EPİDEMİYOLOJİ

GENEL ÖZELLİ K LERİ ve K ULLANI M

ALANLARI

Dr. Evrim ARSLAN

HMKÜ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI AD

1
Sunum içeriği:

 Epidemiyolojinin tanımı
 Epidemiyolojinin gelişme süreci
 Epidemiyolojilerin temel stratejileri
 Epidemiyolojinin kullanım alanları

2
TANIM :

 Epidemiyoloji, uygun araştırma

tekniklerini öğreten bir bilim dalıdır.
 Bu yüzden araştırma yöntem bilimi
olarak da adlandırılır.

3
 Epidemiyoloji, belirli bir toplumda,
sağlıkla ilgili olgu ve durumların ve
bunların belirleyicilerinin dağılımının
incelenmesi ve bu çalışmaların sağlıkla
ilgili sorunların kontrolünde
kullanılmasıdır (Last, 1988).

4
 Epidemiyoloji halk sağlığının temel
bilimidir.
 Bireylerden daha çok toplumlarda sağlık ve
hastalığı tanımlayan
 Hastalıkları önlemek, toplum sağlığını
geliştirmek ve
 Etkili halk sağlığı adımlarının atılabilmesi
için gerekli bilgileri sağlayan bir bilimdir.

5
 Sadece hastalık ve sakatlıklarla değil,
aynı zamanda pozitif sağlık durumu, en
önemlisi sağlığı geliştirme ile ilgilidir.
 Toplumların sağlığını geliştirmek
Epidemiyolojinin temel amacıdır.

6
 Epidemiyoloji hastalık ve sağlıkla ilgili durumların
nedenlerini açıklar.
 Epidemiyolojik düşünceye göre toplumda hastalık ve sağlık
durumu gelişigüzel dağılmamıştır.
 Bu rastgele olmayan dağılımın nedenlerini açıklamak,
hastalıklar ve sağlığın bozulmasıyla sonuçlanan biyolojik
mekanizmalara ilişkin ipuçları sağlayacaktır.
 Hastalık nedenlerinin bulunmasına ilişkin yapılan önemli
analitik epidemiyolojik araştırmalar: İyonizan radyasyon,
gebede kızamıkçık, menstruasyon tampon kullanımı,
ekzojen östrojen, prematürelerde oksijen verilmesi
7
 Epidemiyologların çoğu ajan, çevre ve
host (genellikle insan) arasındaki
ilişkileri nitelemeye çaba gösterirler.
 Sağlığın bu üç faktör arasındaki
dengenin yansıması olduğunu göz
önüne alırlar .
Ajan (etken) Host (insan)

çevre
8
 Epidemiyologlar aynı zamanda toplumdaki hastalıkları
veya hastalıklarla ilişkili faktörleri “kişi-yer-zaman”
özelliklerine göre araştırarak;
 Hastalık etkenini
 Hastalığın doğal seyrini
 Hastalığın ortaya çıkmasını kolaylaştıran çevresel faktörleri
belirlemeye çalışırlar.
 Elde edilen bilgilerle hastalık veya ölümlerin önlenebilmesi
için hastalık süreçlerine müdahale yolları önerirler.

9
 Epidemiyoloji kişilere değil “belirli insan
toplulukları”na odaklanır.
 Belirli bir zamanda belirli bir bölgede
yaşayanlar epidemiyolojide yaygın kullanılan
çalışma grubudur.

 Belirli bir coğrafik alanda yaşayanlar

 Hastanede benzer özellikleriyle yatan hastalar
 Bir fabrikada çalışanlar çalışma birimi olabilir.
 Bu grup yaş, cinsiyet, etnik grup gibi alt birimlere
ayrılabilir.

10
EPİDEMİYOLOJİ-TARİHÇE
 Hipokrat: Çevresel etmenler
1662 John Graund: Vital istatistik

1753 Lind: Skorbüt (deneysel)

1798 Jenner: Çiçek

1843 Semmelweis: Puerperal enf (kontrollü deney)
1847 Pannum:Kızamık (tanımlayıcı)

1848-54 Dr. John Snow: Kolera

1885 William Farr: Vital istatistik

1950 Doll, Hill : Sigara&Ac Ca (vaka-kontrol)

 Massachusetts Framingham çalışması (kohort)

11
HİPOKRAT
 Çevrenin sağlık üzerindeki etkileri Hipokrat tarafından
vurgulanmıştır.
 Hipokrat'a göre çeşitli çevresel faktörler, yaşam biçimi
ve alışkanlıklar insanlarda belirli hastalıkların
görülmesine yol açmaktadır.
 Bu nedenle tıbbi inceleme yapmak isteyen herkesin
öncelikle "çevre ve kişi hakkında bilgi toplaması"
gerektiğini belirtmiştir.

12
 John Graund (1620-1674)
 “Ölüm evraklarının özellikleri ve politik gözlemler”
adlı makale yayınladı (tuhafiyeci).
 Lodra’daki doğum ve ölümlerin haftalık raporlarını
incelemiştir.
 İlk kez bir toplumda hastalık paternlerini belirlemiştir.
 Hastalıklar hakkında rutin veri toplamanın önemini fark etmiş
 Ölüm kayıtlarında kadın – erkek ve kentsel-kırsal kıyaslaması
yapmış
 Doğan ve ölen erkeklerin daha fazla olduğunu saptamış
 Yüksek BÖH’nı tespit etmiş
 Mortalitenin mevsimsel değişikliğini göstermiş
 Veba salgınlarının başlangıç ve sonlanış süreçlerini incelemiştir.
13
 James Lind (1716-1794)
(bahriyeli cerrah)
 Denizaşırı uzun yolculuklar sırasında ortaya çıkan
Skorbüt hastalığının sebze ve meyve
yenmemesiyle ilişkili olabileceğini düşünmüş.
 Portakal ve limon yedirdiği hastaların iyileştiğini
gözlemiş.
 Dengeli beslenmenin sağlık açısından önemini
göstermiş.
 İlk kez deneysel yöntem kullanmış.

14
 Edward Jenner (1749-1823)
(köy hekimi)
 Hastalıkların “aşı” ile önlenebileceğini göstermiş
 Çiçek hastalığı geçirmekte olan ineklerin
lezyonlarından hazırladığı sıvıyı (variyolasyon) 24
çocuğun kollarına sürerek , çocukların Çiçek
salgını sırasında hastalanmadıklarını göstermiş.
 Bundan sonra aşılama programları başlamış.
Çiçek hastalığı aşı ile eradike edilmiştir (1980).
Son vaka Somali’de 1977 yılında görülmüştür.

15
 Ignaz Semmelweiss (1818-1865)
(hekim)
 Viyana’da çalıştığı hastanede çok görülen
puerperal sepsis vakalarının ebe ve
doktorların ellerindeki mikroplar nedeniyle
oluştuğuna inanıyordu.
 Personelin ellerini kireçli suyla yıkatarak bu
vakaların azaldığını gösterdi.
 Hastalıkların meydana gelişinde ve
önlenmesinde dezenfeksiyonun önemini
göstermiştir.
16
1847 Pannum
 Kızamık hastalığının önemli
epidemiyolojik özelliklerini açıklamıştır.
 Faroe Adalarında kızamık epidemisini
araştırmış ve hastalığın bulaşıcı, iki
haftalık inkübasyon süresi olduğunu ve
geçirilen hastalığın hayat boyu bağışıklık
bıraktığını göstermiştir.

17
William Farr: Vital İstatistics 1885
 Doktor
 İngiltere ve Gallerde genel kayıt bürosunda
görevli
 Ölümlerin sayı ve nedenlerini rutin olarak
toplayan bir kayıt sistemi kurmuştur.
 Sistematik olarak İngiltere’nin ölüm
istatistiklerini toplayıp analiz etmiştir.
 Bekarlarla evlilerin mortalite paternlerini ve
değişik işlerde çalışan işçilerin ölüm
nedenlerini karşılaştırmıştır.

18
 William Farr: Vital İstatistics 1885
 En önemli katkıları :
 Epidemiyolojik bakış
 Kişi-yıl kavramı
 Ölme olasılığı ve mortalite hızı arasındaki ilişki
 Standartize mortalite oranları
 Doz-cevap ilişkileri
 İnsidans-prevalans arasındaki ilişki
 Retrospektif/prospektif çalışma kavramları
 Hastalıkların sınıflandırılması
 Kontrol grubu seçimi konularına dikkat çekmiştir.
19
 John Snow
 Anestezist, saha epidemiyolojisinin babası
 Londradaki kolera epidemilerinin kaynağı
hakkında hipotezler ileri sürmüş ve bunları
kanıtlamıştır.
 Koleranın kontamine su ile bulaştığını iddia

etmiş,
 Koleranın sıklığını, dağılımını, aynı zamanda

salgının nedenini belirlemiş ve epidemiyoloji

tanımının üç komponentini ele alan ilk
araştırmacı olmuştur. 20
Su sağlayan 1851’deki Koleradan Koleradan
şirket nüfus ölüm sayısı ölüm hızı

Southwark-
Vauxhall 167 654 844 5,0
Lamberth 19 133 18 0,9
Her iki şirket 300 149 862 2,2
21
Nisan 2010 22
 Sekil : 1951-61 yılları arasında İngiliz doktorlarında
İçilen sigara sayısına göre akciğer kanserinden ölüm hızları

3,5
Yıllık AC Ca ölüm hızı

2
(1000 de)

0 5 15 30 40
Günlük içilen sigara sayısı
23
 EPİDEMİYOLOJİDE
STRATEJİ
 İnceleme alanı (araştırma birimi) birey değil daima
toplumdur.
 Daima iki ya da daha fazla grup karşılaştırılır. Niçin
bir gruptakiler belirli hastalığa, diğer gruptakilerden
fazla yakalanıyor sorusuna yanıt bulmaya çalışır.
 Aynı grup içindeki bireyleri karşılaştırır. Aynı
niteliklere sahip bireylerden niçin bazıları hastalığa
yakalanıyor sorusuna yanıt aranır.
 Çoğunlukla gözleme dayalı bir bilimdir, ancak bazen
laboratuarda, bazen sahada deneysel yöntemleri de
kullanır.

24
 GÖZLEMSEL VE DENEYSEL YÖNTEMİN
ÖZELLİKLERİ
 GÖZLEMSEL  DENEYSEL
 İncelenen faktörler araştırıcının  Kontrol altında
kontrolünde değil
 Diğer değişkenler sabit  Tutulabilir
tutulamaz
Neden-sonuç ilişkisi tam, kesin
Kesin


değil
 Kesin (Tüm diğer
“Neden” için deliller daha az
değişkenler sabit


kesindir
tutulduğundan)
Sonuçlar gerçek hayata uyar
Uymayabilir


Tekrarı olanaksız
Tekrarlanabilir



25
 EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMA TİPLERİ

Çalışmanın tipi Alternatif ismi Çalışma birimi

Gözlemsel çalışmalar
Deskriptif çalışmalar
Analitik çalışmalar
Ekolojik Korelasyonel Toplum
Kesitsel Prevalans Kişiler
Olgu-kontrol Olgu-referans Kişiler
Kohort İzleme Kişiler
Deneysel çalışmalar Müdahale çalışmaları
Randomize kontrollü deneyler Klinik deneyler Hastalar
Saha deneyleri Sağlıklı kişiler
Toplum deneyleri Toplum müdahale çalışmaları Toplumlar
 EPİDEMİYOLOJİK YÖNTEMLERİN KULLANIM ALANLARI

-Sağlık sorunlarının zaman süreci içinde gösterdiği değişimin

incelenmesinde
-Toplumun sağlık sorunlarına tanı konulmasında
-Klinik tablonun tam olarak belirlenmesinde
-Kişilerin çeşitli sağlık sorunları ile karşılaşma olasılıkları –
risklerinin saptanmasında
-Sendromların belirlenmesinde
-Hastalık ve sağlık sorunlarının nedenlerinin araştırılmasında
-Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde kullanılır.

27
-Risk faktörlerinin tanımlanması
-Hastalık trendlerinin tahmini
-Hastalıkların yayılma (bulaşma) mekanizmalarının
anlaşılması
-Müdahalelerin etkinliğinin belirlenmesi
-Müdahale programlarının değerlendirilmesi
-Toplumun sağlık gereksinmelerinin belirlenmesi
-Halk sağlığı programlarının değerlendirilmesi

28
 Hastalıkların doğal gidişi Ölüm

Subklinik Klinik
İyi sağlık değişiklikler değişiklikler

İyileşme

29
 Toplumun sağlık durumunun
belirlenmesi

sağlıklı

hasta Zaman
Hastaların oranı,
zaman ve yaşa
göre
değişiklikler

30
Müdahalelerin değerlendirilmesi

Tedavi
tıbbi bakım

İyi sağlık Hastalık

Sağlığın teşviki
Önleyici önlemler
Halk sağlığı servisleri

31
 Hastalık gerçek bir artış göstermediği halde, değişik
nedenlerle toplumda görülme sıklığında artma olduğu
yanılgısına kapılmak mümkündür.

 Örneğin:
 Hastalığın tanı olanaklarının artması
 Belirli hastalıkların/sendromların yeni tanınması
 Tanımlama ve kriterlerde değişmeler
 Risk altındaki grubun büyümesi
 Yeni tedavi olanaklarının artması nedeniyle hastalığın
fatalitesinin azalması
 Zaman içinde hastalığın kayıt ve bildirimlerinin
kapsamının ve güvenilirliğinin değişmesi
 Sağlık hizmetlerinin dağılımının, niteliğinin ve
sürekliliğinin değişmesi
32
 Sağlıkçıların epidemiyolojik bilgi ve becerilerle
yapabilecekleri görevler

 Toplumu yaş grupları, cinsiyetleri ve yerleşim yerlerine

göre tanımlamak
 Sağlık ve hastalık sorunlarını belirlemek, öncelikli mortalite
ve morbidite nedenlerini saptamak
 Rutin hizmetler, sürveyans ve araştırmalarla ilgili sağlık
verileri toplamak
 Veri analizi yoluyla sağlık bilgileri oluşturmak
 Sağlık bilgilerini yorumlayarak üst makamlara ve en uç
birimlere geribildirimde bulunmak
 Genel nüfusun ve yüksek risk gruplarının sağlık düzeyini
belirlemek
 Öncelikli sağlık sorunlarına karar vermek
 Sağlıkçıların epidemiyolojik bilgi ve becerilerle
yapabilecekleri görevler
 Alternatif müdahaleler içinde en doğru olanına karar
verebilmek
 Gelişmeleri sağlık programlarına uyarlayabilmek
 Hizmetin ulaşılabilirliği ve kapsama düzeyini tahmin
etmek
 Sağlık programlarının etkinliğini değerlendirmek
 Bölge halkının sağlık düzeyindeki değişiklikleri
belirlemek
 Doğum ve doğurganlık hızları ile ana, bebek, çocuk
ve kaba ölüm hızlarına ait demografik göstergeleri
kullanabilmek

34
 EPİDEMİYOLOJİNİN KLİNİKTE KULLANIMI

 Epidemiyolojik yöntemleri bilen klinisyen daha doğru

tanı ve sağaltım yapar.
 Hastanın evine gittiğinde nerede, ne zaman, nasıl
sorularına yanıt bulmaya çalışır.
 Hastayı muayene ederken de bu soruları sorar.
 Nerede hastalanmıştır?
 Ailede başka hasta var mı?
 Hastasına gerçekten yararlı olmak isteyen her sağlıkçı
epidemiyolojik yöntemleri bilmek ve uygulayabilmek
zorundadır.

35
 Epidemiyolojide veri kaynakları
1. Özel amaçlı veri toplama sistemleri (araştırmalar)
2. Kayıtlar :
 Doğum, ölüm, hastalık, evlenme, boşanma, göç
kayıtları
 Endüstri, okul ya da benzeri kurum kayıtları
 Askeri kayıtlar
 Hastane ya da özel muayene kayıtları
 Sigorta şirketlerinin kayıtları
 Aile hekimliği poliklinik kayıtları ve diğer sağlık
örgütlerinin kayıtları
36
 Epidemiyolojinin başarıları :
 Çiçek hastalığı : son vaka 1977
 Metilli civa zehirlenmesi : 1950 Minamata koyu
 Romatizmal ateş ve romatizmal kalp hastalığı
 İyot yetmezliği hastalıkları
 Hipertansiyon
 Sigara - akciğer kanseri

37
Epidemiyoloji temel düzeyde vakaların
tanımlanmasıyla başlar.
 Nerede ve ne zaman görülürler?, hangi yaştalar?,
grupça belirleyici özellikleri var mı?,
 Tek tek vakaların değil, tümünün tanımlayıcı özellikleri

önemli…
 Sonra akla niçin? sorusu gelir.
 Niçin belirli bir bölgede bu kadar hasta var?
 Niçin kadınlar erkeklerden fazla?
 Neden hasta çocuk yok?
 Niçin bu yıl geçen yıldan daha fazla hasta var?
 Epidemiyolojinin ikinci adımı analitik epidemiyolojidir.
 Genellikle sistematik olarak hastalar sağlıklı kişilerden oluşan
diğer bir grupla karşılaştırılır.
38
Tanımlayıcı çalışmalarla elde edilen ipuçları, hasta
ve sağlıklı grupların özellikleri karşılaştırılarak test
edilir.

 İshalliler diğerlerinin yemediği bir şey mi yediler?

 Kızamık bulaşan çocuklar aynı okula mı gidiyorlardı?
 Diyabetli çocuklarda coxsackie virüs enfeksiyonu
daha mı yaygındır?
 Gelecek yıl HIV + kişilerde daha fazla tüberküloz
görülecek mi?

39
 Epidemiolojide (son) üçüncü adım elde edilen
bilgilerin hastalık önleme aktivitelerine
dönüştürülmesidir.

 Toplumda hijyen önlemleri alınabilir mi?

 Hasta olma riskini azaltacak davranışları
etkileyebilir miyiz?
 Profilaktif tedavi var mı?
 Aşı geliştirilebilir mi?

40
Teşekkürler…
41