KISIM II KİMYASAL PROSESLERİN TEKNİK ANALİZLERİ

Bölüm 3. Kimyasal Proses Akış Diyagramları

Bu bölümün amacı (Turton, 1998) proses akış diyagramlarının incelenmesi ve anlaşılması için
gerekli olan teknik temelin sağlanmasıdır. Tüm prosesler benzer bir girdi/çıktı yapısına
sahiptir. Ham maddeler bir prosese beslenir ve ürün(ler) ile yan ürün(ler) oluşturmak üzere
reaksiyona sokulur. Bu ürünler reaksiyona girmeyen maddelerden ayrılarak, besleme akımına
geri gönderilir. Daha sonra, ürünler saflaştırılarak piyasada istenen özelliklere getirilir.

Bu bölümde, akış diyagramlarının yapısı incelenecek ve kimyasal maddeleri proses akış

diyagramı boyunca izleme yöntemlerine ilişkin örnekler verilecektir. Beslenen kimyasalların
ve reaktanların “proses yolu” takip edilerek, proseste hangi işlemlerin yer aldığı ve proses
birimlerinin birbirleriyle etkileşimleri daha iyi anlaşılabilir.

3.1. Akış Diyagramlarının Yapısı

Kimya sanayii birçok farklı maddenin üretimi ile ilgilidir. Kimyasal prosesler genellikle çok
karmaşık yapıdadır. Dolayısıyla, kimya mühendisleri çok farklı tipteki akış diyagramlarının
yorumlanması ile sıkça karşılaşır. Bu üretim prosesleri çoğunlukla, ileri derecede reaktif,
toksik ve korozif maddelerin yüksek sıcaklık ve basınçtaki işlemler ile ilgili olur. Bu
özellikler patlamalar ve çevresel zararlar gibi, çeşitli ciddi sonuçlara yol açabilir. Kimyasal
prosesler söz konusu olduğunda, tasarım ve işletmede görev alan kişiler ya da gruplar
arasındaki eksik iletişimden kaynaklanan hataların olmaması son derece önemlidir. Görsel
bilgilendirme, eldeki bilginin sunulması için en doğru yoldur ve yanlış yorumlama olasılığı
düşüktür. Bu nedenle, bir kimya mühendisi gerekli proses diyagramlarını oluşturma ve diğer
mühendisler tarafından oluşturulmuş diyagramları analiz etme ve yorumlama becerisine sahip
olmalıdır.

Bu bölümde, kimyasal proses sanayiiinde yaygın biçimde kullanılan akış diyagramları

üzerinde durulmaktadır. Bu diyagramlar, prosesin laboratuar aşamasında yaratılmasından
itibaren, tesisin tasarımı ve inşaası ve işletmeye alınmasından sonraki yıllar boyunca, sürekli
değişir ve gelişir.

Bir tesis, tasarım, yapım ve işletme harcamalarını geri kazandıracak şekilde, yıllarca
çalışabilmelidir. Bu süre içinde öngörülemeyen birçok değişiklik meydana gelebilir: ham
maddelerin kalitesi ve ürünlerin özellikleri değişebilir, üretim hızı artırılabilir, yıpranma
sonucu ekipmanın performansı düşebilir, yeni ve daha iyi katalizörler geliştirilebilir, servis
akımlarının maliyetleri değişebilir, daha gelişmiş cihazlar piyasaya çıkabilir ya da yeni çevre
yönetmelikleri yürürlüğe girebilir.

Planlanmamış bu değişiklikler sonucu, tesisin işletilmesinde değişikliklerin yapılması

gerekir. Orijinal proses diyagramlarındaki işletme bilgileri sadece bilgilendirme niteliğini
korurken, prosesten alınan gerçek işlem verileri farklı olur. Geçerli işletme şartları, tesiste
meydana gelen değişiklikleri görmek için, temel kaynak görevi gören çeşitli proses
diyagramlarının güncelleştirilmiş uyarlamalarında bulunur. İşletmedeki problemleri
saptaması, var olan problemleri gidermesi, işletme şartlarının değiştirilmesi ile oluşacak
etkileri belirlemesi ya da daha yüksek bir kapasiteye ulaşmak amacıyla söz konusu
darboğazlardan kurtulması istenen bir mühendis için, bu proses diyagramları son derece
önemlidir.
 22

Kimya mühendisleri için üç tip diyagram önemlidir: Blok Akış Diyagramları (Block Flow
Diagrams - BFD), Proses Akış Diyagramları (Process Flow Diagrams - PFD) ve Boru
Tesisatı ve Alet Diyagramları (Piping and Instrumentation Diagrams - P&ID). Bu üç tip
diyagram arasında, kimya mühendisleri için en kullanışlı olanı, Proses Akış Diyagramıdır.

3.1.1. Blok akış diyagramı

Blok akış diyagramı kimya mühendisliği eğitiminin ilk zamanlarında tanıtılır. Madde ve
enerji denklikleri kurulurken, ilk adım genellikle sözel problemi görsel bir blok akış
diyagramına çevirmektir. Girdi ve çıktı akımları ile birbirine bağlanan bir seri bloktan oluşan
bu diyagramda, problemde verilen sıcaklık ve basınç gibi işletme şartları yanı sıra, dönüşüm
ve geri kazanım gibi önemli bilgiler bulunur. Daha çok prosesteki ana akımlar üzerinde
yoğunlaşır.

Blok akış diyagramı tek bir proses için ya da birkaç prosesi içeren tesisin tamamı için
çizilebilir. Birinci durumda “proses blok akış diyagramı”, ikinci durumda ise “tesis blok akış
diyagramı” olarak adlandırılır. Şekil 3.1’de proses blok akış diyagramına bir örnek
gösterilmiştir.

Gaz karışımı
Toluen (2.610 kg/saat)
(10.000 kg/saat)
Reaktör Gaz
Ayırıcısı

Hidrojen Benzen
(820 kg/saat) (8.210 kg/saat)

Dönüşüm Sıvı karışımı

%75 Toluen Destilasyon
kolonu

Toluen

Reaksiyon: C7H8 + H2  C6H6 + CH4

Şekil 3.1. Benzen Üretimi İçin Proses Blok Akış Diyagramı.

Reaktörde, toluen ve hidrojen reaksiyona girerek benzen ve metan

oluşturur. Reaksiyon tamamlanmaz ve fazladan toluene ihtiyaç duyulur.
Yoğuşmayan gazlar ayrılarak tahliye edilir. Benzen ve reaksiyona
girmeyen toluen destilasyon ile ayrılır. Toluen reaktöre geri beslenir ve
benzen ürün akımı olarak alınır.

Şekil 3.1’deki blok akış diyagramı benzen üretimi hakkında genel bilgiler sağlamaktadır.
Diyagramdaki her blok bir proses işlevini temsil eder ve gerçekte, birkaç farklı cihazı içerir.
Blok akış diyagramı hazırlanırken uygulanan yaklaşımlar ve genel düzen, Çizelge 3.1’de
gösterilmektedir.
 23

Çizelge 3.1. Blok Akış Diyagramının Çizimi İçin Önerilen Yaklaşımlar ve Düzen.

1. İşlemler bloklarla gösterilir .

2. Ana akımlar akış yönünü gösteren oklar ile gösterilir.
3. Akımlar olabildiğince soldan sağa çizilir.
4. Hafif akım (gazlar) tepeden yukarıya doğru, ağır akım (sıvılar ve katılar) dipten aşağı
doğru gösterilir.
5. Prosese ait kritik bilgiler verilir.
6. Akımlar kesişiyorsa, yatay çizgi sürekli, dikey çizgi kesikli çizilir.
7. Sadeleştirilmiş madde denkliği verilir.

Şekil 3.1’de birçok bilgi eksik olmasına rağmen, proses hakkında genel bir bilgi edinmek
için yararlıdır. Blok akış diyagramları, proses akış diyagramlarının geliştirilmesinde başlangıç
noktasını oluştururlar. Ayrıca, yeni proseslerin oluşturulmasında ve proseslerin temel
işlevlerinin açıklanmasında oldukça yararlıdırlar.

Bir kimya tesisi için hazırlanmış olan tesis blok akış diyagramı örneği Şekil 3.2’de
gösterilmiştir. Bu blok akış diyagramı, kömürden alkol yakıtların elde edildiği bir tesisi
göstermektedir. Bu diyagramdaki her bir blok ayrı bir kimyasal prosesi göstermektedir ve her
biri için de ayrıca bir blok akış diyagramı çizilebilir. Şekil 3.2’deki gibi bir diyagramın
avantajı, tesiste hangi işlemlerin yapıldığını ve farklı proseslerin birbirleri ile etkileşimlerini
göstermesidir. Ancak, her bir proses birimi için sınırlı miktarda bilgi içerir.

Her iki tipteki blok akış diyagramı, kimya tesislerinin genel işlevlerinin tanımlanmasında
yararlıdır. Blok akış diyagramları yöneltme işlevine ek olarak, potansiyel proses
alternatiflerinin incelenmesinde ve elenmesinde de kullanılır. Ayrıntılı ve maliyeti yüksek
karşılaştırmalar yapılmadan önce, birbirlerine rakip alternatiflerin erkenden karşılaştırılması
için gereken bilgileri sağlarlar.

3.1.2. Proses akış diyagramı

Proses akış diyagramı, içerdiği bilgi bakımından blok akış diyagramına göre daha gelişmiş bir
akış diyagramıdır. Proses akış diyagramı, bir kimyasal prosesin tasarımında gerekli olan
başlıca kimya mühendisliği verilerini içerir. Tüm akış diyagramları için kabul edilmiş
standartlar bulunmamaktadır. Ancak, proses akış diyagramlarının çoğu çok benzer bilgilere
sahiptir. Aynı proses için farklı şirketler tarafından çizilmiş proses akış diyagramlarında
büyük olasılıkla pek önemli olmayan farklılıklar bulunur. Tipik bir proses akış diyagramı
aşağıdaki bilgileri içerir:

1. Prosesteki başlıca her bir ekipman birimi, tanımı yapılarak, diyagramda gösterilir. Her
bir birime ayrı bir numara ve tanımlayıcı bir isim verilir.
2. Tüm proses akımları gösterilir ve herbiri bir numara ile tanımlanır. Her akımın proses
şartları ve kimyasal bileşimi verilir. Bu bilgiler doğrudan proses akış diyagramı
üzerinde gösterilebilir ya da bir akım özeti çizelgesinde verilebilir.
3. Bir proses işlevi olan başlıca her bir cihaza beslenen servis akımları gösterilir.
4. Temel kontrol çevrimleri gösterilir.
 24

Şekil 3.2 Kömürü Alkol Yakıtlara Dönüştürme Prosesi İçin Tesis Blok Akış Diyagramı
 25

Proses akış diyagramları hazırlanması oldukça zor olan karmaşık diyagramlardır. Sunum
ve yorumlama hatalarından kaçınmak için, kolay takip edilebilir olmalıdır. Genellikle büyük
sayfalara çizilirler.

Bu bölümde, toluenin hidrodealkilasyonu ile benzen üretim prosesi incelenecektir. Bu

proses, üzerinde çalışılmış, ayrıntıları bilinen ve günümüzde de uygulanan ticari bir prosestir.
Bu prosesin proses akış diyagramı teknik olarak uygulanabilir olmakla birlikte, üzerinde en
iyileme (optimizasyon) yapılmamıştır.

Proses akış diyagramı ile sağlanan temel bilgiler şöyle sınıflandırılabilir: proses topolojisi,
akım bilgileri ve ekipman bilgileri.

 Proses Topolojisi

Şekil 3.3’de benzen üretim diyagramı verilmiştir. Bu diyagramda başlıca proses cihazlarının
yerleri ve proses akımlarının bu cihazları birbirine nasıl bağladıkları görülmektedir. Proses
cihazları ile proses akımlarının konumu ve aralarındaki etkileşme proses topolojisi olarak
adlandırılır.

Cihazlar sembolik olarak gösterilir. Proses diyagramlarında kullanılan bazı sembollerin

bir listesi Şekil 3.4’te verilmiştir.

Şekil 3.3’te görüldüğü gibi, başlıca her proses cihazı, diyagram üzerinde bir numara ile
tanımlanır. Diyagramın üst kısmında, simgelerine karşılık gelecek şekilde, cihazların
numaraları ile birlikte kısa ve tanımlayıcı isimleri de yazılır. Proses cihazlarının düzenlenmesi
ve tanımlanması için kabul edilen yaklaşım Çizelge 3.2’de verilmiştir.

Çizelge 3.2. Proses Ekipmanlarının Tanımlanmasında Kullanılan Yaklaşımlar.

Proses ekipmanı Genel Düzen XX-YZZ A/B

XX - harfleri cihaz tipini belirtir

C - Kompresör ya da Türbin
E - Isı Değiştirici
H - Alevli Isıtıcı
P - Pompa
R - Reaktör
T - Kule
TK - Depolama tankı
V - Tank
Y - Tesis içindeki bir alanı belirtir
ZZ - Proses cihazının numarasını belirtir
A/B - Paralel birimleri veya diyagramda gösterilmeyen destek birimlerini belirtir

Ek bilgiler: Cihazlara ait ek tanımlamalar, proses akım diyagramının üst kısmında verilir
 26

Şekil 3.3 Toluenin Hidrodealkilasyonu Yoluyla Benzen Üretimi İçin Basit Proses Akış Diyagramı
 27

Isı Değiştiriciler

Kuleler

Alevli Isıtıcı Tanklar

Depolama Tankları
Reaktörler

Proses girdisi Vana

Proses çıktısı Akım no’su
Pompa, Türbin,
Kontrol vanası Enstrüman
Kompresör
flaması
Küresel vana (elle kontrol)
Şekil 3.4. Proses Akış Diyagramlarında Kullanılan Bazı Simgeler.

Çizelge 3.2’deki bilgilerin nasıl kullanıldığını anlamak için, P-101 A/B birimi incelensin:

P-101 A/B; ekipmanın pompa olduğunu belirtir.

P-101 A/B; pompanın tesis içinde 100 nolu alanda olduğunu gösterir.
P-101 A/B; Pompanın 100 no’lu birimde 01 no’lu pompa olduğunu gösterir.
P-101 A/B; yedek pompanın olduğunu gösterir, yani aynı tip pompadan iki
adet bulunmaktadır.

Bir tesisin ömrü boyunca proseste pek çok değişiklik yapılır. Bir cihaz yeni bir cihaz ile
değiştirildiğinde, yeni olan eskinin gördüğü işlevi görüyorsa ona eski cihazın no’su ve ismi
verilir. Ancak, belirli bir proses değişikliği söz konusu ise, yeni cihaz no’ları ve isimleri
kullanılır.

Proses akımları, akım çizgisi üzerindeki baklava şeklindeki simgelere yazılan numaralar
ile tanımlanır. Akımın akış yönü oklar ile belirtilir.

Şekil 3.3’te servis akımları da tanımlanmıştır. Kimya tesislerinde elektrik, basınçlı hava,
soğutma suyu, aşırı soğutulmuş su, su buharı, inert gaz, kullanılmış ve geri döndürülmüş su,
baca gazı gibi servis akımları bulunabilir. Daha sık kullanılan servis akımlarının listesi
Çizelge 3.3’te verilmiştir.
 28

Çizelge 3.3. Proses ve Servis Akımlarını Tanımlamada Kullanılan Kabuller.

Proses akımları

Çizelge 3.1’de belirtilen kabuller geçerlidir.

Akım çizgilerine baklava şeklinde simgeler yerleştirilir.
Akım numarası simge içine yazılır.
Akış yönü akış çizgisine yerleştirilen oklarla belirtilir.

Servis akımları

lps Düşük basınçta buhar: 3 – 5 (doygun) *

mps Orta basınçta buhar: 10 – 15 (doygun) *
hps Yüksek basınçta buhar: 40 – 50 (doygun) *
htm Isı aktarım ortamı (organik) : 400C’ye kadar
cw Soğutma suyu: Akarsudan 30C’da alınır, 45C’den düşük değerde geri gönderilir**
wr Irmak suyu: Irmaktan 25C’de alınır, 35C’den düşük değerde geri gönderilir
rw Soğutulmuş su: 5C’de girer, 15C’den düşük değerde geri gönderilir
rb Soğutulmuş tuzlu su: – 45 C’de girer, 0C’den düşük değerde geri gönderilir
cs Yüksek COD değerine sahip kimyasal atık su
ss Yüksek BOD değerine sahip sıhhi atık su
el Elektrik (220, 440, 660V)
ng Doğal gaz
fg Yakıt gazı
fo Fuel Oil
fw Yangın suyu
*
Bu basınç aralıkları ön tasarımda kullanılan tipik değerlerdir
**
45C üzerinde önemli kirlilik oluşur.

Servis akımları Çizelge 3.3’te gösterilen şekilde tanımlanır.

Motor ve jeneratörlerin çalışması için gerekli olan elektrik ihtiyacı proses akış diyagramı
üzerinde doğrudan gösterilmez. Gösterilen servis akımlarının çoğu, akımların sıcaklık
değerlerini kontrol etmek amacıyla proseste ısı veren ya da alan cihazlarla ilgilidir.

 Akım Bilgileri

Sadece birkaç işlem içeren ufak diyagramlar için, akımların sıcaklık, basınç, bileşim ve akış
debileri gibi özellikleri doğrudan akış diyagramı üzerinde akımların yanına yazılarak
gösterilebilir. Bu yaklaşım karmaşık diyagramlar için pratik değildir. Karmaşık diyagramlarda
diyagram üzerinde sadece akımların numaraları gösterilir. Akım bilgileri proses akış
diyagramının alt kısmında, bir çizelgede verilir.

Akış özeti çizelgesinde, genelde verilen akım bilgileri Çizelge 3.4’te gösterilmiştir. Bu
bilgiler, gerekli bilgiler ve seçimli bilgiler olmak üzere, iki kısma ayrılır.
 29

Çizelge 3.4. Bir Akış Özetinde Verilen Bilgiler.

Gerekli Bilgiler

Akım numarası
Sıcaklık (C)
Basınç (bar)
Buhar kesri
Toplam kütlesel akış debisi (kg/saat)
Toplam molar akış debisi (kmol/saat)
Bileşenlerin molar akış debileri (kmol/saat)

Seçimli Bilgiler

Akım adı
Bileşenlerin molar kesirleri
Bileşenlerin kütlesel kesirleri
Bileşenlerin kütlesel akış debileri (kg/saat)
Hacimsel akış debileri (m3/saat)
Belirli fiziksel özellikler
Yoğunluk
Viskozite
Diğer
Termodinamik veriler
Isı kapasitesi
Akım entalpisi
K-değerleri

Benzen üretim prosesi için akış özeti çizelgesi Çizelge 3.5’te verilmiştir. Akış özeti
çizelgesi ve proses akış diyagramı birlikte değerlendirilerek, madde denklikleri ve diğer
konulara ilişkin problemler kolayca analiz edilebilir.

Örnek 3.1

Şekil 3.3’te gösterilen benzen üretim proses için genel kütle denkliğini kurunuz.

Şekil 3.3’ten giren akımlar Akım 1 (toluen beslemesi) ve Akım 3 (hidrojen beslemesi), çıkan
akımlar ise Akım 15 (benzen ürünü) ve Akım 16 (yakıt gazı) olarak belirlenir. Akış özeti
çizelgesinden bu akımlar şöyle listelenmiştir (birimler 103 kg/saat’tir):

Giren: Çıkan:

Akım 3 – 0,82 Akım 15 – 8,21

Akım 1 – 10,00 Akım 16 – 2,61
Toplam 10,82  103 kg/saat Toplam 10,82  103 kg/saat

Giren=Çıkan olduğundan, kütle denkliği sağlanmıştır.

 30

Çizelge 3.5. Şekil 3.3’te Gösterilen Benzen Üretim Prosesinin Akış Özeti.

Akım Numarası 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Sıcaklık (C) 25 59 25 225 41 600 41 38 654 90

Basınç (bar) 1,90 25,8 25,5 25,2 25,5 25,0 25,5 23,9 24,0 2,6
Buhar kesri 0,0 0,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,0
Kütlesel akış (ton/sa) 10,0 13,3 0,82 20,5 6,41 20,5 0,36 9,2 20,9 11,6
Molar akış (kmol/sa) 108,7 144,2 301,0 1204,4 758,8 1204,4 42,6 1100,8 1247,0 142,2
Bileşenlerin molar akış
debileri (kmol/sa)
Hidrojen 0,0 0,0 286,0 735,4 449,4 735,4 25,2 651,9 652,6 0,02
Metan 0,0 0,0 15,0 317,3 302,2 317,3 16,95 438,3 442,3 0,88
Benzen 0,0 1,0 0,0 7,6 6,6 7,6 0,37 9,55 116,0 106,3
Toluen 108,7 143,2 0,0 144,0 0,7 144,0 0,04 1,05 36,0 35,0

Akım Numarası 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Sıcaklık (C) 147 112 112 112 38 38 38 38 112

Basınç (bar) 2,8 3,3 2,5 3,3 2,3 2,5 2,8 2,9 2,5
Buhar kesri 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 1,0 0,0 1,0
Kütlesel akış (ton/sa) 3,27 14,0 22,7 22,7 8,21 2,61 0,07 11,5 0,01
Molar akış (kmol/sa) 35,7 185,2 290,7 290,7 105,6 304,6 4,06 142,2 0,90
Bileşenlerin molar akış
hızları (kmol/sa)
Hidrojen 0,0 0,0 0,02 0,0 0,0 178,0 0,67 0,02 0,02
Metan 0,0 0,0 0,88 0,0 0,0 123,2 3,10 0,88 0,88
Benzen 1,1 184,3 289,46 289,46 105,2 2,85 0,26 106,3 0,0
Toluen 34,6 0,88 1,22 1,22 0,4 0,31 0,03 35,0 0,0

Örnek 3.2

Şekil 3.3’deki R-101’de her bir geçiş için toluenin benzene dönüşüm oranını hesaplayınız.
Dönüşüm şöyle tanımlanır:
є = (üretilen benzen) / (beslenen toluen)

Proses akış diyagramından R-101’e giren akımlar, Akım 6 (reaktör beslemesi) ve Akım 7 (gaz
geri döngüsü); çıkan akım ise Akım 9 (reaktör çıkış akımı) olarak bulunabilir. Çizelge
3.5’teki bilgilerden (birimler kmol/saat’tir):

Beslenen Toluen = 144(Akım 6) + 0,04(Akım 7) = 144,04 kmol/saat

Üretilen Benzen= 116(Akım 9) – 7,6(Akım 6) – 0,37(Akım 7) = 108,03 kmol/saat

є = 108,03 / 144,04 = 0,75

Alternatif olarak;
Üretilen benzen = giren toluen – çıkan toluen = 144,04 – 36,00 = 108,04 kmol/saat
є = 108,04 / 144,04 = 0,75
 31

 Ekipman Bilgileri

Proses akış diyagramındaki son öğe ekipman özetidir. Bu özette, cihaz maliyeti kestirimi ve
ayrıntılı cihaz tasarımı için gerekli olan temel bilgiler sağlanır. Çizelge 3.6’da akışkan
proseslerinde karşılaşılan çoğu cihaza ilişkin gerekli olan bilgiler gösterilmiştir.

Çizelge 3.6. Proses Akış Diyagramları ve Boru Tesisatı ile Alet Diyagramları İçin
Cihaz Tanımlamaları
Cihaz Tipi
Cihaz Tanımı
Kuleler
Boyut (yükseklik ve çap), Basınç, Sıcaklık
Tepsi Tipi ve Sayısı
Dolgu Tipi ve Yüksekliği
Yapım Malzemeleri
Isı Değiştiriciler
Tip: Gaz-Gaz, Gaz-Sıvı, Sıvı-Sıvı, Yoğuşturucu, Buharlaştırıcı
Proses: Isıl Yük, Alan, Akımların Sıcaklık ve Basınçları.
Boru ve Gövde Geçiş Sayısı
Yapım Malzemesi: Boru ve Gövde için
Kaplar ve Tanklar
Yükseklik, Çap, Yön, Basınç, Sıcaklık, Yapım Malzemesi
Pompalar
Akış, Çıkış Basıncı, Sıcaklık, ∆P, Sürücü Tipi, Şaft Gücü,
Yapım Malzemesi
Kompresörler
Gerçek Giriş Debisi, Sıcaklık, Basınç, Sürücü Tipi, Şaft Gücü,
Yapım Malzemesi
Isıtıcılar (alevli)
Tip, Boru Basıncı, Boru Sıcaklığı, Isıl Yük, Yakıt, Yapım Malzemesi
Diğerleri
Kritik bilgiler sağlanır.

Benzen üretimi için cihaz özeti Çizelge 3.7’de verilmiştir.

 Topoloji, Akım Bilgileri ve Kontrol Stratejisi Birleştirilerek Proses Akış Diyagramının

Oluşturulması
Benzen üretim prosesi için daha açıklayıcı bir proses akış diyagramı örneği Şekil 3.5’te
verilmiştir. Bu akış diyagramı, Şekil 3.3’teki tüm bilgilere ek olarak, Çizelge 3.5’te verilen
bilgilerin bazılarını ve proseste kullanılan başlıca kontrol döngülerine ilişkin ek bilgileri de
içermektedir.
Akım bilgileri diyagrama “bilgilendirme flamaları” kullanılarak eklenir.
Proses kontrol döngülerinin ve bilgilendirme flamalarının eklenmesiyle, bir proses akış
diyagramı daha karmaşık gözükür. Bu sebeple, sade ve anlaşılır düzeni korumak adına,
bilgilendirme flamalarında verilen bilgiler sınırlandırılır. Ancak, en azından tesisin işletme
güvenliği ile ilgili kritik bilgiler verilir. Bu bilgiler, reaktör ile ilgili sıcaklık ve basınç
değerleri, besleme ve ürün akımlarının akış debileri, proses genelinden belirgin bir şekilde
daha yüksek olan sıcaklık ve basınç değerlerine ilişkin olur.
 32

Çizelge 3.7. Toluen Hidroalkilasyonuna İlişkin Proses Akış Diyagramı için Cihaz Özeti.

Isı Değiştiriciler E-101 E-102 E-103 E-104 E-105 E-106

Tip O.B. O.B. ÇÇB O.B. ÇÇB O.B.
Alan (m2) 36 763 11 35 12 80
Isıl Yük (MJ / saat) 15190 46660 1055 8335 1085 9045
Gövde
Sıcaklık (ºC) 225 654 160 112 112 185
Basınç (bar) 26 24 6 3 3 11
Faz Buh. Kıs. Yoğ. Yoğ. Yoğ. L Yoğ.
Yapım malzemesi 316SS 316SS CS CS CS CS
Boru
Sıcaklık (ºC) 258 40 90 40 40 147
Basınç (bar) 42 3 3 3 3 3
Faz Yoğ. L L L L Buh.
Yapım malzemesi 316SS 316SS CS CS CS CS
Tanklar/Kuleler/
Reaktörler V-101 V-102 V-103 TK-101 T-101 R-101
Sıcaklık (ºC) 38 112 38 55 147 660
Basınç (bar) 24 2,5 3,0 2,0 3,0 25
Yön Dikey Yatay Dikey Yatay Dikey Dikey
Yapım malzemesi CS CS CS CS CS 316SS
Boyut
Yükseklik/uzunluk.(m) 3,5 3,9 3,5 5,9 29 14,2
İç Çap (m) 1,1 1,3 1,1 1,9 1,5 2,3
s.p s.p 42 elek tipi katalizör
tepsi, dolgulu
316SS yatak-10m
Pompalar/ P-101 P-102 C-101 Isıtıcı H-101
Kompresörler (A/B) (A/B) (A/B)
Debi (kg/saat) 13000 22700 6,770 Tip Alevli
Akışkan yoğ. (kg/m3) 870 880 8,02 Yapım malz. 316SS
Güç (şaft) (kW) 14,2 3,2 49,1 Isıl Yük 27040
(MJ/saat)
Tip/Sürücü Pist./ Santr./ Santr./ Işıma Alan 106,8
Elektrik Elektrik Elektrik (m2)

Verimlilik (Akışkan 0,75 0,50 0,75 Taşınım 320,2

Gücü / Şaft Gücü) Alanı (m2)

Yapım malzemesi CS CS CS Boru basıncı 26,0

Sıcaklık (giriş) (ºC) 55 112 38 (bar)
Basınç (giriş) (bar) 1,2 2,2 23,9
Basınç (çıkış) (bar) 27,0 4,4 25,5
Bilgiler:
YM Yapım Malzemesi Kıs. Kısmen
316SS 316 tipi paslanmaz çelik S.B. Sabit başlıklı
CS Karbon çeliği O.B. Oynar başlıklı
Buh. Buharlaştırılan akım K. Kaynatıcı
Yoğ. Yoğuşturulan akım s.p. Sıçratma plakası
Pist. Pistonlu L Sıvı
Santr. Santrifüj ÇÇB İki geçişli çok borulu
 33

Şekil 3.5. Toluen Hidrodealkilasyonu ile Benzen Üretimi İçin Proses

Akış Diyagramı (PFD).
 34

Örnek 3.3
Benzen üretim prosesinde, reaktör beslemesi, prosesteki diğer akımlardan daha sıcaktır ve
prosesin işlemi için çok önemlidir. Ayrıca, reaksiyon ekzotermiktir ve akımın reaktör çıkış
sıcaklığı dikkatle kontrol edilmelidir. Bu sebeple, Akım 6’da (giren) ve Akım 9’da (çıkan)
sıcaklık flamaları bulunmalıdır.

Örnek 3.4
R-101’e giren ve R-101’den çıkan akımların basınçları da önemlidir. Bu akımların basınçları
arasındaki fark, reaktördeki basınç düşüşünü verir. Bu ise, katalizör yatakları boyunca gaz
dağılımındaki düzensizliğin bir göstergesidir. Bu sebeple, Akım 6 ve 9’a basınç flamaları da
eklenmelidir.

Flama kullanımının başka bir faydası, akış özeti çizelgesinin boyutunun azaltılmasını
sağlamasıdır. Pompa, kompresör ve ısı değiştiricilerde, kütlesel debiler giren ve çıkan akımlar
için aynıdır. Eğer giren (ya da çıkan) akım, akım çizelgesinde belirtilirse ve diğer akıma
sıcaklık (ısı değiştirici için) ya da basınç (pompa için) flaması eklenirse, bu akımın akış özeti
çizelgesinde belirtilmesine gerek yoktur.

Çizelge 3.5’te verilen akış çizelgesi, Çizelge 3.7’de verilen cihaz özeti ile Şekil 3.5
birlikte kullanıldığında, ticari olarak oluşturulan bir proses akış diyagramının içerdiği tüm
bilgileri oluştururlar.

Proses akış diyagramı yeni bir proses ya da tesis için çizilen ilk kapsamlı diyagramdır ve
kimyasal prosesin anlaşılabilmesi için gerekli tüm bilgileri kapsar. Ayrıca, cihaz ve madde-
enerji denklikleri; ayrıca, proses kontrolü ve maliyet kestirimleri için yeterli bilgiler sağlar.

Bir tesisin yapımında birçok ek diyagram gerekli olur. Gerekli olan tüm proses bilgileri
proses akış diyagramından sağlanabilir.

Proses akış diyagramının değeri tesisin kurulması ile yok olmaz. Prosesi en iyi tanımlayan
doküman olarak, operatörlerin ve yeni mühendislerin eğitilmesinde kullanılır. Proses akış
diyagramı, işletmedeki problemlerin teşhis edilmesi ve değişikliklerin proses üzerindeki
etkilerinin öngörülmesi amacıyla, düzenli olarak incelenir.

3.1.3. Boru tesisatı ve alet diyagramı

Boru tesisatı ve alet diyagramı ya da mekanik akış diyagramı, mühendislerin yapım planına
başlanması için gerekli gördüğü bilgileri içerir. Boru tesisatı ve alet diyagramı çizilirken
uygulanan yaklaşımlar Çizelge 3.8’de verilmiştir.

Her bir proses akış diyagramı, gerekli verilerin sağlanması için, birçok boru tesisatı ve alet
diyagramı gerektirir. Şekil 3.5’de gösterilen benzen üretim prosesindeki destilasyon sistemi
için çizilen boru tesisatı ve alet diyagramı Şekil 3.6’da verilmektedir.

Eğer mümkünse, daha büyük çaplı temel işlemlerin fiziksel boyutları diyagramdaki
simgelerin büyüklüğü ile yansıtılır.
 35

Servis akımı bağlantıları boru tesisatı ve alet diyagramı üzerinde numaralandırılmış

kutular ile tanımlanır. Numaraların anlamları boru tesisatı ve alet diyagramı üzerindeki bir
çizelgede gösterilir.

Tesiste ölçülebilen tipte olan tüm proses bilgileri boru tesisatı ve alet diyagramı üzerinde
dairesel flamalar ile gösterilir.

Çizelge 3.8. Boru Tesisatı ve Alet Diyagramlarının Çiziminde Uygulanan Yaklaşımlar.

Ekipman için – Aşağıdakiler Dahil, Her Birimin Yeri Gösterilir
Yedek birimler
Parelel birimler
Her birimin ayrıntılarının özeti gösterilir
Borulama için – Numune Bağlantıları ve Drenaj Dahil, Tüm Hatlar ve Aşağıdakiler
Tanımlanır
Boyut (standart ölçüler kullanılır)
Duvar kalınlığı
Yapım malzemesi
Yalıtım (kalınlık ve tip)
Aletler için – Aşağıdakiler Tanımlanır
Göstergeler
Kayıt cihazları
Kontrol ediciler
Alet hatları gösterilir
Servis Akımları için – Aşağıdakiler Tanımlanır
Giren servis akımları
Çıkan servis akımları
Atık arıtma tesisine verilen akımlar

Boru tesisatı ve alet diyagramı, proses tasarımının son aşaması olarak, son tasarım ve
yapım işlerinden sorumlu kişilere rehber niteliğindedir.

1. Makina mühendisleri ve inşaat mühendisleri proses cihazlarını tasarlar ve kurar.

2. Kontrol mühendisleri kontrol sistemlerini tanımlar, kurar ve kontrol eder.
3. Tesisat mühendisleri tesis planını ve yandan görünüş çizimlerini hazırlar.
4. Proje mühendisleri tesis ve yapım çizelgelerini geliştirir.

Son onaydan önce, boru tesisatı ve alet diyagramı tesisteki her birimin kntrol edildiği bir
kontrol çizelgesi gibi kullanılır.

Boru tesisatı ve alet diyagramı operatörlerin eğitiminde de kullanılır. Tesis kurulduktan ve

işletmeye alındıktan sonra, operatörlerin yapabilecekleri sınırlıdır. Tesisin performansını
etkilemek için yapabilecekleri vanayı açmak, kapamak ya da durumunu değiştirmektir.
Eğitimin bir kısmında karşılaşılabilecek durumlar anlatılır ve hangi vananın nasıl
ayarlanabileceği, meydana gelen değişikliğin nasıl gözleneceği açıklanır.

Boru tesisatı ve alet diyagramı, tesisin proses kontrol sistemlerinin etkisinde olmadığı
işletmeye alma safhasında uygulanacak yöntemlerin geliştirilmesinde özellikle büyük önem
taşır.
 36

Şekil 3.6 Benzen Destilasyonu İçin Ön Boru Tesisatı ve Alet Diyagramı

 37

Yeni bir projenin planlama ve yapım aşamalarında birçok ek diyagram gerekli olur.

 Varolan tüm servis akımlarının girdi ve çıktılarını gösteren bir Servis Akımı Akış
Diyagramı.
 Kuleler, tanklar, pompalar, ısı değiştiriciler gibi başlıca proses cihazlarının
yerleşimini ve yüksekliğini gösteren Yerleşim Planları ve Yandan Görünüş
Diyagramları.
 Tesiste gerekli olan tüm borular için Boru İzometrik Diyagramları çizilir. Bu
çizimler boru hattının her bir kısmı için yüksekliğini ve yönünü gösteren üç boyutlu
diyagramlardır.
 Kapsamlı tesisler için, sistemin üç boyutlu olarak görülebilmesi bakımından,
genellikle bir Ölçekli Modeli oluşturulur.
 Bilgisayar Destekli Tasarım programları tasarımda sıklıkla kullanılan araçlardır. Bu
programlar sayesinde tesis içinde gerçekten yürüyormuşçasına, tesisin bitmiş hali
önceden görülebilir. “Virtual Reality” adlı yazılımla, “tesis içinde gezinme” işlevine
ek olarak, cihazlara dokunulabilir; vanalar çevrilebilir, destilasyon kulelerine
tırmanılabilir ve diğer çeşitli başka işler “yapılabilir”.

Her bir diyagram farklı bir amaca hizmet eder. Blok akış diyagramı, bir prosesin ya da
karmaşık yapıdaki bir tesisteki birkaç prosesin kavramsal olarak yaratılmasında yararlıdır.
Akım bilgilerinin pek azı verilir ancak, prosesin genel durumunun anlaşılabilmesinde çok
yararlıdır. Proses akış diyagramı, proses için kurulacak madde ve enerji denklikleri için
gerekli tüm bilgileri kapsar. Akım basınçları, cihaz boyutları ve başlıca kontrol döngüleri gibi
önemli bilgileri içerir. Boru tesisatı ve alet diyagramı tesisin inşa edilmesinde gereken tüm
bilgileri içerir. Bu diyagramlar arasında, proses akış diyagramı kimya/proses mühendisleri
için en önemli diyagramdır.

3.2. Kimyasalların Proses Akış Diyagramı Boyunca İzlenmesi

Herhangi bir kimyasalın proses boyunca izlenmesinde iki önemli işlem vardır: adyabatik
karıştırma ve adyabatik bölme.

Akım Karıştırma Cihazı: İki ya da daha fazla girdi akımı birleştirerek tek bir akım
oluşturur. Oluşan bu akım iyi tanımlanmış bileşim, basınç ve sıcaklık değerlerine sahiptir.

Akım Bölme Cihazı: Tek bir girdi akımı aynı sıcaklık, basınç ve bileşime sahip iki ya da
daha fazla akıma bölünür. Bu akımların sadece akış debileri farklı olabilir.

Bu işlemler proses akış diyagramında akımların buluştuğu ya da bölündüğü yerlerde

bulunur. Minimum maliyet ve tasarım gerektiren işlemlerdir.

Bu bölümde, akım karıştırma cihazı ve akım bölme cihazı proses akış diyagramları
üzerinde koyu renkli kutular ile gösterilmiştir. Ayrıca, sırasıyla “m” ve “s” harfleri ile de
tanımlanmıştır.
 38

Genel blok akış diyagramında gösterilen kimyasallar birincil kimyasallar olarak

adlandırılır. Birincil kimyasalların reaktör ile proses sınırları arasında izledikleri yollar,
birincil akış yolları olarak adlandırılır. Bu birincil kimyasallar izlendiğinde iki genel kurala
uyulmalıdır.

1. Reaktanlar: Besleme akımı ile başlanır (proses akış diyagramının sol tarafı) ve
kimyasallar reaktöre doğru izlenir.
2. Ürünler: Ürün ile başlanır (proses akış diyagramının sağ tarafı) ve kimyasallar
reaktöre doğru geri yönde izlenir.

Aşağıda belirtilen yöntemler, kimyasal reaktörler hariç, tüm proses birimleri için
geçerlidir:

Yöntem 1: Bir ya da birden fazla girdi akımı ve tek bir çıktı akımı olan herhangi bir işlem ya da
işlem grubu, ileri yönde izlenir. “A” bileşeni herhangi bir girdi akımında bulunuyorsa,
çıkan akımda da bulunmalıdır (Şekil 3.7-a).
Yöntem 2: Tek bir girdi akımı ve bir ya da daha fazla çıktı akımı olan herhangi bir işlem ya da
işlem grubu, geri yönde izlenir. “A” bileşeni herhangi bir çıktı akımında bulunuyorsa,
girdi akımında da bulunmalıdır. (Şekil 3.7-b).
Yöntem 3: Destilasyon kolonları gibi sistemler, birçok birimden oluşan ve tek bir girdi ya da çıktı
akımına sahip sistemlerdir. Bazı durumlarda, Yöntem 1 ve Yöntem 2 uygulanmadan
önce, bu tip cihaz gruplarını bloklar halinde düşünmek gerekli olabilir.

Kimyasallar proses akış diyagramı boyunca izlenirken, aşağıdaki durumlar göz önünde
bulundurulmalıdır:

İzleme yönü İzleme yönü

(A) (A)
(A) (A)

girdiler çıktılar girdiler çıktılar

Bir A bileşeni giren bir akımda bulunuyorsa, Bir A bileşeni çıkan bir akımda bulunuyorsa,
çıkan akımda da bulunur. giren akımda da bulunur.

(a) (b)

Şekil 3.7. Kimyasalların İzlenmesinde Uygulanan Yöntemler.

Hem reaksiyonun hem de fiziksel ayırmanın tek bir cihazda yer aldığı durumlarla
karşılaşılabilir. Böyle durumlarda, birimin iki hayali birime bölünmesi gerekir: reaksiyonun
yer aldığı hayali birim ve ayırmanın gerçekleştiği hayali birim.

Burada verilen kurallar, benzen hidrodealkilasyonu prosesindeki birincil kimyasallar

izlenerek, uygulanacaktır. Sadece Şekil 3.3’teki proses akış diyagramında verilen bilgiler
kullanılır.
 39

Örnek 3.5

Toluen hidrodealkilasyonu prosesinde,

1. Besleme (Akım 1) ile reaktör arasında toluen için ve

2. Reaktör ile ürün (Akım 15) arasında benzen için
birincil akış yollarını saptayınız.
İpucu: Proses birimlerini birer birer ele alın. Şekil 3.8’den yararlanın.

1) Toluen beslemesi: Yöntem 1 her birime sırayla uygulanır:

a. Toluen beslemesi (Akım 1) TK-101’de Akım 11 ile karıştırılır. Tanımlanmamış tek

akım, TK-101 tankından çıkarak P-101 pompasına gider. Beslenen toluenin tamamı bu
akımdadır.
b. Akım 2, P-101 pompasını terk ederek karıştırıcı m-102’ye gider. Beslenen toluenin
tamamı bu akımdadır.
c. Tek bir tanımlanmamış akım karıştırıcı m-102’den çıkarak ısı değiştirici E-101’e
gider. Beslenen toluenin tamamı bu akımdadır.
d. Akım 4 ısı değiştirici E-101’i terk ederek, ısıtıcı H-101’e gider. Beslenen toluenin
tamamı bu akımdadır.
e. Akım 6 ısıtıcı H-101’i terk ederek, reaktöre gider. Beslenen toluenin tamamı bu
akımdadır.

2) Benzen ürünü: Yöntem 2 her birime sırayla uygulanır.

a. Ürün akımı, (Akım 15) ısı değiştirici E-105’i terk eder.

b. Isı değiştirici E-105’e giren akım, destilasyon sisteminin s-103 biriminden gelen
tanımlanmamış bir akımdır. Benzen ürününün tamamı bu akımdadır.
c. Yöntem 3 uygulanır ve T-101 kulesi, P-102 pompası, E-104 ve e-106 ısı
değiştiricileri, V-102 tankı ve s-103 ayırıcısı tek bir sistem olarak düşünülür.
d. Destilasyon birimi sistemine giren akım ısı değiştirici E-103’ten gelen Akım 10’dur.
Benzen ürününün tamamı bu akımdadır.
e. Isı değiştirici E-103’e giren akım, V-103 tankından gelen Akım 18’dir. Benzen
ürününün tamamı bu akımdadır.
f. V-103 tankına giren akım, V-101 tankından gelen tanımlanmamış bir akımdır. Benzen
ürününün tamamı bu akımdadır.
g. V-101 tankına giren akım, ısı değiştirici E-102’den gelen tanımlanmamış bir akımdır.
Benzen ürününün tamamı bu akımdadır.
h. E-102 ısı değiştiricisine giren akım, R-101 reaktöründen gelen Akım 9’dur. Benzen
ürününün tamamı bu akımdadır.

Madde ve enerji denkliklerinin kurulması amacıyla cihaz gruplarının etrafında sistem

sınırının çizilmesi yaklaşımı, destilasyon kolonu sistemi boyunca benzen ürününün
izlenmesinde uygulanan yönteme benzerdir.
 40

Şekil 3.8 Toluen Hidrodealkilasyonu Prosesinde Benzen ve Toluen İçin Birincil Kimyasal Proses Yolları
 41

Örnek 3.6

Aşağıdaki durumlar için birincil akış yolunu belirleyiniz.

a. Hidrojen için: besleme olarak girişi ile reaktör arasında,

b. Metan için: reaktörde üretilmesi ile ürün olarak prosesten çıkışı arasında.

a. Hidrojen beslemesi: sırasıyla genişletilen dört sistem seçilir. a, b, c, ve d sistemleri

Şekil 3.9 A’da gösterilmiştir.

Sistem - a - : analizde ilk kademeyi oluşturur. Bu sistem hidrojen besleme

akımının girdiği ilk birimi içerir. Karıştırıcı m-103’ü terk
eden tanımlanmamış akım, beslenen hidrojeni içerir.
Sistem - b - : m-103 ve m-102 karıştırıcılarını içerir. Bu sistemi terk eden
akım beslenen hidrojeni içerir.
Sistem - c - : m-103 ve m-102 karıştırıcılarını ve E-101 ısı değiştiricisini
içerir. Sistemi terk eden akım (Akım 4) beslenen hidrojeni
içerir.
Sistem - d - : m-103 ve m-102 karıştırıcılarını, E-101 ısı değiştiricisini ve
H-101 ısıtıcısını içerir. Sistemi terk eden akım (Akım 6)
beslenen hidrojeni içerir. Akım 6, R-101 reaktörüne girer.

Şekil 3.9-A. Hidrojen için, Birincil Akış Yolunun Sistem Sınırları Temelinde İzlenmesi.

Benzer bir analiz metanın izlenmesinde de uygulanabilir. Gerekli kademeler Şekil 3.9-
B’de gösterilmiştir.
 42

Şekil 3.9-B. Metan için, Birincil Akış Yolunun Sistem Sınırları Temelinde İzlenmesi.

b. Metan ürünü: Proseste üretilen metan, yakıt gazı akımı (Akım 16) içinde prosesi terk
eder. Yakıt gazı ürününü içeren her bir sisteme, kademeli olarak ve geri yönde Yöntem 2
uygulanır.

Sistem - m - : m-105, m-104, E-105, T-101, V-102, P-102, s-103, E-104, E-106, E-103,
V-101, V-103 ve s-102’den oluşur. Yakıt gazı akımını içeren ve tek giren
akıma sahip en küçük sistemdir.
Sistem - n - : - m - sistemine ek, ısı değiştirici E-102 ve kompresör C-101’den oluşur. E-
102’ye giren akım, yakıt gazı akımındaki tüm metanı içerir. Bu akım,
reaktörü terk eden Akım 9’dur.
 43

Bir kimyasal proseste geri döngü akımlarını ve atlatılan (baypas) akımları saptayabilmek
çok önemlidir. Bunun için, proses akış diyagramındaki akış döngüleri incelenir. Akış
döngüleri için aşağıdaki yöntemler uygulanır:

Yöntem 4: Bir döngüdeki akım tam bir çevrim oluşturuyorsa ve başladığı noktaya
dönüyorsa, geri döngü akımıdır.
Yöntem 5: Bir döngüdeki akım çevrim oluşturmuyorsa ve başladığı noktaya dönmüyorsa,
atlatılan akımdır.

Örnek olarak, destilasyon kolonlarında genellikle tepe ve dip ürünü geri akışları bulunur.
Bu akımlar, geri döngü akımlarıdır.

Örnek 3.7

Toluen hidrodealkilasyonu prosesine ilişkin Şekil 3.8’de verilen proses akış diyagramında
geri döngü akımlarını ve atlatılan akımları saptayınız.

Geri döngü akımları Şekil 3.10-A ve 3.10-B’de gösterilmiştir. Başlıca toluen geri döngü
akımı Şekil 3.10-A’da, hidrojen geri döngü akımları ise Şekil 3.10-B(a) ve Şekil 3.10-B(b)’de
koyu renkte gösterilmiştir. T-101 biriminde iki geri besleme döngüsü bulunmaktadır ve bunlar
Şekil 3.10-B(c) ve 3.10-B(d)’de gösterilmiştir. Son olarak, Şekil 3.10-B(e)’de gösterilen
ikinci bir toluen geri döngü akımı bulunmaktadır. Bu geri döngü akımı, kontrol amaçlıdır ve
burada irdelenmeyecektir.

Atlatılan akımlar Şekil 3.10-C’de gösterilmiştir. Bu akımlar yüksek oranda hidrojen ve

metan içerirler ve birleşerek yakıt gazı akımını (Akım 16) oluştururlar.

Akış diyagramlarının bir prosesin tanımlanması ve anlaşılmasında en anlamlı ve

yararlı dokümanlar olduğu unutulmamalıdır.

ÖDEV

Örnek 3.7’de verilen üç geri döngü akımının her birinde bulunan önemli kimyasal bileşenlerin
ön tanımlamasını yapınız. (Şekil 3.10-A, 3.10-B(a) ve (b)’den yararlanınız).
 44

Şekil 3.10-A Toluen Hidrodealkilasyon Proses Akış Diyagramında Toluen Geri Döngü Çevrimlerinin Saptanması
 45

Şekil 3.10-B Toluen Hidrodealkilasyon Proses Akış Diyagramında Çeşitli Geri Döngü Çevrimlerinin Saptanması
 46

Şekil 3.10-C. Toluenin Hidrodealkilasyonuna İlişkin Proses Akış Diyagramında

Atlatılan Akımların Tanımlanması.

Kimyasal prosesler, önceki kısımlarda analiz edilen birincil kimyasallardan başka

kimyasalları da içerebilir. Bu kimyasallar hem giren hem de çıkan akımlarda yer almalıdır, ve
proses içinde var ya da yok edilmezler. Birincil kimyasalların aksine, bu kimyasalların hangi
yönde takip edildikleri önemli değildir.

Bir proses akış diyagramı ile birlikte, akış çizelgesi gibi bir proses tanımda verilir. Proses
tanımı verilmemişse, proses akış diyagramına dayalı olarak, bir tanımın hazırlanması gerekli
olur.

ÖDEV

Bu bölümde verilen tekniklere bağlı kalarak, toluen hidrodealkilasyonu prosesi için bir proses
tanımı yazınız. Şekil 3.5’ten yararlanınız.