago na sa Kamaynilaan at ibang mga lalawigan bago kapatid, asawa, at ilang tauhan ay sinikap niyang bumalik ng Maynila.
natuklasan at sumiklab ang Himagsikang Filipino noong Agosto 1896. Sinundan ng mga Magdalo ang pangkat niya at dinakip. Sa labanan ay
namatay si Ciriaco at nasugatan si Andres. Dinala silá sa Maragondon,
Dahil sa hidwaan ng dalawang pangkat ng Katipunero, ang Magdiwang at Cavite at nilitis. Nahatulan siyáng nagkasala ng sedisyon at pinarusahan
ang Magdalo, sa Cavite ay inanyayahan siyá doon upang mamagitan. Nauwi ng kamatayan. Noong 10 Mayo 1897, dinalá siyá at kapatid na Procopio
ang lahat sa pagtatayô ng isang bagong pamahalaan ng manghihimagsik sa Bundok Buntis at pinatay. (VSA)
Procopio Bonifacio
(1873-10 Mayo 1897)
Isang masugid na lider ng Katipunan, si Procopio Bonifacio (Pro·kóp·yo
Bo·ni·fás·yo) ay pangalawa sa mga nakababatàng kapatid ni Andres
Bonifacio at isinilang noong 1873 sa Tundo, Maynila. Sumunod siyá kay
Ciriaco at sinundan nina Espiridiona, Troadio, at Maxima. Kasáma siyá ng
Supremo hanggang sa paslangin silá noong 10 Mayo 1897.

Dahil maagang naulila, batà pa’y tumulong na si Procopio sa

paghahanapbuhay. Gumawa at nagbenta muna siyá ng abaniko’t baston
na pinagkakitahan ng pamilya. Pagkuwan, humanap siyá ng ibang trabaho
hanggang maging factor sa estasyon ng Tutuban. Nagtrabaho din ditong
konduktor ng tren si Ciriaco, at sinasabing bunga ito ng koneksiyon ni
Andres.

Bagaman tila nakaagapay lámang sa kaniyang kuya, malaki ang naging

tungkulin ni Procopio sa Katipunan. Naglingkod siyáng pinunò ng
“Tanglaw,” isa sa dalawang una’t susing balangay ng Katipunan sa Tundo.
(Ang ikalawa, ang “Dimasalang,” ay nása pamumunò ni Restituto Javier.)
Noong 1895 at hábang nakasakay sa barko patungong Maynila ay nakasakay
niya sina Candido Iban at Francisco del Castillo—dalawang maninisid
mulang Aklan, kagagáling noon sa Australia, at nagwagi sa lotto—at
nakumbinse niya ang dalawa na iambag ang bahagi ng napanalunan para
ibili ng imprenta ng Katipunan. Kasáma siyá ni Andres, Emilio Jacinto, at
Candido Tirona sa lihim na paglilibot ng Cavite at nakapag-organisa ng mga
balangay sa Imus, Noveleta, at Kawit. Kasáma din siyá ni Andres at ibang
lider ng Katipunan sa pagtakas mulang Maynila noong 19 Agosto 1896 para
magtipon sa Balintawak, saksi sa pagtatatag ng pamahalaang pandigma ng
Katipunan noong 24 Agosto, at pagpapahayag ng Himagsikang 1896.

Nakaagapay din siyá kay Andres, kasáma si Ciriaco at ibang Katipunero,

nang magtungo sa Cavite noong Disyembre 1896 para mamagitan sa
hidwaan ng mga Magdiwang at mga Magdalo. Nasugatan siyá sa ilong
nang kulatahin ng kampon ni Agapito Bonzon noong 28 Abril 1897 at
dakpin si Andres. Nilitis siyá at isinakdal na kakutsaba sa pagtataksil ni
Andres, at unang pinatay nang bitayin ang Supremo noong 10 Mayo 1897
sa Bundok Buntis. (GVS)
Ladisláo Bónus
(22 Hunyo 1854-28 Marso 1908)
Isang bantog na kompositor at konduktor pangmusika noong magtatapos
ang ika-19 siglo si Ladisláo Bónus (La·dis·láw Bó·nus) at tinaguriang
“Ama ng Operang Filipino.”
Ipinanganak siyá noong 22 Hunyo 1854 sa Pandacan, Maynila kina Pedro
Bonus at Maria Mariano. Batà pa’y mahilig na siyá sa musika at maagang
naging bihasa sa pagtugtog ng biyolin, cello, viola, at iba pang instrumen-
tong de-kuwerdas. Sinasabing dahil sa gayong kahusayan ay mabilisan
siyáng naipapalit sa alinmang miyembro ng orkestra.
Noong 1887, nagtatag si Bonus ng isang kompletong kompanya sa opera
sa Pandacan. Binuo ito ng kompletong mga musiko at mangangantang
Tagalog kabílang sina Teodoro San Luis at Josefa Tiongson, mga soprano;
Victoria Medina, mezzo soprano; Andres Ciria Cruz, Pedro Alcantara, at
Alejo Natividad, mga tenor; Pedro Alcantara at Domingo Guazon, mga
baritono; Eduardo Ciria Cruz at Jose Canseco, mga basso; at Carmen Men-
doza, Juna Natividad, Remigio Natividad, Rufina Bonus, Agustin Nativi-
dad, Marcela Barroga, Simon Natividad, Valetin Natividad, at Mariano
natividad, mga miyembro ng koro. Si Bonus ang naglingkod na direktor at
konduktor ng orkestra. Si Jose Canseco ang direktor ng tanghalan.
Isang malaking tagumpay ang unang pagtatanghal ng pangkat sa sabungan
ng Pandacan. Sinundan ito ng mga paanyaya sa ibang pook ng Maynila.
Umakit ito ng mga patron at hindi naglaon ay naging bukambibig ang
husay ni Bonus sa buong lungsod. Si Ladislao Bonus at ang kaniyang pamilya
Noong 1888, sumapi si Bonus sa orkestra ng Katedral ng Maynila. Nagturo
din siyá ng piyano sa anak ng mga mariwasa at naging konduktor ng mga
bánda sa Marikina, Pasig, at Quiapo. Sa ilalim ng kaniyang pamumunò,
nagwagi ng unang gantimpala ang Bándang Arevalo ng Quiapo sa Expo-
sisyong Panrehiyon sa Hanoi noong 1901. Ang bándang ito ay nagling-
kod sa Republikang Malolos noong 1898-1899. Sinulat din ni Bonus ang
musika ng operang Sandugong Panaginip ni Pedro paterno na itinanghal
sa Teatro Manila noong 16 Agosto 1902. Sumulat pa siyá ng musika para
sa ibang sarsuwela at ng martsa para sa pagbubukás ng Unang Asamblea
ng Filipinas.
Napangasawa ni Bonus si Rosalia Guazon at nagkaroon silá ng walong
anak. Nása kasikatan siyá nang mamatay noong 28 Marso 1908 sa gulang
na 54 taón. (EGN) (ed VSA)
bópis
Ang bópis ay putaheng may bagà, puso, bato, atay, at iba pang lamanloob ng
baboy o báka na hiniwang maliit at iginigisa sa sukà, paminta, at bawang.
(Ang atay at utak ay ginagamit para sa isang katulad na pagkain, ang sísig
ng mga Pampanggo.) Maanghang-anghang ang bopis at maaaring mamasâ-
masâ o tuyo. Dahil sa mga ginamit na sahog, may kakaiba itong lasa at
lambot, ngunit kailangan ding maibsan ang amoy ng bagà. Ginagawa ito
sa pamamagitan ng pagpapakulo nitó sa panlutong alak, dahon ng pandan,
at iba pang pampabango.

Tulad ng sisig, paborito itong pagsaluhan bilang pulútan ng mga Filipino.

Kinakain din ang bopis bilang ulam pananghalian o hapunan. at masarap
sabayan ng mainit na kanin o pansit. Tinatawag din itong kandíngga sa
Bikol at pulutók sa mga lugar na Kapampangan. (PKJ)
Boracay
Isa sa mga pangunahing pulông bakasyunan sa Filipinas ang Boracay
(Bo·rá·kay) lalo na kung panahon ng tag-init. Sakop ito ng Aklan at nása
dulong hilagang-kanluran ng Panay. Ang baybayin nitó, na may mga
pinong puting buhangin, ay umaabot sa mahigit pitóng kilometro. May
115 kilometro ang layò nitó sa Kalibo. Binubuo ito ng tatlong barangay ng
Manoc-Manoc, Balabag, at Yapak, na bahagi ng bayan ng Malay. Mararating
ang pulô mula sa Caticlan, na isa ring barangay ng Malay, sa pamamagitan
ng pagsakay sa mga bangkang de-motor. Isa ito sa mga sikat at paboritong
pasyalan ng mga turista dahil sa malinis nitóng dalampasigan, mapuputing
buhangin, at maraming makikitang isda at lamandagat. Kinilala na ang
pulong Boracay bilang isa sa mga pinakamagandang baybayin sa buong
mundo at maraming mga dayuhan ang bumibisita dito. Dahil dito, malaki
ang naging ambag ng pulô ng Boracay sa pag-angat ng industriya ng
turismo sa Aklan at sa bansa.

May dalawang pangunahing baybayin sa pulô na popular sa mga

bakasyunista—ang White Beach at ang Bulabog Beach. Ang White Beach
ang pangunahing baybaying panturismo. Halos apat na kilometro ang habà
nitó at maraming establisimyento tulad ng mga hotel, restoran, at iba pang
negosyong panturismo. Nása kabilâng baybayin naman nitó ang Bulabog
Beach, pangalawang sikat na puntahan ng mga bakasyonista lalo na ng
mga windsurfer. Bukod dito, marami pang ibang maliliit na baybayin ang
isla.

Bago naging isang sikat na bakasyunan ang Boracay, ang komunidad nitó
ay payak lamang. Pangingisda at pagtatanim ng niyog ang pangunahing
hanapbuhay. Ang orihinal na naninirahan dito ay ang mga Ati ngunit
nahaluan ng mga tao mula sa iba’t ibang panig ng bansa dulot ng
pandarayuhan. Sa pagitan ng 1960 at 1970, naging puntahan ito ng mga
taga-Panay. Ngunit noong 1978, nang mabanggit at mailarawan ng isang
manunulat na Aleman ang Boracay sa kaniyang aklat hinggil sa Filipinas,
naging interesado sa isla ang buong mundo at nagsimula nang puntahan ng
mga turista. (AMP) (ed VSA)
boras
Bantog ang boras na ginagawa sa ilang barangay sa Simunul. Karaniwang
ilarawan itong banig na pampalamuti sa dingding at gawa sa nilálang
yantok. May lapad itong 4-5 talampakan at habàng 8-20 talampakan.
Tradisyonal na ginagamit itong tabing sa bintana o sapin sa sahig kapag
may importanteng okasyon. Ang maliliit ang súkat ay ginagamit ding sapin
sa pananalangin sa masjid.

Ang tradisyonal na boras ay nilalagyan ng mga disenyo sa pamamagitan ng

pagsunog sa yantok gamit ang nagbabagang uling. Pagkaraan ng Ikalawang
Digmaang Pandaigdig, may nagsimula sa paggamit ng pinturang enamel
para lagyan ng heometrikong disenyo ang mga boras. Naging komplikado
ang ipinipintang disenyo hábang nagtatagal. Noong 1957, ipinasok
diumano ni Hadji Idarus ng Tungusung, Simunul ang pagpipinta sa boras
ng mga tanawin sa Mecca at Medina na kinopya sa mga iniuwi niyang
print mula sa hadj.

Naging tradisyon din sa Simunul ang magkahating tungkulin ng mga lalaki

at mga babae sa paggawa ng boras. Mga lalaki ang lumalála ng banig na
yantok. Mga babae naman ang nagpipinta. (VSA)
bordá
Isang sining ang bordá (may varyant na burdá) ng paglikha ng disenyo sa
tela sa pamamagitan ng karayom na may sinulid. Sa Filipinas, kadalasang
ginagawang palamuti ang bordá sa kasuotan at mga kagamitang pambahay.
Marami sa mga dibuho nitó ang hango sa kalikasan, tulad ng araw, mga
bulaklak, dahon, punongkahoy, prutas, baging, at hayop. Sinasangkapan
din minsan ang borda ng ibang materyales, tulad ng mga abaloryo at
takupis.

Para sa karamihan ng katutubong Filipino, malalim ang kahulugan ng bordá

bilang disenyo. Bukod sa pagiging palamuti, karaniwan itong sumasagisag
sa kanilang kultura at tradisyonal na mga paniniwala. Ang paraan ng
pagsuot ng bordá ay halos kasinghalaga rin ng paglikha nitó. May ilan sa
kanilang ginagamit ang bordá bilang pananggalang sa masasamâng tao at
kaluluwa. Para sa ilang katutubong Filipino, mas kaaya-aya ang magsuot
ng mga damit na maraming bordá at abaloryo. Sagisag ito ng kanilang
pagiging malapit sa kanilang mga poon. Nagpapahayag din ito para sa
kanila ng birtud, katapangan, at tagumpay.

Naging higit na tanyag sa ibang bansa ang borda ng Filipinas nang

itanghal ni dáting Pangulong Ferdinand E. Marcos ang barong tagalog
bilang pambansang kasuotan. Kasunod nitó ang pagtalaga rin sa báro’t
sáya bilang pambansang kasuotan para naman sa kababaihan. Kapuwa
bordado ang mga kasuotang ito na yari kadalasan sa mamahaling hinabing
husi o pinya. Itinuturing na mataas ang uri ng mga bordadong barong,
lalo na ang tinatawag na may pinong-pinong bordang kalado, sa Lumban,
Laguna at sa Aklan. (RPB) (ed VSA)
bornáy
Binabaybay ding “burnáy,” ang bornáy ay tawa ng mga Ilokano sa
kasangkapang tulad ng banga, palayok, at tapayan na likha mula sa luad.
Karaniwang may pagkaluma at madilim ang kulay nitó at may iba’t ibang
hugis, disenyo, at laki.

Bantog ang Vigan sa paggawa ng mga bornay. Pagbornayan ang tawag

pamayanan na maramihang gumagawa ng mga bornay. Tinatawag namang
kamarin (na katulad na kamalig) ang pagawaan ng mga bornay. Mula
sa luad na sagana sa gilid ng ilog sa Ilokos, isa-isang hinuhubog ng
mambobornay ang kasangkapan gamit ang gulong para sa pagpapalayok
at iniluluto sa isang malaking hurno. Kung mainam ang pagkakaluto ng
bornay, dapat tunog bakal ito kapag tinapik.

Mabigat ang mga bornay dahil siksik na siksik ito at wala talagang
napapasukan ang hangin. Bukod sa luad, hinahaluan din ng graba, pínong
buhangin at abó ang ginagamit sa paggawa ng bornay kaya napakatibay
nitó. Madilim o medyo maitim naman ang kulay ng mga bornay dahil
pinapausukan na ang luad bago pa man ito hulmahin.

Hindi tulad ng mga karaniwang palayok, tapayan o banga, hindi ginagamit

sa pagluluto ang bornay at hindi mainam na lalagyan ng tubig. Dahil sa
kapal nitó, mahirap nitóng panatilihin ang init sa loob, at dahil naman
siksik ang pagkakagawa nitó, hindi nitó napapalamig ang tubig. Ginagamit
sa halip ang mga bornay sa paggawa ng bagoong, asin, asukal, sukàng
Iloko, at basi. Sinasabing mas masarap ang bagoong at basi na inimbak sa
bornay. (MJCT) ed VSA
Boxer Codex
Ang Boxer Codex (bák∙ser kó∙dex) ay isang 307-pahinang manuskritong
isinulat noong siglo 16 na naglalaman ng mga paglalarawan sa mga
tradisyon at paniniwala ng sinaunang Filipino at sinaunang tao sa ibang
karatig bansa na gaya ng New Guinea, Vietnam, Taiwan, Cambodia,
Thailand, at iba pa. Bukod sa mga paglalarawang pisikal, mayroon itong
75 na ilustrasyong may kulay ng mga naninirahan sa iba’t ibang rehiyon
suot ang kanilang sariling pananamit. Sa mga ito, 15 ang larawan ng mga
Tagalog, Bisaya, Cagayanon, at Negrito.

Pinaniniwalaang ang orihinal na may-ari ng manuskrito ay si Gobernador

Heneral Luis Perez Dasmariñas na pumalit sa amang si Gobernador
Heneral Gomez Perez Dasmariñas na napatay noong 1593 ng mga
Sangley. Pinaniniwalaang ang Boxer Codex ay nalikha bilang tugon sa
kautusan noon sa mga gobernador ng pamahalaang kolonyal ng Espanya na
magtalâ ng mga ulat tungkol sa kanilang nasasakupan. Ang pamamaraang
ginamit sa pagpinta ng mga larawan, gaya ng ginamit na papel at tinta, ay
nagpapahiwatig na likha ito ng isang Tsino.

Ang unang nagmay-ari ng codex ay si Lord Ilchester. Isa ito sa mga natira
sa kaniyang koleksiyon sa Holland House sa London matapos itong masira
noong 1942 dahil sa giyera. Nang magkaroon ng auction noong 1947,
napunta ito sa pagmamay-ari ng historyador na si Propesor Charles Ralph
Boxer. Hawak ito ngayon ng Lilly Library sa Indiana University. (KLL)
ed VSA
Lino O. Brocka
(7 Abril 1939-21 Mayo 1991)
Postumong ginawaran ng pagkilalang Pambansang Alagad ng Sining sa
Pelikula si Lino O. Brocka noong 1997. Isa siyáng direktor, manunulat
at prodyuser ng pelikula. Ang kaniyang mga obra ay kinilala sa Filipinas
at sa buong daigdig. Maituturing na mapangahas ang kaniyang paglikha
dahil sa paglihis niya sa nakagawiang motibo at pormula ng paggawa ng
pelikula.
Ipinanganak sa Pilar,  Sorsogon  kina Regino Brocka at Pilar Ortiz si
Catalino Brocka. Nagtapos siyá nang may maraming karangalan sa Nueva
Ecija North High School at kasunod nitó’y nakatanggap ng iskolarsyip
sa Unibersidad ng Pilipinas. Kumuha siyá ng Bachelor of Arts in English
Literature sa UP at patuloy na nag-aral sa Estados Unidos. Namatay siyá
sa isang aksidente noong 22 Mayo 1991 sa Lungsod Quezon.
Ang una niyang pelikula ay ang Wanted: Perfect Mother ng Lea Productions.
Tumabo ito sa takilya kayâ sinundan pa ng Santiago  (1970); Tubog sa
Ginto  (1970); Stardoom  (1971);  at iba pa. Nagtayo rin siyá ng sariling
produksiyon, ang Cine Manila na lumikha ng mga pelikulang pinuri
ng mga kritiko gaya ng Tinimbang Ka, Ngunit Kulang (1974) at  Tatlo,
Dalawa, Isa (1974).
Ang pagsangkot ni Brocka sa pagsusulong ng isang lipunang malaya
ay hindi lamang sumentro sa paggawa niya ng pelikula. Itinatag niya at
pinamunuan ang Free the Artist Movement, na kalaunan ay mas nakilala
bilang Concerned Artist of the Philippines (CAP). Nanguna ang CAP sa
paglaban sa pagpataw ng sensura ng gobyerno sa pelikula at sa paggigiit ng
malayang pagpapahayag. Produkto ng kaniyang makalipunang pananaw
ang Maynila: Sa mga Kuko ng Liwanag (1975), Insiang (1977), Ang
Bayan Ko: Kapit sa Patalim (1984), at Orapronobis (1989).
Kinilala si Brocka bilang pinakamahusay na direktor ng maraming
institusyon sa larangan ng pelikula gaya ng FAMAS, Manunuri ng
Pelikulang Pilipino, Film Academy of the Philippines (FAP), Philippine
Movie Press Club, Catholic Mass Media at ng taunang Metro Manila Film sa Nantes Film Festival. Kinilala rin si Brocka bilang isa sa sampung
Festival. Ipinalabas din ang mga obra niya sa internasyonal na eksibisiyon: pinakamahuhusay na direktor ng dekada 1980 sa ginanap na Toronto Film
Insiang (1977), Jaguar (1980), Bona (1981), Bayan Ko: Kapit sa Patalim Festival noong 1986. Tinanggap din niya ang Ramon Magsaysay Award
na pawang ipinalabas sa Cannes Film Festival sa Pransiya. Ang Bayan Ko for Journalism, Literature, and Creative Communication Arts (1985), at
ay tinanghal na pinakamahusay na pelikula ng British Film Institute. Ang ang FAP Lifetime Achievement Award (1992), isang taón pagkatapos
Angela Markado naman ay nagwagi bilang pinakamahusay na pelikula niyang pumanaw. (RVR) (ed GSZ)
Pédro Bucanég
(sirka 1591-1626)
Kinikilála si Pédro Bucanég (Péd·ro Bu·ka·nég) bilang “Ama ng panitikang
Iluko” dahil sa kaniyang ambag sa pagsasalin ng mga akdang Espanyol at
Latin patungong wikang Iluko. Higit sa lahat, dahil sa pagsasatitik niya
ng epikong-bayang Iluko na Bíag ni Lam-áng (Búhay ni Lam-ang), ang
unang bersiyon ng naturang epikong-bayan na binubuo ng 294 na saknong
at mga 1,500 na taludtod.
Tinulungan ni Bucaneg si Padre Francisco Lopez na isalin sa wikang Iloko
ang Doctrina Christiana noong 1621, gayundin sa paghahanda ng Arte de
la Lengua Yloca (Sining ng Wikang Iluko) noong 1627. Nagsalin siyá ng
mga sermon mula sa wikang Latin at Espanyol patungong wikang Iluko
at ng mga katutubong awitin at tulang Iluko patungo sa wikang Espanyol.
Bilang pagkilála, ang bucanégan—isang debateng patula sa Iluko at
itinulad sa balagtásan sa Tagalog—ay ipinangalan sa kaniya noong 1930.
Noong 1936, naging bahagi ng Dallang ti Amianan , isang antolohiya ng
tulang Iluko ni Leon Pichay, ang kaniyang tulang “Pampanunot ken Patay”
(Pag-iisip ng Kamatayan).

Nabúhay si Bucaneg noong 1591 hanggang 1626. Misteryoso ang

kanyang pinagmulan. Ipinanganak siyáng bulág na Tinggian o Itneg kayâ
sinasabing noong sanggol siyá’y ipinaanod sa ilog sakay ng isang kahon
at napadpad sa Rio de Abra. Nakita ng isang babae ang kahon at dinalá
ang sanggol sa isang Padre Geronimo Cavero, ang koadyutor ni Padre
Montoya, kura paroko sa Bantay, Ilocos Sur. Bininyagan siyáng Pedro
Bucaneg, at ang apelyido’y nagmula sa katagang “nabukaan nga Itneg” na
nangangahulugang “natagpuang Itneg.” Natuto siyá ng Latin at Espanyol
mula sa mga paring Agustino sa Bantay. (JGP) (ed VSA)
Bud Bagsák
Ang Bud Bagsák o Labanang Bud Bagsák ay naganap dahil sa pag-aalsa
ng mga Moro sa panahon ng Digmaang Filipino-Amerikano, at naganap
mula Hunyo 11 hanggang 15 noong 1913. Nagkuta ang mga nag-alsang
Moro sa ituktok ng Bundok Bagsak na siyáng pinagmulan ng pangalan ng
makasaysayang pangyayaring ito. Noon pang panahon ng mga ESpanyol,
namumundok na ang ayaw pasakop at tinawag ng mga mananakop na
remontádo. Nagpatuloy ito hanggang sa pananakop ng mga Amerikano
at binansagan siláng bandido.

Pinamunuan ni Heneral John “Black Jack” Pershing ang pangkat ng mga

Amerikanong umatake sa mga Moro. Nagsimula ito sa pagpapasabog ng
maliliit na kutang nakapalibot sa pangunahing kuta sa Bagsak. Armado
naman ng kris, bolo, sibat, at ilang baril ang mga Morong pinamunuan
naman ni Datu Amil, na nagmula sa tribung Lati. Nauna siláng pumunta
sa bundok nang pumasok sa distrito ng Lati ang hukbong Amerikano at
nabigo ang mga diyalogong pangkapayapaan. Umaabot umano sa anim
na libong katutubo ang nanirahan sa bundok kasáma ang mga batà at
kababaihan, at maraming iba pang hindi armado.

Pagkatapos ng apat na araw na labanan, nása 500 Moro ang napaslang,

samantalang 27 naman ang namatay sa panig ng mga Amerikano. Umani ng
matinding batikos ang pangyayari at itinuring ng ilang historyador bilang
masaker sa halip na isang labanan. Sa bandáng hulí, naimpluwensiyahan
ng pangyayari sa Bud Bagsak ang pagtigil ng ilang pakikipaglaban ng
mga Moro noong panahon ng kolonyalismong Amerikano. Gayunman,
kinikilála pa rin ang Labanan sa Bud Bagsák bilang tanda ng kagitingan at
tapang ng mga Moro, at ng kanilang mahalagang papel sa pagpapalaya ng
bayan. (ECS) ed VSA
Bud Dajo
Ang Bud Dajo ay isang tulóg na bulkan na bahagi ng Jolo Volcanic Group
sa probinsiya ng Sulu. Kung mas gagawing espesipiko, ito ay isang cinder
cone, isang uri ng maliit na bulkang nabuo mula sa ikinalat ng sumabog
nang ibang bulkan sa paligid. Ilan sa mga bulkan na nakapalibot sa Bud
Dajo ay ang Matanding, Guimba, at Sungal. Ang kabuuan ng mga bundok
at kapatagang ito ay ginawang Mount Dajo National Park noong 1938. Sa
wikang Tausug, ang ibig sabihin ng Bud ay bundok samantalang ang Dajo
naman ay isang uri ng punongkahoy na karaniwan sa lugar. May taas na
higit sa 600 metro, ang Bud Dajo ay hulíng sumabog noong 1897.

Sa kasaysayan ng Filipinas, ang Bud Dajo ay hindi lamang bulkang natulog

sa pagdaan ng panahon. Kuta ito ng mga rebeldeng Moro sa panahon ng
pananakop ng Estados Unidos. Bagama’t naging tahimik, umigting ang
galit ng mga rebelde sa Amerikano nang nagsimula na ang pagpasok ng
hukbo ni Heneral Leonard Wood sa lugar. Noong Marso 1906, nangyari
dito ang unang labanan sa Bud Dajo. Ipinadalá ni Wood si Koronel
Duncan sa bundok kasáma ang tatlong datu upang pakiusapan ang mga
rebeldeng bumalik na sa kani-kaniyang bayan. Hindi ito tinanggap ng mga
nása bundok at sinimulan ng hukbong Amerikano ang paglusob. Mula
Marso 5 hanggang 7, nilabanan ng mga Muslim ang superyor na armas
ng mga Amerikano sa pamamagitan ng mahihinàng granada, sibat, at
kris. Nása pagitan ng 700 hanggang 850 Tausug ang namatay sa nasabing
labanan, at kasama rito ang maraming babae at mga batàng kamag-anak
ng mga rebelde. Ang madugong engkuwentrong ito ay tinawag ding Moro
Crater Massacre, isa sa mga pinakamalaking trahedya sa kasaysayan ng
rebelyon.

Muling nagkaroon ng labanan sa Bud Dajo noong Disyemre 1911 sa loob

ng isang linggo sa nakakatulad ding dahilan—rebeldeng Muslim laban
sa mga Amerikano. Hindi katulad ng naunang trahedya, mas kaunti ang
namatay sa ikalawang labanan sa Bud Dajo at maraming rebelde ang
bumabâ sa kapatagan. (CID) ed VSA
Bud Tumatángis
Ang Bud Tumatángis ang pinakamataas na bundok sa Jolo. Nása hilagang
kanluran ito ng isla at may taas na 882 metro. “Bundok ng Luha” ang
ibig sabihin nitó, dahil ito diumano ang hulíng natatanaw ng sinumang
Joloano na umalis ng kaniyang bayan. Napapaiyak siyá sa lungkot hábang
naglalahò sa paningin ang tuktok ng bundok. Bagaman, sinasabi ring ito
naman ang sanhi ng kaniyang mga luha ng tuwa pag-uwi at matanaw ang
bundok ng kaniyang bayan.

Isang natural na kuta din ito ng pagtatanggol laban sa pananakop. Nagtayô

dito ng kuta si Raha Bongsu upang magtanggol laban sa salakay ng mga
Espanyol. Dito inilibing si Abubakar, ang unang sultan ng Sulu, at makikita
pa sa bundok ang tumba-monumento na may inukit na mga titulong
parangal sa kaniyang pamumunò. (VSA)
Antonino R. Buenaventura
(4 Mayo 1904-25 Enero 1996)
Pambansang Alagad ng Sining sa Musika, 1989, si Antonino R.
Buenaventura (An·to·ní·no Ar. Bu·we·na·ven·tú·ra) ay kompositor,
konduktor, at guro.

Bilang Kompositor, lumilikha ng mga musikang gumagamit ng mga

katutubong himig at tunog. Matapos ang masusing pananaliksik, ibinabatay
niya dito ang mga nililikhang obra gaya ng Minuet (1937) na hinalaw sa
himig Igorot; Pandanggo sa Ilaw (1936); Echoes from the Philippines
(na itinanghal ng PC Band sa Golden Gate Exposition sa California
noong 1939); Mindanao Sketches (1947) na gumamit ng himig Manobo;
Variations for Piano and Orchestra (1959) likha para sa isang buong
orchestra na halaw sa isang katutubong awit sa kabundukan; at Greetings
(1978) na para sa isang banda ay batay naman sa Kumintang.

Bilang Konduktor, gamit ang mataas na pamantayan ay pinamunuan niya

at ibinalik sa kasikatan ang Philippine Army Band (dating Philippine
Constabulary Band) sa loob ng 16 na taón. Inilapit ang kanilang musika
sa masang Filipino na nanood ng pagtatanghal nitó sa Luneta. Bilang
guro, pinanatili niyang buhay ang makabayang tradisyon sa musika sa
pamamagitan ng paglalantad sa kanyang mag-aaral sa katutubong musika.
Siyá ang pumalit sa pagtuturo sa UP sa pagpanaw ng kanyang guro na si
Nicanor Abelardo noong 1934. Nagsilbi rin siyáng direktor ng musika
ng UST Conservatory of Music (1961) at UE School of Music and Arts
(1964).

Ginawaran ng maraming pagkilala at karangalan si Buenaventura: 1951

Band Conductor of the Year, Music Lovers Society; 1961 Republic Cultural
Heritage Award for Music; 1971 Araw ng Maynila Cultural Award; 1976
Award of Merit for Oustanding Contribution to Philippine Music mula sa
Philippine Army; 1981 Director Emeritus, UE; 1991 Doctor of Humanities,
UP; 1995 Diwa ng Lahi Award, Araw ng Maynila.

Isinilang siyá noong 4 Mayo 1904 sa Baliuag, Bulacan kina Leocandia
Ramirez at Lucino Buenaventura, punòng musikero ng bantog na Spanish
Artillery Band ng Intramuros. Sa murang edad, naging mahusay siyáng
tumugtog ng klarinete, naging konduktor ng Banda Buenaventura at
lumikha ng mga musika. Ikinasal siyá kay Rizalina Esconde, guro ng violin
sa UP at biniyayaan ng apat na anak. Natamo niya ang teacher’s diploma
(major in science and composition) noong 1932 sa Unibersidad ng Pilipinas
Conservatory of Music at post-graduate diploma sa Composition sa ilalim
ng Alemang Propesor na si Jeno von Tackacs. Namatay siyá noong 25
Enero 1996. (LJS) (ed VSA)
Jose Torres Bugallon
(28Agosto 1873-5 Pebrero 1899)
Si Jose Torres Bugallon (Ho·sé Tó·res Bu·gal·yón) ) ay magiting na
pinunò sa hukbo ng Himagsikang Filipino at kilalá bilang “Bayani ng
Labanan sa La Loma” laban sa mga Amerikano noong 1899.
Isinilang siyá noong 28 Agosto 1873 sa Salasa, Pangasinan kay Jose Asas
Bugallon at sa inang mula sa angkan ng mga Gonzales na kilalá noon sa
lalawigan. Nag-aral siyá ng elementarya sa Salasa at unang bahagi ng hay-
iskul sa San Isidro, Nueva Ecija. Nagtapos siyá ng hay-iskul at nagkamit
ng Batsilyer sa Arte noong 1888 sa Colegio de San Juan de Letran. Nag-
aral siyá sa Seminaryo ng San Carlos upang maging isang pari, ngunit
naudlot ang hangaring ito nang nakapasá siyá sa isang pagsusulit at naging
pensiyonado ng pamahalaang Espanyol sa Academia Militar de Toledo sa
Espanya noong 1892. Ginugol niya ang susunod na tatlong taón sa pag-
aaral ng estratehiya at organisasyong militar.
Pagbalik sa Filipinas, binigyan si Bugallon ng ranggong tenyente sa
sandatahang Espanyol. Noong 1897, pagkatapos magpakita ng gilas sa
isang labanan sa Talisay, Batangas, itinaas ang kaniyang ranggo bilang
kapitan at ginawaran ng mga medalya. Naging ordinaryong mamamayan
si Bugallon pagkatapos ng Himagsikan, ngunit pagsiklab ng Digmaang
Filipino-Amerikano, sumanib siyá sa hukbo ni Heneral Antonio Luna,
na noon ay nangangailangan ng mga tagapagsanay sa kaniyang mga
sundalo.
Noong 5 Pebrero 1899, ipinagtanggol ni Bugallon at iba pang mga
sundalong Filipino ang La Loma sa Maynila laban sa mga lumulusob
na Amerikano sa pamumunò ni Heneral Arthur MacArthur Jr. Tinamaan
siyá ng bála sa hita. Nang ipinaalam ang sinapit ni Bugallon kay Heneral
Luna, sinikap nitó na mailigtas siyá, diumano dahil ”ang kaniyang buhay
ay katumbas ng 500 sundalong Filipino.” Inilíkas si Bugallon patungong
Kalookan upang mabigyan ng paunang lunas at isinakay sa tren patungong
ospital sa Malolos, Bulacan. Bilang parangal sa kaniyang ipinakitang
tapang at kabayanihan, itinaas ni Heneral Luna ang kaniyang ranggo sa
Tenyente Koronel. Sa kalagitnaan ng paglalakbay ay binawian siyá ng
buhay habang nasa bisig ng heneral. Inilagak ang kaniyang mga labí sa
Simbahan ng Sampalok sa Maynila. Noong 1921, ipinangalan sa kaniya
ang kinalakhang bayan ng Salasa, Pangasinan. (PKJ)
Búgan
Si Búgan ay isang mahalagang babaeng tauhan sa iba’t ibang kuwentong
bayan ng mga Ifugaw. Sa Hudhod hi Aliguyon, isang bahagi ng epikong-
bayan ng mga Ifugaw, si Bugan ay anak ni Pangaiwan ng Daligdigan, at
kaaway ng ama ni Aliguyon. Nang magbinata si Aliguyon, hinarap niya sa
digmaan ang anak ni Pangaiwan, si Pumbakhayon. Tumagal nang tatlong
taón ang digmaan, na nagwakas sa kasunduang pangkapayapaan ng
dalawang pangkat na kapuwa humanga sa tapang at kakayahan ng isa’t isa.
Nang makita ni Aliguyon si Bugan, na batà pa lámang noon, pinakasalan
niya ito at iniuwi sa kaniyang bayan. Nang ganap nang dalaga si Bugan,
at idaos ang pormal na kasal ng dalawa, dumalo si Pumbakhayon at noon
nakilála ang nakababatàng kapatid ni Aliguyon at pinakasalan naman ito.
Sa isa pa ring mito ng mga Ifugaw tungkol sa malaking bahâ na naging sanhi
ng pagkalunod ng lahat ng tao, si Bugan ay kapatid ni Wigan. Silá lámang
dalawa ang natirang buháy matapos ang malaking bahâ. Humingi silá ng
pahintulot sa mga bathala na maging mag-asawa. Mula sa magkapatid,
nagkaroong muli ng tao sa mundo.
Sa isa pa ring kuwentong bayan, si Bugan ay anak nina Hinumbian at
Dakaue, ang pinakamataas na diyos ng kalangitan. Bumabâ ng kalupaan
si Bugan at nagkaibigan silá ni Kinggauan, na isang ordinaryong tao.
Nagkaroon silá ng anak na lalaki, si Balituk. Maligaya ang dalawa at
masagana ang pamumuhay dahil na rin sa kapangyarihan ni Bugan. Ngunit
maraming nainggit kay Bugan hanggang sa mapilitan itong bumalik sa
dating tahanan sa kalangitan. Hinati niya ang kanilang anak. Ang kalahati
ay isináma sa kalangitan at ginawang isang buong tao. Ang kalahating
naiwan kay Kinggauan ay nabulok at hanggang sa kalangitan ay lumaganap
ang masangsang na amoy. Muling bumabâ si Bugan at ang nabubulok na
mga bahagi ng anak ay ginawang iba-ibang bagay na naghatid ng sakit sa
mga tao. Ang ulo ay ginawang kuwago, at sinasabing dito nagsimula ang
paggamit ng kuwago para mahulaan ang hinaharap, gayon din ang pag-
aalay ng manok kay Bugan. Ang tainga ay ipinukol sa gubat at tumubò
sa mga punò at naging isang uri ng funggus. Ang ilong ay naging isang
uri ng kabibe. Mula sa dila, gumawa si Bugan ng isang uri ng sakit na
pamamagâ ng dila, na malulunasan sa pamamagitan ng pag-aalay ng itlog
o manok kay Bugan. Mula sa mga buto sa dibdib, gumawa si Bugan ng
makamandag na ahas. Ang puso ay ginawa niyang bahaghari. Ang dugo
ay naging maliliit na paniki. Ang buhok ay naging bulate at ang bituka ay
naging malalaking hayop. (AEB) guhit ni Angeli Marie Narvaez
bugaóng
Ang bugaóng ay kabilang sa pamilya Teraponidae. Ito ay kilalá rin sa tawag
na gagaóng o babansí. Matatagpuan ito sa baybayin, tubig tabang at alat
sa kanlurang Indo-Pasipiko. Karamihan sa mga espesye ay matatagpuan
lang sa tubig tabang.

Ang katawan ng bugaóng ay pabilog at bahagyang dapâ. Ang likod na

palikpik ay may 11-13 tinik. May tatlong tinik ang palikpik sa puwit. Ang
palikpik sa buntot ay pabilog at may 15 sanga. Ang linya sa gilid ng katawan
ay tuloy-tuloy hanggang palikpik sa buntot. Ang pinakamahabàng naitalâ
ay 80 sentimetro. Kalimitang kinakain nitó ay maliliit na isda at insekto.

May anim na uri ng bugaong ang naitalâ sa Filipinas. Ito ay ang Terapon
jarbua, Terapon theraps, Leiopotherapon plumbeus, Pelates quadrilineatus,
Terapon puta, at Helotes sexlineatus. Ang Terapon jarbua ay matatagpuan
sa mababaw at mabuhanging parte ng bukana ng ilog. Ang karaniwang
laki ay 25 sentimetro at ang pinakamahabàng naitalâ ay 36 sentimetro.
Ang itaas ng katawan ay kulay kayumangi at dilaw samantalang ang ibabâ
ay kulay krema. Ang batok ay maitim. Ang ulo, katawan, at palikpik ay
may iba’t ibang makikintab na kulay. May 3-4 na kurbadong linya na kulay
matingkad na kayumanggi mula batok hanggang sa dulo ng katawan. Ang
pinakaibabâ ng kurbadong linya ay umaabot hanggang sa kalagitnaan ng
palikpik sa buntot. Lumalangoy ito nang magkakasáma. Nangingitlog sa
dagat at ang maliliit na bugaong ay naglalakbay patungong tubig tabang.
Ang mga itlog ay binabantayan ng lalaki. (MA) ed VSA
bugtóng
Ang bugtóng ay isa sa pinamaikling tula sa Filipinas. Karaniwang binubuo
ito ng dalawang maikling taludtod at may tugma. Gayunman, may bugtong
na mahigit dalawang taludtod at kung minsan ay walang tugma. Ang paksa
nitóng pinahuhulaan ay dapat na pambalana, kayâ ang nasusubok dito ang
husay humanap ng hambingan para magtila hindi alam ang isang bagay na
alam ng lahat. Ordinaryong paksa ng bugtong ang katawan ng tao, gaya sa
sumusunod na bugtong tungkol sa mga bahagi ng mukha: “Isang bayabas/
Pito ang bútas.” O kayâ ang kalikasan at kaligiran, gaya ng bugtong na ito
sa Bikol tungkol sa niyog: “Si tubig kan langit/ Si langit kan unit.” (Tubig
na binálot ng langit/ langit na binálot ng balát.) O ng bugtong na itong
Waray tungkol sa mga bituin: “Halu-ag nga kapatagan/ Ginpugasan hin
bulawan. (Malawak na kapatagan/ tinamnan ng mga ginto.)

Ginagamit itong aliwan at paligsahan kapag may pagtitipon o namamahinga.

Nilalaro ito kapag may lamay para sa namatay. Ngunit sa ilang pook, may
pamahiin laban sa paglalaro nitó kung gabi o kung kumakain.

Ang bugtong ay tinatawag ding paktákon at patugmahanón sa Aklanon,

bugtong, paukúkudán, at patukód sa Bikol, antukí sa Higaonon,
paktákan o palantí sa Hiligaynon, kabánek sa Ibaloy, burburtiyá sa
Iloko, palantû sa Kiniray-a, antoká sa Mëranaw, bugtóng sa Pampanggo,
bonikéw sa Panggasinense, tigmô sa Sebwano, katakatá at pagtukúd sa
Tausug, patitguón o patigó sa Waray. (VSA)
buháwi, buhawì
Ang buháwi ay tumutukoy sa malakas at papaikot na bugso ng hangin
na may dalang ulan at kadalasang naglalakbay sa direksiyong kanluran at
hilagang-kanluran mula sa Karagatang Pasipiko. Tinatawag itong tornado
sa Kanluran. Nabubuo ito kapag umiinit o tumataas ang temperatura ng
hangin mula sa lupa at dagat na nagiging dahilan ng pagsingaw ng tubig
mula sa karagatan. Sa ganitong paraan nabubuo ang mga kulumpon ng
ulap na pinanggagalingan ng mga pagkulog at pagkidlat. Kapag lumamig
ang hangin mula sa mga kaulapang may kulog at kidlat, nagsisimulang
humalò ito sa mainit na hangin mula sa kalupaan at dito mabubuo ang
bugso ng hanging gumagalaw nang paikot hanggang sa lumaki at maging
ganap na buhawi.

Ang buhawi ay lumilikha ng malalaking alon at nakasisira ng pananim

at bahay. Nararanasan ito sa Filipinas at sa iba pang bahagi ng mundo
maliban lamang sa kontinente ng Antartika. Pangkaraniwang 12 hanggang
24 na buhawi ang tumatama sa bansa kada taón. Pinakamalalakas ang
buhawi noong 14 Hunyo 1990 na tumama sa isang nayon, nagwasak
ng umaabot sa 50 bahay, at maraming pininsala; ang buhawi noong 2
Hunyo 1994 na dumaan sa ilang nayon ng Cagayan de Oro at pumatay
ng ilang tao; ang buhawi noong 16 Oktubre 1994 na gumulo sa sentro ng
ebakwasyon sa San Fernando, Pampanga. Maaaring tumama ang isang
buhawi sa anumang lugar sa bansa, lalo na sa mga kalupaaan ng Mindanao
at Gitnang Luzon. Subalit ayon sa mga siyentista, parami nang parami ang
buhawing nararanasan ng Filipinas, halos apat na buhawi kada buwan,
bunsod ng global warming. (AMP) (ed VSA)
búhay-alamáng
Isang kasabihan at ekspresyon ang búhay-alamáng upang ipahayag
ang kawalan ng kabuluhan ng búhay ng isang mahirap. Inihahambing
ang naturang sitwasyon ng tao sa maliit na alamáng (Acetes spp.), isang
lamandagat na hugis hipon, na kapag nahúli at iniahon mula sa tubig
ay kumikislot nang malakas at namamatay. Mula ang kasabihan sa
salawikaing:

Búhay-alamáng:
Paglukso, patay.

Ang ekspresyon ay tila isang himutok ng nagsasalitâ hinggil sa kawalan

ng pag-asa dahil waring wala siyáng nakikitang paraan upang umasenso
o lumigaya anuman ang gawing pagsisikap. Sa kabilâng dako, hindi ito
purong desperasyon. May kalakip din itong pagtitiwala sa bahalà na, o ang
pikitmatang pakikipagsapalaran upang masabi sa sarili na may ginawang
mahalaga sa búhay. Upang tulad ng alamáng ay “lumukso” bago namatay.
(EGN) (ed VSA)
buhò
Ang buhò ay isang uri ng kawayan na manipis ang balát. Mula ito
sa pamilyang Poaceae o tinatawag na true grasses; at sa genus na
Schizostachyum na kinabibilangan ng matataas at tila palumpong
na kawayan. Ang species na Schizostachyum lumampao o buhò ay
nagkukumpol na kawayan. Tumataas ito ng 10-15 m, 8 sm ang diyametro,
at may kapal na 4-10mm ang balát. Ang biyas nitó ay kulay berde at
makinis na may 25-80 sm ang habà. May palapa ito na 24-26 sm ang habà
at nababalot ng madidilaw at matutulis na búlo.

Katutubo ito sa Filipinas at laganap sa mga probinsiya ng Abra, Pangasinan,

La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur, Leyte, Panay, at Basilan. Sapagkat
manipis, tinitilad ito, pinatutuyo, at nilálang sawalì. Yari sa sawaling buhò
ang mga unang sisidlan ng aning butil, gaya ng mátong. Ginagawa din
itong salá-salá at ginagamit na dingding, lalo sa kusina ng bahay, upang
may dulot ng liwanag at sariwang hangin. Ang buo pang punò ng buhò ay
ginagawang talubsok na pambakod o bálag ng gulay. (KLL)
bukál
Ang bukál ay ang pinagmumulan ng tubig at ang anyo ng tubig na
sumusulpot mula sa mga siwang ng bato. Karaniwan itong matatagpuan
sa mga dalisdis ng bundok o sa mga pook na may bulkan. Madalas ding
naglalaman ng mga mineral ang tubig nitó na sinasabing nakatutulong
sa pagpapagalíng ng iba’t ibang karamdaman, tulad ng sakit sa balát at
rayuma. Mainit ang tubig ng bukal na malapit sa bulkan at malamig naman
sa ibang lugar.

Naiiba ang bukal (spring sa Ingles) sa bátis (stream)—ang daloy na

nanggagalíng sa bukál o munting ilog na nabubuo sa ganitong paraan, at
sa sapà (creek), na mas maliit at mas mababaw na batis. Iba-iba ang laki
ang bukal; may mga bukal na mahinà lámang ang tagas ng tubig, at may
mga bukal na bumubulwak ang tubig (tulad ng geyser).

Bilang kapuluang tigib sa tubig, kabundukan, at bulkan, hitik ang Filipinas

sa mga bukal, at popular ang mga ito sa mga bakasyunista at turista. Ilan
sa mga tanyag na hot spring ay matatagpuan sa Tiwi, Albay; Bundok
Makiling, Laguna; Asin, Benguet; at pulô ng Camiguin. Ilan naman sa mga
tanyag na cold spring ay matatagpuan sa Nabas, Aklan; Pandan, Antique;
Iligan, Lanao del Norte; at Maramag, Bukidnon. May panahong dinadayo
sa pangunguna ni Pangulong Manuel Quezon ang Sibul Springs sa San
Miguel, Bulacan dahil sa sulpurikong tubig ng bukál at pinaniniwalaang
mainam para sa sakit bagà.(PKJ)
bukáwe
Ang bukáwe ay isang uri ng kawayan (Dinochloa scandens) na payat
ngunit siksik ang punò, tuwid, at tumataas nang 10 m, mahahabà ang
biyas, at walang tinik. Mula ito sa pamilyang Poaceae o true grasses at
genus na Dinochloa na kinabibilangan ng kumukulumpon at matataas
na kawayan. Ang species na D. scandens ay isang kawayang tropikal na
mayroong matitingkad na berdeng tangkay. Mabagal ang pagyabong nitó
at nangangailangan ng malilim at mainit na lugar. Tinatawag din itong
bangto, kagingking, at killo. Matatagpuan ito sa mga kagubatan ng
Malaysia, Indonesia, at Filipinas.

Tulad ng ibang kawayan, tradisyonal na ginagamit ang bukawe para sa

mga kasangkapang pambahay. Ngunit higit na pinakikinabangan ito
bilang pantalì. Ang nilapát na bukawe ay matibay na pantali ng binigkis na
punla at kapag mahusay ang pagpapatuyo ay hindi kinakagat ng bukbok.
Sinasabing ang kasaganaan ng naturang kawayan sa Bocaue, Bulacan ang
pinagmulan ng pangalan ng naturang bayan. (KLL)
bukayò
Ang bukayò ay isang kendi o minatamis na gawa sa kinudkod na niyog
at asukal. Tinatawag din itong brokíl. Paborito ito ng mga batà dahil sa
sobrang tamis nitó ngunit hindi ipinapayo na kainin nang maramihan at
palagian dahil tiyak na makapagdudulot ng diyabetis.

Sa pagluluto ng pinakapayak na bukayò, kailangan ang sumusunod: muràng

niyog na kinayod nang pahabâ, asukal (karaniwang pulá), tubig, at sirup.
Una, paghaluin ang asukal, tubig, at sirup sa isang kawali hanggang sa
lumapot ang asukal. Tandaan na kailangang katamtaman o mahinà lamang
ang apoy sa pagluluto nang hindi masunog ang asukal. Kapag malapot na
ang asukal, ihalò ang mga kinayod na niyog hanggang sa maging karamelo
ang asukal. Mainam na ihain ito nang malamig.

Kung gugustuhin, maaaring gumamit ng mga nakahanda nang karamelo

tulad ng pulút at tinaklob, makapunô sa halip na muràng niyog, maple
syrup, banilya, putîng asukal, arina o cornstarch upang mas lumapot, linga,
langka, dahon ng pandan, at iba pa. Madalas ding inihuhulmang pabilog o
anumang korte ang mga bukayo habang mainit pa. (MJCT) ed VSA
bulaklákan
Ang bulaklákan ay tawag sa isang tradisyonal at masayáng sayaw at sa
isang matandang laro kapag naglalamayan.

Ang sayaw na bulaklákan ay nagmula sa Katagalugan at bahagi ng

Flóres de Máyo. Sa ilang lugar, sa halip na Santakrúsan o prusisyon,
ay nagtatapos ang pagdiriwang sa isang kasayahan sa bahay ng hermana
mayor. Sa pagkakataóng ito sinasayaw ang bulaklakan. Ang mga dalagang
kalahok sa sayaw ay may hawak na balantok o girnalda na nahihiyasan ng
mga dahon at bulaklak. Iginagapos ng alambre ang mga bulaklak upang
hindi malaglag sa balantok na yantok o kawayan hábang ikinukunday ng
nagsasayaw.

Ang larong bulaklákan ay isang baryasyon sa huwégo de prénda. Mga

binata’t dalaga ang karaniwang kalahok. Tinawag itong “bulaklakan”
dahil pangalan ng mga bulaklak ang ginagamit ng mga babaeng kalahok
sa laro. (VSA)
bulalákaw
Maliliit na partikulo sa loob ng sistemang solar ang bulalákaw at nahuhúli
ng paningin sa gabi at kapag nagdulot ng biglang kislap ang pagpasok
nitó sa atmospera ng Lupa. Malimit na ipinantutukoy din ito sa tila buntot
ng liwanag na gumuguhit sa langit at tulad ng nabanggit na ay bunga ng
pagkiskis ng partikulo sa atmospera. Tinatawag din itong “taeng-bituin.”
Bahagi ng pinag-aaralan ng mga arkeologo ang koleksiyon ng mga piraso
ng bulalákaw na nagtagpuan noon sa Lambak Cagayan.

Isang malaganap na paniwala ang pagtingala sa langit kung gabi upang

mag-abang ng bulalákaw. Alinsunod sa paniwala, matutupad ang anumang
hilingin kapag naisip o nabigkas ito bago maglahò ang kislap ng bulalákaw.
Nagiging laro ito ng paligsahan at paliksihan ng paningin sa panig ng mga
musmos. Paramihan ng natatanaw na bulalákaw. Isang romansa naman ito
ng magkasintahan upang humiling ng magandang hinaharap sa kanilang
pag-ibig. (EGN) (ed VSA)
bulalô
Ang bulalô ay orihinal na tumutukoy noon sa “utak” ng buto sa binti ng
báka o bone marrow sa Ingles. Ngayon, ipinantutukoy na ito sa dalawa pa.
Una, sa mismong binti o biyás kapag bumibili ng karne ng báka o shank sa
Ingles; ikalawa, sa nilagang lulod ng báka at mga sahog na gulay.

Ganito ang payo sa nais magluto ng bulalô. Pagpunta sa palengke, sabihin sa

matadero na putulin ang biyás sa paraang nakabukás ang malaking bahagi
ng buto samantalang nakasara ang dulong hugpungan ng binti at hita. Para
luminamnam ang sabaw, isáma sa isang pirasong báka ang isang buong
sibuyas, isang ulo ng bawang, paminta, lawrel, carrot, repolyo, petsay,
mga patatas, at siyempre, timplahan ng patis. Masarap ang umuusok na
sabaw ng bulalô kapag malamig ang panahon.

Sa Batangas, nakalinya sa gilid ng lansangan ang mga restoran at turo-

turo na nagbebenta ng nilagang bulalô. Senyas ang mga nakaparadang
trak at kotse na may masarap na bulalô ang karinderya. Isang eksperto
ang nagsabi na sa Lungsod Makati, may isang karinderya na Soseng’s ang
pangalan at dinadayo ng mga negosyante’t estudyante sa tanghali dahil sa
malinamnam na bulalô. Problema lang daw ang parking. (VSA)
bulangláng
Sa mga Tagalog, ang bulangláng ang pinakapayak na lutuing gulay.
Nangangahulugan lámang ito ng paglalagà ng sari-sari’t anumang gulay
na maaaring iluto. Bukod sa malinamnam ang mainit na sabaw ay taglay
nitó ang lahat ng sustansiya mula sa halamanan ng pamilyang magsasaká.
Karaniwang nakatampok sa palayok ng bulanglang ang kangkóng, sítaw,
bátaw, patanì, sigarílyas, kalabása, ókra, úpo, patóla.

Kahawig na kahawig ito ng laswá ng mga Ilonggo. Kauri din ng bulanglang

ang dinengdéng kung hindi ito tinitimplahan ng bagoong at luya ng mga
Ilokano. Paboritong agahan ang bulangláng, laswá, at dinengdéng ng
mga magsasaká at nais humigop ng mainit na sabaw bago magtrabaho sa
bukid.

Sa mga Kapampangan, ang bulanglang ay sinigáng sa bayábas. Nakasahog

pa rin ang mga nabanggit na gulay, na maaaring dinadagdagan ng gábe o
mustasa, tinatampukan ng hipon, isda, o karne, at pinaaasim sa hinog na
bunga ng bayabas. Isang espesyal na putahe ito kung Linggo at nagtitipon
ang pamilya sa Pampanga. (DRN) (ed VSA)
buláwan
Ang buláwan ay tawag sa gintô ng mga Sebwano, Hiligaynon, Bikolano,
Tagalog, at iba pang pangkatin sa Filipinas. Ang “gintô” ay sinasabing
isang salitâng Tsino. Tinatawag itong balítok sa mga wika ng Hilagang
Luzon. Tumutukoy ito sa isang uri ng metal na kulay matingkad na dilaw,
hindi kinakalawang, at nahuhubog. Dahil sa katangiang ito, ginagamit
ang bulawan sa paggawa ng mga alahas, palamuti, at bilang daluyan o
konduktor ng koryente. Bilang elementong kimikal sa talaang peryodiko,
may sagisag itong Au (mula sa Latin na aurum) at may atomikong bilang
na 79 at timbang na 196.967.

Hindi naihahalò o nagkakaroon ng reaksiyon ang ginto sa maraming

kimikal. Ngunit maaari itong matunaw sa cloro, floro, aqua regia o
nitrohydrochloric acid, at cyanide. Natutunaw din ito sa mercury na siyáng
ginagamit sa mga minahan. Isang kemikal ang hindi nakatutunaw ng ginto
bagaman nakatutunaw ito ng maraming ibang uri ng metal. Ito ang nitric
acid. Ginagamit itong pansubok sa pagiging tunay ng ginto.

Ang pangunahing mga distrito ng minahan ng ginto sa Filipinas ay

matatagpuan sa Paracale, Camarines Norte, Masbate, Bulacan, Surigao, at
Masara, Mindanao. Ngunit ang may pinakamalaking reserba ng ginto ay
matatagpuan sa Baguio.

Ang ginto ay ginamit bilang salapi ng ating mga ninuno sa porma ng mga
gintong butil na tinawag na pilonsitos. Ito ay nanggaling sa salitang pilon,
isang lokal na sisidlan na kawangis ng sinsilyong ito. Ang Casa de Moneda
de Manila ang unang nagbubo noong 1861ng gintong sensilyo na tinawag
na Isabelinas at Alfonsinos. Ang mga sensilyong ito ay may nakalimbag
na salitâng “Filipinas.”

Sa kasalukuyan, ang ginto ang ginagamit na batayan ng sirkulasyon ng

salapi sa bawat bansa. Ito ay ginagamit din ng pamahalaan, sa pamamagitan
ng bangko sentral, na pantuos sa pagkakaiba-iba ng paglalabas at ng pag-
angkat ng mga kalakal ng bawat bansa. (AMP) (ed VSA)
bulé
Ang bulé (Corypha elata), binabaybay ding bulí o pa-Espanyol na búri,
ay isang uri ng palma na nakukuhanan ng himaymay na buntal at may
bungang nakakain. Kabilang ito sa pamilyang Arecaceaea na kilalá
rin sa tawag na Palmae, at genus na Corypha o fan palms. Ang bulé ay
itinuturing na pinakamalaking palma sa buong Filipinas. Ang katawan nitó
ay nakatayô nang tuwid, may diyametro na aabot hanggang isang metro,
at taas na 20 metro.

Ang dahon naman nitó ay malalapad, hugis-pamaypay, pabilog, may

habàng tatlong metro; mayroong 100 lanceolates na matutulis at may
lapad na isa hanggang anim na sentimetro; may palapà na aabot sa tatlong
metro ang habà at 20 sentimetro ang kapal. Ang mga bulaklak ng bule ay
may diyametro na anim na milimetro, Ang mga bilóg na bunga naman nitó
ay may diyametrong 2.5 sentimetro at ang mga butong taglay ay matitigas
at may diyametrong 1.5 sentimetro.

Marami ang pakinabang ng bule. Nakakakuha ng tubâ, alkohol, syrup

at asukal mula rito. Mapagkukuhanan ng gawgaw ang katawan hábang
ginagawang salad o gulay ang ubod. Ang laman ng mga bunga nitó ay
maaaring kainin. Ang mga buto ay maaaring gamitin sa paggawa ng
kuwintas at butones. Ang mga petiole ay napagkukuhanan ng buntal fiber
na ginagawang sombrero at kung minsan ay lubid. Ang mga dahon naman
ay ginagamit na pambalot at pantali ng sampaldong dahon ng tabako at
pawid na pandingding o pambubong ng kubo. Ang palapà ay ginagawang
walis.

Matatagpuan ito sa halos lahat ng parte ng Filipinas, kadalasan sa mga isla

at lalawigan na may mababàng altitude. Makikita rin ito sa ilang bansa sa
Timog-Silangang Asia. (KLL)
bulíng-bulíng
Maaaring tumukoy ang bulíng-bulíng sa (1) tradisyonal na sayaw sa
Pandacan, Maynila, at sa taunang pista na tampok ito, o sa (2) basaan sa
ilang pook sa Filipinas.

Sa Pandacan, isinasayaw ang buling-buling bilang pasasalamat kay Santo

Niño na diumano ay iniligtas ang Pandacan laban sa mga kanyon ng
mga Espanyol na mananakop. Tuwing Enero, nagsusuot ang mga taga-
Pandacan ng mga damit mula sa panahon ng Espanyol at sumasayaw sa
saliw ng mga bánda. Ang sayaw ay binubuo ng apat na hakbang, paggalaw
ng katawan pakaliwa at pakanan, hábang ikinokompas ang mga kamay.

Ang buling-buling na basaan ay ginaganap sa iba’t ibang lugar sa bansa,

ngunit pinakatanyag ang pista sa Lungsod San Juan sa Metro Manila,
tuwing Hunyo 24, at sa lalawigan ng Batangas, lalo sa Lungsod Lipa
tuwing araw ng Linggo bago ang Miyerkoles ng Abo. Sa San Juan,
idinadaos ito bilang pagdiriwang sa pista ng kanilang patron, si San Juan
Bautista. Bilang paggunita sa kilaláng gawain ng nasabing santo—ang
pagbibinyag kay Hesus—armado ang taumbayan ng mga balde, tabo,
pitsel, at palangganang punô ng tubig at mapaglarong binabasâ ang mga
kaibigan, kapitbahay, at dumaraan sa mga lansangan. Walang pinipilì, lalaki
man o babae, may edad man o batà. Paboritong target ang mga pasahero
ng mga kotseng bukás ang bintana, at bawal ang madalîng mapikon at di-
handang matigmak sa araw na ito. Idinadaos din ang katulad na basaan sa
San Juan, Batangas. Nakagawian din ng mga Batanggenyo na magbasaan
bago sumapit ang Semana Santa. (PKJ)
bulkán
Ang bulkán ay nakabukás na bibig o lamat sa rabaw ng planetang Lupa (o
ng iba pang planeta) at nagpapahintulot sa paglabas ng mainit na magma,
abó, at usok mula sa ilalim ng lupa. Ang pangalan ay mula sa Espanyol
na volcan (volcano sa Ingles) at ipinangalan sa diyos na si Vulcan ng
mitolohiyang Romano. Malimit na itinuturing lámang itong “bundok” sa
sinaunang Filipinas. Malimit ding larawan ng bulkan ang isang bundok
hugis kono at nagbubuga ng kumukulong putik at usok mula sa bunganga
o kreyter ng tuktok nitó.

Totoo namang marami sa aktibong bulkan noon at ngayon ang matayog

at may konong bulkaniko. Ngunit marami ring bulkan na nása ilalim ng
dagat o bulkang submarino. May tatlong uri din ang bulkan sang-ayon
sa kalagayan: ang aktibo, na may mga ulat ng pagsabog; ang natutúlog
(dormant) o matagal nang di-sumasabog ngunit may panganib na muling
maging aktibo; at ang patay na (extinct) o ipinalalagay ng mga siyentista
na wala nang kakayahang pumutok dahil wala nang suplay ng magma.

Sa kalahatan, ang bulkan ay matatagpuan sa pook ng pagdudugtong o

paghihiwalay ng mga platong tektoniko ng planeta. May bulkan sa gayon
na dulot ng subduksiyon o pagbabangga ng isang platong karagatan at isang
platong kontinental. Napapailalim ang platong karagatan at nakalilikha ng
magma, isang mainit na sustansiya na kapag nakarating sa rabaw ng dagat
ay nakahuhubog ng bulkan.

Mapanganib ang pagputok ng bulkan dahil sa mga ibinubuga nitóng lava,

mga bagay na payroklastik, lahar, at abó. Ang láva ay mahabàng daloy ng
nagbabágang bato. Ang lahár (isang salitâng Indones) ay malaganap na
daloy ng mainit na putik at ibang bagay na payroklastik. Ang usok at abó
ay maaaring magpadilim sa himpapawid. Isa pang panganib ang tsunámi
(isang salitâng Hapones), ang higanteng daluyong ng alon na umaabot sa
malayò at bunga ng lindol at pagsabog ng bulkan sa ilalim ng dagat.

Maraming bulkan sa Filipinas dahil nakaupô sa tagpuan ng mga subduktibong

plato. Ilan sa tanyag at aktibong bulkan sa bansa ang Bulkang Mayon,
Bulkang Taal, Bulkang Kanlaon, at Bulkang Hibok-Hibok. Niyanig ang
buong mundo ng biglang pagsabog ng Bulkang Pinatubo noong Hulyo-
Agosto 1992. (VSA)
Mga Bulkán ng Camiguin
Mayroong apat na pangunahing bulkan sa pulong lalawigan ng Camiguin
(ka·mi·gín) sa hilagang Mindanao. Ang mismong isla ay nalikha ng mga
pagsabog ng bulkan. Ang apat na bulkan ay ang:

• Bundok Hibok-Hibok, ang nag-iisang bulkan sa Camiguin

na may mga pagsabog na naitalâ sa kasaysayan. May taas itong
1,332 metro. Ang tinaguriang Bundok Vulcan ay bahagi lamang
ng Hibok-Hibok at umuusbong mula dito. Hulíng sumabog ang
Hibok-Hibok noong 1953.
• Bundok Timpoong, ang pinakamalaking bundok sa isla. Ang
dalawang pinakamataas nitóng tuktok ay ang Timpoong (1,614
metro, pinakamataas sa Camiguin), at Mambajao (1,568 metro).
• Bundok Butay, na tinatawag ding Bundok Uhay.
• Bundok Guinsiliban, na may taas na 571 metro.

Dahil na rin sa mga bulkang ito, hitik ang Camiguin sa maiinit na bukal (hot
springs), tulad ng sa Tangub, Ardent, at Sto. Niño. Ang Sunken Cemetery
na popular sa mga turista ay dinulot ng paglubog ng isang bayan sanhi ng
pag-usbong ng Bundok Vulcan mula 1871 hanggang 1875. (PKJ)

retrato ni Phillip Kimpo Jr.

Bulkáng Híbok-Híbok
Aktibong bulkan sa pulo ng Camiguin ang Bulkáng Híbok-Híbok na may
taas na 1,332 metro at paanan na 1,000 metro ang diyametro. Kilala rin
ito sa tawag na Catarman. Isa ang bulkang ito sa mga aktibong bulkan sa
Filipinas at bahagi ng “Pacific Ring of Fire.”

Mayroon itong anim na bukal na naglalabas ng mainit na tubig, ang

Ardent, Tangob, Bugong, Tagdo, Naasag, at Kiyab. May tatlo rin itong
bunganga na pinagmulan ng mga nakaraang pagsabog, ang Kanangkaan
(1948), Itum (1949), at Ilihan Crater (1950). Dahil rin sa mga nakaraang
pagsabog nitó, nabuo ang Mt. Vulcan na nása hilagang kanluran ng Hibok-
Hibok; ang Mt. Mambajao na nása gitna ng Camiguin at kasalukuyang
namiminahan ng asupre; ang Mt. Ginsiliban na nása pinakatimog na bahagi
ng Camiguin; at Mt. Uhay na nása hilaga ng Mt. Ginsiliban. Nabuo rin ang
Campana Hill, Minokol Hill, Tres Marias Hill, Mt. Carling, Mt. Tibane, at
Piyakong Hill.

Unang pumutok ang Bulkang Hibok-Hibok noong 1827 at nasundan noong

1862. Parehong nagdulot ng malaking pinsala sa mga taniman ang mga
pagsabog na ito. Noong Enero 1871, ang mga lindol at pagyanig sa ilalim
ng bulkan na tumagal hanggang Abril ay sinundan ng pagbuga ng mga
bato at abo na sumira sa kalupaan at mga plantasyon sa dulong hilaga ng
Camiguin. Sa pagsabog na ito nabuo ang isa sa mga simboryo ng bulkan na
tinawag na Vulcan at umabot ang taas nitó sa 457 metro. Ang kasalukuyang
simboryo ng bulkan ay nagbuga ng maputing usok ng asupre na sumisira
sa mga pananim sa lugar. Tumagal ang ganitong aktibidad ng bulkan
hanggang 1902 at naulit ang ganitong pagbuga ng asupre noong 1948 na
nagresulta sa pagkakaroon ng panibagong butas sa bulkan. Nang sumabog
ito noong 4 Disyembre 1951, may 500 katao ang namatay, nasunog ang
maraming bahay, at maraming nasirang pananim. Dahil sa pagiging aktibo,
maraming naninirahan sa paligid nitó ang lumipat sa ibang kalapit na pulo.
(AMP) (ed VSA)
Bulkáng Kanlaón
Ang Bulkáng Kanlaón ang tinaguriang kambal na bulkan sa pulo ng
Negros, sa pagitan ng Negros Oriental at Negros Occidental at nása layòng
36 kilometro mula sa Bacolod. Ito ang pinakamataas na bulkan sa pulô
ng Negros, may taas na 2,465 metro ang isa at 2,200 metro naman ang
ikalawa. Aktibo o buháy ang una, ang Lugud crater, samantalang ang
ikalawa, ang Margaja Valley ay isa nang lawa na dinadayo ng mga turista.
Ang bulkan ay may tatlong bukal na pinanggagalingan ng mainit na tubig
na nása dalisdisan nitó, ang Mambucal Hot Spring, Bucalan Hot Spring,
at Bungol Hot Spring. Bahagi ito ng tinatawag na “Negros Volcanic Belt”
at kilalá rin sa tawag na “Cuernos de Negros.” Marami ring talon ang nása
loob ng kagubatan ng Kanlaon, kabílang ang Talong Sudlon at ang Talong
Quipot.

Ang Bulkang Kanlaon ay 25 beses nang sumabog mula 1866. Ang unang
naitalâng pagputok nitó ay noong 1866 at sinundan ng iba pang mga
pagsabog ng mga sumunod na taón. Pinakamalakas ang pagputok noong
1893 nang umulan ng abo at umagos ang kumukulong putik sa kinalalagyan
ngayon ng Lungsod San Carlos. Ang pinakahuling pagputok nitó ay noong
1985. Subalit noong 1996, bigla itong nagbuga ng mga bato at abó na
ikinamatay ng tatlong mountain hikers na naipit sa tuktok ng bulkan.

Ginawang pambansang parke ang paligid nitó noong 8 Agosto 1934 at

may lawak na 246 kilometro kuwadrado ang nasasakop. Ang parke ay may
masukal na kagubatan at dinadayo ng mga mountain climbers. Maraming
uri ng hayop at bulaklak ang makikita sa nasasakupan ng parke. Ang parke
ay may mahigit 40 kilometrong daanan papunta sa pinakatuktok ng bulkan.
Ang pinakamaiksing ruta paakyat ng bulkan ay ang daang Masulog na
may walong kilometro ang layò at ang pinakamahabàng ruta ay ang daang
Wasay na aabutin ng dalawang araw na paglalakad sa masukal na kagubatan
ng parke bago makarating sa tuktok ng bulkan. (AMP) (ed VSA)
Bulkáng Mayón
Kilalá sa kahanga-hangang halos perpektong hugis apa ang Bulkáng
Mayón. Ito ay matatagpuan sa silangang bahagi ng lalawigan ng Albay
at may 300 kilometro sa timog-silangan ng Maynila. Ang Bulkang Mayon
ang pangunahing halina ng rehiyong Bikol. Ito ay may taas na mahigit
2,462 metro mula sa ibabaw ng dagat at may lawak na 314.1 kilometro
kuwadrado na sumasakop sa mga bayan ng Camalig, Malilipot, at Sto.
Domingo. Ang Bulkang Mayon ay isang kompositong bulkan at nabuo
sa pamamagitan ng pagkakapatong-patong ng mga daloy ng lahar at lava.
Itinuturing itong pinakaaktibong bulkan sa buong bansa. Ang pangalan
ng Bulkang Mayon ay halaw sa maalamat na kuwento ni Daragang
Magayon.

Sa nakalipas na 400 taón, ito ay nagkaroon ng 47 beses na pagputok. Ang

unang naitalâng pagputok ng bulkan ay noong 1616. Noong Pebrero 1,
1814, naitalâ sa kasaysayan ang pinakamabagsik na pagsabog nitó nang
matabunan ng lahar at lava ang buong bayan ng Cagsawa, Camalig, at
Budiao at may 1,200 mamamayan ang sinasabing namatay, samantalang
gumuho naman ang kalahati ng Guinobatan. Nagsisilbing palatandaan
ng nalibing na mga bayan ang kampanaryo ng simbahan ng Cagsawa
na matatagpuan sa Barangay Busay sa munisipalidad ng Daraga, Albay.
Noong ika-23 ng Hunyo 1897, naitalâ ang pinakamatagal na pagsabog ng
bulkan na umabot ng pitóng araw na walang tigil sa paglabas ng apoy at
lava. Ang hulíng malakas na pagsabog nitó ay noong 1993 at 77 katao ang
namatay dahil sa ibinugang mainit na abo nitó. Ang pinakahulíng pagsabog
ng bulkan ay naganap noong Pebrero 24 hanggang Marso 7, 2000. (AMP)
(ed VSA)
Bulkáng Pinatubò
Ang Bulkang Pinatubo ay isang aktibo ngunit matagal nang natutúlog na
bulkan sa Gitnang Luzon at yumanig sa buong mundo nang pumutok noong
1991. May hanggahan ito na umaabot sa mga lalawigan ng Zambales,
Tarlac, at Pampanga. Ang pagkausli ng bulkan ay humigit-kumulang
1,486 metro o 4,875 na talampakan. Kabilang sa natatanging katangian ng
bulkang ito ay ang kagubatan na pinagkukunan ng pagkain ng mga Aeta
o mga katutubong tao. Sinasabing hulíng pumutok ito 600-800 taón at
malakas din ang pagsabog.

“Nagising” bigla ang Bulkáng Pinatubò noong 15 Hunyo 1991 at

naging malaking balita sa buong mundo. Itinuring itong pangalawa sa
pinakamalakas na pagyanig ng lupa, pagkatapos ng Katmai-Novarupta
sa Alaska noong 1912. Isang artikulo sa New York Times ang nagsabing
ito ang pinakamalaking lindol sa ika-20 siglo. Nabungi ang 260 metrong
tuktok ng bulkan at siyam na oras tumagal ang pagyanig. Lumubog sa
lahar ang maraming bayan sa Zambales, Tarlac, at Pampanga. Nagbuga ito
ng 20 milyong tonelada ng sulfur dioxide at abó na kumalat pakanluran,
umikot sa mundo sa loob ng tatlong lingo, at bumálot sa mundo sa loob ng
12 buwan. Tinatayang may 740 katao ang namatay at 8,000 estruktura ang
nasira. Umaabot sa 450 milyong dolyar ang napinsala.

Nagparamdam ang bulkan noong Hulyo 1990 sa pamamagitan ng malakas

na lindol sa Gitnang Luzon. Sinundan ito ng manaka-nakang paglindol
noong Marso hanggang Hulyo 1991. Dahil sa pagsabog, lumíkas ang mga
Amerikano sa base militar sa Clark Field at hindi na nagbalik. Naging
malaking negosyo naman sa Pampanga ang pagpigil sa daloy at paghakot
ng lahar at nagbunga ng korupsiyong kinasangkutan ng matataas na
politiko sa lalawigan. (IPC)
Bulubundúking Caraballo
Ang Bulubundúking Caraballo (Ka·ra·bál·yo) ang isa sa pangunahing
kabundukan sa Filipinas. Matatagpuan sa gitnang bahagi ng Luzon,
umaabot sa mahigit-kumulang 1600 metro ang taas nitó. Dito nagkikita
ang mga Bulubunduking Cordillera at Bulubunduking Sierra Madre sa
mga lalawigan ng Nueva Ecija at Nueva Vizcaya. Ibinubukod nitó ang
Lambak Cagayan mula sa Kapatagang Gitnang Luzon.

Sa Caraballo nagsisimula ang Ilog Cagayan, ang pinakamahabà at

pinakamalaking ilog sa Filipinas na nagsisilbing ilog ng búhay para sa
buong Rehiyong Cagayan (Rehiyon II). Natatakpan ng kagubatan ang
kabundukang ito at hindi pa gaanong napapasok ng kabihasnan. Itinuturing
itong tahanan ng pangkat etnolingguwistiko na mga Ilongot. (PKJ)

retrato ni Phillipi Kimpo Jr.

Bulubundúking Cordillera
Ang Bulubundúking Cordillera (Kor·dil·yé·ra), tinatawag ding
Cordillera Central o Gran Cordillera, ang pinakamataas at pinakamalawak
na kabundukan sa Filipinas. Matatagpuan sa gitnang hilagang bahagi ng
Luzon, may lawak itong 18,300 kilometro kuwadrado at sinasakop ang 1/6
ng buong isla.

Naghahari ang kabundukan sa kasalukuyang Cordillera Administrative

Region (CAR) na binubuo ng anim na lalawigan (Abra, Apayao, Benguet,
Ifugao, Kalinga, Mountain Province) at isang chartered city (Lungsod
Baguio). Nagkikita ang Cordillera at Bulubunduking Sierra Madre sa
Bulubunduking Caraballo. Higit isang milyong katao ang naninirahan sa
rehiyon. Ilan sa mga pangkat etnolingguwistiko na matatagpuan dito ay
ang mga Bontok, Ibaloy, Ifugaw, Isneg, Kalinga, Kankanaey, at Tinggian.
Tinatawag ang mga pangkat na ito sa kabuuan bilang ”Igorot,” ngunit
nitóng mga nakaraang taón ay ginagamit na rin ang pa-Ingles na terminong
”Cordilleran.” Kinikilála ang mga Cordilleran bilang mga katutubong
pangkatin sang-ayon sa batas. Bukod sa kani-kanilang wika, laganap din
ang paggamit sa Iloko, Filipino, at Ingles.

Nagsisimula ang ilan sa mga pangunahing ilog ng hilagang Luzon sa

Cordillera, tulad ng Ilog Agno at Ilog Chico, at matatagpuan dito ang mga
pangunahing dike na nagtutustos ng koryente, malinis na tubig, at irigasyon.
Lumalagpas ng 2000 metro ang taas ng mga bundok ng Cordillera. Hitik
ito sa likás na yaman na tulad ng ginto at iba pang mahahalagang mineral.
Mahigit-kumulang 80 porsiyento ng gintong namimina sa bansa ay mula
sa Cordillera.

Hindi napasok ng mga Espanyol ang Cordillera sa panahon ng pananakop.

Ang mga Amerikano ang unang dayuhang bansa na makakubkob sa
rehiyon. Sa kasalukuyan, tanyag ang Cordillera sa mga turistang mula
sa mababàng bahagi ng bansa dahil na rin sa malamig nitóng klima at
natatangi nitóng kultura. Malimit ay hindi nawawala ang mga punòng
pino sa tanawin. Ilan sa palagiang dinadalaw ay ang mga payaw/payyo
ng Banawe (kilalá sa Ingles na pangalang ”rice terraces”), ang ”Summer
Capital” na Lungsod Baguio, ang mga nakabiting ataul sa Sagada, at mga
bundok tulad ng Bundok Pulag at Bundok Data. (PKJ)
retrato ni Phillipi Kimpo Jr.
bul-úl
Ang bul-úl ay estatwang kahoy na anyong-tao at kumakatawan sa diyos ng
palay ng mga Ifugaw. Kung minsan sinasabing kinakatawan din nitó ang
espiritu ng mga yumaong ninuno. Isang mahabàng serye ng mga ritwal
ang kailangang idaos upang pumasok sa estatwa ang espiritu.

Nagsisimula ito sa paghanap sa gubat ng kahoy na lililukin at nagtatapos

sa isang marangyang pista. Sa pistang ito idinadaos ang konsekrasyon
ng nililok na estatwa na isinasagawa ng mga mambunong (katutubong
eksperto sa pagdaraos ng ritwal). Hanggang hindi ito natatapos, hindi
maituturing na sagrado ang bul-ul. Sapagkat magastos ang pagdaraos ng
mga kailangang ritwal at pista, ang mga may malalawak na taniman ng
palay lamang ang may kakayahang mag-ari ng bul-ul.

Ang mga bul-ul ay kailangang bigyan ng iba’t ibang alay at hingan ng

tulong upang pangalagaan nila ang mga tanim, tiyakin na magiging
masagana ang ani, at bantayan ang mga inaning palay. Ginagamit din ang
bul-ul sa mga ritwal na walang kinalaman sa mga gawaing agrikultural. Sa
mga bagay na ginagamit sa mga tradisyonal na ritwal ng Ifugaw, ang bul-
ul marahil ang pinakamahalaga.

Karaniwang pares ang mga estatwa—isang lalaki at isang babae na

nakatayo o nakatalungko. Makikíta sa mga bul-ul ang iba’t ibang estilo ng
lilok. Batay sa estilo, malaláman kung saang parte ng Ifugao nagmula ang
bul-ul. Ang mga nakaupong bul-ul ay karaniwang makikíta sa Banaue-
Mayoyao, at ang mga nakatayo naman ay makikíta sa Hapao. Sa Kiangan,
mayroong “nagsasayaw” na bul-ul na doon lamang matatagpuan.

Sinasabi na iilan na lamang ang sagradong bul-ul na natitirá sa Ifugao. Ang

mga bul-ul na ipinagbibili sa mga turista o kolektor ng souvenir ay mga
produktong komersiyal na walang kabuluhan sa ritwalistikong búhay ng
mga Ifugaw. (DLT) (ed GSZ)

Retrato ni Maria Armie Sheila Boco Garde

bundók
Ang bundók ay isang anyong lupa, isang likas na pag-alsa ng rabaw ng
mundo na ang taluktok ay nakataas nang malaki sa paligid na lawas ng
lupa at malaki kaysa gulód. Nagmumula sa mga bundok ang karamihan ng
tubig sa mga ilog kayâ isang halaga ito ng mga bundok sa pamumuhay ng
mga tao. Dahil sa bulkanikong pinagmulan, bulubundukin ang karamihan
sa mga pulo ng Filipinas Marami sa mga bundok ng bansa ay mga bulkan,
na siyáng bútas ng lupa na nilulusutan ng lava, abo, at gas.

Ang pinakamataas na pook sa bansa ay ang tuktok ng Bundok Apo sa

Mindanao (2,954 metro), na sinusundan ng tuktok ng Bundok Pulag sa
Luzon (2,842 metro). Kabilang din sa mga pangunahing rurok ng Filipinas
ang mga bundok at bulkan ng Arayat, Banahaw, Bulusan, Data, Dulang-
dulang, Guiting-Guiting, Halcon, Hibok-Hibok, Iraya, Iriga, Isarog,
Kalatungan, Kanlaon, Kitanglad, Makiling, Mantalingajan, Mariveles,
Masaraga, Mayon, Natib, Pinatubo, Ragang, Samat, Sumagaya, at Taal.

Ilan sa mga bundok sa nasabing listahan ay kabilang sa mga bulubundukin.

Halimbawa ng mga ito ang Bulubunduking Caraballo sa gitnang Luzon,
Cordillera sa hilagang Luzon, Kalatungan sa hilagang Mindanao, Kitanglad
sa hilagang Mindanao, Zambales sa kanlurang Luzon, at Sierra Madre sa
hilagang-silangang Luzon. Ang hulí ang pinakamahabang bulubundukin
sa Filipinas.

Dahil na rin sa di-patag na lupain at klima, madálang gamitin ang mga

bundok para sa agrikultura at mga pamayanan. Natatangi kung gayon
ang Cordillera sapagkat hinubog ng mga pangkating etniko nitó ang mga
dalisdis upang maging payyo/payaw/payew (”rice terraces” sa Ingles) para
mapagtaniman ng palay, at sapagkat dito rin matatagpuan ang pinakabantog
na mabundok na lungsod sa bansa, ang Baguio. Kadalasang ginagamit ang
mga bundok para sa pagmimina, o kaya naman bilang pook bakasyunan o
pook libangang tulad ng mountaineering. Mahalaga din ang mga bundok
ng Filipinas sapagkat matatagpuan dito ang marami sa nalalabing birheng
kagubatan at mga pambihirang uri ng halaman at hayop.

Pumasok na rin ang salitang ”bundok” sa wikang Ingles bilang ”boondock,”

na siyang napulot ng mga Amerikano sa kanilang pakikisalamuha sa mga
Filipino. (PKJ) ed VSA
Bundók Apò
Pinakamataas na bundok sa Filipinas ang Bundók Apò na nása mga
lalawigan ng Davao del Sur at North Cotabato, at may layòng 32
kilometro mula sa bahaging kanluran ng Lungsod Davao. May taas itong
2,954 metro (9,690 talampakan). Bagaman isa ring bulkan, wala pang
naitatalâng pagputok níto. Ang Bundok Apo ay patag sa ibabaw, na may
tatlong taluktok. Sa bahaging timog, sa ibabâ ng bunganga ay may uka o
vent na nilalabasan ng singaw na asupre. Tinatawag din itong Sandawa
(Bundok ng Asupre) ng mga táong naninirahan sa paanan nitó. May anim
na katutubong pangkating nagtuturing sa Bundok Apo bilang sagradong
lupain: ang mga Manobo, Bagobo, Ubos, Atas, Kalagan, at Tagakaola. Sa
lugar na ito nilá sinasamba si Apo Sandawa na kinikilála niláng dakilang
ninunong ama o apò at pinagmulan ng pangalan ng bundok. Ang bunganga
ng bundok na may 500 metrong lawak ay nagsisilbing isang malaking
lawa, ang Lawang Venado, na pinagkukunan ng enerhiyang heotermal.
Ang Mindanao Geothermal Production Field, na nása barangay Ilomavis sa
Lungsod Kidapawan, North Cotabato, ang pinagmumulan ng koryenteng
ginagamit sa Kidapawan at mga karatig lalawigan.

Noong 1936, idineklara ang Mt. Apo National Park na may 80,864
ektarya sa paligid ng bundok, upang mapangalagaan ang maraming di-
pangkaraniwang hayop at halamang matatagpuan dito. Makikita rin
dito ang pinakamalaking agila sa mundo—bánoy o Philippine Eagle,
ang pambansang ibon ng Filipinas. Mayroong 270 uri ng mga ibon na
naninirahan sa kagubatan ng bundok at 100 sa mga ito ay tanging sa bansa
lamang matatagpuan. Dahil dito, isa ang Bundok Apò sa UNESCO World
Heritage Site. (AMP) (ed VSA)
Bundók Aráyat
Nag-iisang bundok sa kapatagan ng Gitnang Luzon at matatagpuan sa
lalawigan ng Pampanga ang Bundók Aráyat. Ang kanlurang bahagi nitó
ay nasasakupan ng bayan ng Arayat hábang ang hilagang bahagi ay nása
bayan ng Magalang. Walang naitalâng pagsabog nitó at ngayon ay isa na
itong patay na bulkan na may taas na 1,030 metro. Nalilibot ang bundok
ng malawak na bukirin ng tubó at palay. Sa ibabaw nitó ay makikita ang
pabilog na bunganga ng bulkan na may mahigit dalawang kilometrong
lawak. Ito ay may dalawang taluktok, ang North Peak at ang Pinnacle
Peak. Sa kanlurang tuktok nitó ay mamamalas ang magandang tanawin
ng Gitnang Luzon, lalo na ang Ilog Pampanga at ang mga kabundukan ng
Zambales at Bataan hábang sa bahaging silangan nitó ay matatanaw ang
mga hanay ng kabundukang Sierra Madre. May tatlo hanggang apat na
oras ang lalakarin upang makarating sa pinakatuktok ng bundok.

Noong 1933, itinayô ang Mt. Arayat National Park na kinapapalooban

ng mga natural na lawa, pook pasyalan, at daanan paakyat sa tuktok ng
Arayat. Mayroon itong 3,715 ektaryang sakop na kalupaan na itinalaga
para sa eko-turismo upang mapangalagaan ang natural na kaayusan ng
lugar.

Pinaniniwalaan itong isang misteryosong bundok at maalamat na tahanan

ng diwatang si Mariang Sinukuan na siyáng nagpoprotekta sa lahat ng uri
ng halaman at hayop ng kabundukan. May kuwentong-bayan na kapatid
siyá nina Mariang Makiling sa Bundok Makiling ng Laguna at Mariang
Banahaw sa Bundok Banahaw ng Quezon. Tulad ng dalawa, diwata siyá
ng mga tula at awit. May pangkating Rizalista na nagtatagpo sa paanan
ng bundok tuwing Disyembre at sumasamba kay Mahal na Inang Birhen
Sinukuan, na pinaniniwalaang babaeng reengkarnasyon ni Rizal. (AMP)
(ed VSA)
Bundók Banáhaw
Ang Bundók Banáhaw ay isang dáting bulkan na matatagpuan sa gitna ng
mga probinsiya ng Laguna at Quezon. Ito ay itinuturing na pinakamataas
na bundok sa Rehiyon IV-A (CALABARZON). Tinatawag ang bundok na
ito na “Banal na Bundok” at naging populat na pasyalan ng mga pilgrims at
turista lalong-lalo na ang mga táong may interes sa pag-akyat ng bundok.

Ang Banahaw ay isang lugar na pinoprotektahan sa Filipinas simula pa

noong 1941. Tinatawag na itong Bundok Banahaw-San Cristobal Protected
Landscape. Maraming tuktok ang Bundok Banahaw tulad ng sa Mt. San
Cristobal, Mt. Banahaw de Lucban, Buho Masalakot Domes, at Mt.
Mayabobo. Ang pinakamataas na tuktok ng Bundok Banahaw ay umaabot
sa 2,170 metro. Bahagi ng katangiang pisikal ng Bundok Banahaw ay ang
taas nitó na umaabot sa 2,158 metro.

Itinuturing ng mga residenteng nakatira malapit sa Bundok Banahaw na isa

itong banal na pook at ang mga tubig na umaagos sa mga sapa ay tinatawag
nilang “holy water.” Ang salitâng Banahaw ay maaaring mula sa sinaunang
Tagalog na “banhaw.” Gayunman, may balbal na interpretasyong mula ito
sa “banal” at “daw.” Noon pang panahon ng Espanyol ay pinananahanan
na ito ng mga sektang panrelihiyon na hindi kinikilalá ng Simbahang
Katoliko. May paniwala din na tahanan ito ng diwatang Mariang Banahaw,
isa sa tatlong popular na diwata ng mga Tagalog, kasáma nina diwatang
Mariang Makiling at Mariang Sinukuan. (VSA)
Bundók Dáta
Matatagpuan ang Bundók Dáta sa kabundukan ng Cordillera, mahigit-
kumulang 50 km mula sa Lungsod Baguio sa hanggahan ng mga lalawigan
ng Benguet at Mountain Province. May taas itong 2310 m. Ipinahayag
itong Pambansang Parke noong 1936 at may lawak na 5512 ektarya.

Kilalá ang bundok at kaligiran nitó sa mataas na antas ng saribúhay

(biodiversity). Dito lámang matatagpuan ang ilang hayop, tulad ng white-
bellied Luzon tree rat (Carpomys phaeurus), short-footed Luzon tree rat
o greater dwarf cloud rat (Carpomys melanurus), at Whitehead’s swiftlet
(Aerodramus whiteheadi). Tulad sa ibang bahagi ng Cordillera, malamig
ang klima at hitik sa punòng pino ang tanawin.

Noong 13 Setyembre 1986, nilagdaan ang tinatawag na Kasunduang

Bundok Data (Mount Data Agreement/Accord) sa Mt. Data Hotel sa
bayan ng Bauko, Mountain Province ng ng pamahalaan ni Pangulong
Corazon Aquino at ng Cordillera People’s Liberation Army (CPLA) na
pinamumunuan ni Conrado Balweg. (PKJ)

Retrato ni Tina S. Mallari

Bundok Guiting-Guiting
Matatagpuan ang Bundók Guiting-Guiting (Gí·ting-Gí·ting) sa pulo ng
Sibuyan, ang ikalawang pinakamalaking isla sa lalawigan ng Romblon.
May taas itong 2058 metro. Ipinahayag ito bilang isang Likas na Parke
(Natural Park) noong 1996, at ang parke ay may lawak na 15,265.48
ektarya.

Tumutukoy ang pangalan ng bundok sa tagaytay nitóng mala-ngipin ng

lagari. Sa katunayan, itinuturing ng mga mountaineer ang Guiting-Guiting
bilang isa sa tatlong pinakamahirap akyating tuktok sa bansa, kasáma ang
Halcon sa Mindoro at Mantalingajan sa Palawan. Una itong naakyat noong
1982. Binigyan ito ng palayaw na ”G2” ng mga mamumundok.

Sinasabing ang kagubatan ng Guiting-Guiting ang isa sa mga natatangi

at pinakamayaman sa mga uri ng búhay sa Filipinas, kundi man sa buong
mundo. Hindi ito nakapagtataká dahil tinagurian ang isla ng Sibuyan ng
ilang lokal at dayuhang mananaliksik bilang ”Galapagos ng Asia”; mula
nang ito ay mabuo, hindi naging karugtong ng Sibuyan ang anumang
bahagi ng kapuluan ng Filipinas. Matatagpuan din sa isla ang isa pang
bundok, ang Nailog, na may taas na 789 metro. (PKJ) ed VSA
Bundók Halcon
Ang Bundók Halcon (Hal·kón) ang isa sa pinakamataas na tuktok sa
Filipinas. Matatagpuan ito sa bayan ng Baco sa Oriental Mindoro, sa
kabundukang naghihiwalay sa dalawang lalawigan sa pulo. May taas itong
2586 m, at ang palagiang pag-ulan at biglaang pagbahâ ay nagsasanib upang
ituring ng mga mountaineer ang Halcon bílang pinakamahirap akyating
bundok sa buong bansa. Klasipikado ito bílang isang ultra prominent
peak.

Ilang dantaon nang tahanan ng mga Mangyan ang mga dalisdis at kaligiran
ng bundok, na tinatawag niláng ”Lagpas-Ulap.” Sa maaliwalas na panahon,
maaaring matanaw ang mga bundok ng Banahaw, Maculot, at Mayon mula
sa tuktok ng Halcon. Matatagpuan sa bundok ang ilang eksotikong halaman
at hayop, tulad ng nanganganib na uri ng ibon na Mindoro bleeding-heart
(kulo-kulo). (PKJ)
Bundók Makíling
Ang pinakamalaking pambansang parke ng Filipinas at maalamat na
tahanan ng diwatang si Mariang Makiling, matatagpuan ang Bundók
Makíling sa lalawigan ng Laguna. Kilala rin ito sa pangalang Bundok
Maquiling. Ito ay isang di-aktibong bulkan na may taas na 1,143 metro mula
sa ibabaw ng dagat at may kabuuang sukat na 4,250 ektarya. Maraming
maalamat na kuwento ang bumabalot sa bundok na ito, lalo na ang
kuwento tungkol kay Mariang Makiling na pinapaniwalaang diwatang
nagbabantay sa bundok. Ang hugis ng bundok na ito ay sinasabing ang
nakahigang posisyon ng diwata.

Ang Bundok Makiling ay paboritong lugar na dinadayo ng mga umaakyat

sa bundok. Ang dalawang pangunahing daan paakyat dito ay nagsisimula
sa kampus ng Unibersidad ng Pilipinas sa Los Banos (UPLB) sa bahagi
ng College of Forestry at sa Barangay San Miguel, Sto. Tomas, Batangas.
Ang daan mula sa UPLB ay kadalasang umaabot ng apat hanggang limang
oras para marating ang pinakatuktok nitó. Sa bahagi naman ng Sto. Tomas,
na mas mahirap ang daan, umaabot ng anim hanggang pitóng oras bago
makarating sa tuktok ng bundok. Halos 3,000 iba’t ibang uri ng halaman
ang matatagpuan dito kung kayâ paborito itong estasyon ng pananaliksik
ng mga naturalista.

Ito ay idineklarang mahalagang lugar para sa mga ibon noong 23 Pebrero

1933 batay sa Proklamasyon Bilang 552 at Bilang 692 noon namang 2
Agosto 1960. Nasasakop nitó ang Mt. Makiling National Park na may
sukat na 3,328 ektarya. Ang kagubatan sa bahaging ibabâ nitó ay nahawan
na o kinaingin upang pagtaniman ng mga produktong pangkalakal, subalit
nananatiling may magandang kalidad ang natitira nitóng gubat sa palibot
ng harding botanikal at sa loob ng kampus ng Unibersidad ng Pilipinas.
Maraming pananim sa dalisdis ng Bundok Makiling, katulad ng niyog,
kape, saging, pinya, mga sitrus, mais, at mga gulay. Ang kagubatan ng
Bundok Makiling ay nagbibigay ng mahalagang balanse sa sistema ng
ekolohiya ng lalawigan. Pinipigilan nitó ang pagguho ng lupa at nagsisilbing
santuwaryo ng mga ilahas na hayop. Ito ay mahalaga ring imbakan ng
tubig na pinagmumulan ng mga natural na bukal ng mainit na tubig para sa
mga pook paliguan na isang pangunahing atraksiyon at malaking negosyo
sa Laguna. (AMP) (ed VSA)
Bundók Musúan
Ang Bundók Musúan, na tinatawag din bilang Tuktok ng Musuan at
Bulkang Calayo (na nangangahulugang ”Bundok ng Apoy”), ay isang
aktibong bulkan na matatagpuan malapit sa Lungsod Valencia sa lalawigan
ng Bukidnon, hilagang Mindanao. May taas itong 646 metro. Hulí itong
sumabog noong ika-19 siglo.

Dahil na rin sa liit nitó at kawalan ng nakikitang bunganga, maaaring

mapagkamalan ang bulkan bilang isang buról lamang. Matatagpuan sa
hilaga nitó ang Lungsod Valencia; sa silangan, ang Ilog Pulangi; at sa timog-
kanluran, ang Central Mindanao University, na siyáng tagapangalaga ng
Mt. Musuan Zoological and Botanical Garden sa paanan ng bundok. Dahil
na rin sa lapit nitó sa pamantasan at Valencia, popular ang bundok bilang
pook pasyalan ng mga mag-aaral, mamamayan, at turista. Matatanaw mula
sa tuktok ang kanayunan at ang Bundok Kitanglad sa di-kalayuan.

Nananatili pa ring kagubatan ang hilagang dalisdis ng Musuan, samantalang

ang ibang bahagi ay nakukumutan ng kugon. Nitóng mga hulíng taon,
nagkaroon ng muling-pagtatanim ng mga punò upang ibalik sa dating sigla
ang ekosistema ng bundok at kaligiran nitó. (PKJ) ed VSA
Bundók Nátib
Ang Bundok Nátib ay isang bulkan na matatagpuan sa bayan ng Orani,
lalawigan ng Bataan, sa kanlurang bahagi ng Luzon. Naghahari ito sa
hilagang bahagi ng Tangway Bataan. Ang Natib at ang karatig na Bundok
Mariveles ay kabilang sa Bulubunduking Zambales at sumasakop ng 80
porsiyento ng lupain ng Bataan. May taas itong 1,253 metro.

Wala pang naitatalang pagsabog ng Natib sa kasaysayan, at tinatayang

hulí itong sumabog ilang libong taon na ang nakararaan. Aktibo pa rin
naman ang ilalim ng lupa sa Natib na sumisingaw sa maiinit na bukal (hot
springs) ng Asin, Mamot, Paipit, Tigulangin, at Uyong. Ang bundok at
kaligiran ay protektado ng batas at sakop ng Pambansang Parke ng Bataan.
Popular ang Natib sa mga mountaineer, ngunit minsan ay isinasara ito
sa publiko dahil sa mga operasyong militar. Handog ng tuktok nitó ang
magagandang tanawin ng Bundok Samat at Bundok Mariveles, Dagat
Kanlurang Filipinas (Dagat Timog Tsina), kanayunan ng Bataan, at kahit
ang Subic Bay Freeport Zone. Matatagpuan din sa Natib ang Talon ng
Pasukulan. (PKJ) ed VSA
Bundók Púlag
Ang Bundók Púlag ang ikatlong pinakamataas na tuktok sa Filipinas,
at pinakamataas sa isla ng Luzon. Matatagpuan ito sa kabundukan ng
Cordillera, sa pagkikita ng mga hanggahan ng mga lalawigan ng Benguet,
Ifugao, at Nueva Vizcaya. May taas itong 2922 m. Klasipikado ito bilang
isang ultra prominent peak.

Bílang paboritong akyatin ng mga mountaineer, may apat na landas patungo

sa tuktok: ang Ambangeg, Akiki, at Tawangan Trail mula sa Benguet, at
ang Ambaguio Trail mula sa Nueva Vizcaya. Maaaring matanaw mula sa
rurok ang kalakhan ng Hilagang Luzon.

Ipinahayag ang isang bahagi ng Pulag bílang Pambansang Parke noong

1987 upang mapangalagaan ito laban sa pagtotroso, pangangaso, pagsakop
ng agrikultura, at pagdagsa ng turista. Matatagpuan sa bundok ang isa
sa pinakamayamang biodiversity sa bansa, at naninirahan dito ang ilang
nanganganib na uri ng hayop. Matatagpuan din sa bundok, sa bayan ng
Kabayan, Benguet, ang mahigit-kumulang 50 libingang-yungib ng mga
sinaunang Ibaloi. Sa pamamagitan ng Presidential Decree No. 734, ang
mga kuweba ay kinikilálang mga Pambansang Yamang Kultural. (PKJ)
búnga
Ang búnga ay isang uri ng palma (Areca catechu) na mataas, katutubo sa
Filipinas at Asia, at ginagawang ngangà ang prutas. Mula ito sa pamilyang
Arecaceae na halamang namumulaklak at sa genus na Areca na kilalá
sa pagiging punongkahoy na may isahang tangkay. Ang A. catechu ay
pinakakilalá sa lahat ng miyembro ng genus na Areca. Ito ay may taas na
umaabot hanggang 20 metro at ang katawan ay may diyametrong 10-15
sentimetro. Ang mga dahon ay may habàng isa hanggang dalawang metro
at nakaayos na tila pakpak ng ibon. Matatagpuan ang búnga sa Timog-
Silangang Asia, lalo na sa Malaysia, Vietnam, at Filipinas.

Mapakla at maanghang ang prutas ng búnga. Popular ito sa mga matatanda

dahil sa tradisyon ng pagngangà—nginunguya nilá ito kasáma ng dahon
ng betel at apog. Madalas din itong mapagkamalang betel dahil isinasabay
nga ito sa pagnguya ng dahon ng betel. Ang pagnguya ng ngangà (tinatawag
ding búyo) ay isang sinaunang tradisyon. Maririnig ito at makabuluhang
bahagi sa mga epikong-bayan.Isang pakikipagsapalaran ni Tuwaang,
bayani ng epikong-bayang Bagobo, dumalo siyá sa isang kasal at naging
sanhi ng mahabàng paglalaban ang sigalot na dulot ng ngangà. Isang
makulay na tagpo sa isang epikong-bayan sa Cordillera ang pagpunta a
digma ng isang hukbo hábang ngumunguya ng ngangà. Pagkuwan, sabay-
sabay siláng dumura, at wika ng nagsasalaysay, “nagkulay dugo ang gilid
ng bundok.”

May taglay itong stimulant at itinuturing na pang-apat sa mga sustansiyang

adiktiba pagkatapos ng caffeine, nicotine, at alkohol. Sinasabing ang
pagngangangà ng bunga at dahon ng betel ay maaaring maging sanhi ng
kanser sa bibig, lalamunan, lalaugan, at tiyan. (KLL)
búnggaló
Ang búnggaló ay karaniwang bigkas na bungalow, isang uri ng bahay
na may iisang palapag, karaniwang hiwalay o hindi nakadikit sa iba pang
gusali, at may beranda. Mainam ang mga bunggalo para sa mga nakatirang
may kapansaann sa paglalakad. Mainam din ito dahil nása iisang espasyo
na ang lahat ng mga kailangan ng mga nakatira. Mas nagbibigay naman ng
pagkakataóng maging pribado ang bunggalo kaysa may dalawang palapag
dahil madalî itong palibutan ng halaman.

Sinasabing nagmula sa India ang katawagang bungalow at literal na

nangangahulugang “bahay na may estilong Bengal.” Mula sa India,
pinalaganap ito ng mga mananakop na Briton sa iba pang sinakop niláng
teritoryo sa daigdig. Bukod sa pagiging tirahan, ginagamit din ang mga
bunggalo sa ibang bansa bilang opisina. (MJCT) ed VSA
bungkakâ
Kabílang ang bungkakâ sa mga instrumentong kawayan na nása
kategoryang baser at makikita ito sa Hilagang Luzon. Gawa ito sa isang
túbo ng kawayan. Hinahati ang itaas na bahagi hanggang bandang ibaba. Sa
paghahati, nagiging pahabâng letrang U ang itaas na magkabilâng bahagi
nitó. Ang resulta—isang espasyo sa pagitan ng dalawang nabuong hugis.
Sa bandang ibaba ng túbo ay may maliit na butas na tinatakpan ng kanang
hinlalaki upang mabago ang kalidad ng tunog at tono ng instrumento.

Para patunugin, gamit ang kanang kamay, inihahampas sa matigas na

bahagi ng palad ng kaliwang kamay ang itaas na bahagi ng bungkaka.
Sa isang pangkat ng bungkaka,  maririnig ang umuulit na melodiya na
epekto ng sabay-sabay na pagpapatunog ng instrumento. Ito ay resulta ng
magkakaibang timbre, yari, kapal o nipis ng kawayang ginamit, at pagsabay
sa kompás ng pagsara at pagbukas ng butas na inukit sa bungkaka.

May iba’t ibang tawag sa bungkaka ang mga etnolingguwistikong grupo

sa hilagang Filipinas. Bungkaka ang tawag dito ng Itneg, avakko para
sa Bontok, balimbing para sa Kalinga. Tinatawag din itong bilbil ng
mga grupong Itneg, Tinggian at Kankanaey. Pahinghing ito para sa
Isneg, pakkung sa Ibaloi, at ubbeng naman sa Kalinga. (RCN) (ed GSZ)
  
  
bunô
Isang laro ng lakas at tatag ng katawan ang bunô. Sa larong ito,
nagsusunggaban ang dalawang manlalaro at sinisikap ng isa’t isa na
maihagis sa sahig o lupa ang kalaban at madaganan. Tinatawag itong
wrestling, isang pandaigdigang isports at may karampatang mga tuntunin
ang pormal na paglaro. May kahawig itong tradisyonal na laro sa Japan at
tinatawag na súmo.

Sa bunô, kamay at bisig lámang ang maaaring gamitin sa pagsunggab at

paghahagis sa kalaban. Bawal gumamit ng ulo upang untugin at hiluhin ang
kalaban. Kapag naitumba ang kalaban, kailangang ipitin ito at mapanatiling
nakadikit ang likod o balikat sa rabaw ng sahig o lupa habang binibilangan
ng reperi upang magwakas ang labanan.

Isang uri ng bunô ang tinatawag na bunông-bráso dahil lakas ng braso

o bisig ang kinakailangan. Sa bunong-braso, pinagkukrus ng dalawang
magkalaban ang tig-isang kamay at nakapatong ang mga siko sa ibabaw
ng isang bangkô o mesa. Ang layunin ay patumbahin ang kamay ng isa
hanggang sa dumikit ito sa rabaw ng mesa o bangkô. Pagkatapos ng ilang
bílang na hindi naiaangat ng natumba ang kaniyang kamay, idedeklarang
panalo ang kaniyang katunggali. (MJCT) ed VSA
bunông-bráso
Isang pagsubok sa lakas ng bisig ang isports na bunông-bráso. Pumuwesto
sa magkabilâng gilid ng isang mesa ang magkalaban, itinutukod ang siko
ng isang bisig sa ibabaw ng mesa—kapuwa ang kanan, bagaman maaari
ding kapuwa ang kaliwa—at sakâ mahigpit na pagdadaupin ang mga palad.
Sa hudyat ng reperi, sisikapin ng magkatunggali na ibuwal nang ganap
ang bisig ng kalaban. Sa payak na tuntunin ng bunông-braso, ang unang
makapagbuwal ng bisig ay panalo. Bagaman maaaring gawin ito nang
tatlong ulit at panalo ang makapagbuwal ng bisig nang dalawang ulit.

Sa ibang pagkakataón, pinagkukrus o pinag-eekis ang mga bisig ng

magkatunggali. Tulad sa una, sinisikap ibuwal ng magkatunggali ang bisig
ng kalaban.

May nagsasabing ang sumpíng ay dapat ituring na baryasyon ng bunông-

bráso. Sa sumpíng ay pinagkakawing naman ang mga hinlalato (middle
finger sa Ingles) ng magkatunggali. Sa unang round, isa sa magkatunggali
ang nakapailalim ang hinlalato. Sa hudyat ng reperi, sinisikap ibaligtad ng
nakapailalim ang sitwasyon. Panalo siyá kapag naipaibabaw ang sariling
hinlalato. Sa ikalawang round, ang kabilâ naman ang nakapailalim at
magsisikap itong ibaligtad ang sitwasyon. Tabla kung kapuwa nagtagumpay
ang magkatunggali na ibaligtad ang hinlalato ng kalaban. (VSA)
bunót at walís
Sa kabilâ ng modernong vacuum cleaner, pinagtitiwalaan pa ring panlinis
sa sahig ng karaniwang bahay ang tambalang bunót at walís. O kahit may
vacuum cleaner na, lagi pa ring may walís para sa mga gawaing hindi káya
ng mekanisado at de-koryenteng panlinis.

May mga singit na maaari lámang kutkutan ng dumi sa tulong ng walís.

Ang sabi din, mas makintab ang sahig na “binunót.”

Dalawang klase ang walís. Una, ang walís tingtíng na tinaliang kumpol
ng mga tingting o tadyang ng dahon ng niyog. Mainam itong pangkutkot
ng dumi, pang-alis ng agiw, at karaniwang panlinis sa bakuran. Ikalawa,
ang walis tambô na tila pamaypay na kumpol ng mga dahon ng tambó o
talahib at nilagyan ng tagdan. Mainam itong panlinis ng alikabok at maliliit
na dumi sa sahig.

Ang bunót ay kalahati ng balát at báo ng bunga ng niyog. Binubusalsal ang

balát upang magmukhang ulo ng sepilyo. Pataob na inilalapat ito sa sahig,
“sinasakyan” ng naglilinis, at ulit-ulit na pinadadaan sa bagong wax na
sahig hanggang kumintab. Sinusundan pa ito ng pagpapadaan ng tuyô at
malinis na basáhan upang maalis ang mugmog ng bunót at lalong kuminis
at magningning ang kintab.

Bukod sa múra, ang paglilinis sa pamamagitan ng bunót at walís ay matipid

dahil hindi kumukonsumo ng elektrisidad at mahusay na ehersisyo. (GCA)
(ed VSA)
buntál
Ang buntál ay isang pino at kulay putîng hibla o himaymay na ginagamit
sa paggawa ng sombrerong buntál sa Filipinas. Mula ang himaymay na ito
sa katawan at dahon ng halamang palma talipot (Corypha umbraculifera).
Ang halamang ito ay kilalá rin sa tawag na bulé o buri. Kabílang ito sa
pitong species ng palma na likás sa India, Malaysia, Indonesia, Filipinas,
New Guinea, at sa hilaga-silangang Australia. Malalaki ang palmang
ito, hugis pamaypay ang mga dahon, at may matatag na tangkay na
may sukat na 2-5 metro ang habà. Lumalaki ito nang 20-40 metro, may
diyametro ang punò na 1-2.5 metro. Lahat ng species ay namamatay
pagkatapos makapamulaklak. Mabagal lumaki ang halamang ito, maaaring
mangailangan ng maraming taón bago magkaroon ng malaking punò.

Ayon sa kasaysayan, ginagamit sa maraming kultura sa timog-silangang

Asia ang mga dahon ng palmang talipot na sulatan, sa pamamagitan ng
panulat na yari sa bakal, upang makagawa ng mga manuskrito. Ang dagta
ay ginagamit sa pagawa ng isang uri ng alak. Kabílang sa produkto na
mula sa dahon ng talipot ang tradisyonal na páyong. Ang mga dahon ay
karaniwang ginagamit sa pagdadatig o paglalála ng mga basket, sombrero,
at iba pa. May tatlong klase ng himaymay ang maaaring makuha mula
sa halamang ito: ang buri, raffia, at buntal. Naging popular ang paggawa
ng sombrerong buntal sa Bulacan. Nagkaroon ng negosyo sa paglalála ng
buntal at paggawa ng buntal hat, handbag at iba pa. Magandang halimbawa
nitó ay ang Baliuag Buntal Enterprises. Naging bahagi na ng turismo ng
Bulacan ang pagdaraos ng taunang Buntal Hat Festival upang ipakita ang
magagandang sombrerong buntal, kasama na rin ang paggunita sa una
at orihinal na buntal hat na ginawa pa noong 1910—noong panahong
nauso sa buong mundo ang sombrerong buntal at mahigpit na naging
kakompetensiya ng panama hat. (SSC) (ed VSA)
buntót-páge
Ang buntót-páge ay isang latigo na gawa sa buntot ng isdang page.
Isang pangunahin itong sandata noon laban sa mga masamâng espiritu.
May paniwalang napakabisà nitóng ihagupit laban sa aswang at ibang
sobrenatural na nilaláng. Kailangang idispley ang buntot-page sa bahay
at palagiang inihahampas-hampas sa mga pintuan, tarangkahan, bintana,
at iba pang maaaring pagdaanan ng mga masamâng nilaláng pagsapit ng
dilim upang kung marinig ito ay matákot lumapit sa tahanan ng may-ari.
Dinadalá din ito sa paglalakbay kung gabi para sa naturang layunin.

Hinuhúli sa gayon ang mga páge hindi lamang dahil sa malinamnam na

karne kundi upang gawing latigo ang mga buntot. Ibinibilad at pinatutuyong
mabuti ang buntot. Sinasabing napakalalim sumugat ang hagupit ng
buntót-páge at mahirap gumalíng. Naging simbolo din ito ng kalupitan ng
mga abusadong asendero’t guwardiya sibil na panahon ng kolonyalismong
Espanyol dahil ginagamit ipanghagupit sa mga nagkasálang magsasaka.
Karaniwang inilalako ang mga buntot-page kasáma ng mga anting-anting,
gayuma at iba pang katulad. Sa Metro Manila, maaaring makabibili ng
mga buntót-páge sa Quiapo. (MJCT) ed VSA
Jose Burgos
(9 Pebrero 1837-17 Pebrero 1872)
Si Jose Burgos (Ho·sé Búr·gos) ay lider ng kilusang sekularisasyon,
iskolar, manunulat, at isa sa tatlong paring martir (tinaguriang “Gomburza”)
na binitay ng mga Espanyol kaugnay ng Pag-aalsa sa Cavite noong 1872.
Ipinanganak siyá noong 9 Pebrero 1837 sa Vigan, Ilocos Sur kina Jose
Tiburcio Burgos, isang Espanyol na opisyal, at Florencia Garcia, isang
Filipina. Nag-aral siyá sa Colegio de San Juan de Letran at Unibersidad
ng Santo Tomas, at nagpakadalubhasa sa pilosopiya at batas ng simbahan.
Ang kaniyang dunong at galing ang naging dahilan ng mabilis niyang
pag-akyat sa organisasyon ng Simbahang Katoliko. Nasaksihan niya ang
pagwawalang-bahala ng mga pari at pagtangkilik ng mga ito sa pang-aapi
ng mga Espanyol kayâ sa isang bukás na liham na isinulat niya noong 1871
ay binatikos niya ang labis na kapangyarihan ng simbahan at humingi ng
reporma para sa mga Filipino.
Isa sa mga sinasabing akda niyang hindi nalimbag ay ang Mi Obrita
Novela Historica La Loba Negra (1871) na inihandog niya sa lahat ng
inang Filipino. Dahil sa kaniyang mga pagtatanggol sa karapatan ng mga
paring sekular (ang mga Filipino) ay marami siyáng naging tagahanga
bagaman kinainisan sa kabilâng dako ng mga paring regular (ang mga
fraile). Naging kampeon siyá ng kilusan para sa sekularisasyon.
Dumating ang pagkakataon ng mga fraile nang maganap ang Pag-aalsa
sa Cavite noong 20 Enero 1872. Isinangkot at ipinahúli ang maraming
mayaman at edukado. Marami sa kanila ang ipinatapon sa Guam, Marianas,
at ibang pook. Isa si Burgos sa isinangkot, at kasáma ang mga paring
Mariano Gomes at Jacinto Zamora ay mabilisang nilitis at hinatulan ng
bitay sa pamamagitan ng garote. Binitay silá sa Luneta noong 17 Pebrero Guhit ni Sammy Sta. Maria
1872.
Si Burgos ay malapit na kaibigan ni Paciano Rizal, kuya ni José Rizal.
Lubhang nakaapekto kay Rizal ang pagbitay kina Burgos at nagsilbing
isa sa mga inspirasyon ng pagkakasulat ng El filibusterismo. Ilang bayan
ang ipinangalan kay Burgos, at ilan dito ay matatagpuan sa Ilocos Norte,
Ilocos Sur, Isabela, La Union, Pangasinan, Quezon, Southern Leyte, at
Surigao del Norte. (PKJ) (ed VSA)
búro
Ang búro ay isang paraan ng preserbasyon sa isda, karne, gulay, o hilaw
na prutas sa pamamagitan ng asin, angkak, salitre, at ibang panghalò.
Hanggang ngayon, itinitinda sa lansangan ang mga garapon ng búrong
hilaw na mangga o santol na nakababad sa tubig na may asin. Ang mga
dahon ng mustasa ay medyo ibinibilad, pinagkukumpol, at ibinababad sa
bangang may hugas bigas at asin para maging búrong mustasa. Isang
mahirap na trabaho ang pag-iipon upang ilamas sa kanin ang tabâ ng
búrong talangka.

Sa Pampanga, ang búro ay hipon o isdang may kanin at inasnan. Tinatawag

din itong bálawbálaw o bálubálo. “Binubulok” ito nang ilang araw. Bago
kainin, iniluluto ito at nilalagyan ng kaunting sabaw. Maaari itong kainin sa
pamamagitan lámang ng paglalamas sa kanin o kayâ, tulad ng karaniwang
gawain ng mga Pampanggo, gamiting sawsawan.

Sa mga Pampanggo, ang búro ay pinakamasarap na sawsawan ng inihaw

na dalág o pritong hitò. Inihahanda ang naturang isda na naliligid ng
ensaladang sariwang dahon ng mustasa o pinakuluang ampalaya, okra,
talong, at sigarilyas. Isinasawsaw ang isda at ang mga pinukuluang gulay
sa búro. Samantala, maaaring ibálot na parang lumpiya ang búro sa dahon
ng mustasa. (DRN) (ed VSA)
búrol
Ang búrol ay panahon ng pagbabantay sa bangkay bago ilibing o ang
bangkay na pinaglalamayan bago ilibing. Nagtatagal ito nang tatlo
hanggang pitóng gabi, depende sa sitwasyon at problema sa paglilibing. Sa
ngayon, para makatipid ay kanais-nais ang maikling burol. Mayaman, wika
nga, ang maykáyang gumastos sa matagal na búrol. Ngunit kahit maralita,
hindi maaaring maglibing kung matatapat ito sa araw ng Lunes dahil sa
pamahiing malas kapag umpisa ng linggo. Malimit ding nabibimbin ang
libing kapag may hinihintay na kamag-anak mula sa malayò.

Ang nalinis at embalsamong katawan ng namatay ay nása isang kabaong

sa bahay ng namatayan, sa punerarya, o sa kapilya. Napalilibutan ang
kabaong ng mga ilaw, mayroong malapit na registry book, kahon ng
donasyon o abuloy, at mga bulaklak. Mayroong nakahandang pagkain at
inumin para sa mga nakikilamay. Sa kanayunan noon, ang lamayan ay
nagiging panahon ng pagpapakita ng pagkakaisa at pagtatanghal ng mga
tradisyonal na palabas. May iba’t ibang aktibidad na nagaganap sa labas
o malapit sa lamayan, tulad ng awitan, tugtugan, at duplo. Sa ngayon,
pumalit ang sugalan upang magpalipas ng oras at manatiling gisíng.

Ilan sa mga pamahiing isinasaalang-alang ang mga Filipino na

nakikipaglamay ay: bawal magsuot ng puláng damit, bawal maghatid ng
bisita, bawal umuwi nang diretso sa bahay, bawal mag-uwi ng pagkain,
bawal magwalis sa bahay ng namatayan, bawal mapatakan ng luha ang
salamin ng kabaong. May ritwal ng paglalagay ng sisiw sa ibabaw ng
kabaong, pagpuputol ng rosaryo na nása kamay ng yumao, at pagtatawid
ng mga batàng kamag-anak sa ibabaw ng kabaong bago ito ilagay sa karo
o ilibing, at iba pa.
búsaw
Ayon sa mga ituran (kuwentong-bayan) ng mga Bagobo, mga katutubong
matatagpuan sa itaas na bahagi ng Ilog Polangi at Davao, ang búsaw ay
mga halimaw na nagkakatawang-tao upang makapanlinlang kaniyang
bibiktimahing tao. Sa ibang Bagobo, tinatawag ding buso ang mga halimaw
na naging sanhi ng katatakutan. Dahil may hitsura at kilos tao ang mga
busaw, mahirap itong matukoy kapag nakasalubong. Sa paniniwala ng
mga Bagobo, ang mga busaw ay kumakain ng mga patay na katawan ng
tao at nakapapanakit ng mga tao. Sinasabi rin nilá na ang mga busaw ay
mahilig kumain ng mga batà.
Upang hindi kainin ng busaw ang mga bangkay, kinakailangang pahiran
ito ng mga halamang-ugat at mga dahon na may mapait na lasa. Maaari
ring maglagay ng asin at sukà sa bangkay upang hindi lapitan ng busaw.
Sa kuwentong-bayan ng mga Bagobo na pinamagatang Ang Busaw at
Dalawang Bata, minsang pumunta sa ilog ang ina ng mga bata upang
mag-igib at manguha ng igat. Hábang nása ilog, hinila ng igat ang ina
at dinalá sa malalim na bahagi ng ilog upang lunurin. Nagkatawang-tao
ang busaw na namamahay sa ilog at ginamit ang katawan ng ina ng mga
batà upang linlangin ang mga ito at makain. Pagdáting sa bahay, nagtaká
ang panganay na anak kung bakit hawak-hawak ng ina ang isang igat
gamit lámang ang kaniyang mga kamay. Nagduda ang batà at nagplanong
umalis sa bahay. Nang makatúlog ang busaw, mabilis na tumakas ang mga
batà. Nagpatulong silá sa palaka at bubuyog na nakasalubong ngunit hindi
natulungan ang mga bata. Isang usa ang nakasalubong nilá at sinabihang
siláng sumakay kapag dumating ang busaw. Nang malapit na ang busaw
sa kinalalagyan ng mga batà at usa, mabilis na tumakbo ang usa at sakâ
iniwan sa isang mataas na punò ang magkapatid. Nakipagbuno ang usa sa
busaw ngunit dahil sa lakas ng busaw, natalo at kinain din ito ng busaw. Sa
punongkahoy, isang batàng lalaki ang nakipag-usap sa magkapatid. Sinabi
niyang kapatid din siyá ng mga batà at kinailangan niláng patayin ang
busaw. Gamit ang mga damo, luya, at iba pang halamang-gubat, kanilang
natalo ang busaw.
Sa kasalukuyan, iniuugnay ng ilang pamayanang Bagobo ang busaw sa
mga pumapasok sa kanilang lupaing ninuno. Kabilang sa mga makabagong
busaw ang mga nagmimina at mga misyonero. Para sa mga Bagobo, ang
pagpasok sa kanilang tinitirhan ay nagiging mapanganib para sa kanilang
Guhit ni Jay Deogracias
kultura, kalikasan at kalusugan. (SJ)
butandíng
Ang butandíng o Rhincodon typus ang pinamakamalaking isda sa mundo.
Lumalaki ito hanggang 20 metro at may bigat na hanggang 34 tonelada.
May mga natatanging mapusyaw na batik at guhit sa tagiliran ang katawan
ng isang butanding. Nagkakaiba ang pattern na ito sa bawat uri ng butanding
kayâ maaari itong gamitin na pagkakilanlan ng uri nitó. Kitang-kita rin ang
mga pahabâng gulugod sa likod ng katawan nitó. Malapad at sapad ang
ulo ng isang butanding na may malaking bibig sa dulo at maliliit na bibig
at ngipin. Dahil sa kaliitan ng bibig at ngipin nitó, hindi nakakakagat o
nakangunguya ang butanding. Sinisipsip at sinasalà lang nitó ang pagkain
mula sa tubig. Mumunting hayop (1 milimetro), maliliit na isda, pusit,
alimango, at hipon ang karaniwang kinakain ng isang butanding.

Gumagalà ito sa iba’t ibang dako ng mundo, kabílang ang malamig at

mainit na mga dagat ng Atlantiko, Pasipiko at Indian, sa pagitan ng latitude
na 30oHilaga at 35oTimog at paminsan minsan, sa 41oHilaga at 36.5oTimog.
Mabagal lumaki ang isang butanding at maraming taón ang lilipas bago
dumating ang panahon ng panganganak nitó. Mahahabà rin ang patlang sa
pagitan ng panganganak. Pagkapanganak, pinababayaan na ng ina ang mga
anak na mamuhay nang sarili. Dahil sa mababàng kakayahang magparami
at mabuhay, malamang labis na bumabà o maubos ang populasyon ng
butanding sa mga susunod pang taón.

Tradisyon sa Filipinas ang panghuhúli ng butanding. Sa kasamaang palad,

mas dumami ang mga nanghuhúli noong tumaas ang pangangailangan para
sa laman, balát, at palikpik nitó. Upang labanan ang pagkaubos, nagpalabas
ang Filipinas ng mga batas na nagbabawal ng malawakang pagpatay at
pangangalakal ng butanding. Sa katunayan, idineklara ng pamahalaang
lokal ng Donsol, Sorsogon na santuwaryo ng butanding ang buong lawak
ng kanilang baybayin. Sa ngayon, dinadayo ng mga turista ang Donsol
dahil dito. (MA) (ed VSA)
butikî
Ang butikî ay kabílang sa mga reptilya. May humigit-kumulang 5600
uri ng butiki na matatagpuan sa buong mundo. Sinasabing malapit ang
pinagmulan ng butiki sa ahas dahil sa magkatulad nitóng balát at anyo ng
buto.

Ang butikî ang may tainga at apat na paa. Ito ang kapansin-pansing kaibhan
ng butiki sa ahas. Maraming butiki ang may kakayahang tanggalin ang
buntot para makatakas sa kaaway o tinatawag na autotomy. May ilan
namang butiki ang may kakayahang magbago ng kulay ng balát upang
makapagtago sa mga kaaway. Mahalaga sa mga butiki ang paningin
dahil ito ang ginagamit para makita ang mga kaaway at magkaroon ng
komunikasyon sa iba.

Karamihan sa mga butikî ay naninirahan sa ilalim ng lupa. Mayroon din sa

mga disyerto at matutubig na lugar. Ang Amblyrhynchus naman ay sa tubig
alat. Ang ilan sa mga butiki ay gisíng sa gabi at natutulog kung umaga.
Marami ang nabubuhay sa pagkain ng insekto at bulate, at ang iba naman
ay sa mga dahon. May mga kumakain din ng prutas at gulay.

Ang itlog ng butiki ay hugis biluhaba at magkatulad ang magkabilang

dulo. Iniiwan ng ina ang mga itlog nitó sa buhanginan o sa mga tagong
lugar upang kusang mabuksan sa tamang panahon. Maraming uri ng butiki
ang hindi nangingitlog, kundi nagsisilang ng batàng butiki. (ACAL)
bútse
Ang bútse o bútsi ay bersiyong Filipino ng sesame seed ball ng mga Tsino,
isang pritong himagas at ginawa sa galapong na binílog na may palamang
minasang munggo. Malimit na idulot itong panghimagas sa restoring Tsino.
Gayunman, makabibili ng mga nakapaketeng bútse sa ilang tindahan ng
tinapay.

Kung magluluto ng sariling bútse, tandaan ang sumusunod. Wisikin ng

konting asukal ang galapon upang magkaroon ng tamis. Ang palaman ay
maaaring karaniwang munggo o munggong pulá. Madalîng lutuin ang
karaniwang munggo. Ngunit kung maselan, magtiyaga sa apat na oras
na pagbabad sa munggong pulá, isang oras na pagpapakulo hanggang
lumambot, bago imasa at ilutong may asukal. Hindi rin kailangang may
kulapol itong linga (sesame seed), bagaman totoong nakadadagdag ito ng
lasa at lutong. (VSA)
Hádji Bútu
(1865-22 Pebrero 1938)
Si Hádji Bútu ay isang estadista, at ang unang senador na Muslim.
Nanungkulan siyá bilang senador para sa 12 distrito ng Filipinas noon.
Isinilang noong 1865 sa Jolo Sulu, siyá ay apo ni Mantari Asip, isang
ministro ni Raha Baguinda. Noong edad anim na taón pa lámang, nag-aral
na siyá ng Koran at wikang Arabe. Noong edad 12, ipinatawag siya ni Gob.
Carlos Martinet ng pamahalaang Espanyol ng Filipinas upang gumawa
ng balangkas ng gagawing kasunduan para sa pamahalaang Espanyol at
mga Sultan ng Mindanao. Noong edad 16, naatasan siyá bilang Punòng
Ministro ni Sultan Badarudin. Sa edad na 19, siyá ang naging isa sa mga
tagapayo at sumáma kay Badarudin na maglakbay sa Mecca.
Nang mamatay si Badarudin, siyá ang nakipag-usap sa mga pinunò at
mga datu sa Sulu upang hiranging kasunod na sultan si Jamal ul-Kiram
na kapatid ng naturang sultan. Nang mamunò si Kiram, naging Punòng
Ministro at Kalihim ng Digmaan ng sultanato si Butu. Ninais ng mga
Espanyol sa Maynila na papuntahin doon sina Kiram at Butu, ngunit
tumanggi ang dalawa. Si Datu Haron ang siyáng isináma sa Maynila, at
nang magbalik ay idineklarang sultan ng mga Espanyol. Nagsimula noon
ang digmaan ng dalawang sultan. Ang tahanan ni Kiram sa Maimbung ay
sinunog at si Butu ay napilitang magtago sa kabundukan ng Talipao.
Hinanap ng mga Espanyol si Butu sa kabundukan para kausaping maging
tagahikayat sa mga tao na sumunod sa kanila. Inalok siyá ni Sultan Haron
ng posisyon bilang Punòng Ministro. Tinanggap naman ito ni Butu sa
kondisyon na ibigay at respetuhin ng sultan ang kaniyang mga kahilingan
na aayon sa kanilang relihiyong Islam, at itigil ang pakikidigma ng sultan
kay Kiram. Nang bumisita si Gob. Hen. Blanco sa Jolo, ipinagkaloob niya
ang kahilingan ni Butu. Nangako naman si Butu na kaniyang hihimukin si
Kiram at ang iba pang datu na kilalanin ang pamumunò ni Haron.
Ngunit noong Mayo 1899, sa pagpapalit ng mananakop ng bansa, nasakop
na din ng mga Amerikano ang Sulu at naging sultan noon si Siasi. Kasáma
si Butu nang lagdaan ang Treaty of Bates, na isang pagkilala ng mga
Muslim sa mga Amerikano bilang bagong mananakop. Ngunit naging
magulo sa Sulu at si Butu ang kalimitang namamagitan at umaawat sa ng Sulu noong 1915, at senador sa ika-12 distrito na kumakatawan sa
kaniyang mga kababayan. Binigyan siya ng mga Amerikano ng puwesto Mindanao at Sulu noong 1916. Namatay siya sa sakit sa bato noong 22
sa pamahalaan: naging gobernador ng Moro Province noong 1904, deputy Pebrero 1938 sa Jolo, isang taón matapos siyang hirangin ni Pangulong
district governor ng Sulu noong 1913, assistant ng provincial governor Quezon na komisyoner sa Institute of Nationa Language. (KLL)
buwáya
Ang buwáya ay isang reptil na kabílang sa pamilya Crocodylidae (minsan
ay nauuri bilang subpamilya Crocodylinae). Tinatawag din na buwáya ang
mga kabílang sa orden ng Crocodylia gaya ng mga kabílang sa pamilya
Alligatoridae (alligator at caiman) at pamilya Gavialidae (gharial).
Ang buwaya ay naninirahan sa mga matubig na lugar, lalo sa mga ilog
na mabagal ang agos. Matatagpuan ito sa malaking bahagi ng tropikal na
rehiyon ng Asia, Aprika, Amerika, at Australia. Maaari itong kumain ng
iba’t ibang uri ng buháy at patay na mga mammal at isda. Ang ilang uri,
tulad ng Crocodylus porosus (Saltwater Crocodile) ng Australia at ng mga
pulô sa Pasipiko, ay napag-alamang nakikipagsapalaran at tumatawid ng
mga dagat. Ang buwaya ay tinatawag na dapi, dapu sa Kapampangan,
krokodilyo (Espanyol: cocodrilo), at vaya sa Ibanag. Sa wikang Tagalog,
kapuwa tinatawag na buwaya ang mga miyembro ng Crocoylidae
(crocodile) at Alligatoridae (alligator). Sa Bibliya, tinagurian itong isang
leviathan.

Ang Crocodylus mindorensis ay isang buwáya na matatagpuan lámang

sa Filipinas. Sa Ingles, tinatawag din itong Philippine crocodile (buwáya
ng Filipinas), Mindoro crocodile (buwáya ng Mindoro) at Philippine
freshwater crocodile (buwáyang tubig-tabang ng Filipinas). Mahigpit
na ipinagbabawal ang pagpatay ng buwáya, dahil lubhang nakababahala
ang mabilis na pag-unti nitó. Ang pinakamalaking buwáya (Crocodylus
porosus) sa buong mundo ay nahúli sa Filipinas noong Setyembre 2011.
Ang habà nitó ay 21 piye (6.4 metro) at tumitimbang ng 1,075 kilo (2,370
libra). Mas malaki ito sa napatalâng dáting pinakamalaki sa buong mundo
na may habàng 17 piye. Nahuli ito sa Nueva Ira, Bunawan, Agusan del
Sur. Ito ay isang lalaki, tinatayâng mahigit nang 50 taóng gulang, kayâ
pinangalanang “Lolong.” (SSC) (ed VSA)
buwénamáno
Sa mga negosyante at nagtitinda, napakahalaga ng unang-unang benta sa
araw ng pagbubukás ng negosyo o ng tindahan. Maraming naniniwala
na naiimpluwensiyahan ng unang benta ang takbo ng negosyo sa isang
partikular na araw. Kayâ kapag maagang-maaga sa mga tindahan at
palengke, laging maririnig ang salitang “buwénamáno.” Kapag maganda
ang unang benta, at hindi “buwisít,” magiging maganda rin ang bilihan sa
buong araw. Kayâ upang maging maganda ang benta, karaniwang sinasabi
ng nagtitinda ang pagbibigay ng diskuwento o tawad sa unang mamimili
dahil ito ay “buwenamano.”

Mula ito sa salitâng Espanyol na nangangahulugang “mabuting kamay”

(buen, ‘mabuti,’ at mano, ‘kamay’).

Hanggang sa kasalukuyan, buháy na buháy pa rin ang salitâng ito, hindi

lámang sa mga palengke at tindahan, kundi maging sa mga department store.
May ilang negosyante na tumatangging palitan ang kalakal na ibinabalik ng
bumili dahil hindi nagustuhan o may depekto kapag Lunes ng umaga, dahil
ayaw nila na magsimula ang isang bagong linggo sa pagpapalit ng bagay
na naibenta na. “Málas” ito diumano. Kaugnay din nitó ang paniwala na
may táo na mainam na “buwena mano” dahil “buwenas” o umaakit ng iba
pang mamimili. Sa kabilâng dako, may táo naman na “málas” o “buwisit”
dahil hindi sinusundan ng ibang mamimili. (AEB)
buwís
Sa ilalim ng mga batas ng Filipinas ngayon, ang buwís ay katumbas
ng tax. Ito ang porsiyento ng kinikita o porsiyento ng halaga ng pag-
aari na ibinabayad sa pamahalaan at nagiging pondo upang gamitin sa
pamamahala ng isang bayan, lalawigan, o ng buong bansa. May hiwalay
na mga tuntunin sa paniningil ng buwis ang pamahalaang lokal at ang
pamahalaang pambansa. Gayunman, ang pambansang ahensiya para sa
pagtatakda at paniningil ng buwis ay ang Kawanihan ng Rentas Internas
o Bureau of Internal Revenue (BIR). Tungkulin ng bawat mamamayan na
magbayad ng buwis taón-taón.

Ang buwís ay tawag din sa bahagi ng ani na ibinibigay ng magsasaka

sa may-ari ng lupa. Isang relasyon itong nag-ugat sa sistemang asyenda
noong panahon ng kolonyalismong Espanyol. Nagpamigay ng malalaking
lupain ang gobyernong kolonyal bilang gantimpala sa ilang opisyal
at negosyante, na wala namang kakayahang magsáka, at sa gayon ay
kumuha ng mga tinatawag na ingkilíno (inquilino) o upahang magsasaka.
Pagkuwan, tinawag ang mga magsasaka na kasamá at sumailalim sa
kasunduang pagbabayad ng buwis na ani. Naging ugat ng mga abuso ang
ugnayang buwisan. Kapag nagigipit, pumapayag ang mga kasamá sa mga
mapang-aping pagbubuwis na gaya ng talinduwâ at takipan. Bahagi ng
kasalukuyang batas sa reporma sa lupa ang pagtutuwid sa kolonyal na
buwisan at ang pamamahagi ng malalawak na asyenda sa mga maliit na
magsasaka.

Ang buwis ay isang sinaunang sistema at ipinapataw ng mga datu at

maharlika sa nasasakupan. Maaari itong bahagi ng ani o serbisyong
kailangan ng pinunò mula sa kanilang sakop. Ipinapataw din ito noon sa
paggamit ng daungan ng mga dayuhang negosyante. Ang bagay na ito
ay natutulad sa tinatawag na tribúto sa matandang Europa at hinihingi
ng isang hari sa kaniyang sakop na mamamayan o ibang lupain. Sa
panahon ng kolonyalismong Espanyol, naging sanhi ng mga pag-aalsa ang
pagpapataw ng mga di-makatwirang buwis at sapilitang paglilingkod sa
mga Filipino. Sa Himagsikang 1896, pinunit nina Andres Bonifacio ang
kanilang sedula dahil simbolo ito ng kanilang pagkaalipin. Malinaw na
ang buwis na ibinabayad ng mamamayan ay kailangang tapatan o suklian
ng kaukulang serbisyo mula sa pamahalaan. (VSA)