‫د افغان‪ -‬شوروي‬

‫جګړه‬

‫پوهاند ډاکتر محمد حسن کاکړ‬

‫پخوا د کابل پوهنتون د تاریخ استاد‬
2
3
 ‫ځانګړنې‬
‫د کتاب نوم‪ :‬د افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫لیکوال‪ :‬پوهاند ډاکتر محمد حسن کاکړ‬
‫خپرندوی‪:‬‬
‫د خپرونو لړ‪) ( :‬‬
‫چاپکال‪ ۱۳۹۲ :‬لمریز‬
‫چاپځی‪ :‬دانش چاپخونه‪ ،‬کابل‪٠٧٠٠٤٤۹۲۹٨ /‬‬
‫کمپوز‪ :‬عبدالله شاهي‬

‫‪4‬‬
 ‫ډالۍ‬
‫د یرغلګرو په وړاندې د وطن‪ ،‬خپلواکي او ننګ ناموس ته د دفاع د سنګر‬
‫ته‬ ‫مجاهدانو او شهیدانو‬

‫‪5‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫منځپانګه‬

‫لومړۍ برخه‬
‫لومړی څپرکی‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد وسله وال یرغل‬
‫د روسيې لنډه تاریخي مخینه ‪..................................................‬‬
‫شوروي اتحاد او افغانستان ‪....................................................‬‬
‫په خلقي نظام کې دننه د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ورانی‪....................................‬‬
‫د شوروي اتحاد له یرغل نه دمخه ‪.............................................‬‬
‫شوروي شوي پرچمیان او خلقیان څنګه د یرغلګر پوځ برخه وګرزول شول‬
‫پر افغانستان باندې د یرغل کولو فیصله ‪......................................‬‬
‫د شوروي اتحاد وسله وال یرغل ‪..............................................‬‬
‫د شوروي اتحاد د یرغل په اړه بحث ‪.........................................‬‬
‫حفیظ الله امین ‪..................................................................‬‬

‫دوهم څپرکی‬
‫د شوروي اتحاد د تېري په وړاندې غبرګونونه‬
‫د یرغل په اړه د شورویانو نظرونه ‪.............................................‬‬
‫د یرغل په اړه په لویدیځې نړۍ کې غبرګونونه‪................................‬‬
‫د یرغل په وړاندې د افغانانو لومړنۍ غبرګونونه ‪..............................‬‬
‫‪ -‬د کندهار او هرات ښارونو نا ارامي ‪.........................................‬‬
‫‪ -‬د کابل ښار پاڅونونه ‪.........................................................‬‬
‫‪ -‬د زده کوونکو پاڅون ‪.........................................................‬‬

‫‪6‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫درېیم څپرکی‬ ‫کى‬

‫د پرچم رجیم‪ ،‬اسالمي تنظیمونه‪ ،‬ملي حرکت او پاکستان‬
‫د افغانستان دموکراتیک جمهوریت ‪...........................................‬‬
‫پرچمیان او خلقیان د شورویانو تر سیوري الندې ‪...........................‬‬
‫افغان اسالمي تنظیمونه ‪.........................................................‬‬
‫اسالمي سیاسي فکرونه ‪.........................................................‬‬
‫د پېښور لویه ممثله جرګه ‪.......................................................‬‬
‫د پښين جرګه ‪....................................................................‬‬
‫افغان اسالمي تنظیمونه او پاکستان ‪...........................................‬‬

‫څلورم څپرکی‬
‫د کابل د پرچمي رجیم او یرغلګرو پوځونه او د وطن مدافعان‬
‫د شوروي اتحاد پوځ‪............................................................‬‬
‫د کابل رجیم پوځ ‪...............................................................‬‬
‫مجاهدان یا د وطن‪ ،‬اسالم او خپلواکۍ مدافعان ‪............................‬‬
‫قومندان مولوي جالل الدین حقاني ‪...........................................‬‬
‫قومندان عبدالحق ‪...............................................................‬‬
‫قومندان احمد شاه مسعود ‪.....................................................‬‬
‫له کابل نه دباندې د نفوذ خپرولو هڅې ‪.......................................‬‬

‫پېنځم څپرکی‬
‫د شوروي اتحاد د یرغل ځواب د جنګ په ډګر کې‬
‫کابل د جنګ په حال کې ‪.......................................................‬‬
‫په کابل ښار کې فرد وژنې ‪......................................................‬‬
‫له کابل نه دباندې افغانستان د جنګ په حال کې ‪.............................‬‬

‫‪7‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اسمار ‪..........................................................................‬‬
‫‪ -‬کى‬
‫‪ -‬کامه ‪............................................................................‬‬
‫‪ -‬سرخ رود ‪......................................................................‬‬
‫‪ -‬لغمان ‪..........................................................................‬‬
‫‪ -‬کندهار ‪........................................................................‬‬
‫‪ -‬پنجشېر ‪........................................................................‬‬
‫‪ -‬پکتیا ‪...........................................................................‬‬
‫‪ -‬ژوره‪............................................................................‬‬
‫‪ -‬سټه کنډو ‪......................................................................‬‬

‫دوهمه برخه‬
‫شپږم څپرکی‬
‫په مسکو کې د ګورباچوف پرسترویکا او په کابل کې د نجیب الله ملي پخالینه‬
‫د سولې الر‪.......................................................................‬‬
‫د ګورباچوف اصالحات ‪.......................................................‬‬
‫د کارمل لېرې کول او د نجیب الله ملي پخالینه ‪.............................‬‬

‫اووم څپرکی‬
‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ پر شاتګ‬
‫د ژنیو له خبرو نه دمخه ‪.........................................................‬‬
‫کوردو ویز او د ژنیو خبرې ‪.....................................................‬‬
‫د دوستو هېوادونو سفیران او د ژنیو خبرې ‪...................................‬‬
‫په مسکو کې له اندروپوف سره د کویالر او کوردو ویز لیدنه ‪...............‬‬
‫بېرته ژنیو ته ‪......................................................................‬‬
‫د ژنیو خبرې د ګورباچوف په واکمنۍ کې ‪....................................‬‬

‫‪8‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اتم څپرکی‬ ‫کى‬

‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ په شاتګ‬
‫د ژنیو خبرې د ګورباچوف په واکمنۍ کې (دوام) ‪...........................‬‬
‫د ژنیو د خبرو بریالی پای ‪.......................................................‬‬
‫د ژنیو د توافقونو په اړه تبصرې ‪...............................................‬‬

‫نهم څپرکی‬
‫د نجیب الله لنډه واکمني او د تنظیم واکۍ پیل‬
‫د نجیب الله واکمني او ناکامي ‪................................................‬‬
‫د جنرال تڼي په نامه یاده شوې کودتا ‪..........................................‬‬
‫د نجیب الله د واکمنۍ پای ‪....................................................‬‬
‫د تنظیم واکۍ پیل ‪...............................................................‬‬
‫پایلیک‪............................................................................‬‬
‫ملونه ‪..............................................................................‬‬
‫یادښتونه ‪..........................................................................‬‬

‫‪9‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫سریزه‬

‫دغه لیکنه د شوروي اتحاد له وسله وال یرغلل نله د تنظلیم واکلۍ تلر پیلل‬
‫پورې د افغانستان د سیاسي او دیپلوماتیکي پېښلو بیلان دی‪ .‬ددغلې ملودې پله‬
‫څه باندې نهو کلونو کې چې یرغلګر پوځ د خپل الس الندې پرچمي رجیم د‬
‫ټینګولو لپاره له افغان مجاهدانو سره جنګېده‪ ،‬په افغانسلتان کلې رېلرې پېښلې‬
‫شوې دي‪ .‬په دغو پېښو کې د نړۍ رېرو خلکو‪ ،‬حکومتونو په تېره د پاکستان‪،‬‬
‫امریکا او سعودي عربستان حکومتونو هم اثر لرلی دی‪ .‬دوی په ملګرو ملتونو‬
‫او نورو بین المللي ټولنو کې هم د افغان دایمي مالتړ کړی دی‪ .‬په دې رول د‬
‫شلمې پېړۍ په اتیاومې لسیزې کې د افغانستان جګړه د نړۍ توده موضلوع وه‬
‫او افغان ولس او مجاهدانو يې په ټولې نړۍ کې نوم واېست‪.‬‬
‫د نړۍ سوړ جنګ چې له دوهم نړیوال جنګ نه وروسلته پیلل شلوی او تلر‬
‫دغه وخته په بېساري رول سوړ شوی و‪ ،‬د شوروي اتحاد په یرغلل سلره بېرتله‬
‫قوي شو‪ .‬خو هغه د افغانانو په ټینګ او پرله پسې مقاومت سلره چلې یرغلګلر‬
‫پوځ يې په شاتللو ته اړ کړ او شوروي اتحاد بې اعتبلار او نلاتوان شلو‪ ،‬تلر دې‬
‫حده سوړ شو‪ ،‬چې رېر ژر د برلین دېوال په نړول کېدلو سره له مېنځ نله الړ او‬
‫په نړۍ کې یوه نوې دوره پیل شوه‪ .‬افغان وللس هلم وښلووله چلې پله اوسلنۍ‬

‫‪10‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى کې جنګ پیل کوونکی جنګ ګټلی نله شلي‪ .‬پله دې رول افغانلانو د سلاړه‬
‫نړۍ‬
‫جنګ په پای ته رسولو کې اثر لرلی دی‪.‬‬
‫دغه اثر د لومړنیو سرچینو او د دوهم الس معتبرو داخلي او بانلدنیو ثثلارو‬
‫پر بنسټ کښل شوی او محلي‪ ،‬ملي او بین المللي اړخونله للري‪ .‬دیپلوملاتیکي‬
‫اړخ هم لري‪ ،‬چې د هغه لپاره دوه څپرکي (اووم او اتم) د ژنیو خبلرو اتلرو تله‬
‫ځ انګړي شوي دي‪ .‬بیا هلم دغله لیکنله ددغلې دورې پلوره تلاریخ نله دی او د‬
‫نویو منابعو او لیکنو په رڼا کې چې وروسته به راووځي نلور هلم ښله کېلدلی او‬
‫جامع کېدلی شي‪.‬‬
‫تاریخ لیکنه یوه پروسه ده چې پای نه لري‪ .‬خو د نژدې تېر تاریخ لیکنله پله‬
‫اصل کې یو ګران کار دی‪ .‬یو دا چې د هغې په اړه مواد او منابع که هر څلومره‬
‫رېر هم وي‪ ،‬پوره نه وي‪ .‬بل دا چې نژدې تېره ال تلاریخي شلوې نله وي او پله‬
‫لیکل کېدلو سره يې احساسات پارېږي او غبرګونونه ښوول کېلږي‪ .‬ددې لپلاره‬
‫چې غبرګونونه بېځایه نله وي لیکنله بایلد د واقعیلت ملالومولو لپلاره وي او پله‬
‫نرمه او نه پاروونکې ژبه کې بیان شي‪ .‬دلته دغله څله پله نظلر کلې نیلول شلوي‬
‫دي‪ ،‬که څه هم زیاتره پېښې زېلږې او د وطلن د للوړو ګټلور پلر خلالف دي‪ .‬د‬
‫فردونو‪ ،‬رلو او چارواکو سیاستونه او کړه هم په همدغله رول کتلل شلوي دي‬
‫او پللر هغللو بانللدې للله شخصللي او بللې سللنده حکللم کولللو نلله رره شللوې ده او‬
‫قضاوت لوستونکو تله پرېښلوول شلوی دی‪ .‬پله دې رول د معاصلرې دورې د‬
‫تاریخ لیکنې د لوی مخکښ لیو پولد فان رانلګ کلې (‪ )۱۸۸۶ – ۱۷۹۵‬فکلر‬
‫په نظر کې نیول شوی چې وايي‪ ،‬د تلاریخپوه وییفله یلوازې داده چلې وښليي‬
‫«هغه په رښتیا څنګه و»‪ .‬ددغه فکر له مخې یوه لیکنه هغه وخت تاریخ کېدلی‬
‫شي‪ ،‬چې یوازې د معتبرو او د پېښو د وخت د شواهدو پر بنسلټ وي‪ .‬پله دې‬
‫رول شللواهد پلله تللاریخ لیکنلله کللې دغللومره اساسللي او مهللم وي چللې نللامتو‬

‫‪11‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تاریخپوه کالنګ وور يې ال «سپېڅلې» ګڼي پله دې مانلا چلې پله هغلو کلې پله‬
‫کى‬
‫هېڅ رول الس ونه وهل شي‪ .‬د همدغه فکر له مخې دلته مهم منابع او مهملې‬
‫ویناوې په مستقیم رول نقل شوې‪ .‬دغه طرز دلته پله دې هلم ضلرور دی چلې‬
‫سرچینې رول رول‪ ،‬سره مختلفې او حتی په تضاد کې دي او بلین الملللي هلم‬
‫دي‪ .‬ددغللو فکرونللو پلله مراعللات سللره تللاریخ پلله دقیللق رول لیکللل کېللدلی او‬
‫لوستونکي پوهېدلی شلي چلې فردونلو‪ ،‬رللو‪ ،‬حکلومتي چلارواکیو او پله ټلولیز‬
‫رول په پېښو کې ټولو ښکېلو خواوو څه وکړل او د سیاستونو له املله يلې څله‬
‫وشول او ولس په څه حال کې شو‪ .‬پله دغسلې لیکنلې سلره ټولنله هلم پېژنلدل‬
‫کېدلی شي او بل نسل ته ممکنه کېږي چې له تاریخ نه عبرت واخلي او شلوې‬
‫تېروتنې تکرار نه کړي‪.‬‬
‫البته په پېښو کې انتخاب شوی‪ ،‬خو له هغو نه هغه دلته راوړل شلوې دي‪،‬‬
‫چې مهمې‪ ،‬تمثیل کوونکې او له موضوع سره تلړاو للري‪ .‬پله دغله رول لیکنلې‬
‫سره به لیکوال هم خپله دنده ترسره کړې وي‪ ،‬ځکه چې د هغله مسلوولیت پله‬
‫اصل کې واقعیت‪ ،‬انسان او د هغه خپل وجدان ته دی‪.‬‬
‫له محترم زرین انځور او د ټولنې له ملګرو نه يې مننه کوم چې زما دغه اثلر‬
‫هم د خپلې ټولنې له خوا خپروي‪ ،‬لکه چې دمخه يې زما نور اثرونه هم خپلاره‬
‫کړي دي‪.‬‬
‫د دانش خپرندوی ټولنې سروال محترم اسدالله دانش نه هم مننه کوم چلې‬
‫یې په خپله هم کوښښ وکړ‪ ،‬دغه اثر له چاپي تېروتنلو تله خلالي وي‪ ،‬د خپللو‬
‫اوالدونو قانپوه کاوون کاکړ‪ ،‬خوږ کاکړ او سباوون کاکړ زیارونه هلم یلادوم او‬
‫قدر یې کوم چې د اثر د را ایستل کېدلو او تکثیر په اړه کړي دي‪.‬‬

‫محمد حسن کاکړ‬

‫‪12‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کلیفورنیا‪۲۰۱۳ ،‬‬ ‫کى‬

‫‪13‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫لومړۍ برخه‬

‫لومړی څپرکی‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد وسله وال یرغل‬

‫د روسيې لنډه تاریخي مخينه‬

‫روسانو تر هر بل ولس نه زیات خپل هېواد د نورو هېوادونو په تاوان پراخ‬

‫کړی‪ ،‬سره له دې چې دوی ددغه ملک اصللي اوسلېدونکي نله دي‪ .‬د للومړني‬
‫تاریخ )‪ (Primary Chronicle‬له مخلې د سلالو قومونلو او نلورو پله ‪۸۶۲‬‬
‫زېږدي کې د سکندنویانو ورنګیانو (یا ورنجیلانو) روسلانو تله بلنله ورکلړه‪ ،‬پله‬
‫دغه رول چې «زملوږ مللک للوی او شلتمن دی‪ ،‬خلو نظلم پکلې نشلتهس تاسلې‬
‫راشل او پلر ملوږ حکومللت وکلړ »‪ .‬دغله قومونلله پخپللو کلې سللره وران وو‪.‬‬
‫روسللانو دغلله بلنلله ومنللله او پلله نللووګراد )‪ (Novgorad‬او نللورو سللیمو کللې‬
‫)‪ (Kiev‬کللې‪ ،‬چللې اوس د اوکللراین‬ ‫مېشللت شللول‪ .‬وروسللته يللې پلله کییلل‬
‫پالزمېنه ده‪ ،‬د للومړي ځلل لپلاره د حکلومتي نظلام بنسلټ کېښلود‪ .‬د اوکلراین‬
‫ختیځ ته روسیه پرته ده چې د ارال تر غرو پلورې د اروپلا او پله ختلیځ کلې تلر‬
‫والدي وستوک پورې د ثسیا برخه ده‪ .‬ددغو هېوادونو خلک په اصل کې د ژبو‬

‫‪14‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫توپیر له امله په بېلو نومونو یادېږي‪ ،‬خو دوی ټول په ختیځ سالویانو او هغه‬
‫د کى‬
‫سالویان چې په اروپا کې اوسېږي په لویدیځ سالویانو یادېږي‪.‬‬
‫پلله لرغللونې زمللانې کللې دغلله سللیمه پلله تېللره سللهیلي روسللیه یللانې د تللور‬
‫سمندرګي شلمال خلوا تله سلیمې د نلورو قومونلو پله الس کلې وې چلې للوی‬
‫ولسونه يلې سلمریان )‪ ،(Cimmerians‬سلتیان )‪ ،(Scythians‬سلرمه تیلان‬
‫)‪ ،(Sarmatians‬هونلللان )‪ ،(Hunans‬ثواران )‪ ،(Avars‬ګاتلللان )‪،(Goths‬‬
‫او خضار له )‪ (Khazars‬وو‪ .‬لله خظرانلو او سلتیانو نله پرتله دوی ټلول هنلدو‬
‫اروپایان او پوونده وو‪ ،‬چې یو په بل پسې یلې دغله سلیمې النلدې کلړې او پلر‬
‫ځايي خلکو يې واک وچالووه‪ .‬سمریان لومړنی تاریخي قوم و‪ ،‬چې لله اټکلل‬
‫(‪)۱‬‬
‫زر څخه تر اووه سوه مخزېږدي پورې يې پر دغې سیمې واکمني کړې ده‪.‬‬
‫اولیګ )‪ (Oleg‬لومړنی ورنګي روس و چې په کال ‪ ۸۸۲‬زېږدي کې يې د‬
‫ښار ونیوه او د خپلو نوکرانو په مرسته يې په حکومت کولو پیل وکلړ‪ .‬د‬ ‫کی‬
‫بانلدې لله ‪ ۹۱۳‬نله تلر ‪۹۴۵‬‬ ‫هغه ځایناسلتي ایګلور )‪ (Igor‬پله روسليې کیل‬
‫پورې واکمني وکړه‪ .‬د هغله پله ناڅلاپي مړینلې سلره اول د هغله کونلډه اولګلا‬
‫)‪ (Olga‬او بیا د هغه زوی سوایټوسالو )‪ (Sviatslav‬واکمن شو‪ .‬خو ددغلې‬
‫لومړني واکمنې کورنۍ نامتو واکمن د اولګلا لمسلی والدمیلر )‪ (Vladmir‬و‪،‬‬
‫چللې تللر ‪ ۱۰۱۵‬پللورې يللې واکمنللي وکللړه‪ .‬د دوی مخلله سللوداګرۍ تلله او للله‬
‫لویدیځو سالوانو او له بیزانس یا ختیځ روم سره جنګونو ته وه‪ ،‬چې مرکز يې‬
‫قسطنطنیه یا اوسنی استانبول و‪.‬‬
‫د‬ ‫د والدمیر د واکمني رېره مهمه پېښه د ‪ ۹۸۸‬زېږدي شاوخوا کلې د کیل‬
‫روسانو عیسوي کېدل‪ ،‬یا عیسوي کوول وو‪ .‬روسلانو تلر دغله وختله د طبیعلي‬
‫قوتونللو او نیکونللو روحونلله نمانځللل او د تالنللدې او برېښللنا خللدای پیللرون‬
‫)‪ (Perun‬ته يې تلر خپللو نلورو خلدایانو رېلره عقیلده لرلله‪ .‬د روسلانو راشله‬

‫‪15‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫درشه تر نورو څخه رېره د والګا مسلمانانو او د خضر له یهودانو سره وه‪ ،‬خلو‬
‫کى‬
‫دوی نه اسالم او نه یهودیت ومانه په دې چې دغو دواړو دینونو خپلل پیلروان‬
‫د شرابو له څښلو نه منلع کلول‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې روسلانو شلراب رېلر‬
‫څښل‪ .‬پر دې سلربېره یهلودان تیلت او خلواره وو او سیاسلي نظلم يلې هلم نله‬
‫الره‪ .‬روسللانو د عیسلللویت ارتلللودکس عقیلللده ومنلللله چلللې لللله کلللاتولیکي او‬
‫پروتستاني عیسویت نه وروسلته د عیسلویت غټله څانګله ده او یلوازې پله یلوه‬
‫«حقیقت» يې عقیده لرله‪ ،‬چې هغه یوازې د بښنې دین و‪ ،‬نه د زغم دیلن‪ ،‬پله‬
‫تېره د نورو دینونو ‪ ،‬په لویدیځې اروپا کې وروسته له هغله چلې رنسلانس یلا د‬
‫بیا ژوندي کېدلو غورځنګ کاتولیکي عقیده له اعتبلاره وغورزولله او د عقیلدو‬
‫رېرتوب ومنل شو‪ ،‬روسیه د رنسانس له ښلېګڼو څخله بلې برخلې او نلوره هلم‬
‫ګوښه پاتې شوه‪ ،‬خو د روسانو پله عیسلوي کېلدلو سلره د هغلوی ژبله د سلري‬
‫بې له برکته تحریري شوه‪.‬‬ ‫لیک )‪ (Cyrillic‬ال‬
‫د روسانو مذهبي عقیدې د هغوی په سیاسي نظلام کلې هلم نفلوذ وکلړ‪ .‬د‬
‫سللکندنویانو‪ -‬سللالو واکمنللي کلله څلله هللم د جنللګ او سللوداګرۍ پللر محللور‬
‫څرخېده‪ ،‬سیاسي نظام يې بیا هم مطلق یا زورواک و‪ .‬مسلکو چلې د مغوللو د‬
‫طاليي طایفې څه کلم دوه نیملې پېلړۍ (‪ )۱۴۸۰ – ۱۲۴۰‬محکومیلت څخله‬
‫وروسته سر هسلک کلړ‪ ،‬د یلوه مطللق یلا پلوره زورواک نظلام تلر الس النلدې‬
‫شوه‪ .‬دغه نظام وروسته له هغه نور هم مطلق شو‪ ،‬چې د مسکو ایلوان چلې پله‬
‫وېروونکي ایوان یادېده‪ ،‬په ‪ ۱۵۴۷‬کې د تزار لقب غوره کړ‪ .‬له دغه نوي لقلب‬
‫سره دغه عقیده هم ملګرې شوه چې ویل يې‪ ،‬مسکو د درېیم او وروستي روم‬
‫په شان د سپېڅلي حیثیت خاوند شوی دی‪ .‬دغه عقیده وروسته له هغه خپلره‬
‫شوه چې عثماني ترکيې په کال ‪ ۱۵۴۳‬کې قسطنطنیه ونیوله چې عیسلویانو تله‬
‫تر روم وروسته یو سپېڅلی مذهبي ښار و‪ .‬بیا نو تزار وکلولی شلول چلې دینلي‬

‫‪16‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دنیايي ځواکونه دواړه ځانته منحصر او خپل ځان او مقام نور هم مطلق او‬
‫او کى‬
‫زور واک کړي‪.‬‬
‫په روسيې کې د بویارو په نامه یو څو سوه اشرافي کورنۍ چې ویل کېده پله‬
‫اصل کې باندنیانې دي‪ ،‬په نورو خلکو بر السلې وې‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې‬
‫منځنۍ طبقه پکې هسکه شوې نه وه‪ ،‬د سکندنویانو له ورتلګ نله دمخله ټولنله‬
‫له ازادو خلکو او مریانو نه جوړه وه او د سکندنویانو په ورتګ سره مریان نلور‬
‫هم د ټولنې تل تله تختله شلول‪ .‬مریلان اول جنګلي بنلدیان وو او وروسلته هلر‬
‫څوک د قرارداد له مخې یا په زوکړې سلره مریله کېلده‪ .‬جنلګ د سلوداګرۍ او‬
‫مرییتوب غټه سرچینه وه‪ ،‬په دې چې د هغه غټ محصول مریان وو‪.‬‬
‫په کال ‪ ۱۸۶۱‬کې د روسانو پله دغلې هلرم رولله ټولنله کلې اساسلي سلمون‬
‫راوستل شو‪ .‬په دغه کال کې د ‪ ۴۰‬میلیونو پله شلاوخوا کلې د سلرفانو پله نامله‬
‫مریللان د پاچللا تللزار د فرمللان للله مخللې پلله حقللوقي لحللا ازاد اعللالم شللول او‬
‫مځکې هم ورته ورکلړل شلوې‪ .‬دوی وروسلته لله هغله ازاد اعلالم شلول‪ ،‬چلې‬
‫روسان‪ ،‬د کرایمیا په جنګ (‪ )۱۸۵۴ – ۵۶‬کې د اروپايي خلکو له السه مات‬
‫شوي وو‪ .‬سرفان نه ښه جنګیالي او نه ښه کروندګر وو‪ .‬دوی ولې د نورو لپلاره‬
‫کرنه وکړي او ځانونه مرګ ته ورکړي؟ دوی د همدغې ویښتیا له امله تر دغله‬
‫وخته پورې د پاڅونونو او نا ارامیو سرچینه شوي وو‪.‬‬
‫روسانو چې هېواد يې د عصري صناعت له امله مخ په پیاوړي کېلدلو و‪ ،‬د‬
‫کرایمیا له ماتې نه وروسته په ثسیا کې خپلل پرمختلګ تله زور ورکلړ‪ .‬منځنلۍ‬
‫ثسللیا د دوی د پللوځ او سللوداګرۍ پللر مللخ خالصلله وه‪ .‬پلله کللال ‪ ۱۸۵۷‬کللې د‬
‫انګلیسانو د حاکمیت پر وړاندې د هندیانو لوی پاڅون هم دوی هغې خوا تله‬
‫تللو ته وهڅول او د للوی پیتلر پله شلان يلې تلودو اوبلو تله د رسلېدلو خوبونله‬
‫ولیدل‪ .‬ددغه مقصد لپاره يې له اورنبرګ )‪ (Orenberg‬نله چلې هلتله يلې ال‬

‫‪17‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دمخه یوه غټه نظلامي هلډه جلوړه کلړې وه‪ ،‬د منځنلۍ ثسلیا د النلدې کوللو پله‬
‫کى‬
‫مقصد يې یوه خوا بله خوا پوځونه استول او په دې رول يې له انګلیسانو سره‬
‫د سترې لوبې په نامه لوبه ټینګه ونیوله‪.‬‬
‫ستره لوبه د روس او انګلیس د امپراتوریلو پله مېلنځ کلې د منځنلۍ ثسلیا د‬
‫الندې کولو کوښښ ته ویل کېده‪ ،‬چې د لوبې تخته يې په لویدیځ کې د قفقاز‬
‫له واورینو غرونو نه د منځنۍ ثسیا لله پراخلو دښلتو نله د ختلیځ پله للور ان تلر‬
‫چیني ترکستان او تبت پورې غځېدلې او اخري جایزه يلې د پیتلر هلاپکرک پله‬
‫نظر هندوستان و‪ ،‬چې روسان په ټینګه د هغې د الندې کولو په فکر کې وو او‬
‫لندن او کلکته له هغه نه په وېره کې شول‪ )۲(.‬روسانو لله اورنبلرګ نله د جنلرال‬
‫کافمن په قومندانۍ خپلله واکمنلي پله کلال ‪ ۱۸۶۴‬د خوقنلد‪ ،‬بخلارا او خېلوې‬
‫پولو ته ورسوله او په کال ‪ ۱۸۶۵‬کې يې تاشکند ونیوه او دوه کاله وروسته يلې‬
‫د روسي ترکستان په نامله تلر خپلل الس النلدې یلو للوی والیلت تشلکیل کلړ‪.‬‬
‫روسانو په دغه رول په منځنۍ ثسیا کې للږ و رېلر هغسلې حلاکم حیثیلت پیلدا‬
‫کړ‪ ،‬چې انګرېزانو دمخه پله هندوسلتان کلې د ځلان کلړی و‪ .‬روسلانو د بخلارا‬
‫امیر مظفر الدین د یوه تړون په منلو سره اړ کړ چلې خپلل سللطنت د روسلانو‬
‫واکمنۍ ته وسپاري‪ .‬روسانو په ‪ ۱۸۶۸‬کې سمرقند هم الندې کړ‪.‬‬
‫روسان د امیر شېر علی د دوهمې دورې په سر کلې د للومړي ځلل لپلاره د‬
‫افغانستان سرحد ته ورسېدل او افغانستان په دغله رول د تلزاري روسليې او د‬
‫برتانوي امپراتورۍ له خوا یو چارپېر هېواد شلو‪ .‬پله دغله حلال کلې روسلان پله‬
‫منځنۍ ثسیا کې د خپلې امپراتورۍ په پراخولو او انګلیسان پله هندوسلتان کلې‬
‫د خپلې امپراتورۍ د خوندي ساتلو او افغان واکمنان د خپل هېلواد د خونلدي‬
‫ساتلو په هڅه کې شول‪.‬‬
‫د افغان‪ -‬انګلیس دوهم جنګ په اصلل کلې د افغانسلتان پله اړه د هملدغو‬

‫‪18‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امپراتوریللو د متضللادو سیاسللتونو د ټکللر نتیجلله وه‪ ،‬پلله دې رول چللې د هنللد‬
‫کى‬
‫انګلیس وایسرای الرر لېټن )‪ (Lord Lytton‬د هندوستان د خونلدي سلاتلو‬
‫په مقصد له امير شېر علي څخله وغوښلتل چلې د خپلل هېلواد بانلدنی واک د‬
‫هغه حکومت ته وسپاري‪ ،‬خو امیر شېر علي د افغانسلتان لله خپللواکۍ څخله‬
‫تېر نه شو‪ .‬رېره موده نه وه تېره شوې چې په منځنۍ ثسیا کلې د روسلانو اعللی‬
‫حاکم جنلرال فلان کلافمن پله ‪ ۱۸۸۷‬کلې د جنلرال سلتالیتوف پله سلروالۍ یلو‬
‫نابللی نظامي هیئت په ناڅاپي رول کابل ته واستاووه‪ .‬هلته دغه هیئلت ومنلله‬
‫زره پلوځ‬ ‫چې د افغانستان د دفاع لپاره به د ضرورت په وخت کې دوه دېلر‬
‫استوي‪ .‬انګلیسان په کابل کې د روسانو د هيبت له امله وپارېلدل او د همدغله‬
‫کال په نومبر کې يې په داسې حال کې چې روسي هيئلت لله افغانسلتان څخله‬
‫وتلی و‪ ،‬پر افغانستان باندې په نظامي یرغل الس پورې کړ‪ ،‬خو روسانو خپلله‬
‫وعده ترسره نکړه او حتی امیلر تله يلې روسلي ترکسلتان تله د تلللو اجلازه هلم‬
‫ورنکړه‪ ،‬خو افغانانو د انګلیسانو نظامي یرغل په پرلله پسلې جنګونلو سلره پلر‬
‫شاوواهه او رېر تلفلات يلې ورواړول تلر څلو چلې سلردار عبلدالرحمن د امیلر‬
‫محمد افضل زوی او د امیر دوسلت محملد لمسلی‪ ،‬پله ‪ ۱۸۸۰‬کلې د امیلر پله‬
‫نامه د افغانستان واکمن شو‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې امیلر شلېر عللي وفلات‬
‫شوی او ځایناستی زوی يې امیر یعقوب هندوستان ته تبعید شوی و‪.‬‬
‫د امیر عبدالرحمن پله واکملن کېلدلو سلره د افغانسلتان بانلدنی سیاسلت د‬
‫هندوستان انګلیس حکومت ته په الس ورغی‪ ،‬خو له دې نه پرته امیر پله نظلر‬
‫او عمل کې یو خپلواک واکمن و او افغانستان د برتانوي هند مسلتعمره نله وه‬
‫د امیللر دوسللت محمللد خللان للله وخللت نلله وروسللته دا دوهللم ځللل و‪ ،‬چللې د‬
‫افغانستان او برتانوي هند د حکومت تر مېنځ دوستي ټینګه شوه‪ ،‬خو روسلانو‬
‫سره له دې هم په کال ‪ ۱۸۸۵‬کې پنجده الندې کړه‪ ،‬چلې هغله پله اصلل کلې د‬

‫‪19‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هرات یانې د افغانستان یوه برخه وه او د امیر عبدالرحمن تلر واکمنلۍ النلدې‬
‫کى‬
‫وه‪ .‬روسانو وروسته په ‪ ۱۸۹۲‬کې د پنجه له سين نه د شمال پله للور د ثقسلو‪-‬‬
‫مرغاب سین پورې بدخشان‪ ،‬چې هغه هم د امیر تر ولکې الندې و‪ ،‬په نظامي‬
‫قللوت ونیللوه او د هنللد برتللانوي وایسللرای سلره للله دې چللې حکومللت يللې پللر‬
‫افغانستان باندې د نه پارول شوي تېري د دفع ژمنه کلړې وه‪ ،‬د روسليې ددغله‬
‫تېري په وړاندې نه دا چې په خپله څله ونکلړل‪ ،‬لله امیلر نله يلې هلم پله ټینګله‬
‫وغوښتل چې مقابله ونه کړي‪ .‬په نتیجه کې د افغلان‪ -‬روس اړیکلې د روسليې‬
‫(‪)۳‬‬
‫د اکتوبر تر کودتا پورې خرابې وې‪.‬‬
‫افغلان‪ -‬روس اړیکلې د اکتلوبر لله کودتلا نله وروسلته د پاچلا املان اللله پله‬
‫وخت کې سره ښې شوې‪ .‬په لومړي نړیوال جنګ کې چې د روسليې امپراتلور‬
‫تزار نیکوالی د ‪ ۱۹۱۷‬کال په فبروري کې له رېرو فشارونو سره مخ شوی‪ ،‬لله‬
‫پاچايي نه ګوښه کېدلو ته اړ شو‪ ،‬خو له هغه وروسته هغه لبرال حکوملت چلې‬
‫په انقالب سره د کرنسکي په سروالي مېنځته راغی‪ ،‬د همدغله کلال پله اکتلوبر‬
‫کللې د والدمیللر لېللنن پلله مشللرۍ د بولشللویکانو پلله کودتللا سللره نسللکور شللو او‬
‫بولشویکان چې په اصل کې کمونستان وو‪ ،‬واک ته ورسېدل‪ .‬دوی کمونېزم تله‬
‫د رسېدلو په لور دغسې نظام پر پښو ودراووه‪ ،‬چې د تزاري له مطللق نظلام نله‬
‫رېر مطلق و‪ .‬پر هغو سربېره ټولواک هم و‪.‬‬
‫د ماموریت موده يې هم نامحلدوده وه او هلم یلوازې د یلوه ګونلد لله خلوا‬
‫اداره کېللده‪ .‬نللور ګوندونلله غیللر قللانوني وګڼللل شللول او وځپللل شللول‪ .‬هغلله‬
‫دیموکراسي چې په روسیه کې له ‪ ۱۹۰۵‬نه وروسلته عمللي کېدلله‪ ،‬هلم وځپلل‬
‫شوه‪ .‬بولشویکانو دغسې مطلق او ټوللواک نظلام ددې لپلاره غلوره کلړ‪ ،‬چلې د‬
‫هغه په قوت روسي ټولنه له سره تنظلیم کلړي او اړیکلې يلې واړوي‪ ،‬خلو هغله‬
‫فکر چې بولشویکانو د هغه له مخې په دغه کار پیل وکړ‪ ،‬پخوانی و او هغله دا‬

‫‪20‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لې اصلللي مللوخې تلله د رسللېدلو الر یللوه ده او د څللو کرښلله ییللزو او د څللو‬
‫چلکى‬
‫حقیقتونو فکر غلط او مردود دی‪ .‬ددغه فکر له مخې یوازې یلو رښلتین تلوب‬
‫یللانې کمللونېزم د اعتبللار وړ وګڼللل شللو‪ .‬پلله واقللع کللې دا د هماغلله عیسللوي‬
‫ارتودکس فکر و‪ ،‬چې والدمیر نهله سلوه کالله دمخله تلر هغله د روسليې لپلاره‬
‫غوره کړی و‪ ،‬خو په دغسې حال کې چلې عیسلوي ارتلودکس یلوازې د بښلنې‬
‫دین و‪ ،‬نه د زغم‪ ،‬کمونېزم نه د بښنې او نه د زغم ملذهب و‪ .‬د هغله لله مخلې‬
‫هم رلې او هم فردونه مجبورېدل چې هغه په خوله ومني او په ژوند کلې پلرې‬
‫عمل وکړي‪ .‬په دې رول په شوروي اتحاد کې فلرد هغلومره رېلر تلر بنلدیزونو‬
‫الندې شو‪ ،‬چې بل هېڅ وخت دغومره مقید شوی نه و‪ .‬د شوروي دوللت تله‬
‫چې د انسان په تاریخ کې تر ټولو رېلر ټوللواک او ټلول اختیلار دوللت و‪ ،‬دغله‬
‫صالحیت ورکړل شو‪ ،‬چې دغه فکلر د ژونلد پله رګلر کلې واقعلي کلړي‪ .‬ددې‬
‫لپلاره دوللت تله د هڅولللو او اړ کوللو ټلولې هغله وسللیلې ورکلړل شلوې‪ ،‬چللې‬
‫ممکن و‪ .‬له دغو وسیلو نه رېره مهمه يې ک‪ .‬ج‪ .‬ب وه‪ ،‬چې خپلل مقصلد تله‬
‫د رسېدلو په الر کې یې د رلو او فردونو په وړاندې غټ جرمونله وکلړل‪ ،‬چلې‬
‫غټله بېلګله يلې د سلتالین پله واکمنللۍ کلې د ‪ ۱۹۳۰‬پله لسلیزې کلې د میلیونللو‬
‫انسانانو وژنه ده‪ .‬په تاریخ کې بل هېڅ دولت د خپلو خلکلو پله وړانلدې هغلې‬
‫(‪)۴‬‬
‫زورواکي او جرمونه کړي نه دي‪ ،‬لکه د شوروي دولت‪ ،‬چې کړي دي‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوروي اتحاد او افغانستان‬ ‫کى‬

‫د اکتوبر له کودتا نه ژر وروسته د پاچا امان الله پله واکمنلۍ کلې د افغلان‪-‬‬
‫شوروي اړیکې د دوستۍ شوې او د دوی تر مېنځ د دوسلتۍ دوه تړونونله‪ ،‬یلو‬
‫په ‪ ۱۹۲۱‬کې او بل په ‪ ۱۹۳۱‬کلې السللیک شلول‪ .‬خلو دغلې دوسلتۍ د پاچلا‬
‫امان الله له ګوښه کېدلو نه وروسته د څه بانلدې پېنځله ویشلتو کلونلو پله بهیلر‬
‫کې خپله تودوخه له السه ورکړه‪ .‬دا د محملد داود پله صلدر اعظملۍ (‪۱۹۵۳‬‬
‫– ‪ )۱۹۶۳‬کې و چې د دواړو هېوادونو تر مېنځ د دوستي او همکارۍ یو نلوی‬
‫پله واکمنلۍ کلې د‬ ‫فصل پرانستل شلو او شلوروي اتحلاد د نکیتلا خروشلچ‬
‫افغانستان رول رول پرمختیايي پروژو ته کریډیټونه ورکلړل او نظلامي مرسلتې‬
‫يلې هلم وکللړې‪ .‬لله هغلله وروسلته شللوروي اتحلاد او ورسللره د شلوروي روللله‬
‫کمونېزم فکرونو په افغانسلتان کلې نفلوذ وکلړ‪ .‬ددغله نفلوذ څرګنلده وسلیله د‬
‫افغانستان د خلق دیموکراتیک ګونلد شلو‪ ،‬چلې پله واک تله رسلېدلو سلره يلې‬
‫شوروي اتحاد د افغانستان په چارو کې په بېساري رول دخیل او پله دې هڅله‬
‫کې شو چې پرچم ګوندګی د خلق ګوندګي په شلان‪ ،‬چلې د ثلور کودتلا يلې پله‬
‫بري سره سر ته رسولې وه‪ ،‬په حکوملت کلې شلریک کلړي او حفیظاللله املین‬
‫و‪ ،‬ترېنله بېلرون‬ ‫چې د کودتا اصلي قومندان او د خللق ګونلدګي تکلړه شلخ‬
‫کړی‪ ،‬چې د خپلې الرې خنډ يې باله‪ .‬په دې اړه د شلوروي اتحلاد ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫خپلې دسیسې د «ثور انقلالب» د ټینګوللو او همکلارۍ پله جامله کلې وړانلدې‬
‫بیولې او کله چې پخپللو دغلو دسیسلو کلې پلاتې راغلی بیلا يلې پلر افغانسلتان‬
‫باندې په نظامي یرغل الس پورې کړ‪ ،‬چې اوس يې د بیان وخت دی‪.‬‬
‫د ثور کودتا نومي اثر کې مې شرحه کړې چې د شوروي اتحاد حکومت لله‬
‫اول نه له خلقي حکومت په تېره له حفیظالله امین سره وران و او کوښښ يې‬

‫‪22‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اووه چې پرچمیان د ببرک کارمل په مشرۍ په حکومت کې غټه برخه ولري‪،‬‬

‫ک کى‬
‫خو امین هم ددغه کار مخه ونیوله او هم يې د کارمل په ګډون یو څو پرچملي‬
‫لویان په نورو هېوادونو کې سفیران وټاکل او دننه يې رېر پرچمیان بندي کړل‬
‫او په دې رول يې پرچم ګوندګی وځاپه‪ .‬سره له دې هم د شوروي حکومت په‬
‫یاهر کې د خلقي حکومت په ننګ والړ و او د ټینګښلت لپلاره يلې رول رول‬
‫تخنیکي او د وسلو مرستې ورسره وکړې‪ ،‬خو د حکومت مشر نور محمد تلره‬
‫کی او د هغه صدر اعظم حفیظالله املین لله غټلو سلتونزو سلره ملخ وو‪ .‬دوی‬
‫غوښتل هم حکومت پخپل فکر وچلوي او هم مجبور وو‪ ،‬د رېرو پلاڅونونو د‬
‫ځپلو لپاره چې د نظام په وړاندې کېدل او داسې هم د هېلواد د پرمختیلا لپلاره‬
‫له شلوروي اتحلاد نله مرسلتې تلر السله کلړي‪ .‬نلورو حکومتونلو لله دوی سلره‬
‫مرسته نه کوله‪ .‬دغه اړتیا په خاص رول د هرات له لوی پاڅون نه وروسلته پله‬
‫قوي رول حس شوه او لکه چې د ثور کودتا کې مې د هغه بیلان کلړی لله هغله‬
‫وروسته شوروي اتحاد هم افغانستان ته دوه مهلم نظلامي هيئتونله واسلتول او‬
‫هم يې خپل یو ملاهر دیپلوملات‪ ،‬واسليلي سلفرنچوک واسلتاووه‪ .‬سلفرنچوک‬
‫کوښښ کاووه د سیاسي تغییرونلو پله راوسلتلو سلره د حکوملت بنسلټ پلرا‬
‫شي‪ ،‬خو دده د وړاندیز اصلي مقصلد دا و چلې پله حکوملت کلې پرچمیلان او‬
‫هم ناپېیلي افغانان شامل وي‪ .‬هغه حتی د ځینو اسالمي تنظیمونلو د کسلانو د‬
‫ګډون وړاندیز هم وکړ‪ ،‬خو خلقي حکومت دغه وړانلدیز ونله مانله او املین د‬
‫شوروي اتحاد سفیر پوزانوف ته وویل چې «موږ د دښمنو پله مېلنځ کلې پراتله‬
‫یو او بایلد څلارو اوسلو»‪ )۴(.‬وروسلته د رسلمبر پله میاشلت کلې د شلوروي د‬
‫هلم پله کابلل‬ ‫کمونست ګوند د بین المللي څانګې سروال بلوریس پاڼوملاری‬
‫کې د سفرنچوک پله شلان پله مقصلد ونله رسلېد‪ .‬بیلا نلو د شلورویانو لله خلوا‬
‫دغسې کوښښونه پیل شول چې «‪ ...‬د خلقي مشرانو‪ ،‬ترهکي او املین تلر مېلنځ‬

‫‪23‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۵‬‬
‫مقابله تحریک کړې»‪.‬‬
‫کى‬

‫په خلقي نظام کې دننه د ک‪.‬ج‪.‬ب ورانی‬

‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پللورتنی راپللور د شللوروي اسللتازي او خلقللي مشللرتابه ددغلله‬

‫«بېګانه توب» اصلي عللت دا ښليي چلې «د افغانلانو خخلقیلانوت تلر یلوه حلده‬
‫خپلسري کوله او له مشورې پرته يې عمل کاووه» په دغه حلال کلې د شلوروي‬
‫«مشاوران او ماهران وګومارل شلول چلې د افغانلانو د کلړو پله اړه ال مفصلل‬
‫مالومات راټول کړی»‪ )۶(.‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب مامورانو بیا د ترهکلي او املین پله اړه د‬
‫هغو د مخالفانو خولې لټولې‪ .‬د هغو یوه سلرچینه غلالم دسلتګیر پنجشلېری د‬
‫فواید عامې وزیر و‪ ،‬چې ک‪ .‬ج‪ .‬ب هغه د «رچرد» په مسلتعار نلوم یلاد کلړی‬
‫دی‪ .‬پنجشېری د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ثمر‪ ،‬جنرال ایوانوف ته د ‪ ۱۹۷۹‬کال د جوالی په‬
‫‪۲۹‬مه وویل چې «په پولټپورو کې هر څه د دوو کسو‪ ،‬ترهکلي او املین لله خلوا‬
‫فیصله کېږي‪ .‬لومړنی هغه پرېکړې منلي او تايیلدوي چلې وروسلتی يلې کلوي‪.‬‬
‫پاتې نور یوازې د للوبې واړه کسلان دي چلې چکچکلې کلوي‪ .‬هلېڅ یلو زړه نله‬
‫کوي چې د ترهکي یا امین پر ضد خوله خالصه کړي‪ ،‬ځکه چلې دوی رارېلږي‬
‫چې د انقالب ضد ټاپه به پرې ولګولله شلي‪ .‬پله خلکلو کلې د ترهکلي او املین‬
‫(‪ ۶‬ال )‬
‫سیاستونه د ناراضیتوب الملونه دی»‪.‬‬
‫تر دې دمخه د ثور له کودتا نله څله بانلدې یلوه میاشلت وروسلته (د جلون‬
‫‪۱۱‬مه)‪ ،‬د کورنیو چارو وزیر‪ ،‬نور احمد نور‪ ،‬پوزانلوف تله املین یلو خطرنلاک‬
‫سړی ښوولی او ورته ویلي وو چلې «پله پولټبلورو کلې هلر څلوک لله املین نله‬
‫وېرېږي» او «په هېواد کې یوازې یو قدرت دی چې هغه حفیظالله املین دی»‪.‬‬
‫یوه اونۍ وروسته د پالن وزیر سلطانعلي کشتمند لله پوزانلوف سلره پله یلوې‬

‫‪24‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مرکې کې ویلي وو چې امین او ترهکي «له شوروي اتحاد سره د اړیکلو ټینګلول‬
‫کى‬
‫د یوه موقتي سیاست یا د یوې تاکتیکي وسیلې په توګله ګڼلي»‪ .‬دوی دواړو لله‬
‫پوزانوف نه غوښتي وو‪ ،‬چې «کارمل وژغلوري‪ ،‬چلې ژونلد يلې پله خطلر کلې‬
‫دی»(‪ )۷‬له هغه وروسته و‪ ،،‬چې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب چلارواکو د املین د ژونلد پله اړه‬
‫دننه او دباندې د مالوماتو په ټولولو کې تر پخوا نه رېر فعال شلول او پله علین‬
‫حال کې یې په افغانستان کې د نفوذ خپرولو په مقصد یوه خوا بله خوا په تېره‬
‫وزارتونو ته هيئتونه واستول‪ .‬شوروي مشاوران هم فعال شول او «په وزارتونلو‬
‫کې يې د نفاق اچولو لپاره هلې ځللې پیلل کلړې»‪ )۸(.‬یلوه شلوروي مشلاور ن‪.‬‬
‫ک‪ .‬ګریچین )‪ (N. K. Grechen‬ال غوښتل چې دی دغسلې «فرعلي وزیلر»‬
‫وي چې اقتصادي‪ ،‬مالي او په پالن پلورې اړونلدې چلارې اجلرا کلړي او ددې‬
‫لپاره دې په سلوداګرۍ وزارت کلې د مشلاورو پله ګلډون یلو دایملي کمیسلیون‬
‫جوړوي‪ .‬څنګه چې په دغه تجویز سره د وزیرانو صالحیت کمېده او شلوروي‬
‫مشاوران په حکومت کولو کې شریک کېدل خلقلي لویلانو هغله ونله مانله او د‬
‫پله توګله وویلل چلې «دغله وزارت‬ ‫ماليې وزیر عبدالکریم میثاق ال د اعتلرا‬
‫ملګللري ملتونلله نلله دي»‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب بیللا د هغلله پلله اړه دغلله راپللور ورکللړ چللې‬
‫«میثلاق د شللوروي اتحللاد پلر ضللد دی او عملونلله يللې لله ماویسللتانو نلله الهللام‬
‫(‪)۹‬‬
‫اخلي»‪.‬‬
‫له هغه وروسته ایوانوف او اوسادچي چلې پله کابلل کلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب للوی‬
‫ثمللران وو‪ ،‬دغلله نظللر وړانللدې کللړی چللې «‪ ...‬د افغانسللتان د دیموکراتیللک‬
‫جمهوریت د مشرې د وضعې ښله کېلدل پله زیاتله انلدازه پله ترهکلي پلورې اړه‬
‫ومنلل‬ ‫لري‪ .‬دغه خښه والیت ناشونی دی خلو دا چلې د ګلډې مشلرۍ پرنسلی‬
‫(‪)۱۰‬‬
‫شی او د امین مخه ونیوله شي چې غواړي یوازې پخپله حکومت وکړي»‪.‬‬
‫دغو افسرانو د ‪ ۱۹۷۹‬د سپټمبر په اوله ورځ یا پله هغله ورځ چلې نلور محملد‬

‫‪25‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ترهکىکی په هاوانا کې په یوه کنفرانس کلې د ګلډون لپلاره د مسلکو پله للور روان‬
‫شو‪ ،‬د افغانستان د ستونزو د هوارولو په مقصد یو یادښت مسلکو تله مخلابره‬
‫کړ‪ .‬په دغه یادښت کې ویل شلوي وو‪ ،‬چلې حکوملت پله خلکلو کلې واک لله‬
‫السه ورکوي او خلک په رېرېدونکې انلدازه د شلوروي اتحلاد پلر ضلد کېلږي‪.‬‬
‫هلته دا هم ویل شوي وو‪ ،‬چې شوروي اسلتازو پله هلره سلطحه کلې ترهکلي او‬
‫امللین تلله مشللورې ورکللړې چللې د خلکللو پلله مېللنځ کللې کللار وکللړي او د خپللل‬
‫حکومت بنسټ پراخ کړي خو «هغه نژدې ټولې له پام نه غورزول شوې دي»‪.‬‬
‫په یادښت کې دا هم ویلل شلوي وو‪ ،‬چلې ترهکلي او املین د سلتونزو هواروللو‬
‫لپاره یوازې لله زور نله کلار اخللي او د خلکلو ځپللو تله دوام ورکلوي او «املین‬
‫ددغه چلند لوی منتظم دی» په یادښت کې دغه مشخصې سپارښتنې هلم وې‪،‬‬
‫چې هغه ددغه یادښت اصلي مطلب و‪:‬‬
‫‪ – ۱‬د هېواد له مشرۍ نه دې د امین د ګوښه کوللو لپلاره یلوه الر وموندلله‬
‫شللي او دی دې د نننیللو سیاسللتونو د ناکللامۍ او پټللو عاملله جزايللي چلنللدونو‬
‫مسوول وګڼل شي‪.‬‬
‫‪ – ۲‬تللره کللی دې د یللوه دیمللوکرات ايتالفللي حکومللت جوړولللو پلله لللور‬
‫وهڅول شي چې د مشرۍ رول يې د پرچمیانو په ګډون د خلق ګوند پله الس‬
‫کې وي‪.‬‬
‫‪ – ۳‬سیاسي بندیان دې‪ ،‬د پرچم د غړو په ګډون چې پله غیلر قلانوني رول‬
‫نیول شوي دي‪ ،‬ثزاد شي‪.‬‬
‫‪ – ۴‬په هېواد کې دې دداخلي سیاسي وضعې د با ثباته کولو په مقصلد لله‬
‫ببرک کارمل سره په غیر رسمي رول لیدنه وشي‪.‬‬
‫‪ – ۵‬په دیموکراتیک جمهوریلت کلې دې د خللق دیموکراتیلک ګونلد نله د‬
‫یوې ذخیرې مشري جلوړه شلي‪ ،‬چلې پله هغله حلال کلې چلې د هېلواد وضلعه‬

‫‪26‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۱۱‬‬
‫خرابېږي را دمخه شي‪.‬‬
‫کى‬
‫دغه یادښت په اصل کلې پلر دغلې ګڼڼلې بنلا دی چلې لیکلونکي يلې لکله د‬
‫افغانستان چارواکي او د کلریملین لویلان د افغانلانو د واکمنلۍ اخلري مرجلع‬
‫سلم‬ ‫وي‪ .‬دوی په دغې ګڼڼې کې سخت تېروتلي وو‪ .‬خو د دوی دغه تشخی‬
‫و‪ ،‬چللې امللین پلله افغانسللتان کللې د دوی د الرې پلله مللخ کللې خنللډ و او دغللو‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب والو غوښتل چې د دوی خپل لویان يلې بایلد پله کلوم رول لله خپلل‬
‫مقام نه لېرې کړي‪ .‬دوی د همدغه مطلب لپاره د جاري نا ارامیو پلړه پلر هغله‬
‫وو‪ ،‬چلې د هغلې د پله خپلل‬ ‫اچوله‪ ،‬خو د هغه پر خالف د اګسا په اړه چلو‬
‫سر سروال اسد الله سروري په حکم بې شمېره افغانان‪ ،‬د پرچمیانو په ګډون‪،‬‬
‫د «ضد انقالب» په نامه بندي شلوي‪ ،‬کلړول شلوي او وژل شلوي او لکله چلې‬
‫میتروخین هم وايي «دوی پرېکړه وکړه چې امین استعمال کړي او پله نظلامي‬
‫او سیاسلللي رګلللر کلللې د ټوللللو تېروتنلللو‪ ،‬ناکلللامیو او جرمونلللو پلللړه پلللر هغللله‬
‫او د افغانسلتان لپلاره د للوړ‬ ‫واچوي»‪ )۱۲(.‬له «دوی» څخه دلتله ملراد برژنیل‬
‫کمېسیون غلړي‪ ،‬یلوري انلدروپوف د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سلروال‪ ،‬ګرومیکلو د بانلدنیو‬
‫چارو وزیر او اوستینوف د ملي دفاع وزیر و‪.‬‬
‫که یوازې د کابل ک‪ .‬ج‪ .‬ب افسران په دغه فکر وای دغه یادښت بله مهلم‬
‫نه وای‪ ،‬خو هغه وخت مهلم شلو چلې د کلریملین لویلان هلم پله همدغله فکلر‬
‫شول او د هغه پر بنسټ يې عمل وکړ او په اول سر کې يې پله هاوانلا کلې لله‬
‫ترهکي نه وغوښتل چې وطن تله د سلتنېدلو پله الر کلې پله مسلکو کلې ورسلره‬
‫ترهکي ته وویل چې «ملګری تره کی! ستا پله وړانلدې بله‬ ‫وويني‪ .‬هلته برژنی‬
‫ما خپله دنده سر ته نه وي رسولې چې یوه بلله موضلوع درسلره مطلر نکلړم‪،‬‬
‫چې هغه نه یوازې ستاسې شوروي ملګرو ته‪ ،‬بلکې د هغلو مالوملاتو لله مخلې‬
‫چې موږ يې په الس کې لرو‪ ،‬د خلق دیموکراتیک غړو ته د ځانګړې اندېښلنې‬

‫‪27‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫المل شوی دی‪ .‬ملګری تره کی! په اوسني حلال کلې د ګونلد پله مشلرۍ کلې د‬
‫کى‬
‫خلق دیموکراتیلک ګونلد د مرکلزي کمېټلې د عملومي منشلي پله توګله ستاسلې‬
‫خاص رول د پوهاوي وړ دی‪ ،‬خو د نورو په الس کې له حد نله رېلر د قلدرت‬
‫تمرکز حتلی سلتا رېلرو نلژدې مرسلتیاالنو تله هلم د انقلالب د برخلیلک لپلاره‬
‫خطرناک کېدلی شي‪ .‬دا به مصلحت نه وي چې یو څوک د هېواد پله مشلرۍ‪،‬‬
‫پلله وسللله والللو پوځونللو او د دولتللي امنیللت پلله ارګللانونو کللې ځللانګړی مقللام‬
‫ولري»‪ )۱۳(.‬میتروخین او اندرو دغه هدایت په دې رول تعبیلر کلړی چلې «‪...‬‬
‫په واقع کې هغه ختره کیت دېته وباله چې له افغان حکومت نه د امین‬ ‫برېژنی‬
‫وګاڼله چلې املین لله‬ ‫د اېستلو کوم ترتیب ونیسي»‪ )۱۴(.‬ترهکي بیا ځان مکلل‬
‫خپل مقام نه لېرې کړي او کارمل يې پر ځای وټاکي‪ ،‬خو دغله تجلویز تلر دې‬
‫حده د افغانستان د سیاسي واقعیت پر خالف و‪ ،‬چې تره کلی د هغله د عمللي‬
‫کولو په جریان کې نه یوازې خپل مقلام بلایلود‪ ،‬خپلل ژونلد يلې هلم لله السله‬
‫ورکړ او حفیظالله امین د هغه ځای ونیوه او د ګونلد او هېلواد سلروال شلو‪ .‬د‬
‫کریملین لویانو په دغې پېښې سلره رکله وخوړلله او لکله چلې میتلروخین هلم‬
‫وايي «د امین د لېرې کولو ناکامۍ د کریملین د لویانو او ک‪ .‬ج‪ .‬ب غلرور پله‬
‫دردناک رول ټپي کړ‪ .‬دوی د نه فکر کېدونکو پېښو له پېښېدلو نه په وېلره کلې‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫شول‪ .‬د امین کرکټر د یوه دوست هېواد په قالب کې نه برابرېده»‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د شوروي اتحاد له یرغل نه دمخه‬

‫څنګه چې دغه پېښه او د پوزانوف تر اېستل کېدلو پورې اړوندې پېښې ملې‬
‫د ثور کودتا په اثلر کلې کښللې‪ ،‬دلتله د هغلو لله یلادونې نله رره کلوم او لله دې‬
‫وروسللته دغلله موضللوع ګللانې کللاږم چللې شللوروي واکمنللو ولللې او څنګلله پللر‬
‫افغانستان باندې د یرغل کولو پرېکړه وکړه او یرغل يې په څه رول عملي کړ‪.‬‬
‫د شللوروي حکومللت د خپللل سللفارت چللارواکي او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب غللړي‬
‫کړل‪ ،‬چې د امین په سروالۍ له نوي حکومت سلره د پخلوا پله شلان د‬ ‫مؤی‬
‫دوستۍ چلند وکړي‪ ،‬خو په عین حال کې د املین کلړه او چلنلد پله دقیلق رول‬
‫وڅاري او داسې کار ونکړي چې هغه د شوروي اتحاد په هکلله شلکمن شلي‪.‬‬
‫دغه څارنه وروسته له هغه ال ټینګه ونیول شوه چې د باندنیو چارو وزیر‪ ،‬شلاه‬
‫ولي‪ ،‬په کابل کې یو شمېر سفیرانو ته پوزانوف‪ ،‬چې هلته نله و‪ ،‬پله ننلداره ییلز‬
‫وښود او له شوروي حکومت نه يلې وغوښلتل چلې‬ ‫رول یو نامطلوب شخ‬
‫پر ځای يې بل سفیر کابل ته واستوي‪ .‬پوزانوف پله هغلې تلوطيې کلې ښلکېل‬
‫ښللوول شللوی و‪ ،‬چللې د امللین پللر ضللد کېدللله او ناکاملله شللوه او امللین بیللا للله‬
‫ایوانوف‪ ،‬پاولوفسکي د شوروي اتحاد د نظامي هيئت سلروال‪ ،‬او بوګلدانوف‪،‬‬
‫د اګسا له سر مشاور سره پله کتنله کلې پلر شلاه وللي ټینلګ ودرېلد او پلر هغله‬
‫سربېره دوی يې په دغه کار کې دخیل وګڼل چې «غوښتل يې دی په تلک کې‬
‫ګېر کړي»‪ )۱۶( .‬لله هغله وروسلته وو چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پروپاګنلدي ماشلین د‬
‫امین په وړاندې پوره چاالن شو‪ ،‬او پر ضلد يلې حیرانلوونکي څیزونله‬ ‫شخ‬
‫جعل کړل‪ .‬د اکتوبر په ‪۲۹‬مه کال ‪ ۱۹۷۹‬د علالي کمېسلیون غلړو‪ -‬ګرومیکلو‪،‬‬
‫اندروپوف‪ ،‬او اوستینوف خپل ګوند ته په یوه راپور کې څرګنلده کلړه چلې «پله‬

‫‪29‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى کوښښونو سره چې امین په قدرت کلې ټینلګ وسلاتي‪ ،‬ددغسلې سلطحي‬
‫هغو‬
‫کارونو لکه د نوي اساسي قانون د مسلودې برابروللو‪ ،‬او د ځینلو هغلو بنلدیانو‬
‫ازادولو‪ ،‬چې پخوا بندي شوي وو‪ ،‬تر څنګه په واقع کې په ګوند‪ ،‬پلوځ‪ ،‬دولتلي‬
‫موسسو او ملکي ادارو کلې ځپلل کېلدل پلراخ شلوي دي‪ .‬پله دې اړه یلې غلټ‬
‫مثال دا وښود‪ ،‬چې «په حاضر وخت کې د پولټبورو د رلې غړو (زېري‪ ،‬میثاق‬
‫او پنجشېري) د وژلو پالن جوړ شوی د ګوند‪ ،‬انقالب ضد فعلالیتونو د جلوړو‬
‫شللویو تورونللو للله مخللې»‪ .‬د راپللور مهملله موضللوع دا وه چللې ویللل يللې «د‬
‫افغانستان نوې مشري نیت لري چې د لویدیځو قلدرتونو پله اړه ال یلو انلډولیز‬
‫سیاست غوره کړي‪ .‬په خاص رول دا مالومه شوې ده چلې لله افغانلانو سلره د‬
‫خپلو لیدنو کتنو پر بنسټ د امریکې اسلتازي د افغانسلتان د سیاسلي کرښلې د‬
‫تغییر د امکلان پله اړه هغلې نتیجلې تله هیلله ملن دي چلې د واشلنګټن پله ګټله‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫وي»‪.‬‬
‫شوروي لویانو خپلې پولټبورو ته ولې دغه جوړ شوی راپور وړاندې کړ؟ ثیا‬
‫ا ندروپوف خبر نه و چې پنجشېری د امین له واکمن کېدلو نله وروسلته د هغله‬
‫د خپلو چارواکو په هڅونې سره مسکو ته تللی او په دغه وخت کې پله مسلکو‬
‫د اکتوبر په څلورمه نه و ویلي چې د املین شلاوخوا کسلان‬ ‫کې و؟ ثیا برېژنی‬
‫مارکسېزم‪ -‬لېننزم ته رښتین دي‪ ،‬او له شلوروي اتحلاد سلره دوسلتي غلواړي؟‬
‫لکه چې په هغه بل اثر کې مې ویلي و‪ ،‬په رهلي کلې د امریکلې سلفارت غلړی‬
‫ثرچر بلډ چې د یوې میاشتې لپاره کابل ته تللی و‪ ،‬له امین سره يلې یلوازې یلو‬
‫ځل لیدلي و‪ .‬دغه لیدنه د دواړو هېوادونو د اړیکو د ښه کېدلو لپاره وه چې پله‬
‫کابل کې د امریکې د سفیر رابس په مړینې سره غیر عادي شوي وو‪ ،‬چې هغه‬
‫هم کومې نتیجې ته ونه رسېده‪ .‬البته امین له ثرچر بلډ سره د خپلو خبرو راپلور‬
‫شورویانو ته ورنکړ‪ .‬هغه د یوه خپلواک هېواد د سروال پله توګله مجبلور نله و‬

‫‪30‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىله باندنیو سره د خپلو خبرو راپور شلورویانو یلا د بلل حکوملت چلارواکو‬
‫ته ورکړي‪ .‬دغه راپور له امریکې او نورو لویدیځو هېوادونلو سلره د افغانسلتان‬
‫د اړیکو په اړه کوم مهم ټکی هم نه الره‪ .‬دغومره وايي چې کابل نیلت للري لله‬
‫لویدیځو هېوادونو سلره یلو متعلادل سیاسلت غلوره کلړي‪ ،‬او امریکایلان هیلله‬
‫کوي چې د افغانستان سیاست به په دغه رول تغییلر وکلړي‪ ،‬چلې د واشلنګټن‬
‫په خوښه وي‪ .‬له دغه راپور نه ددغو شوروي لویلانو مقصلد شلاید دا و چلې د‬
‫امین پر ضد د خپلو راتلونکو کړو لپاره د پولټبورو موافقه حاصله کړي‪ ،‬او پله‬
‫دې اړه د رښللتین تللوب او اخللالق پللروا ونلله کللړي‪ ،‬کلله څلله هللم دوی د یللوه‬
‫مشران وو‪ .‬دوی ددې پروا هم نه کولله‬ ‫زبرځواک هېواد او د سوشلستي کام‬
‫يې هم تېر اېست چې د ځیګلر د نلاروغۍ‬ ‫چې خپل ملګری او پخپله برېژنی‬
‫او ورکا څښلو له امله يې د تحلیل او تفکر توان لله السله ورکلړی و‪ .‬دا هلم د‬
‫یادولو وړ ده چې پخپله امین ته يې هم د مرستې کولو دغسې وعلدې ورکلولې‬
‫چې نه يې ترسره کولې‪.‬‬
‫پوزانوف پخپلې وروستۍ لیدنه کې امین ته څرګنده کړه چې شوروي لویان‬
‫په مسکو کې د هغه لیدلو ته تیار دي‪ .‬په عین حال کې په هملدغې لیلدنې کلې‬
‫« په ګوندي او د دولت د پیاوړي کولو په چارو کې د افغان د مشلرۍ د کلارونو‬
‫په اړه د مسکو له رضایت نه» امین ته يې خبر وکړ‪ .‬د بلې میاشتې په شلپږمه د‬
‫لله املین سلره پله للومړۍ کتنله کلې‬ ‫شوروي نوی سفیر فکلرت احملد تلابیی‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫همدغه بلنه بیا یاده کړه‪.‬‬
‫د اندروپوف لپاره به پورتنی راپور کافي نه و‪ ،‬چې د رسمبر په اولو کې يلې‬
‫ته یو شخصي یادښت واستاووه او په هغه کې يې امین په نورو ټکلو‬ ‫برېژنی‬
‫وباللله‪ .‬ددغلله‬ ‫سلربېره هللم د «ثللور انقلالب» او هللم د شللوروي اتحلاد مخللال‬
‫یادښت بل مهم ټکی دا و چې ویل يلې‪ ،‬املین دغسلې پلټ کارونله کلوي چلې‬

‫‪31‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپل سیاست ممکن د لویدیځ په لور واړويس له امریکايي اجنټ سره ګلوري‪،‬‬
‫کى‬
‫او موږ پرې نه خبلرويس او قلومي لویلانو تله وعلدې ورکلوي چلې لله شلوروي‬
‫اتحاد نه مخ وګرځوي‪ .‬د اندروپوف په نظر «دغو ټولو دغسلې حلال رامېنځتله‬
‫کړی‪ ،‬چ ې له یوې خوا دغه خطر شته چې د اپرېل انقالب ګټې ضایع شي‪ ،‬او‬
‫له بلې خوا په افغانستان کې زموږ دریځ په خطر کې شلي»‪ .‬پله یادښلت کلې دا‬
‫هم ویل شوي چې «هېڅ تضمین نشته چې امین ددې لپاره چلې خپلل قلدرت‬
‫خوندي وساتي د لویدیځ په لور وا نه وړي»‪ .‬په نتیجه کې هم پله افغانلانو کلې‬
‫شوروي ضد احساسات پیدا شوي‪ ،‬او هم د کابل «په دیپلوماتیکي کړیو کې د‬
‫امین له اختالفاتو او هلم دا چلې د شلوروي پلر ضلد بله اقلدام وکلړي‪ ،‬خبلرې‬
‫کېږي»‪ .‬دغه ټول جعلیات پله اصلل کلې ددې لپلاره وو چلې د هغله پلر ضلد د‬
‫عمل وخت رسېدلی‪ .‬په دې هکله اندروپوف وايي چلې «پله دې نلژدې وختلو‬
‫کې په خارج کې د افغان کمونستانو یوې رلې له ملوږ سلره تملاس نیلولی دی‪.‬‬
‫له ببرک او سروري سره زموږ د تماس په بهیر کلې ملوږ تله څرګنلده شلوه (او‬
‫دوی موږ له هغه نه خبلر کلړو) چلې دوی لله املین سلره د مقلابلې کوللو‪ ،‬او د‬
‫نوي ګوند او دولتي ارګانونو د جوړولو لپاره یو پالن اېستلی‪ .‬خلو املین د هغله‬
‫د شنډولو لپاره د تورنو کسانو پله نیوللو پیلل کلړی دی»‪ .‬او پله دغله حلال کلې‬
‫کارمللل او سللروري د ضللرورت پلله وخللت کللې د مرسللتې موضللوع‪ ،‬د نظللامي‬
‫(‪)۱۹‬‬
‫مرستې په ګډون‪ ،‬راپورته کړې ده‪.‬‬
‫د اندروپوف له دغه جوړ شوي یادښت نله څرګنلده ده‪ ،‬چلې ک‪ .‬ج‪ .‬ب او‬
‫شوی و‪ .‬په همدغه مهال کلې‬ ‫په سر کې يې پخپله دی د امین مرګکی مخال‬
‫و‪ ،‬چې ده د سروري‪ ،‬ګالبزوی‪ ،‬او وطنجلار دغله بلې بنسلټه تلور چلې املین د‬
‫(‪)۲۰‬‬
‫او د پولټبلورو نلورو غلړو تله واسلتاووه‪.‬‬ ‫سيثیاې جاسوس دی‪ ،‬برېژنی‬
‫خو د امین پر ضد د عمل تجویز ال نیول شوی نه و او دا یو ګران کار و‪ ،‬ځکه‬

‫‪32‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىامین په بین المللي ساحه کې د افغان دولت سروال‪ ،‬د وسله والو پوځونلو‬
‫اعلی قومندان و‪ ،‬او حکوملت يلې د ځینلو سلردرو نله پرتله پله افغانسلتان کلې‬
‫چلېده‪ ،‬او سیاسي مخالفې رلې يې د پرچم ګوندګي په ګډون ځپل شلوې وې‪،‬‬
‫او هېڅ یوې دغه توان نله درللود‪ ،‬چلې د هغله حکوملت تله چېللن ورکلړي‪ .‬د‬
‫همدغو واقعیتونو په نظلر کلې نیوللو سلره د هغله لله مېنځله وړل پلر خپللواک‬
‫افغانستان باندې وسله وال یرغل کېده‪ .‬انلدروپوف او ملګلرو يلې سلره لله دې‬
‫هم دغه کار ته مال وتړله‪ .‬په دې اړه دوه روله نظرونه وړاندې شوي دی‪:‬‬
‫یو يې د سلیګ هري سن نظر دی‪ ،‬چلې لله شلوروي للوړو کلدرونو سلره د‬
‫مرکې محصول دی او هغه دا چې «د ټولو روایتونلو پلر بنسلټ‪ ،‬انلدروپوف تلر‬
‫یوولسمې ګړۍ پورې د مداخلې مخالفت کاووه‪ ،‬په هغو دلیلونو چې د هلرات‬
‫د پللاڅون پلله وخللت کللې يللې وړانللدې کللړي وو‪ .‬د اولیللګ کللالوګن پلله وینللا‬
‫اندروپوف د رسمبر تر اولو پورې پر خپل نظلر ټینلګ والړ و‪ ،‬تلر څلو پله پلای‬
‫کې کریچکوف وهڅاووه چې له امین نه د خالصي لپاره د شوروي پوځونو له‬
‫حضور نه پرته بله الر نشته»‪ .‬د ګیورګي ارباتوف د لیکنې له مخې چې هغله د‬
‫اندروپوف له معتمدانو څخه و‪ ،‬د اندروپوف «رېره غټه تېروتنه دا ده چلې «پلر‬
‫ببرک باندې يې له حد نه رېر اعتماد وکړ»‪ .‬هغله فکلر نله کلاووه چلې د اوږدې‬
‫مللودې مللداخلې لپللاره بلله ضللرورت وي‪ ،‬او څنګلله چللې کارمللل تللر امللین رېللر‬
‫اعتدالي دی هغه به افغان کمونستي رجیم ته ثبات ورکړي‪ .‬د ارباتوف پله نظلر‬
‫اندروپوف ددې درک کولی ونه شلو چلې «پله هغلې یلوازنۍ طریقلې سلره چلې‬
‫کارمل به د هېواد سروال وي د باندنیو نېرو په مرسلته بله وی»‪ .‬د کلالوګین پله‬
‫وینا له اوستینوف سره د اندروپوف سیاسي اتحاد و چې هغه يلې پله پلای کلې‬
‫په افغانستان کې مداخلې ته وهڅاووه‪ .‬د شلوروي دفلاع وزیلر «اوسلتینوف پله‬
‫نظللامي اسللتخباراتو )‪ (GRU‬او سیاسللي څللانګې کللې د ګونللدي جللذمیانو تللر‬

‫‪33‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫فشار الندې او اندروپوف د اوستینوف تر فشار الندې و‪ .‬سره له دې هلم هغله‬

‫کى‬
‫ګوندي سړی و‪ ،‬رېر متواضع چلې پوهېلده څله وخلت لله سیاسلي څپلې سلره‬
‫ملګرتوب وکړي»‪ .‬هري سلن اضلافه کلوي چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب یلو بلل افسلر لله‬
‫دغسې یوې غونډې نه وغږېد چلې پکلې د ملداخلې پله اړه نظرونله سلره برابلر‬
‫وېشل شوي وو‪ .‬اندروپوف شکونه ښکاره کړل‪ ،‬خو یو ټینګ او څرګنلد دریلځ‬
‫يللې ونلله نیللوه‪ .‬هغلله پوهېللده چللې دا یللوه تېروتنلله وه‪ ،‬خللو ځللان يللې مجبللور‬
‫(‪)۲۱‬‬
‫ولیده»‪.‬‬
‫پخللوانی مللدیر‪ ،‬واسللیلي‬ ‫د یرغللل پلله اړه بللل نظللر د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د ارشللی‬
‫میتروخین او د کېمبرج پوهنتون تاریخپوه کرستفر انلدرو دی چلې هغله د ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب د سندونو او د اندروپوف د فکر محصول دی‪ .‬د دوی دغه نظر زملا لله‬
‫دغې لیکنې سره سر خوري چې د همدغو سندونو پر بنسټ مې تهیله کلړي‪ .‬د‬
‫دوی په وینا «په پولټبورو کې د اندروپوف او د هغله لله دوو دایملي متحلدانو‪،‬‬
‫اوستینوف او ګرومیکو له خوا د یرغل لپاره قوي فشار واچول شو‪ .‬اوستینوف‬
‫کلله څلله هللم شللاید لللومړنی کللس و‪ ،‬چللې د شللوروي د مللداخلې ضللرورت تلله‬
‫وهڅول شو‪ ،‬خو تر ټولو نفوذناک ثواز د اندروپوف و‪ ،‬چې هغه د خپلو ځینلو‬
‫ملګرو په نظر د «هنګري عقدې» څخه ځورېده‪ .‬اندروپوف په بلودا پسلت کلې‬
‫د شوروي د سفیر په توګه د هنګري پاڅون پخپله مشلاهده کلړ‪ .‬هغله وخلت د‬
‫ضللد انقللالب د ځپلللو لپللاره د هغلله ټینګللار زړه نللا زړه خروشللچ ‪ ،‬نظللامي‬
‫مداخلې ته وهڅاووه‪ .‬له هغه وروسته انلدروپوف «د ایلډیالوجیکي سلبوتاژ» د‬
‫ځپلو پر ضرورت ټینګار کاووه چې د شوروي بالک په هر ځای کې بله کېلده‪.‬‬
‫په ‪ ۱۹۶۸‬کې یانې یو کال وروسته له هغه چې دی د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سروال شلو د‬
‫«پراګ د پسرلي» د ځپلو په مقصلد پله چکوسللواکي بانلدې د یرغلل لله لویلو‬
‫مالتړانو څخه و‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد ‪ ۱۹۷۹‬په مارچ کې يې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب په یلوه کنفلرانس کلې خپلل نظلر یلو‬
‫ځل بیا ښکاره کړ‪ ،‬چې د ایډیالوجۍ د تخریب هر ثواز د دغسلې خطلر تمثیلل‬
‫کوي‪ ،‬چې له پام نه غورزول کېدلی نشي‪ .‬د هغه په الفایو «په ساده رول ملوږ‬
‫دغه حق نه للرو چلې دلتله حتلی یلوې رېلرې وړې غلطلې محاسلبې تله اجلازه‬
‫ورکړو‪ ،‬ځکه چې په سیاسي رګر کې هر رول ایډیالوجیکي سلبوتاژ پله نېلا یلا‬
‫په نا نېا رول ددې لپاره وي چې دغسلې اپوزیشلن تولیلد کلړي‪ ،‬چلې زملوږ د‬
‫سیستم په مخالفت وي‪ ...‬او په وروستي تحلیل کې د سوشلېزم د نسلکورېدلو‬
‫لپاره شرایط برابر کړي»‪.‬‬
‫«د ‪ ۱۹۷۹‬تللر مللی پللورې انللدروپوف پلله ټینګلله معتقللد و‪ ،‬چللې افغانسللتان‬
‫یوولس کاله ړومبی د چکوسلواکیه په شان په ایډیولوجیکي سبوتاژ سره ترټلل‬
‫شوی دی او دا چې یوازې د شلوروي پله نظلامي ملداخلې سلره د سوشللېزم د‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫سقوط مخنیوی کېدلی شي»‪.‬‬
‫د هغه نظر انعکاس دی چې پله‬ ‫د اندرپوف دغه وینا په واقع کې د برژنی‬
‫‪ ۱۹۶۸‬کې يې د چکوسلواکيې د پاڅون له ځپلو نه وروسته وړانلدې کلړی‪ ،‬او‬
‫دکتورین په نامه یادېده‪ .‬هغه ویلي وو چې «څه وخت چلې بانلدني‬ ‫د برېژنی‬
‫او دننني قوتونه د سوشلېزم پر ضد کوښښ کوي چې د یوه ټاکلي سوشلیسلتي‬
‫هېواد انکشاف د پانګله واللي سیسلتم د بیلا ژونلدي کوللو پله للور واړوي‪ ،‬څله‬
‫وخللت چللې پلله هللر هېللواد کللې د سوشلللېزم داعيللې تلله خطللر راوالړېللږي‪ -‬پلله‬
‫عمومي رول د سوشلېستي کامنولت د خوندیتوب لپاره خطلر‪ ،‬دا نله یلوازې د‬
‫هغه هېواد د خلکو کشاله ده‪ ،‬خو هغه یوه ګلډه کشلاله ده‪ ،‬د ټوللو سوشلېسلتي‬
‫ګونللدونو د اندېښللنې وړ»‪ )۲۳(.‬شللوروي اخبللارونو د ‪ ۱۹۷۹‬پلله اګسللت کللې‬
‫افغانستان د لومړي ځل لپاره د سوشلېستي ټولنې غړی بلللی و‪ .‬پله دې رول د‬
‫دکتلورین د تطبیلق وړ و‪ .‬خلو د‬ ‫شورویانو په نظر په افغانستان کې د برېژنیل‬

‫‪35‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دکتورین د دوی د هغو وینلاوو پلر ضلد وو چلې‬ ‫اندروپوف نظر او د برېژنی‬
‫کى‬
‫دوی او نورو ملګرو يې د هرات د لوی پلاڅون پله وخلت کلې څرګنلد کلړ‪ ،‬او‬
‫ویلي يې وو چې افغانستان د سوشللېزم لپلاره تیلار نله دی‪ ،‬او د دوی پلوځ بله‬
‫هلته مجبور وي له خلکو سره جنګ او وژل وکړي‪ ،‬چې دوی يې نه غواړي‪.‬‬
‫دکتورین پله اصلل کلې د شلوروي امپراتلورۍ د پراخوللو لپلاره‬ ‫د برېژنی‬
‫اېستل شوی و‪ ،‬په افغانستان کې د هرات له پلاڅون نله تلر دغله وختله دغسلې‬
‫بنیادي تغییر نه و پېښ شوی چې په هغله سلره بله افغانسلتان کلې د سوشللېزم‬
‫لپاره رګر هوار شوی وي‪ .‬یوازنی تغییر چې پېښ شوی و‪ ،‬د سیاسلت پله رګلر‬
‫کې و‪ ،‬چې په هغه سره حفیظالله املین د سیاسلت مخلکښ شلوی و‪ ،‬او هغله‬
‫شوروي پال ګوندیان شړلي یا ځپلي وو‪ ،‬او هم يې نه غوښلتل د شلورویانو پله‬
‫فکر او حکم حکومت وکړي‪ .‬خو د شورویانو په ګټه هم یو تغییر پلېښ شلوی‬
‫و‪ ،‬او هغلله دا چللې د ببللرک کارمللل پلله سللروالۍ یللوه وړه رللله شللوروي شللوي‬
‫پرچمیان او د اسد الله سروري په مخکښۍ څو تنه زرغوني او ترهکلي خلقیلان‬
‫د شللوروي حکومللت پلله خللدمت کللې ننللوتلي وو‪ ،‬پلله دغلله هیللله چللې هغلله پلله‬
‫افغانستان کې د حفیظالله املین پله سلروالۍ حکوملت پله نظلامي زور نسلکور‬
‫کړي‪ ،‬او دوی هلته په واک کړي‪ .‬شوروي لویانو ته هم پلمه برابره شوه چې د‬
‫هغو له الرې او د هغو په نامه افغانستان النلدې کلړي‪ ،‬لکله بخلارا چلې يلې د‬
‫همدغې پېړۍ په سر کې د ځوانو بخارایانو لله الرې النلدې کلړې‪ ،‬او د خپللې‬
‫امپراتورۍ یوه برخله ګرزوللې وه‪ .‬خلو دوی دا پله نظلر کلې ونله نیولله‪ ،‬چلې د‬
‫بخارا مارل په افغانستان کلې د تطبیلق وړ نله دی‪ .‬سلره لله دې هلم دوی‪ ،‬لکله‬
‫جګت مهتا په ژبه پر افغانستان بانلدې يلې «د‬ ‫چې ژر به ولیدل شي‪ ،‬د مؤل‬
‫حماقت مار » وکړ‪ ،‬چې د هغله پله نتیجله کلې لله رېلرو وژللو او ورانوللو نله‬
‫سربېره سوشلېستي ایډیالوجي پله بېسلاري رول بلې اعتبلاره شلوه‪ ،‬د برېژنیل‬

‫‪36‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دکتورین د تل لپاره تر خاورو النلدې شلو‪ ،‬او د شلوروي اتحلاد امپراتلوري لله‬
‫کى‬
‫مېنځه الړه»‪.‬‬
‫اندروپوف او ملګرو يې پر افغانستان باندې د یرغل په ورځ د املین پله اړه‬
‫بل راپور هم خپور کړ‪ ،‬چې نژدې ټول يې ک‪ .‬ج‪ .‬ب جوړ کړی‪ ،‬او د هغه بلل‬
‫په شلان د واقعیتونلو پلر خلالف و‪ .‬پله هغله کلې ویلل شلوي وو چلې املین «د‬
‫افغانستان خلق دیموکراتیک ګوند مرکزي کمېټې او حکومت لله صلفو نله رېلر‬
‫غړي اېستلي‪ ،‬او بندي کړي دي‪ .‬زیاتره يلې ځپلل شلوي او پله فزیکلي رول لله‬
‫مېنځ نه وړل شوي چې د اپرېل په انقالب کې يې ګډون وکړ‪ .‬هغه کسلان چلې‬
‫په څرګند رول يې له شوروي اتحاد سره خواخوږي لرله‪ ،‬هغوی چې پله ګونلد‬
‫کې يې دننه د لېنني معیارونو دفاع کوله‪ ...‬د امين پله نېلا املر د افغانسلتان پله‬
‫دیموکراتیک جمهوریلت کلې اوازې خپلرې شلوې چلې پله هغلو کلې شلوروي‬
‫اتحاد ته بد ویل شوي‪ ،‬او پله افغانسلتان کلې د شلوروي کلدرونو پلر فعلالیتونو‬
‫بانللدې سللوری غ لزول شللوی‪ ،‬او د افغللان اسللتازو پللر هغللو کوښښللونو بانللدې‬
‫بندیزونه لګول شوي‪ ،‬چې غواړي ورسره لیدنه کتنه وکړي‪ .‬پله علین حلال کلې‬
‫کوښښ شوی دی چې د (ال انډولیز باندني سیاست سراتیجي) د یلوې برخلې‬
‫په شان چې امین غوره کړی دی‪ ،‬له امریکې سلره اړیکلې تلرمیم کلړي‪ .‬املین د‬
‫امریکې له چارج دافر سره په کابل کې یو لړ لیلدنې پله پټله کلړې دی‪ ... .‬املین‬
‫کوښښ کړی دی چې پله داخلل کلې لله انقلالب ضلد مشلرانو سلره پله روغلې‬
‫جوړې رسېدلو سره خپل دریځ ټینګ کړی د اعتمادي کسلانو لله الرې يلې لله‬
‫مسلمان بنسټپال اپوزیشن سره تماسونه نیولي دي‪ .‬د سیاسلي ځپللو انلدازه پله‬
‫رېرېللدونکي رول عاملله شللوې ده‪ .‬یللوازې د سللپټمبر للله پېښللو نلله وروسللته د‬
‫افغانستان خلق دیموکراتیک ګوند ‪ ۶۰۰‬نظامي کدرونه‪ ،‬او هغوی چلې د املین‬
‫پر ضد احساساتو باندې تورن شوي وو‪ ،‬بلې لله کلوم تحقیلق او محلاکمې نله‬

‫‪37‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اعدام شوي دي‪ .‬په واقع کې هدف دا و چې ګوند له مېنځ نه یووړل شي»‪.‬‬
‫کى‬
‫«دغو ټولو د افغانستان له خاصو افاقي سلتونزو او شلرایطو سلره پله ګلډه د‬
‫انقالبي پروسې پرمختګ په بېخي مشلکل حلال کلې وغورځلاووه‪ ،‬او انقلالب‬
‫ضد قوتونو ته يې قوت وباښه چې د هېواد رېر والیتونه يلې پله اغېزنلاک رول‬
‫تر کنترول الندې راوستلي دي‪ .‬دوی له باندني مالتړ نه په استفادې سلره چلې‬
‫د امین په وخت کې په رېرېدونکي تناسب زیلات شلوی‪ ،‬کوښلښ کلړی چلې د‬
‫هېواد په سیاسي‪ -‬نظامي وضع کې افراطي تغییر راولي‪ ،‬او د انقلالب ګټلې لله‬
‫مېنځه یوسي»‪.‬‬
‫«پللله دیکتلللاتوري الرو د هېلللواد اداره کوللللو‪ ،‬د ځپللللو چلنلللدونو‪ ،‬عملللومي‬
‫اعدامونو‪ ،‬او له قانوني نورمونو نله سلرغړونو پله هېلواد کلې علام ناراضلیتوب‬
‫خلق کړی‪ .‬په مرکز کې رېرې خپرونې راوتلې چې د موجود رجیم خلقلي ضلد‬
‫ماهیت يې انځور کړی‪ ،‬او د امین له رلې سره يلې د مبلارزې لپلاره د یلو واللي‬
‫غږ پورته کړی‪ .‬نارضایت په پوځ کې هم خپلور شلوی‪ .‬ښایسلته شلمېر نظلامي‬
‫منصب واالن د امین د ناالیقو کسانو لوړ کولو ته حیلران شلوي دي‪ .‬پله واقلع‬
‫کې په هېواد کې د امین پر ضد یوه پراخه جبهه جوړه شوې ده»‪.‬‬
‫«ببرک کارمل او اسد الله سروري چې دبانلدې مهلاجر وو‪ ،‬پله داسلې حلال‬
‫کې چې د انقالب او هېواد د خپلواکۍ په اړه یې د خطلر احسلاس کلړی دی‪،‬‬
‫او پلله افغانسللتان کللې يللې د امللین پللر ضللد احساسللاتو هسللکېدلو پلله اړه ټینللګ‬
‫غبرګون ښودلی‪ ،‬ژمنه کړې چې په هېواد کې او له هغله نله دبانلدې د املین پلر‬
‫ضلد ټلولې رلللې سلره یلو مللوټی کلړي‪ ،‬پلله دغله مقصلد چللې وطلن او انقللالب‬
‫وژغوري‪ .‬پر دې سربېره په حاضر وخت کې یوه پټه پرچمي رله د غیلر قلانوني‬
‫مرکللزي کمېټللې پلله سللروالۍ کللار کللوي ددې لپللاره چللې ټللول وړانللدې تلللونکي‬
‫ځواکونه د ترهکي خلقیانو په ګډون سره یو موټی کړي»‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى« ټولې پخوانۍ بې اتفاقي ګانې او د افغانستان خلق دیموکراتیک ګوند کلې‬
‫ټللول درزونلله للله مېللنځ نلله وړل شللوي دي‪ .‬خلقیللانو (د اسللد الللله سللروري پلله‬
‫استازیتوب) او پرچمیانو (د کارمل پله اسلتازیتوب) د ګونلد اخلري یلو ملوټی‬
‫والی اعلالم کلړی دی‪ .‬ببلرک د نلوي ګونلد مشلر‪ ،‬او سلروري د هغله مرسلتیال‬
‫غللوره شللوی دی»‪ .‬پلله دغلله حللال کللې «الزملله شللوې ده چللې افغانسللتان تلله خد‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫شوروي اتحاد له خوات اضافي نظامي مرسته ورکوله شي»‪.‬‬
‫دغه یادښت له یوې موضوع نه پرتله نلور ټلول‪ ،‬د واقعیتونلو پلر خلالف و‪.‬‬
‫دغه موضوع د کارمل او سروري او څو ملګرو تر مېنځ يلې ایلتالف و‪ ،‬چلې د‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب د پروګرام له مخې او د هغې په نوښلت سلره مېنځتله راغللی و‪ ،‬او‬
‫هغه هم په مبالغه ییز رول بیان شوی او د یوه «نوي ګوند» په نامله یلاد شلوی‪،‬‬
‫پلله داسللې حللال کللې چللې کارمللل او سللروري لکلله اور او اوبلله داسللې وو‪ ،‬چللې‬
‫وروستیو پېښو هم دغه حقیقت په راګه کړ‪ .‬د هلا بلل یادښلت پله شلان ددغله‬
‫املین و‪ ،‬چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب واللو پله نظلر د‬ ‫یادښت محوري ټکی هم شلخ‬
‫هغه له امله د «اپرېل انقالب» ګټې او داسې هلم پله افغانسلتان کلې د شلوروي‬
‫اتحاد ګټې د له مېنځه تلللو پله حلال کلې دي‪ ،‬او بلده يلې ال داده چلې دده پله‬
‫واکمني کې به هلتله د شلوروي اتحلاد دښلمنان ددغسلې قلوي نفلوذ خاونلدان‬
‫شوي وي چې د شوروي اتحاد سهیلي سیمې به له خطر سره ملخ کلړي‪ .‬دغله‬
‫یادښت به ددې لپاره د شوروي اتحاد للوړو چلارواکو تله وړانلدې شلوی وي‪،‬‬
‫چللې دوی پللوه شللي چللې لکلله کریچکللوف ویلللي وو چللې پلله افغانسللتان کللې د‬
‫شوروي پوځ له شته والي نه پرته له حفیظالله امین نه خالصی ممکلن نله دی‪.‬‬
‫له همدې امله به وو چې په دغه یادښت کلې د املین د «انلډولیز سیاسلت» پله‬
‫اړه اندېښنه په جدي رول ښکاره شوې‪ ،‬په داسې حال کلې چلې پله دغلې اړه د‬
‫امین هلې ځلې کوم ځای ته رسېدلې هم نه وې‪ ،‬او ال مهمه‬

‫‪39‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىدا ده چې هغه د شوروي اتحاد پر ضد نه وې‪ ،‬او املین لله شلوروي اتحلاد‬
‫سره پر دوستي ټینګ والړ و‪ ،‬چې دمخه یې بیان شوی دی‪ .‬غټله بېلګله یلې دا‬
‫ده چې افغان رسنیو د امین دغه وینا پله وار وار کولله چلې لله شلوروي اتحلاد‬
‫سره دوستي د افغان پالنې یوه برخه ده‪ .‬بله دا چې امین په همدغله وخلت کلې‬
‫هم له شوروي حکومت نله رول رول مرسلتې غوښلتلې چلې پله هغلو سلره پله‬
‫افغانستان کې د هغو نفوذ نور هم رېرېلده‪ .‬املین شلوروي جنلرال پاولوفسلکي‬
‫ته د افغان پوځ سیاسي سروال‪ ،‬اقبال وزیري او د لوی درستیز محمد یعقلوب‬
‫پلله شللته والللي سللره پلله دغللو الفللایو رارینلله ورکړېللده چللې «زمللونږ دوسللتي نلله‬
‫لړزېللدونکې ده‪ )۲۵(».‬جنللرال پللاولو فسللکي د شللوروي اتحللاد د دفللاع وزیللر‬
‫مرستیال د یوه لوی پوخي افسرانو د هیئت په مشرۍ د اګست په ‪۱۷‬مله کابلل‬
‫ته راغلی او د افغان پوڅ د پیاوړتیا په اړه د سپارښتنو له ورکولو نله وروسلته د‬
‫اکتوبر په ‪۲۲‬مه مسکو ته ستون شلو او هلتله یلې د دفلاع وزیلر اوسلتینوف تله‬
‫خپل نظر په دې رول ښکاره کړ چې افغانستان ته د شوروي پلوځ اسلتول الزم‬
‫نه دي‪.‬‬
‫اصلللي خبللره دا ده چللې انللدروپوف‪ ،‬اسللتینوف‪ ،‬ګرومیکللو للله امللین سللره‬
‫شوي وو‪ ،‬پله دې چلې هغله د صلدراعظم موسلی شلفیق او ولسمشلر‬ ‫مخال‬
‫محمد داؤد په شان غوښتل افغانستان د شوروي اتحلاد لله ځلانګړي نفلوذ نله‬
‫خللالص او پللر خپلللواک رول اداره کللړي‪ ،‬پلله داسللې حللال کللې چللې پللراري او‬
‫شوروي شوی ببرک کارمل او نور شوروي شوي او پرچمیان لکله عبلدالوکیل‪،‬‬
‫محمود بریالی‪ ،‬اناهیتا راتب زاده‪ ،‬نور احمد نلور او نجیلباللله او داسلې نلور‬
‫شوروي شوي او پراري خلقیان لکله اسلداله سلروري‪ ،‬اسللم وطنجلار او سلید‬
‫محمد ګالبزوی حاضر وو افغانستان د شلوروي اتحلاد تلرالس النلدې هېلواد‬
‫کړي‪ ،‬او پرې حکومت وکړي‪ .‬نو دغه دواړه یادښتونه پله اصلل کلې د ک‪ .‬ج‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بکىچارواکو له خوا د دې لپاره برابر شوي وو‪ ،‬چې انلدروپوف او ملګلري یلې‬
‫دننه په خپل حکومت او ګوند کې د یرغل مخالفان د امین پر ضد وپاروي او‬
‫د کارمل پله سلروالۍ پرچمیلان او سلروري او د هغله پله شلان شلوروي شلوي‬
‫خلقیان واک ته د رسولو په پلمه پر افغانستان باندې خپل وسله وال یرغل پله‬
‫حقه وښيي‪ .‬اوس به ووینو چې دوی څنګه دغسې وکړل‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫شوروي شوي پرچمیان او خلقیان څنګه د‬

‫یرغلګر پوځ برخه وګرزول شول؟‬

‫د (ثور کودتا) نومي اثر کې مې دغه موضوع پوره بیان کلړې‪ ،‬چلې ک‪ .‬ج‪.‬‬
‫ب څنګه سروري‪ ،‬اسلم وطنجار او ګالبزوی د شلوروي پله نظلامي یونیفلورم‬
‫کلې لله شلوروي پوځیلانو سلره یللو ځلای د سلپټمبر پله ‪۱۹‬مله اول تاشلکند تلله‬
‫ورسول‪ ،‬او یوه میاشت وروسته یې له دغه ښار نله بلغلاریې تله ولېلږدول‪ .‬ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب بیا دوی له هغه ځای نه په مسکو کې له پرچمیانو سلره یلو ځلای کلړل‪،‬‬
‫(‪)۲۶‬‬
‫او بیا یې ټول د خپل یرغلګر پوځ یوه برخه وګرزول‪.‬‬
‫کارمل په پراګ کې و‪ ،‬چې هلته له خپل معزول کېلدلو او د افغلان تابعیلت‬
‫للله محللروم کېللدلو نلله وروسللته اوسللېده‪ .‬د هغلله ملګللرو‪ -‬نللور احمللد نللور‪،‬‬
‫عبللدالوکیل‪ ،‬اناهیتللا راتللب زاد‪ ،‬او نجیللب الللله د ختیخللې اروپللا پلله نللورو‬
‫سوشلستي هېوادونو کې وروسته له هغله شلپې او ورځلې تېروللې چلې خلقلي‬
‫حکومت دوی د سفیرانو په توګه له خپلو وییفو نه لېرې کلړي وو‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫اول دوی ته کوم خاص اهمیت نه ورکلاووه‪ ،‬کله څله هلم اجنټلان یلې وو‪ ،‬خلو‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب له دوی ټولو سره وروسته له هغه توده ونیوله چې پله خپلله د املین‬
‫شللوه‪ .‬د محمللود بریللالي کیسلله یللو څلله تللوپیر لللري‪ .‬بریللالی د «شللیر»‬ ‫مخللال‬
‫مستعار په نامه د ک‪ .‬ج‪ .‬ب اجنټ و‪ ،‬سره له دې هم کله چلې هغله پله اسلالم‬
‫اباد کې د سفیر توب لله مقلام نله محلروم شلو‪ ،‬او غوښلتل یلې چلې شلوروي‬
‫اتحاد ته پناه یوسي‪ ،‬پناه ورته ورنکړه شوه‪ .‬په هغه ښار کلې د شلوروي اتحلاد‬
‫سللفیر تلله هللدایت وشللو پلله دې رول چللې «کلله د افغانسللتان د دموکراتیللک‬

‫‪42‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جمهوریت سفیر غواړي خپل هېواد ته سلتون شلي دی دې ورتله ووايلي چلې‬
‫کى‬
‫هغه ته به په شوروي اتحاد کې پناه ورنکلړه شلي‪ ».‬بریلالی سلره لله دې هلم د‬
‫ته څرګنده کړه‪ ،‬چې «دی به کابل تله سلتون نله‬ ‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب افسر ب‪.‬ن پترای‬
‫شي او د ستونزو خله مخ کېدلوت سره سره به دی ټینګ کمونست او د شلوروي‬
‫اتحاد رښتینی دوست وي‪ ».‬دی بیلا د خپلل ورور‪ ،‬ببلرک کارملل‪ ،‬لیلدلو لپلاره‬
‫پراګ ته الړ او له هغه ځای نه یې لله یوګوسلالویا نله سیاسلي پنلاه وغوښلتله‪.‬‬
‫وروسته دې د یوه عادي کس په توګه مسلکو تله الړ او هلتله یلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫یوه چارواکي ‪ I.E‬نیکراسوف سره ولیدل او ورته یې وویل‪ ،‬چې پرچمیلان پله‬
‫رېر بد حال کې دي‪ .‬وضع تراجیک ده او دوی ټول له مرګ سره مخ دي‪ .‬هغه‬
‫د ګړندیو عملونو غوښتنه وکړه چې ببرک او پلویان یې وژغورل شي‪ ».‬بیا یلې‬
‫په زاریو پیل وکړ‪ « .‬د انسانیت په نامه مونږ وژغور ! د انسانیت په نامه ملونږ‬
‫وژغور !» څو ځلې یې دغسې وويل‪ ،‬او هر ځل چې یې ویل‪ ،‬ژړل یې‪ .‬ده دا‬
‫هم وویل چې «(زه نپوهېږم څه وکلړم‪ .‬زه هلیڅ څیلز نله للرم چلې ژونلد پلرې‬
‫وکړم‪ .‬زمونږ ټولې هیلې زمونږ په شوروي انډیواالنو کې پرتې دي‪ .‬له ماسره د‬
‫ببرک یو لیک دی‪ ،‬نپوهېږم چاته یې ورکړم‪ )۲۷(».‬بریالي دا هم ورته وویل چې‬
‫«رښتیاني کمونستان ټول په پرچم ګوند کې دي‪ ،‬او شوروي اتحاد سهوه کلوي‬
‫چې پر خلقیانو باندې حساب کوي‪».‬‬
‫تلله‬ ‫د بریللالي خبللرې د پولټبللورو ایللډیالوجي پللوه سوسلللوف او پونومللاری‬
‫ورسولې شوې‪ ،‬او هغوی دغه موضوع د مرکزي کمېټې بینالملللي څلانګې تله‬
‫واستوله‪ .‬پولیاک له بريالي سره ولیدل‪ .‬دا به دې و چې بریالي ورته وویل چلې‬
‫«د هغه شوروي ملګرو ورته تل مشوره ورکوله چې څنګله عملل وکلړي‪ ،‬او ده‬
‫(‪)۲۸‬‬
‫د هغو مشوره هیڅکله پر مځکه نه ده غورزولې‪».‬‬
‫د کارمل ستونزه د بریالي تر ستونزې للږه وه‪ .‬پلراګ اول هغله تله د هغله د‬

‫‪43‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫غوښللتنې پللرخالف سیاسللي پنللاه ورنکللړه‪ ،‬او ورتلله یللې وویللل چللې دی «د‬
‫کى‬
‫افغانستان سفارت تر حملایې النلدې دی‪ ».‬وروسلته شلاید د «للوی ورور» پله‬
‫دستور به و‪ ،‬چې سیاسي پناه ورته ورکړل شوه‪ ،‬او د زړه د ناروغۍ په نامله تلر‬
‫عالج الندې ونیول شو‪ ،‬په کابل کې د چکوسلواکیې سفیر نورمحمد تلره کلی‬
‫له دغه حال نه خبر کړ‪ .‬ترهکي ورته وویلل چلې هغله ځلان پله نلاروغۍ وهللی‬
‫دی‪.‬‬
‫عجبه ده چې شوروي اتحاد غوندې یو زبرځواک د افغانستان په اړه څنګه‬
‫دغسې یو خام سیاست غوره کړ‪ ،‬چې د هغه له املله دغلو پلراري پرچمیلانو او‬
‫خلقیللانو تلله اړ شللو چللې د امللین د حکومللت د نسللکورولو پلله الر کللې ورسللره‬
‫مرسته وکړي‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب د اکتلوبر پله ‪۲۵‬مله پله کابلل کلې خپلل یلو پخلوانی‬
‫افسر‪ ،‬والدیمیرواچ پتروف پراګ تله واسلتوه چلې لله کارملل سلره ووینلي‪ .‬پله‬
‫همدغه مهال کې یې پلر خپللو څلانګو کلې د غونلډو پله کوللو پیلل وکلړ‪ ،‬او د‬
‫افغانستان په اړه یې خپلو چارواکو ته نوي مالومات ورکلړل چلې د افغانسلتان‬
‫وضع نور د زغم وړ نه ده‪ ،‬او دوی ټول باید د یوه لوی اوښتون د راوړلو لپلاره‬
‫چللوونکی‬ ‫چې وضع سمه کړي تیلار وي‪ .‬میتلروخین د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د ارشلی‬
‫پوه شو چې پر افغانستان باندې یرغل کېدونکی دی‪ .‬د دغه پتروف په هڅونې‬
‫ته یلو لیلک واسلتوه او پله هغله‬ ‫ب ه و‪ ،‬چې کارمل د اکتوبر په دېرشمه پرېژنی‬
‫کې یې امین «انارکست» وښلود‪ ،‬د لیلک اصللي ټکلی ال دا و چلې «د خافغلانت‬
‫ګوند مخکښ غړي حاضر دي چلې د افغانسلتان کمونسلتان‪ ،‬وطنپلاالن‪ ،‬ټلول‬
‫پر مختلونکي او د موکراتیک قوتونه سره تنظیم او یو موټی کړی‪ .‬دغلو موخلو‬
‫ته رسلېدل بله زملونږ د شلوروي ملګلرو د ورورۍ پله مرسلته‪ ،‬مشلورو او سلال‬
‫وشلي‪ ۲۹ ».‬تلر هغله د مخله د اکتلوبر پلله ‪۱۸‬مله هغلو درېیلو پلراري خلقیللانو د‬
‫شوروي اتحاد کمونست ګوند د مرکزي کمېټې په نامه هم یو لیلک اسلتولی او‬

‫‪44‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هغه کې یې په افغانستان کې د یوه رښتیني انقالبي بیلارغونې پروګلرام او د‬

‫په کى‬
‫امین له نسکورولو نه غږېدلي وو‪ .‬لله دغلو دواړوو لیکونلو نله واضلحه ده چلې‬
‫دغو پراري او شوروي شویو خلقیانو او پرچمیانو مللي حاکمیلت پله شلوروي‬
‫حکومت کې لټوه‪ ،‬نه په خپل ولس کې‪ .‬په دې رول دوی هر یوه په خپل ولس‬
‫باندې د حکومت کولو په هیله خپل دملا‪ ،،‬خپلله اراده او خپلل کلړه د ک‪ .‬ج‪.‬‬
‫ب تابع ګرزولي او خپل خپلواک شخصیتونه یلې نفلي کلړي وو‪ .‬خلو دوی پله‬
‫دغه رول چلند سره د عصري مریانو سر مشران شول‪ .‬بیا نلو ک‪ .‬ج‪ .‬ب دوی‬
‫له پراګ‪ ،‬یوګوسالویا‪ ،‬او بلغاریې نه مسکو ته نقل کړل‪ .‬په مسکو کلې دوی د‬
‫رسمبر تر ‪۱۲‬مې پورې وساتل شول‪ ،‬او بیا چېرته د افغانستان پلولې تله نلزدې‬
‫ممکن ازبکستان ته نقل شول‪ ،‬چې د ضرورت په وخت کې په افغانسلتان کلې‬
‫په پټه کار وکړي‪.‬‬
‫په مسکو کې له ګالبزوی نه وغوښتل شول چې ک‪ .‬ج‪ .‬ب به یلې کابلل تله‬
‫ورسوي د دې لپاره چې دی هلته لومړني کارونه ترسره کړي‪ ،‬خو هغه تلګ تله‬
‫زړه ونه کړ‪ ،‬او دی رارن وګڼل شو‪ .‬په واقلع کلې لله د وی نله هلیڅ یلوه زړه نله‬
‫کاووه چې په داسې حال کې چې امین ژونلدی او پلر خپلل مقلام وي کابلل تله‬
‫الړ شي‪ .‬دوی په دې فکر وو‪ ،‬چې د قدرت ګټلو په دغې خطرنلاکې الر کلې د‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب نظامي او ملکي چارواکي دمخه او دوی ورپسې وي‪ .‬خلو موضلوع‬
‫الزمه کوله چې ځینې کارونه او فیصلې باید د دوی په نامله وي لکله چلې ویلل‬
‫یې‪:‬‬
‫«دوی پر عمومي سیاسي پالټفارم او مشخصو پالنونو باندې کار وکړ چلې‬
‫امین او د هغه خېل له واک نه وغورزوي‪ .‬دغه ټول کارونه د شلوروي اتحلاد د‬
‫کمونستي ګوند د مرکزي کمېټې د غوڅ نفوذ او سپارښتنو لله مخلې وشلول او‬
‫هغه بیا افغان ملګرو تله د شلوروي مشلرانو اسلتازو ورسلول‪ ».‬دوی دا هلم پله‬

‫‪45‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اتفاق ومنله چې د افغانستان خلق دموکراتیک ګوند د بیا ژوندي کولو په دغلې‬
‫کى‬
‫سختې مبارزې او د مسخ شوي دموکراتیک جمهوریت د له منځه وړلو په کلار‬
‫کې به د دوی مشلر ببلرک کارملل او اسلدالله سلروري د هغله مرسلتیال وی‪ .‬د‬
‫دوی د دغې کړنالرې لوی ټکي دا وو‪« :‬د واکمنۍ له ګدۍ نله چلې څلومره زر‬
‫کېللږي د امللین لېللرې کللول‪ ،‬د افغللان کمونسللتانو د صللفوفو یللو مللوټی کللول‪ ،‬د‬
‫درزونللو د للله منځلله وړلللو ضللرورت‪ ،‬للله ش لوروي اتحللاد سللره دوسللتي‪ ،‬او للله‬
‫امپریلزم سره مبارزه‪ )۳۱(».‬د دغو څو رټل شلویو‪ ،‬او شلوروي شلویو پرچمیلانو‬
‫او خلقیانو دغه فیصله وروسته د خلقیانو او پرچمیانو یو موټی واللی وښلودل‬
‫شو‪ ،‬خو دا د مسکو د ورځو اتفاق و‪ ،‬چې دوام یې کولی نه شو‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پر افغانستان باندې د یرغل پرېکړه‬

‫دغه لومړني کارونه په مسکو کې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب تر څارنې النلدې د شلوروي‬

‫د یرغل په درشل کې وشول‪ ،‬په دغله مقصلد چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سلروال یلوري‬
‫تلله وښللیي چللې د امللین د‬ ‫انللدروپوف د پولټبللورو غللړو او لیوینللد بریژنیلل‬
‫حکومت د نسکورولو فیصله په اصل کې د رښلتینو انقالبلي افغانلانو کلار دی‬
‫لکه چې زر به ولیدل شي‪ ،‬د دسلمبر پله ‪۱۲‬مله د شلوروي اتحلاد د کمونسلتي‬
‫ګوند په پولټبورو یا سیاسي دفتر کې چې د شوروي اتحاد د پرېکړې کوللو تلر‬
‫ټولو لوړ رکن دی پر افغانستان بانلدې د یرغلل کوللو فیصلله وشلوه‪ .‬تلر هغلې‬
‫چې د شوروي اتحاد اعللی‬ ‫دمخه اندروپوف د ګوند د عمومي منشي بریژنی‬
‫ته ناسم مالومات‬ ‫واکمن و‪ ،‬موافقه ترالسه کړې وه‪ .‬هغه د دې لپاره پریژنی‬
‫ورکړل‪ ،‬لکله هسلې چلې پله ‪۱۹۶۸‬کلې یلې د چکوسللواکیې د پلاڅون پله اړه‬
‫ته ناسم اطالعات ورکړي وو‪ .‬د هغو دواړو اصلي ټکی دا و‪ ،‬چلې‬ ‫خروشچ‬
‫سوشلزم ته د ایډیالوجیکي سبوتاژ خطر متوجه دی چې باید مخله یلې ونیولله‬
‫له نظلامي عملیلاتو نله اندېښلمن نله‬ ‫شي‪ -‬اندروپوف د دې لپاره چې پریژنی‬
‫وي‪ ،‬دغلله ناسللمه انتبللاه هللم ورکللړه چللې امللین او حکومللت بلله یللې د رښللتینو‬
‫انقالبي افغانانو له خوا نسکور شي‪ ،‬او د شوروي پوځ به د هغه پله نسلکورولو‬
‫کې فرعي رول ولوبلوي‪ .‬ده د دغلو پلراري پرچمیلانو او خلقیلانو لله لیلدلو نله‬
‫تلله پلله یللوې لیکنللې کللې وویللل چللې «د افغانسللتان د خلللق‬ ‫وروسللته بریژنی ل‬
‫دموکراتیک روغلو ځواکونلو‪ ،‬د دې لپلاره چلې خپلله سیاسلي کلړنالره پلر ملخ‬
‫بوځي‪ ،‬اراده کړې چې د خکابلت رجیم په نسکورولو سره قدرت ترالسه کلړي‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دې لپاره چې ‪.‬امین له مینځ نه یو وړل شي‪ ،‬یوه نظامي کمېټه جلوړه شلوې‬
‫د کى‬
‫د ه‪ ».‬ټول هغه څه چې الزم دي «په مرکلز خکابللت کلې بله یلو ګړنلدی نظلامي‬
‫عمل وي‪ ».‬نو دا د شوروي اتحاد په ګټله ده چلې دغلو «روغلو ځواکونلو» تله‪،‬‬
‫چې د قدرت نیولو لپاره تیاري نیسي‪ ،‬پله پټله مشلوره او ملادي مرسلته ورکلړل‬
‫تله‬ ‫شي‪ ».‬لکه چې دمخه ویل شوي‪ ،‬اندروپوف د رسمبر په اولو کې بریژنیل‬
‫لیکلي وو چې « د املین د پټلو فعلالیتونو پله اړه چلې ممکلن د لویلديځ پله للور‬
‫واوړي خطرنللاک اطالعللات ترالسلله شللوي دي» چللې پلله دغلله حللال بلله هللم‬
‫کمونستي حکومت او هم د شوروي نفوذ ته خاتمه ورکړي‪ .‬په دغه لیلک کلې‬
‫دا هم ویل شوي وو‪ ،‬چلې کارملل او ملګلرو یلې د املین د نسلکورولو لپلاره د‬
‫ممکنې مرستې موضلوع هلم راپورتله کلړې‪ ،‬چلې د ضلرورت پله حلال کلې بله‬
‫نظامي مرسته پکې وي‪ ».‬د نظامي مرستې په اړه دغومره ویلل شلوي وو‪ ،‬چلې‬
‫«د بریالي عمل لپاره به په کابل کې د شوروي قوه کافي وي‪ ،‬خلو د احتیلاط او‬
‫د نه لیلدونکو سلتونزو د رفلع لپلاره بله دا مصللحت وي چلې یلوه نظلامي رلله‬
‫(‪)۳۲‬‬
‫خافغانت پولې ته نزدې ځای پر ځای شوې وي‪».‬‬
‫پر افغانسان باندې د یرغل کولو پرېکړه په عجب او بیسلیاري رول وشلوه‪.‬‬
‫په اول کې یو څو تنو دغه فیصله وکړه‪ ،‬وروسته د پولټبورو ټولو غړو السللیک‬
‫اواز ته اجازه هم ورنکلړای شلوه! دغله ټلول څله دوی‬ ‫کړه‪ ،‬او د هغې مخال‬
‫په د غه رول وکړل لکه غله چې غال او جنایت په تیلاره او ویلره کلې کلوي کله‬
‫څه هم دوی د نړۍ د یوه زبرځلواک جمهوریلت مشللران وو‪ .‬کله د دوی دغله‬
‫فیصله په حقه یا د زیاترو شورویانو په غوښتنه یا لږ تر لږه د هغو پله رضلایت‬
‫وای دوی به دغه پرېکړه په دغله رول نله وای کلړې‪ .‬پله هلر حلال انلدروپوف‪،‬‬
‫ګرومیکو‪ ،‬او استینوف د ‪۱۹۷۹‬کال د رسمبر په ‪۱۲‬مله د دغله یرغلل پله اړه د‬
‫هللوکړه ترالسلله کللړه‪ .‬کللان سللټن ټللان چرننکللو چللې د پولتبلورو عمللر‬ ‫بریژنیل‬

‫‪48‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوړلی غړی و‪ ،‬دغه پرېکړه په الس ولیکله‪ ،‬نه د معملول پله شلان د پولتبلورو‬
‫کى‬
‫سلکرتر د افغانسلتان د نامله پللر ځلای یلوازې «الل » ولیکللل شلو‪ .‬د یرغلل یللا‬
‫د وضلع پله‬ ‫نظامي عمل له لیکلو نه هم رره وشوه‪ ،‬او سرلیک یې هم «د ال‬
‫اړه و‪ ».‬اول دغه فیصلله یلوازې یلو څلو تنلو او وروسلته د پولټبلورو ټوللو غلړو‬
‫السلللیک کللړه‪ ،‬هغلله هللم پلله رېونللده رول‪ )۳۳(.‬د غونللډې مشللر ګرومیکللو و‪،‬‬
‫وروسته له هغه چې د غړو او مشاورانو راپورونه واورېدل شول‪ ،‬عملر خلوړلي‬
‫په داسې حال کې چې پښې یې څکولې سالون ته ننوتس ګرومیکو لله‬ ‫بریژنی‬
‫شواړ پاړ ته‪ ،‬اوږه ورته ورکلړه‬ ‫مټې نه ونیوه او په داسې حال کې چې برېژنی‬
‫او پلر څللوکۍ یللې کښللېنوه‪ ،‬او پلله غللوږ کللې یللې پلله لللوړ ثواز وویللل چللې نللوي‬
‫اطالعللات څرګنللدوي چللې «امللین څللومره بللد‪ ،‬څللومره م لاجرا غوښللتونکی او‬
‫د درې یا څللورو دقیقلو لپلاره د بلت‬ ‫څومره نه اټکل کېدونکی دی‪ ».‬بریژنی‬
‫وس ناڅابه جګ شو‪ ،‬مېز یې په سلوک وواهله او نلارې یلې کلړې‬ ‫په شان چو‬
‫«ناولی سړی» او له سالون نه ووت‪.‬‬
‫د دغې پرېکړې لومړني کارونله د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سلروال انلدري انلدروپوف پله‬
‫مهارت سره ترسره کلړل خلو اصللي مسلؤل یلې لیوینلد بریژنیل ‪ ،‬د شلوروي‬
‫اتحاد تر ټولو لوړ واکمن و‪ .‬دی چې زړو و‪ ،‬پله دغله وخلت کلې د سلالم فکلر‬
‫خاوند نه و‪ ،‬چې د پرېکړې ټولې خلواوې او پلایلې وسلنجوي‪ ،‬دغسلې پرېکلړه‬
‫چې پایلو یې نه یوازې افغانستان بلکې ټوله نړۍ اغیزمنه کړه‪.‬‬
‫تلله نللزدې کسللانو‪ ،‬هغلله یللو لړزېللدونکی الکللولي ښللوولی چللې‬ ‫برېژنیلل‬
‫روغتیایي حال یې په ګړندي رول مخ په خرابېدو و‪ ،‬د ګرومیکو په وینا هغه د‬
‫الکولو څښلو له امله رېلر جلذباتي شلوی او پله اسلانۍ سلره یلې لله سلترګو نله‬
‫اوښکې بهېدلې‪ .‬ګرومیکو د دغلې پوښلتنې پله ځلواب کلې چلې هغله د الکوللو‬
‫پرابلم لري‪ ،‬یا نه‪ ،‬وویل چې «ځواب‪ ،‬هو‪ ،‬هو‪ ،‬هو‪ ».‬ګرومیکو دا هم یاده کلړه‬

‫‪49‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ته ویلي وو چې «سوشلزم او وارکانه سره جوړېږي‬ ‫چېکىیو وخت یې برېژنی‬

‫په څیر سره ورته غلوږ نیلوهس بیلا‬ ‫او پولټبورو په دې اړه څه نه کوي‪ ».‬برېژنی‬
‫یې کلړه چلې «روسلانو تلل وارکلا څښللې ده‪ .‬دوی بلې لله هغله څخله نله شلي‬
‫کولی‪ ».‬د وارکا او نورو ناروغیو له امله و چې د وادم زګالدن په وینلا «د هغله‬
‫لپاره ستونزناکه وه چې د افغانستان په شان د کړکېچنې موضوع د شاوخوا پله‬
‫هکله فکر وکړي‪ .‬ده په واقع کې له ‪ ۱۹۷۷‬نه وروسته د عمومي منشي په توګله‬
‫سم کار نه شو کولي‪ ،‬او تر ‪ ۱۹۷۹‬پورې په سلخت حلال کلې و‪ ،‬او پله اسلانۍ‬
‫(‪)۳۴‬‬
‫سره د شاوخوا خلکو تر اغیزې الندې کېده‪».‬‬
‫د شوروي د واک واالنو دغه پرېکړه د دوی د نظام ماهیت هلم څرګنلدوي‬
‫چې که سروال یې د زړښت او ناروغۍ له امله سم فکر هلم کلولی نله شلو‪ ،‬بیلا‬
‫هم د دې صالحیت یې الره چې د جنګ په موضلوع کلې هلم دغسلې پرېکلړه‬
‫وکړي چې د ملیونونو انسانانو ژوند په یوه او بل رول اغیزمن کلوي‪ .‬بریژنیل‬
‫له ګوښه کولو نه وروسته‪ ،‬تر مرګه پورې اتلس‬ ‫په کال ‪۱۹۶۴‬کې د خروشچ‬
‫کاله د شوروي اتحاد ټولواک و‪ ،‬او ټولواکي یې هغه وخت پای تله ورسلېدله‪،‬‬
‫چې مړ شو‪ .‬بیا هم که د پولتپورو غلړو د ازاد بحلث پله رڼلا کلې فیصلله کلولی‬
‫شواي‪ ،‬د معقولې فیصلې چانس به وای‪ ،‬خو دوی کله څله هلم پله نسلبي رول‬
‫ازاد وو‪ ،‬په واقع کې ازاد نله وو‪ ،‬دوی کله څله هلم پله تیلوري کلې د رلله ییلزې‬
‫منلی و‪ ،‬خو په عمل کې داسې نله وه‪ .‬پله واقلع کلې‪ ،‬لکله چلې‬ ‫مشرۍ پرنسی‬
‫ولیللدل شللول‪ ،‬پ لر افغانسللتان بانللدې د یرغللل پلله موضللوع کللې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د‬
‫سللروال‪ ،‬انلللدروپوف‪ ،‬رول اساسلللي و‪ ،‬هغللله پولټبللورو تللله نارښلللتیني او تېلللر‬
‫اېستونکي مالومات وړاندې کړل‪ ،‬او د پولټپورو نلورو غلړو دغله تلوان نله الره‬
‫چې پر هغو ازاد او انتقادي بحث وکړي‪ ،‬او د رښتین توب په اړه یلې ځانونله‬
‫یقیني کړي‪ .‬د پوځ لوی درستیز چې د دغې پرېکلړې پلرخالف اواز جلګ کلړ‪،‬‬

‫‪50‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫انللدروپوف هغلله غلللی کللړ‪ .‬صللدراعظم الیکسللې کاسللیګین چللې د پیللاوړي‬

‫کى‬
‫شخصیت خاوند و‪ ،‬د ناروغۍ له امله په غونډه کلې ګلډون کلولی نله شلو‪ .‬بلل‬
‫کال هغه مړ شو‪.‬‬
‫د رسلللمبر پللله ‪۱۲‬مللله چلللې میخایلللل سوسللللوف د پولټبلللورو ایلللډیالوګ د‬
‫انللدروپوف مالتللړي وکللړه‪ ،‬د یرغللل مخالفللانو بللراال للله مخالفللت نلله الس‬
‫په ګډون له سوسلوف نه وېرېدل‪ .‬د مرکزي‬ ‫واخیست‪ .‬دوی ټول د پونوماری‬
‫و‪ ،‬خلو لله‬ ‫کمېټې د بین المللي څانګې مدیر‪ ،‬چزنیایوف‪ ،‬هم د یرغل مخال‬
‫وېرې یې څه نه ویلل‪ .‬مرسلتیال یلې کلارین بلروټینټس )‪ (Brutents‬ال وویلل‬
‫په دننۍ کړۍ کې تر هغلو چلې د شلوروي پلوځ للومړۍ‬ ‫چې حتی «د بريژنی‬
‫رله د رسمبر په ‪۲۴‬مه خافغانستان تهت ننوتله د وروسلتۍ شلېبې شلکونه وو‪ ».‬د‬
‫هغه خپل نظر دا و چې «مونږ نه شلو کلولی پلر دغسلې هېلواد لکله افغانسلتان‬
‫باندې خپل نظامي کنټرول ټینګ کړو‪ ».‬خلو ده او د یرغلل نلورو مخالفلانو پلر‬
‫(‪)۳۵‬‬
‫خپلو کې دغسې ویل‪.‬‬
‫د یرغل په اړه د دفاع وزارت رېر مهم و خلو هلتله هلم اخلتالف و‪ ،‬پله دې‬
‫اړه هغه پر دوه برخو ویشل شوی و‪ .‬یلوه رلله یلې د دفلاع وزیلر اوسلتینوف او‬
‫کمیساران وو‪ ،‬چې د یرغل پلویان وو‪ .‬اوستینوف وروسته د سیاسلي حلل الر‬
‫ونیوله‪ ،‬خو هغه وخت پولټبورو ورته غوږ ونه نیو‪ )۳۶( .‬په مخالفه رله کې لوی‬
‫درسللتیز مارشللال نیکللوالی اوګللارکوف )‪ ،(Ogarkov‬او د هغلله مرسللتیاالن‬
‫وو‪ .‬خلللو یلللوازې‬ ‫جنلللرال وارینلللي کلللوف )‪ (Varennikov‬او اخرامییللل‬
‫اوګارکوف مخالفت ښکاره کړ‪ .‬په دې دول چې «مونږ به ټول ختلیځ اسلالمزم‬
‫په خپل وړاندې له سره ژوندي کړو‪ ،‬او ټوله نلړۍ بله لله سیاسلي پللوه بلایلو‪».‬‬
‫اندروپوف یې خبره ور پرېکړه او ورته کړه چې «ته لله نظلامي چلارو سلره کلار‬
‫لره‪ .‬مونږ‪ ،‬ګوند او لیونید ایلچ خبريژنی ت به سیاست پرمخ بیایو‪ ».‬اوګارکوف‬

‫‪51‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫په رول غږ کړ چې اخر «زه لوی درستیز یم‪ ».‬اندروپوف دا ځل‬ ‫کى اعترا‬
‫بیا د‬
‫د هغه خبره په شډل رول پرې کړه او ورته یې کړه چلې «نلور نلو بلس» ‪(No‬‬
‫)‪ ،more‬چرننکو‪ ،‬سوسلوف اوسلتینوف د انلدروپوف مالتلړ وکلړ او څرګنلده‬
‫ده او باید د اندروپوف مالتلړ وشلي‪ )۳۷(.‬د‬ ‫یې کړه چې اوس خبره د پریژنی‬
‫اندروپوف دغه زیږ چلند د هټلر هغه سلوک رایلادوي چلې د دوهلم نلړۍ وال‬
‫جنګ په بهیر کې یې له هغو جنراالنو سره وکلړ‪ ،‬چلې پله شلمالي افریقلې کلې‬
‫یې د نوې جبهې پرانیستل ناسم بلل‪ .‬هټلر د هغو مخالفت په همدغه رول رد‬
‫کللړ‪ .‬لکلله چللې دمخلله ویللل شللوي‪ ،‬د دفللاع وزیللر مرسللتیال جنللرال پاولوسللکی‬
‫افغانستان ته د پوځ اسلتولو پله مخالفلت لله اوسلتینوف سلره غږېلدلی و‪ ،‬خلو‬
‫خپل مخالفت یې له ویرې نه ښکاره نه کړ‪ .‬خو دا افغان مجاهدان وو‪ ،‬چلې د‬
‫خپل ټاټوبي او خپلواکۍ په دفاع کې یې د دغې پرېکړې ناسم و اللی ثابلت او‬
‫په راګه کړ‪ .‬په دې رول دغه پرېکړه پله خپلل نلوع کلې د شلوروي زبرځلواک د‬
‫پولټبورو اخري پرېکړه شوه‪ ،‬خو هغه وخلت د پولټپلورو دغله غلړي ټلول ملړه‬
‫شوي وو‪.‬‬
‫اوس به ووینو چې شوروي اتحاد دغله پرېکلړه پله څله رول عمللی کلړه او‬
‫شوروي شوي پراري پرچمیان او خلقیان یې د پراري ببرک کارمل په سلروالۍ‬
‫څنګه په واک کړل‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د شوروي اتحاد وسله وال یرغل‬

‫لکه چې دمخه ویلل شلوي‪ ،‬د افغانسلتان د کمیسلیون پله نامله انلدروپوف‪،‬‬
‫شلوي وو‪ .‬دا خلو‬ ‫اوستینوف او ګرومیکو د افغانسلتان د چلارو پله اړه مویل‬
‫څرګنده وه چې د دفاع وزارت او ک‪ .‬ج‪ .‬ب نظامي عملیات ترسره کلوي او د‬
‫باندینیو چارو وزارت به کوښښ کلوي چلې یرغلل تله قلانوني بڼله ورکلړي‪ .‬پله‬
‫اندروپوف پله دې‬ ‫عمومي رول ک‪ .‬ج‪ .‬ب په دې اړه رېره فعاله وه‪ ،‬او شخ‬
‫هکله نوښتونه کول‪ .‬هغه ال په ‪ ۱۹۴۷‬کې پله خپلل نوښلت دننله پله ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫کللې د سللپتنانز )‪ (Spetnez‬پلله ناملله ځللانګړي قوتونلله تنظللیم کللړي و‪ .‬د دغللو‬
‫ځواکونو بنسټ د الفا )‪ (Alpha‬پله نامله رللې وې‪ ،‬چلې هغله یلوازې یلو څلو‬
‫افسرانو ته مالومې وې‪.‬‬
‫اوس د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پللالن دا ش لو‪ ،‬چللې پخللوا للله دې چللې د شللوروي پللوځ‬
‫افغانستان ته ننوتلی وي‪ ،‬حفیظالله امین باید له ملنڅ نله وړل شلوی وي‪ ،‬او د‬
‫هغه پر ځای کښېنول شوی کارمل به د شوروي پوځ ته بلنه ورکلوي‪ ،‬او پله دې‬
‫رول افغانستان کې به د شوروي پلوځ ننوتلل «مشلروع» ګڼلل شلوي وي‪ )۳۸(.‬د‬
‫دغه پالن له مخې امین باید په زهلرجن کوللو سلره لله مینځله وړل شلوی وي‪.‬‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب د مخالفللانو پلله وژلللو کللې ښلله مللاهره وه‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب د سللتالین پلله‬
‫سلتالین مخالفلان‬ ‫وخت کې رېر داخلي او خارجي مخالفان په تېره د شلخ‬
‫او حتی هغوی چې د اکتوبر په کودتا کې یې برخه لرله‪ ،‬هلم لله میلنځ نله وړي‬
‫دي‪ ،‬چلې پلله هغللو کللې لیللون تراتسللکی و‪ ،‬چللې د شللوروي موسللس او د لیللنن‬
‫ملګری و‪ .‬دی حتی په مکسیکو کې یانې چېرته چې له ستالین نه یې هلته پنلاه‬

‫‪53‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وړې وه‪ ،‬هم له مینځه وړل شوی و‪ .‬په ‪۱۹۷۸‬کلې یلې د بلغلاریې یلو ناراضلي‬
‫کى‬
‫جیورجی مارکوف په لندن کې د ریسین )‪ (Ricin‬پله زهلر سلره چلې لله یلوې‬
‫چترۍ نه غلی د ګولۍ په رول پرې حواله شوی و‪ ،‬له مینځه وړی دی‪.‬‬
‫د امین د له مینځه وړلو لپاره له یلوه بلل رول زهلر نله پله یلوه بلل رول کلار‬
‫واخستل شو‪ .‬د دغه کار لپاره د ک‪ .‬ج‪ .‬ب اتمې څلانګې موتلالین طلالبوف پله‬
‫نامه یوه اذربایجاني چلې پله فارسلي روان ګړېلده‪ ،‬د صلابر پله نامله د املین پله‬
‫پخلنځي کې پر ځای کړی و‪ ،‬خو د امین خوریه زلمی خروټی او د امین وراره‬
‫میرویس وايي چې په پخلنځي کې له افغانانو نه پرتله نلور اشلپزان نله وو‪ ،‬او د‬
‫پخلنځي اشپزان یوازې کاکا فقیر او کاکا امین اللدین وو‪ ،‬چلې د پخلوا وختلو‬
‫اشپزان او صادق افغانان وو‪ .‬په هر حال‪ ،‬املین پله خلوړو او څښلاک کلې رېلر‬
‫احتیاط کاووه‪ ،‬او د هغه د خوړو او له څکه بله د هغله مشلر زوی عبلدالرحمن‬
‫کوله‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې د ترهکلي د رورۍ للومړۍ څکله بله د شلوروي‬
‫نرسانو کوله‪.‬‬
‫د رسمبر په ‪۱۳‬مه پراري کارمل له پنځو نورو پراري پرچمیلانو او خلقیلانو‬
‫سره د بګرام هوايی رکر ته راوړل شول‪ .‬په دغې هیلې چې همدا چې املین پله‬
‫زهرجن کېدلو سره له پښلو وللوېږي ‪ ،‬دوی بله د حکوملت واګلې پله الس کلې‬
‫ونیسي‪ ،‬خو څلور ورځې وروسته (دسمبر ‪ )۱۷‬د املین پلر ځلای د هغله وراره‬
‫او زوم اسلدالله امللین د کلام سللروال زهللرجن شلو‪ ،‬او پلله بیلړه د درملنللې لپللاره‬
‫مسکو ته واستول شو‪ ،‬په دې رول کام په رېر حسلاس وخلت کلې بلې سلروال‬
‫پاتې شو‪ ،‬داسې ښکاري چې اسلدالله املین بله هغله زهلر لړللې رورۍ یلا زهلر‬
‫لړلې مڼه خوړلې وي‪ ،‬چې د حفیظالله امین لپاره په نښه شوې ده‪ ،‬بیا نلو هغله‬
‫شوروي شوي پرچمیان او شوروي شوي خلقیلان د بلې ارادې سلاه کښلانو پله‬
‫شان تاشکند ته انتقال شول‪ .‬له دوی نه هیڅ یوه زړه ونکړ چلې پلاتې شلي‪ ،‬او‬

‫‪54‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کابل کې د امین پر ضد په پټه کار وکلړي‪ .‬دوی پله ک‪ .‬ج‪ .‬ب رره کلړې وه‪،‬‬
‫په کى‬
‫او راره وو‪ ،‬چې هغه به املین او حکوملت یلې نسلکوروي او دوی بله پله واک‬
‫کوي او دوی به د دغه ستر نعمت (په واقع کې ستر ملي خیانت) په برابر کلې‬
‫منلې وه چې ټول عمر به د شوروي اتحاد منونکي او رښتیني تابعلان وي‪ ،‬خلو‬
‫«څنګه چې د زهرجن کولو پالن هم نابریالی شلو‪ ،‬هغله یلوازنۍ الر چلې پلاتې‬
‫وه‪ ،‬دا وه چللې امللین د شللوروي نظللامي یرغللل پلله پیللل کللې ووژل شللو‪ )۳۹(».‬د‬
‫شوروي لویان په تېره اندروپوف به د امین پر ضد په دغه دوهلم ځلل نابریلالي‬
‫توب سره نور هم زړه خوړین شوي وي‪ .‬خو درېیم پلالن چلې نظلامي و‪ ،‬بایلد‬
‫بریالی وي‪ ،‬له وسله وال نظامي برید نه دمخه للومړني کارونله حیرانلوونکي او‬
‫پراخ ونیول شول‪ ،‬چې لنډیز یې په دې رول دی‪.‬‬
‫د شوروي نظامي واحدونه په وړو رلو او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب غړي په بېلو بڼو کې‬
‫افغانستان ته ننوتل‪ .‬یو شمېر سرحدي سلاتونکي پله ملکلي جلامو کلې لله وړو‬
‫وسلو‪ ،‬واړه ماشین ګڼ‪ ،‬توپنګچې‪ ،‬او السي بمونو سلره د شلوروي سلفارت د‬
‫ساتنې په نامه ور اضافه شول‪ ،‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب اوم لمبر څانګې لله عملیلاتي رللې‬
‫نه هم د شوروي تاسیساتو د ساتنې په پلمه‪ ،‬د افغان باندنیو چلارو د وزارت د‬
‫مشاورانو په نامه کابل ته ننوتل‪ .‬داسې هم یو څو ماهران هم کابلل تله راغللل‪،‬‬
‫چې د امین د هستوګنځي د مخابرو لیکې تر څارنې الندې ونیسی‪ .‬د کابل ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب ته هدایت وشو چې د تاجکستان له دوشنبې نه افغانستان ته د خپرونلو‬
‫څپې وڅاري‪ .‬په دې رول د اګات )‪ (Agat‬عملیاتو مقدماتي چارې د ک‪ .‬ج‪.‬‬
‫ب بین المللي څانګې د اتم مدیریت تر څلارنې النلدې پلرمخ بېلول کېلدلې‪ .‬د‬
‫دغو او نورو رلو په سر کلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د څلانګو للوړ پلوړي چلارواکي‪ ،‬او د‬
‫ټولو په سر کې د اووم لمبر مدیریت یا څانګې سروال بیسټ چاستنوف فعلال‬
‫شول‪ .‬په دې رول د رسمبر د میاشتې په بهیلر کلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب اجنټلانو کابلل‬

‫‪55‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شللپه او ورځ تللر څللارنې النللدې ونیللوه‪ .‬د کابللل للله هسللتوګنځي (د شللوروي‬
‫کى‬
‫سفارت کې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب څانګله) سلره لله ‪ ۱۶۰۰‬نله رېلر نظلامي مشلاوران او‬
‫ماهران‪ ،‬له هغه نه د باندې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ‪ ۶۱‬غړي‪ ،‬په خپلله د هسلتوګنځي ‪۲۱‬‬
‫تنه اجنټان د زینت د واحد لس تنه افسران په استخباراتي کلارونو اختله شلول‪.‬‬
‫پر هغه سربېره ‪ ۱۰۳‬تنه اجنټلان او ‪ ۱۱۵‬تنله مرسلتندویان‪( ،‬چلې شلاید افغلان‬
‫جاسوسان وي) له هسلتوګنځي سلره پله تلړاو وو‪ ،‬د کابلل او د مسلکو تلرمینځ‬
‫(‪)۴۰‬‬
‫مخابره په پرله پسې رول چاالنه وه‪.‬‬
‫په همدغه مهال کې هغه شوروي مشاوران او ژباړونکي چې د امین پلویلان‬
‫ګڼل کېدل‪ ،‬مسکو ته غوښتل کېلدل‪ .‬پله دوی کلې رېلر مهلم د وسلله وال پلوځ‬
‫سیاسي مشلاور جنلرال زاپالتلین او د هغله مرسلتیاالن وو‪ ،‬چلې پله بېللو پلملو‬
‫مسکو ته وغوښتل شول‪ .‬له بلې خوا په افغانستان کلې د شلوروي چلارواکو او‬
‫مشاورانو له خوا هغه څه کېدل «‪....‬چې امین د شوروي مشرانو د نله پوهېلدلو‬
‫اړ سلوک په اړه هیڅ شک ونه لري‪ .‬د هغله د نظلامي مهملاتو غوښلتنې ومنللې‬
‫شوې‪ .‬د رادیو سټیشنونه ورته تهیه شولس او له شمال نه نلورو سلیمو تله د دوه‬
‫افغان فرقو د ځای پر ځای کولو په اړه موافقه وشوه‪ )۴۱(».‬په علین حلال کلې د‬
‫رسمبر په ‪۱۷‬مه یوه رله شوروي سرتېري په داراالمان کې ځای پر ځلای شلول‬
‫چې په تاج بیګ ماڼۍ کې د امین د نوي هستوګنځي ساتنه وکلړي‪ .‬املین دغله‬
‫ماڼۍ د رسلمبر پله ‪۱۹‬مله د خپللې هسلتوګنځي لپلاره غلوره کلړه‪ ،‬او لله خپللې‬
‫کورنۍ سلره هلتله وکوچېلده‪ .‬څله کلم دوه زره جمهلوري سلاتونکي د جانلداد‬
‫وو‪ .‬شلوروي مشلاورانو املین‬ ‫صبري په قومندانۍ د ماڼۍ ساتنې لپاره مویل‬
‫هلته کوچېدلو ته هڅولی و‪ ،‬په دغه دلیل چې هلته د هغه ساتنه او دفاع په ښله‬
‫رول کېدلی شي‪ .‬په داسې حال کې چې د هغو اصلي مقصد د امین ګوښه کول‬
‫وو‪ ،‬چې د یرغل په وخت کلې شلوروي سلفارت تله د نلزدې واللي لله املله لله‬

‫‪56‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مځکې او هوا نه په یوڅه اسانۍ سره تر حملې الندې نیول کېدلی شي چلې پله‬
‫کى‬
‫دغه حال کې به ملکي تلفات تر هغه نه کم وي‪ ،‬چلې کله دی پله ارګ کلې وي‪.‬‬
‫داسې هم «شورویانو مسلمان کنډک په داراالمان کې د املین د سلاتنې پله نلوم‬
‫ځای پر ځای کړ‪ )۴۲(».‬دغه کنډک بیا د زینت له ټولګي سره یو ځای پلر ملاڼۍ‬
‫برید وکړ‪ .‬امین په خپله هم د یوې پخوانۍ فیصلې له مخې غوښلتل چلې ارګ‬
‫په موزیم بدل شي‪ ،‬او پخپله ترینه ووځلي ځکله چلې ارګ ده تله هغله خلونړۍ‬
‫پېښې په زړه کولې چې د سپټمبر په میاشت کې شوې‪ ،‬او له امله یې ترهکلي لله‬
‫مینځه وړل شوی و‪ .‬هر څه چې وو‪ ،‬دغه انتقال یوه غټله تېروتنله وه‪ ،‬خلو لکله‬
‫چې وروسته به بیان شي امین فکر نه کاووه چې شوروي حکوملت بله دی او د‬
‫ده حکومت له مینځه یوسي‪ ،‬هغه هم پله وسلله وال پلوځ سلره‪ ،‬کله څله هلم د‬
‫بګرام د هوايي رګر قومندان عبدالحکیم د شلورویانو پله رلله رلله راتلګ سلره‬
‫شکمن شوی او امین ته یې رسولې وه چې روسان شاید هغه څله وکلړي چلې‬
‫په کال ‪ ۱۹۶۸‬کې یې په چکوسلواکیا کې کړي وو‪ .‬خو امین ورته رار ورکلړی‬
‫و‪ ،‬چې هر څه به زر سم شي‪ )۴۳(.‬داسې هم د کام سیاسي څانګې سروال امین‬
‫متوجه کړ چې د لویدیځو رادیوګانو په حوالله شلوروي سلرتېري افغانسلتان تله‬
‫ننوتلي او دوی ممکلن د حکوملت پلر ضلد پله کلوم کلار الس پلورې کلړي‪ .‬لله‬
‫همدې امله به وو چې افغان پیلوټانو د لومړي ځل لپلاره د شلوروي پاراشلوټي‬
‫کنډک له پاسه ټیټې الوتنې وکړي او املین هلم ټلاکلې ده چلې د پنجشلنبې پله‬
‫ورځ د رسمبر په ‪۲۷‬مه په رادیو او تلویزیون کې وینا واوروي او په هغې کلې د‬
‫پوځي واحدونو منشیانو ته هدایت ورکړي چې په پلوځي چلارو کلې د هغله لله‬
‫دستور نه پرته د بل چا دستور ترسلره نله کلړي‪ .‬خلو ک‪ .‬ج‪ .‬ب پلرې رادمخله‬
‫شوه‪ ،‬په هغه ورځ یې دی په زهرو ولړه او حکومت یې رانسکور کړ‪.‬‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد وسله وال تېلری د روسلیې افسلرانو د‬

‫‪57‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لیکنې له مخې د سه شنبې پله ورځ د جلدې پله ‪۴‬مله د رسلمبر پله ‪۲۵‬مله پیلل‬
‫کى‬
‫شوی و‪ .‬د دغې ورځې په ماښام د څلوېښتم لمبر پوځ یو کنډک د ثمو له سلین‬
‫نه په یو رول کښتیو کې افغانسلتان تله ننلوت‪ .‬ورپسلې ټولله شلپه ټولله فرقله د‬
‫شوروي د ملي دفاع وزارت لومړی مرستیال مارشال سوکولوف پله قومنلدانۍ‬
‫تېره شوه‪ .‬په بله ورځ ورته امر وشو چې د رسمبر په ‪۲۷‬مه د جدي په ‪۶‬مله پله‬
‫پنځلله نیمللو بجللو ځللان کابللل تلله ورسللوي‪ .‬پلله عللین حللال کللې پلله دغلله و رځ د‬
‫پاراشوټ د فرقې واحدونه د کابل په هوايي رګر کې او یو پاراشوټي کنډک پله‬
‫بګرام کې ښکته شوي وو‪ .‬د شوروي هغو قوتونو او مشاورانو چې لله پخلوا نله‬
‫پلله کابللل کللې وو‪ ،‬د مهمللو سللتراتیجیکي او اداري مرکزونللو امنیللت د راریللو‬
‫تلویزیون په ګډون پیاوړی کړ‪ .‬د رسمبر په ‪۲۷‬مه شپه کې یوه موتو رېلزي فرقله‬
‫د امو له لویدیځ نه تېره شوه او په بلله ورځ یلې د هلرات کنټلرول پله الس کلې‬
‫ونیوه‪ )۴۴(.‬د ټول یرغل په اړه به ژر بحث وشي‪ .‬اوس بله پله کابلل ښلار کلې د‬
‫شورویانو نظامي کړه بیان شي‪.‬‬
‫د رسمبر په ‪۲۷‬مه د جدې په ‪۶‬مه د ماښام پر شپږ نیمو بجو د مخابراتو په‬
‫مرکز کې یوه چاودنه وشوه او په هغې سره د ښار ټیلفونونه له کار نله ولوېلدل‪.‬‬
‫درې ورځې د مخله د شلوروي اتحلاد د مخلابراتو وزیلر تله دغله مرکلز ښلوول‬
‫شوی و‪ ،‬حکومت په دغه فکر و چې شلوروي اتحلاد بله د هغله عصلري کوللو‬
‫لپاره مرسته وکړي‪ ،‬خو د وزیر مقصد په دقیق رول د هغه په نښله کلول وو‪ .‬د‬
‫ماښام په تیارې سره له هوايي رګر نه د شوروي پنځه زره سلرتېري خلو د ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب په روایت اووه سوه سرتېري د تاج بېګ ماڼۍ په لور روان شول‪.‬‬
‫اووه بجې او شل دقیقې وې چې د تلاج بېلګ ملاڼۍ د لویلدیځ لله خلوا پله‬
‫توغندیو وویشتل شوه‪ .‬دغه ویشتل تر دوولسو بجو پورې روان وو‪ ،‬خو تر اتله‬
‫نیمو بجو پورې رېر شدید وو‪ .‬اول بله غټلې ګلولۍ د روښلانه کوللو پله مقصلد‬

‫‪58‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واورول شوېس بیا به راکټونه فیر شول‪ .‬یلو خلو اسلمان شلین او لله سلتورو نله‬
‫کى‬
‫رک او سپوږمۍ رڼه وه‪ .‬ګولیو او راکټونو به د چاردهي فضا نلوره هلم روښلانه‬
‫او رنګه کړه‪ .‬د نهو بجو په شاوخوا کې د ټانکونو غرهاری هلم تلر غلوږو شلو‪.‬‬
‫په وړاندې یې څه نه کېدل او جنګي الوتکې هم پورته نه شوې‪ ،‬مالومه وه چې‬
‫د حکومت پر ضد کوم عمل روان دی‪ .‬وروسته مالومه شوه چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫د الفا او زینت واحدونو په افغان یونیفورم کې د کرنیل بوریانوف په قومنلدانۍ‬
‫د حکومت پر ضد په عملیاتو پیل کړی دی‪ .‬د دغلو واحلدونو حرکتونلو کابلل‬
‫دغسې لړزاووه چې لکه زلزله وي‪ .‬اوازونه یلې ثن د خوشلال مېنلې پله دوهمله‬
‫برخه کې ما له خپل بام نله اورېلدل‪ .‬داسلې هلم د شلوروي نظلامي واحدونله د‬
‫پلچرخي‪ ،‬قرغلې او ریشلخورو پله للور الړل د دې لپلاره چلې د ملنظم نظلامي‬
‫مقاومت مرکزونه یې تر څلارنې النلدې نیلولي دي‪ ،‬ځینلې واحدونله د کورنیلو‬
‫چارو وزارت‪ ،‬او راریو تلویزیون په لور هم الړل خو د هغو اصلي توجه د تاج‬
‫بېګ ماڼۍ وه چې د حفیظالله امین هستوګنځۍ وه‪ )۴۵(.‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب څو ګلړۍ‬
‫دمخه هلته د زهرجن کولو لوبه پیلل کلړې وه‪ ،‬او پله دغله وخلت کلې املین لله‬
‫بېهوشۍ نه بېرته پر هوښ راغلی و‪.‬‬
‫د امین او نورو د زهرجن کولو په اړه روایتونه رېر دي‪ .‬دلته به دغله پېښله د‬
‫کتونکو او حاضرانو له قول نه بیان شي‪ .‬امین په دغه ورځ (پنجشنبه د رسمبر‬
‫‪۲۷‬مه ‪ )۱۹۷۹‬د جدې ‪۶‬مه ‪ )۱۳۵۸‬د غرمې په یوه بجه د تاج بېلګ پله ملاڼۍ‬
‫کې د خپل ګوند د پولټپورو (سیاسي دفتر) د لومړي ځل لپاره غونډې ته بللی‬
‫و‪ .‬شاه ولي او صالح محمد زېری له خپلو مېرمنو سره ورغلي وو‪ .‬د زېلري پله‬
‫وینا «د غونډې اجنډا د هېواد د اقتصادي جاج اخیستل او د راتللونکي کلال د‬
‫اقتصادي پالن په اړه مذاکرات وو‪ )۴۶(».‬ټاکل شوې وه چې د نوي کال له پیل‬
‫نه به پنځه کلن اقتصادي پالن پلي کېږي‪ .‬شوروي اتحاد ال دمخه د هغه لپلاره‬

‫‪59‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کریډټونه او مرستې منلې وې‪ .‬د غونډې مقصلد دا هلم و چلې غلالم دسلتګیر‬
‫کى‬
‫پنجشیری چې د امین په واکمنۍ کې په مسکو کې و او نوی راستون شلوی و‪،‬‬
‫پولټبورو غړو تله هغله څله وايلي چلې پله مسلکو کلې یلې د املین او د هغله د‬
‫حکومت په ګټه کړي وو‪.‬‬
‫د رورۍ خوړلو په سالون کې د زېري په وینا «لومړی د معمول سره سم پله‬
‫ښکلو پیالو کې د څښللو ښلوروا راکلړل شلوه چلې رېلره خونلدوره او د مسلتو‬
‫غوندې خوند یې وس رېره نعنا او تور مرچ هم پر دوړول شوي وو‪ .‬چا یلوه چلا‬
‫دوه پیالې وخوړلې‪ .‬ټولو د ښوروا او نورو خوړو ستاینه وکړه‪ .‬حفیظالله املین‬
‫وویل یو ښه او خاص اشپز یې را اسلتولی دی‪ .‬رېلر ښله شلیان پخلوي‪ )۴۷(».‬د‬
‫قومندان جانداد په روایت هم «رورۍ شوروي اشپزانو پخله کلړې‪ ...‬او رورۍ‬
‫ته همدې شوروي اشپزانو زهلر اچلولي دي‪ )۴۸(»...‬دا د زلملي خروټلي د وینلا‬
‫پر عکس دی‪ ،‬چې وايي په پخلنځي کې یوازې افغان اشپزان وو‪ .‬پله هلر حلال‬
‫د زېري په وینا «رورۍ او لږ لږ دوا هم وخلوړل شلوه او یلوازې رخصلتونه ملو‬
‫سره واخیستل‪ .‬مونږ د ښار په لور روان وو‪ .‬زما لږ لږ سر پر لله ګرزېلدی‪ .‬خلو‬
‫دومره نه و‪ ،‬چې شکایت وکړم‪ )۴۹(».‬یوازني کس چې ښوروا ونه څښلله غلالم‬
‫دستګیر پنجشیری و‪ ،‬ځکه چې هغه ته د وزیري په روایت «‪ ....‬ال دمخه ویلل‬
‫ونه خوري‪ )۵۰(».‬ښاغلي وزیري پله ټیلیفلون کلې ماتله دا‬ ‫شوي وو‪ ،‬چې سو‬
‫هم وویل چې ده په دغه ورځ په پخلنځي کې یو روسي اشپز لیدلی و‪ .‬له دغلې‬
‫پېښې نه وروسته خلقیلان پلر پنجشلیري بانلدې شلکمن شلول چلې «د املین د‬
‫واکمنۍ په نسکورولو کې یې له شورویانو سره برخه واخیسته‪ ».‬د دغه نظر په‬
‫مالتړ دا هم ویل شوي چې پنجشېری «د شورویانو د استعمار پله ټلول د وران‬
‫کې د کارمل سره د ګوند د سیاسي بیلورو غلړی‪ ،‬او د صلالحیت خاونلد پلاتې‬
‫شو‪ .‬د شورویانو په ستاینو او د امین په غندنو لګیا و‪ ».‬البتله دی لله اول نله لله‬

‫‪60‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امین سره جوړ نه و‪ ،‬خو ده په بېلو وختو کې بېل دریځونه نیولي وو‪ .‬د ثور لله‬
‫کى‬
‫کودتا نه د مخه یې له ګوند نله د هغله د ایسلتلو لپلاره کوښلښ کلاووه‪ ،‬خلو لله‬
‫کودتا نه وروسته یې هغه ستایه‪ .‬د خیال محمد کټوازي په وینا «دا پنجشلېری‬
‫و‪ ،‬چې انقالبي شورا ته د نویو غړو په وړانلدې کوللو کلې د املین تلر څنګله د‬
‫کارمل په مخالفت کې ودرېدس همدارنګه کله چلې املین د نلور محملد ترهکلي‬
‫سره په کړکېچ کې بریالی راووت‪ ،‬پنجشېري د انقالبي شورا په للومړۍ غونلډه‬
‫کې ترهکي د یوه نیشنلست او بې کفایلت رهبلر پله حیلث وغنلده او املین یلې‬
‫وبالله او د ټوللو ګونلدي او دولتلي دنلدو‬ ‫زړور‪ ،‬انقالبي‪ ،‬او وطنپرسته شخ‬
‫(‪)۵۱‬‬
‫څخه یې د ترهکي په لېرې کولو ټینګار وکړ‪».‬‬
‫ښللوروا ټللول هغللوی ګللنګس کللړي وو‪ ،‬چللې یللې څښلللې وهس خللو زهللر یللې‬
‫دغومره قوي نه وو‪ ،‬چې د مړینې سبب شي‪ .‬د هغه لله اسلتعمال نله بله اصللي‬
‫مطلب دا و‪ ،‬چې امین دغلومره بېهوښله شلوی وي چلې د نظلامي عملیلاتو پله‬
‫وخت کې فعالیت کولی ونه شي‪ .‬البته امین هم ښه بېهوښه شلوی و‪ ،‬او د هغله‬
‫د مېرمنې پتمنې په وینا «څو راکټران راغلل‪ ،‬سیروم یې ورکلړس پیچکلاري یلې‬
‫کللولېس امللین صللاحب یللې خدوهللم پللوړت نلله النللدې راوسللت‪ ....‬سللیروم ورتلله‬
‫(‪)۵۲‬‬
‫کښېښود‪ .‬نو دا ښه و‪ ،‬لږ ذره بیدار شو‪ ،‬ښه شو‪ ،‬نو دا اووه بجلې کېلدلې‪».‬‬
‫د ارواښادې هاجره زېري په وینا «تر رورۍ وروسته‪ ...‬د املین صلاحب ملاینې‬
‫په وارخطايۍ راکټر تورکی له چارصد بستر څخله راوغوښلت‪...‬راکټر راغلیس‬
‫نس یې ور پریوی‪ .‬امین صاحب په زېرپېرنۍ او نېکر کې پله د هلیلز کلې والړ‬
‫دی‪ )۵۳(».‬په نورو روایتونو سره له روغتون نه راکټر والیت‪ ،‬او یو عمر خوړلی‬
‫شوروي راکټر د درملنې لپاره راغلل چې وروسلتی بیلا پله رزو کلې ووژل شلو‪.‬‬
‫بیا هم د مېرمن امین په وینا «اووه بجې کېدې‪ ...‬چې‪ ....‬د غلرب خلوا نله فیلر‬
‫ولګېده‪ ...‬املین صلاحب تله ملې ورمنلډه کلړه‪ ،‬خاو هغلهت لله ملا څخله پوښلتنه‬

‫‪61‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړه‪ ،‬ویل څه شیخ؟ت ما وویل‪ ...‬دا دېوالونو باندې فیر وشلو‪ .‬املین صلاحب‬
‫کى‬
‫خپله دهلیز ته راووت‪ ...‬پسې له څلورو خواوو فیرونه وشول‪ ».‬په دغه وخلت‬
‫کې امیني کورنۍ ټول غړي له درېیم پوړ نه دوهم پوړ ته ښلکته شلول‪ .‬د ملاڼۍ‬
‫په یوه زینه کې عبدالرحمن‪ ،‬په بلې کې د ګربز ورور‪ ،‬او په بلې کې فتا د امین‬
‫د تره لمسی د دفع لپاره والړ وو‪ .‬مېرمن امین بیا وايي چې «له پاسه ما سلال‬
‫وروړه‪ ...‬او دوی پاس ویشتل‪ ».‬د ګلارر قومنلدان جانلداد املین تله خبلر راووړ‬
‫چې فیر کوونکي «لکه چې روس وي‪ ...‬هغه وویل‪ ،‬نه‪ ».‬مېرمن امین بیا وايلي‬
‫چې تر هغو چې سال وه‪ ،‬خو یو راونه خوتس زښلت رېلر ملړه شلول‪ ...‬وختلي‬
‫چې سال خالصه شوه‪ ،‬راوختل‪ ...‬رزې یې شروع کړې‪ ....‬ماشلیندارې داسلې‬
‫تاو کړل نو هغه چې پر هر چا ولګېلدل‪ ...‬دا مالللۍ ولګېلده‪ ،‬ګالللۍ ولګېلدهس‬
‫خوازک ولګېد‪ .‬اول چې راوختل عکسونه یې په الس کلې وو‪ ...‬غلوټۍ مخلې‬
‫ته ورغلهس ویل ولې تاسې فیر کو ‪ .‬دلته امین صاحب دی‪ .‬ویل یې کوم دی؟‬
‫د باندې چې ویې لید‪ ،‬چلې ناسلت د ی‪ ،‬فیلر یلې پلرې وکلړ‪ ،‬ویلې ویشلت‪...‬‬
‫پسې دا جنکیانې زخمي شوې‪ ،‬دا هلک زخمي شو‪ ،‬نو چې پوه شلو کاتله نلور‬
‫څوک پاتې نه شو بیا ودرېد‪ )۵۴(».‬د امین مشر زوی عبدالرحمن هم ولګېلد‪ ،‬او‬
‫خوازک ماشوم د ګالبزوی په امر له مور نه د درملنې په نامه بېل کلړ‪ ،‬خلو ملور‬
‫یې هغه بیا ونه لید‪ .‬د مېرمن هلاجرې پله وینلا «‪ ....‬یلو پلڼ پله خلړه عسلکري‬
‫درېشۍ کې په خونه ننوتیس دوی ویل سروري دی‪ .‬ټوپک یې په الس کې و‪ ،‬د‬
‫امین صاحب ماینې ته یې و ویللس مېلړه ملې در ملړ کلړس‪ ...‬هغلې ورتله وویلل‬
‫السللونه دې مللات شلله‪ ،‬تللر اوالدو دې وخیللژه‪ ،‬خللدای دې دواړه در ختللا کللي‪.‬‬
‫همدا ښېراوې یې کولې‪ .‬هغه پلر ملوږ سلترګې راوکښللې وې بیلا یلې ښلکنځل‬
‫وکړ او ووتی‪ )۵۵(».‬په کال ‪ ۲۰۱۲‬فبرورۍ کلې د املین وراره‪ ،‬ملا لیکلونکي تله‬
‫هم وویل‪ ،‬چې ګالبزوی او سروري دواړه پله نظلامي یونیفلورم کلې وو‪ .‬دی دا‬

‫‪62‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همکىوايي چلې خلور یلې شلکریه چلې د عبلدالرحمن املین مېلرمن وه پله پلوره‬
‫زړورتیا دواړو ته کړل چې «تاسې خاینانو خو دغه جنایت وکړ‪ ،‬خلو تاسلې بله‬
‫یوه ورځ خپله سزا ووین »‪ .‬سروري غوښتل هغه ووژني خلو کلوم روسلی یلې‬
‫مانع شو‪.‬‬
‫له یرغل کوونکو سره سخته مقابله د جمهوري ګارر وه‪ ،‬چې رېر یې تعلیم‬
‫کړي‪ ،‬او سر پرېکلړي ځوانلان وو‪ .‬ټلول شلمېر یلې څله کلم دوه زره و‪ .‬د هغلو‬
‫قومندان جانداد د څرخي پلله پله زنلدان کلې خیلال محملد کټلواري تله چلې د‬
‫اطالعاتو او کلتور وزیر او په پوهنتون کې زما محصل و‪ ،‬وویلل چلې «سلکڼی‬
‫ماښام و چې لوی درستیز محمد یعقوب ټیلفون راته و کړ او په بیلړه یلې راتله‬
‫وویل چې پر روسانو بانلدې بریلد پیلل کلړه‪ .‬لله مینځله یلې یوسله‪ .‬پله هملدې‬
‫وخت کې د یعقوب سره د ټیلیفون لین بند شو‪ ،‬او د نوموړي د دفتر له للوري‬
‫د ماشینګڼو غږونه تر غوږ کېدل‪ .‬زه په منډه راغلم‪ .‬للومړی ملې د ګلارد قلواوو‬
‫ته د تیارسۍ امر ورکړ‪ .‬او څو چلې املین تله ورسلېدم د ښلار د یلوه درانلده رز‬
‫اواز راورسېد‪ ،‬او له هغه سره سم په ګارد بانلدې د شلورویانو یرغلل پیلل شلو‪.‬‬
‫امین ته مې دومره وویل چلې د شلورویانو لله خلوا پله ملونږ بانلدې بریلد پیلل‬
‫شو‪ ....‬او په منډه خبېرتهت راغلمس شورویان مونږ تلر بریلد النلدې راوسلتل او د‬
‫شوروي هغه ټانکونه چې ګارد ته رانلزدې شلوي وو‪ ،‬لله مینځله والړه‪ .‬ملونږ د‬
‫خپلو قطعاتو او جزتامونو ځایونو ته تغییر ورکړ څو د دوی لله ګلذارونو څخله‬
‫بچ شو‪ ،‬او همدې کار ګټه ورسوله‪ ،‬ځکه اوس یوازې مونږ ورباندې په اسلانۍ‬
‫ګذارونه کوالی شوه‪ .‬د شورویانو په ټانکونو کې یو رول د ټانک ضلد وسلایل‬
‫ځای پر ځای شوي وو‪ ،‬چې خطرناک وو‪ ،‬خو مونږ هغوی پرې نه ښوول چې‬
‫له خپلو وسایلو څخله ګټله واخللي او سلر پله سلر ملو تلر اور النلدې ونیلول‪ .‬د‬
‫شللوروي ځللواک دومللره پیللاوړی نلله و‪ ،‬چللې زمللونږ د ګللارر قللواوې للله مینځلله‬

‫‪63‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یوسي‪ .‬په رېر لنډ وخت کې د دوی تېری وځبل شو‪ ،‬او که څله پلاتې و هغلو د‬
‫کى‬
‫ګارد څخه لېرې ځانونه پټ کړل‪ .‬د نیمې شلپې وروسلته یلو څله اراملي شلوه‪،‬‬
‫خو له نورو نظامي ځواکونو سره ټیلیفلوني او مخلابراتي اړیکلې شلکېدلې وې‪.‬‬
‫زملونږ اردو بلې قومنلدې پللاتې شلوه او نله پوهېلده چللې څله وکلړي‪ .‬کلله چللې‬
‫سپېدې وچلاودې یلو ناڅاپله د شلوروي جنګلي اللوتکې ښلايی لله تاجکسلتانه‬
‫څخه یې الوتنې کولې‪ ،‬زمونږ پر ګارد باندې یلې هلوايي یرغلل پیلل کلړ‪ .‬نلوي‬
‫ټانکونه یې ریسانټ خکوزت کړل او پر مونږ یې سختې هلوايي بمبلارۍ وکلړې‬
‫تر دې حده چې مونږ رېر زیات تلفات وزغمل او د هوايي بمباریو په ترڅ کې‬
‫زمللونږ قطعللات للله مینځلله والړل‪ .‬رېللر لللږ کسللان ژونللدي پللاتې شللول‪ .‬زمللونږ‬
‫مقاومت د هوايي یرغل په وړاندې مات شو او زه دېته اړ شوم چلې ځلان پلټ‬
‫کړم خو د سحر مهال د نهو بجلو پله شلاوخوا کلې یلې ومینلدلم‪ ...‬کلله چلې د‬
‫ګارد په وړاندې یوه میدان تله یلې راوسلتلم نلو د افغلان عسلکرو او افسلرانو د‬
‫مړو لویه غونډۍ مې ترسترګو شوه‪ ...‬زیات شمېر یې وژل شوي وو‪ ،‬او ځینلې‬
‫یې سخت ټپيان شوي وو‪ .‬دوی کلمې ویلې او اوبه یې غوښلتلې خلو چلا اوبله‬
‫نه ورکولې‪ ....‬زه یې لله افغلان ملړو او ټپيلانو څخله تېلر کلړم او للږ وړانلدې د‬
‫شورویانو د وژل شویو عسکرو او افسرانو رېر شمېر مړي په داسې حاللت کلې‬
‫پراته وو چې سلپین ټلوکران وربانلدې وېلړ شلوي وو‪ ...‬شلورویانو خپلل ټپيلان‬
‫ایستلي وو‪ ...‬زه یې په وهللو وهللو ښلکنځلم‪ .‬لله څلو شلوروي جنراالنلو سلره‬
‫ګالبزوی دغو هم والړ وو‪ .‬شورویانو رېر ورټلم او راته یې وویلل چلې پلروت‬
‫وکړه‪ ،‬فاشسته‪ ،‬وګوره چې څلومره شلوروي جنلراالن او للوړ رتبله ملګلري دې‬
‫وژلي دي‪ ...‬ما له ویرې څخه دوی ته نه شو ویالی چې تاسې څلومره افغانلان‬
‫وژلي او برید هم تاسو راباندې کړی‪ )۵۶(».‬دغه د وطلن ملدافع جنلرال جانلداد‬
‫بیا وروسته په څرخي پله زندان کې د کارمل په تلش نامله واکمنلۍ کلې لله څله‬

‫‪64‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وخت بندي کېدلو نه و روسته اعدام شو‪.‬‬

‫کى‬
‫میتروخین او پروفیسر اندروهم د جانداد په مالتړ وايي چلې «دا داراالملان‬
‫ماڼۍ که څه هم زر ونیوله شوه او امین له خپلې کورنۍ سره ووژل شو‪ ،‬د هغله‬
‫ساتونکو دغومره سخت مقاومت وکړ چې ک‪ .‬ج‪ .‬ب یې هیڅ فکر نه کلاووه‪.‬‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ځللانګړو قللواوو څخلله تللر سلللو تنللو نلله رېللر ووژل شللول‪ ،‬او ټپللي‬
‫شول‪ .‬پله هغلو کلې چلې ووژل شلول کرنېلل ګریګلوري بویلارانیوف‪ ...‬د اتملې‬
‫څانګې قومندان هم و ‪ ،‬چې له مرګ وروسته د شوروي اتحاد د اتلل پله لقلب‬
‫وویاړل شو‪ .‬معمول دا و چې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب افسران چې د عملیاتو په بهیلر کلې‬
‫وژل کېلږي‪ .‬عکسللونه یللې پلله تللورو چوکلاټونو کللې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پلله مرکللز کللې‬
‫ځړول کېږي‪ ،‬خو څنګه چې د اګات )‪(Agat‬د عملیلاتو وژل شلوي اتلالن پله‬
‫حیرانللوونکي رول رېللر وو‪ ،‬د انللدروپوف پلله دسللتور د هغللو للله ځړولللو نلله رره‬
‫(‪)۵۷‬‬
‫وشوه‪».‬‬
‫لوی درستیر محمد یعقوب چې غوښتل یې د مخابرې لله دسلتګاه نله «‪...‬‬
‫د شوروي پوځونو پر ضد د جګلړې قومانلده ورکلړي خلو د روسلي جنلرال لله‬
‫خوا ورباندې رزې وشلوې او دوې د کالشلنکوف ګلولۍ یلې پله سلینه لګېلدلې‬
‫وې‪ ».‬دغه روسی جنرال له یعقوب سره د هغه په دفتر کې و‪ .‬داراالمان ملاڼۍ‬
‫تر څنګله پله ملوزیم کلې و‪ ،‬چلې نلوی د دفلاع وزارت پله مرکلز بلدل شلوی و‪،‬‬
‫وزیللري لیکللي چللې شللوروي شللوی «‪ ....‬وکیللل چللې د روسللي کومانللدوګانو‬
‫یونیفللورم یللې اغوسللتی‪ ،‬د کومللا پلله حالللت کللې محمللد یعقللوب بانللدې د‬
‫کالشنکوف ججوره تشوي او هغه وژني‪ .‬وکیل چې په مړه یعقوب یلې ګلولۍ‬
‫(‪)۵۸‬‬
‫وچلولې‪ ،‬مونږ ته سر راښکاره کلړ‪ ،‬کنځلل یلې کلول‪ ،‬او بلد رد یلې ویلل‪».‬‬
‫اقبال وزیري‪ ،‬د پوځ د سیاسي چارو سروال له فقیر محمد د کورنیو چلارو لله‬
‫وزیر سره د حفیظالله امین له لیدلو نه وروسته د لوی درستیز دفتر ته تلللی او‬

‫‪65‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى د روسانو په امر په یوه کوټه کې اچول شوی‪ .‬او السونه یې ولچک شلوي‬
‫هلته‬
‫وو‪ .‬دوی به په دې نه وي وژل شوي‪ ،‬چې وزیري له هغو سره په روانې روسۍ‬
‫ژبې خبرې کړې وي‪ ،‬د لوی درستیز دفتر هم د یرغلګلرو هلدف و‪ ،‬چلې هلتله‬
‫بیا هره خلوا ګلولۍ اوروللې‪ ،‬او السلې بمونله یلې پلرې غلورزول‪ .‬د کابلل بللې‬
‫نظللامي قللوې‪ -‬د قرغللې فرقلله‪ ،‬د ریشللخورو اتملله فرقلله د څرخللي پللله زغللرور‬
‫واحد‪ -‬له کابلل نله دفلاع ونکلړه‪ ،‬ویلل کېلږي چلې د ریشلخورو د فرقلې للوی‬
‫درستیز جنرال عظیم احمدزي‪ ،‬جمهوري ګارد ته یو څه مالتړ و لېلږل‪ ،‬خلو د‬
‫هغو کوم اثر مالوم شوی نه دی‪ .‬د دغې فرقې قوماندان عبدالستار نله غوښلتل‬
‫تسلیم شی‪ ،‬او سرتېرو یې پر یرغلګرو برید هم وکړ‪ ،‬او دوه ټانکونه یلې ورتله‬
‫وران کړل‪ .‬خو شورویانو د مقابلې پر ځای خپل شوروي کلړی اسللم وطنجلار‬
‫د خبرو لپاره ور واستوه‪ ،‬او هغه بیا پیښ شوی حال ومانه‪ ،‬داسې هم وطنجلار‬
‫(وطنخوار) د څرخي پله زړورو قوماندانو ته وویلس چې د امین له مینځه وړل‬
‫د وطن د ښېګڼې لپاره ده‪.‬‬
‫د کورنیو چارو وزارت او د پولیسو او ژاندارم نه رېلر کسلان پله للږ وخلت‬
‫کې له مینځ نله الړل‪ ،‬یرغلګلرو هلتله هلم بلې تلوپیره ګلولۍ اوروللې او السلي‬
‫بمونه غورزول‪ .‬د کابل راریو او تلویزیون ودانۍ کې د یلوه کنلدهاري سلرتېري‬
‫مقاومت د یادونې وړ دی چې نه یې غوښتل د خپل ثمر له اجازې نه پرتله بلل‬
‫چا ته د ننوتلو اجازه ورکړي‪ .‬څنګه چې هغه په دغسلې یلوه ځلای کلې والړ و‪،‬‬
‫چې رسېدل ورته بې له دې چې ودانۍ ته زیان ورسېږي‪ ،‬ګران وو‪ ،‬یرغلګر پلر‬
‫ځای ودرېدل او د هغو پر ځای د سټېشن یو مشاور‪ ،‬د پېچلوف په نامه چلې د‬
‫کنللدهاري پللرې بللاور الره ورتلله نللزدې شللو او مرګکللی وار یللې پللرې وکللړ‪،‬‬
‫شورویانو په دې رول په همدغې شلپه کلې د کابلل واکمنلي ترالسله کلړه او لله‬
‫امین سره یې د هغه حکومت هم نسکور کړ‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد شپې پر اتو بجو تلویزیون ودرېد او رادیو د لسو بجلو پله شلاوخوا کلې د‬
‫معمولي پروګرام پر ځای د نغمو په خپرولو پیل وکړ‪ .‬څرګنده شلوه چلې دغله‬
‫عملیات د حکومت پر ضد وو‪ .‬د ببرک کارمل اواز په اورېدلو سلره چلې ویلل‬
‫کېده د کابل رادیلو پله څپله کلې یلې لله تاجکسلتان څخله خپلروه‪ ،‬د حکوملت‬
‫نسکورېدل یقیني شو‪ .‬په اواز کې یې وویل شلول چلې د املین حکوملت چپله‬
‫شوی‪ ،‬او دی د انقالبي شورا پله نامله لله افغانلانو پله تېلره لله نظلامي افسلرانو‬
‫څخلله غللواړي چللې امنیللت وسللاتي‪ .‬هغلله د امللین حکومللت فاشسللتي او وینللې‬
‫بهونکی وښوده او دغسې غټې وعدې یې ورکړې چې نه یې پرې عقیده لرلله‪،‬‬
‫او نه یې عمللي کلولی شلول‪ .‬د وللس ټوللو رللو او طبقلو تله یلې دملوکراتیکي‬
‫وعدې ورکړې‪ .‬د یوه مللي جبهله ییلز حکوملت ژمنله یلې وکلړه او دا یلې هلم‬
‫وویل چې له دې وروسته به په افغانستان کې ازادي خونلدې وي‪ ،‬ګوندونله بله‬
‫ازاد ويس سیاسي بندیان به خوشې شي او د هغو رلو او کسانو مسئلې چلې تلر‬
‫اوسه د حکومت پر ضد جنګېدل د خبرو او سیاسیت له الرې هلوارې شلي‪ .‬د‬
‫بلې ورځې سهار وخته په درې بجو په کابل راریو کې د کارمل په غږ بلله وینلا‬
‫خپره شوه‪ ،‬او په هغې کې افغانستان تله د نلوي حکوملت اعلالم وشلو‪ .‬کارملل‬
‫بیا وعده وکړه او ویې ویل چې له دې وروسته به اعدام نله ويس نلوی اساسلي‬
‫قانون به جوړ شیس محلې‪ ،‬سیمه ییز او ولسي مجلسونه بله پله ازاد رول غلوره‬
‫شي‪ ،‬ګوندونه به د فعالیت حلق وللريس شخصلي ملکیلت‪ ،‬او فلردي ازادي بله‬
‫خوندي وي‪ ،‬او سمدالسه به یوه متحده ملي جبهه جوړه شلي‪ ،‬او سوشللزم بله‬
‫نه وي‪ .‬خو خللک پوهېلدل چلې دا د یلوه لبلرال دملوکرات پروګلرام دی‪ .‬نله د‬
‫کارمل په شان د یوه کمونست‪ .‬د ده د وینا د پلوره اندېښلنې وړ موضلوع دا وه‬
‫چې د ده حکومت په بیړه د شوراګانو له هېواد نه وغوښتل چلې لله افغانسلتان‬
‫سره نظامي‪ ،‬سیاسي او اقتصادي مرستې وکړي‪ .‬او د شوروي اتحاد حکوملت‬

‫‪67‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى غوښتنه منلې ده‪.‬‬

‫د ده‬
‫په یاد دې وي چې کارمل په دغه وخت کې پله افغانسلتان کلې نله‪ ،‬بلکلې د‬
‫شوروي اتحاد په کوم جمهوریت کلې و‪ ،‬پله افغانسلتان کلې د شلوروي نظلامي‬
‫پوځ و‪ ،‬چې څللور ورځلې د مخله یلې پلر افغانسلتان بانلدې تېلری کلړی‪ ،‬او د‬
‫افغانستان حکومت یې د امین پله سلروالۍ نسلکور کلړی او دغله پلوځ ممکنله‬
‫کړې وه چې د کارمبل ثبت شوی اواز پله افغانسلتان کلې واورول شلي‪ ،‬نلو پله‬
‫دې کې یوه ذره شک هلم کېلدلی نله شلی‪ ،‬چلې شلوروي اتحلاد پلر افغانسلتان‬
‫باندې وسله وال یرغل کړی‪ ،‬او شوروي شوی‪ ،‬له افغانسلتان نله شلړل شلوی‪،‬‬
‫او د افغان له تابعیت نه محروم شوی کارمل یې د نوی حکومت د سلروال پله‬
‫توګه ټلاکلی و‪ .‬شلورویانو دی ځکله پله واک کلړ چلې کارملل بله ‪ ۱۹۵۷‬کلې د‬
‫«مارید» په نامه د ک‪ .‬ج‪ .‬ب اجنټي منلی‪ ،‬او ک‪ .‬ج‪ .‬ب دی څه وخت چې په‬
‫پراګ کې و د مارتوف په نامه یادوه‪ ،‬وروسته لله هغله چلې یلې د افغانسلتان د‬
‫سروال په توګه مخکې کړ‪ ،‬په دغو نومونو نه یادوه‪ ،‬خو وطنپالو افغانلانو دی د‬
‫له اوللو تلورو نله جلوړ نلوم‬ ‫بکوف په نامه یادوه چې د ببرک کارمل وطنفرو‬
‫کېږي‪ .‬د شوروي اتحاد پله یرغلل سلره چلې افغلان او افغانسلتان تله د کارملل‬
‫خیانت او شوروي اتحاد ته د هغه تابعیت براال شو‪ ،‬د افغانانو غلوڅ اکثریلت‬
‫د هغه په وعدو باور نه کاووهس او د یرغل له اول نله د ده‪ ،‬د ده د ګونلد او د ده‬
‫د حامیانو په وړاندې دغسې عمومي مقاوملت پیلل شلو‪ ،‬چلې د افغانسلتان پله‬
‫اوږده تاریخ کې په دغه وسعت سره نله دی لیلدل شلوی‪ .‬خلو کارملل تله چلې‬
‫ګونلدګی یللې ځپللل شلوی او پللوځ هللم د خلقلي منصللب والللو پلله الس کللې و‪،‬‬
‫شوروي اتحاد د بعث بعدالموت وسلیله شلوه‪ .‬نلو ده ځلان مجبلور ولیلد چلې‬
‫افغانانو ته دغسې پوچې وعدې ورکړي‪ ،‬چې یې ورکړې‪ .‬دلته اساسلي پوښلتنه‬
‫چې د پاخه عمر‬ ‫دا هم ده چې اندروپوف‪ ،‬ګرومیکو‪ ،‬اوستینوف او پاڼوماری‬

‫‪68‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تجربللو خاونللدان او د نللړۍ دوهللم زبرځللواک هې لواد سرمش لران وو ولللې د‬

‫او کى‬
‫خلکو او خپلو شورویانو تېر ایستلو ته یې مال وتړله‪ ،‬او په کابل کې یې د دغلو‬
‫دوه ورځو (رسمبر ‪ )۲۷،۲۸‬پېښو په اړه یو راپور خپلور کلړ چلې سلر تلر سلره‬
‫ناسم او پروپاګند و‪ ،‬چې مهم ټکي یې دا دي‪.‬‬
‫«د وطنپالنې د احساساتو پله څپلو سلره چلې ښایسلته رېلرو افغانلانو چلې د‬
‫شوروي اتحاد د پوځ د ځلای پلر ځلای کوللو پله وړانلدې ښلوولې چلې هغله د‬
‫‪ ۱۹۷۸‬کال د افغان شلوروي د تلړون لله مخلې پله دقیلق رول عمللي شلوی‪ .‬د‬
‫حفیظاللله املین مخلالفو قوتونللو دغسلې وسلله وال عملیللات وکلړل‪ ،‬چلې پلله‬
‫نتیجه کې د حفیظاللله املین حکوملت نسلکور شلو‪ .‬دغله عملیلات د کلارګرو‪،‬‬
‫پرګنو‪ ،‬روښانفکرو‪ ،‬د افغان پوځ مهمو برخو‪ ،‬د ولتلي ملامورانو‪ ،‬لله مالتلړ نله‬
‫بهره من و‪ ،‬او ټولو د افغانستان دموکراتیلک جمهوریلت او د افغانسلتان خللق‬
‫دموکراتیک ګوند د نوي حکومت هر کلی وکړ‪».‬‬
‫«نللوې حکومللت او انقالبللي شللورا د پخللواني پللرچم او خلللق رلللو‪ ،‬نظللامي‬
‫استازو او غیر ګوندي غړو په ګلډون جلوړه شلوه‪ .‬دغلې نلوې مشلرۍ د خپللې‬
‫کړنالرې اجنډا په څرګندونو کې لوړه وکړه‪ ،‬چې د ملي دموکراتیکي‪ ،‬فیلورالي‬
‫ضد‪ ،‬او امپریلستي ضد انقالب او د افغانسلتان د خپللواکۍ او واکمنلۍ لپلاره‬
‫مبارزه کوي‪ .‬دوی د باندني سیاست په اړه ژمنله وکلړه چلې لله شلوروي اتحلاد‬
‫سره به همکاري او دوستي په هره ممکنه طریقه چې وي‪ ،‬پیاوړې کوي‪».‬‬
‫«د خلکو پراخو پرګنو د حفیظالله امین د رجیم د نسکورولو خبلر پله بلراال‬
‫خوښۍ سره بدرګه کړ‪ ،‬او خپله عالقمني او مالتړ د نوي حکومت له کړنالرې‬
‫سره ښيي‪ .‬د افغانستان د وسله وال پلوځ د ټوللو کلیلدي نظلامي تاسیسلاتو او‬
‫واحدونو قومندانانو‪ ،‬ال دمخه د نوي حکومت او ګونلد د مشلرۍ مالتلړ کلړی‬
‫دی‪ .‬له شوروي سرتېرو او متخصصانو سره د دوستۍ اړیکې دوام لري‪ .‬وضع‬

‫‪69‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هېواد کې نورماله کېږي‪».‬‬

‫په کى‬
‫« د کابل په سیاسي کړیو کلې ویلل کېلږي چلې د کارملل حکوملت بله هغله‬
‫مهمې ستونزې هوارې کلړي‪ ،‬چلې د پخلواني رجلیم نله ورتله پله میلراا پلاتې‬
‫شوې دي‪ ،‬په داخلي او اقتصلادي سیاسلت کلې د نظلم پله راوسلتلو سلره خلو‬
‫دوی هیله ښکاره کړې چې د خلق دموکراتیک حکومت به د شوروي اتحاد په‬
‫مرستې سره دغه ستونزې له مینځه یوسلي‪ .‬ببلرک د خللق دموکراتیلک ګونلد د‬
‫یوه پاخه تیوري پوه په توګه پېژندل شوی‪ ،‬چې د افغانستان وضع پله افلاقي او‬
‫سړه سینه څیړي‪ .‬دی تل له شوروي اتحاد سره د صمیمي احساسلاتو پله لرللو‬
‫سره په ممتاز رول پېژندل شوی‪ ،‬او پله ګونلد او هېلواد کلې د پراخلو پرګنلو لله‬
‫(‪)۶۲‬‬
‫مالتړ نه بهره من دی‪».‬‬
‫دغه اعالمیه هم ښيي چې شوروي لویانو ته د واقعیت پر خالف ګړېدل او‬
‫نور خلک په هغلو معتقلد کلول دوی د خپللې کمونسلتي ایلډیالوژۍ لله مخلې‬
‫کول‪ .‬داسې هم د هغې له مخې دوی د قول او عمل دوه ګون توب جایز بالله‪،‬‬
‫د دې لپاره چې خپل مقصد ته پرې ورسیږي‪ .‬د اخالق او رښلتین تلوب پلروا‬
‫دوی نه کوله‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫په شوروي لویانو‬

‫د خلقي لویانو تېروتنه‬

‫د خلقیللانو او پرچمیللانو او پلله واقللع کللې د ټولللو افغللان کمونسللتانو اساسللي‬

‫تېروتنه دا وه چې دوی په افغانستان غوندې هېواد کې د کمونستي ایلډیالوجۍ‬
‫پر بنسټ سیاست او عمل کاووه پله داسلې حلال کلې چلې افغانلان پلر مللي او‬
‫وو‪ .‬پلله اصللل کللې‬ ‫دینللي ارزښللتونو ټینللګ والړ او د کمللونزم ټینللګ مخللال‬
‫افغانستان د کار ل مارکس د نظریو له مخې څه چې حتی د شوروي د موجودو‬
‫لویانو په نظر هم د سوشلستي پروګرام د پلي کېدلو ملک نه و‪ ،‬خو څنګه چلې‬
‫د د غې ایډیالوجۍ خاوندانو د درېیمې نړۍ په ځینو هېوادونو کې نفوذ کلړی‪،‬‬
‫او پلویان یې په یو شلمېر ملکونلو کلې پله واک رسلېدلي وو‪ ،‬دوی هلم دولتلي‬
‫واک ته د رسېدلو لپاره دغه الر ونیوله‪ ،‬او له هغو نه خلقیان په کودتلا سلره پله‬
‫واک ورسللېدل‪ .‬د دوی د لویللانو بللله اساسللي تېروتنلله دا وه چللې دوی د خپلللې‬
‫ایډیالوجۍ له مخې پله شلوروي لویلانو بانلدې عقیلده وللري‪ ،‬بلې لله دې چلې‬
‫هغوی یې د خپل عمل او سیاست له مخې پېژندلي وي‪ ،‬د همدغسې ذهنیلت‬
‫له مخې و چې خلقي لویانو خپل هېلواد د ګاونلډي زبرځلواک پلرمخ خلالص‬
‫پرېښود‪ ،‬او په دې رول د هغه رېر کسان د مشاورانو او متخصصانو پله نامله د‬
‫افغانستان په دولتي څانګو کې ننوتل‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې دا ملا لومله وه‬
‫چې شوروي مشاوران په بل ملک کې د خپل ک‪ .‬ج‪ .‬ب په دسلتور کلار کلوي‪،‬‬
‫د دوی بله اساسي تېروتنه دا وه چلې خپلل افغلان کدرونله او متخصصلان یلې‬

‫‪71‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىپه دغه و خت کلې پله ټوللو حکلومتي څلانګو کلې رېلر او پله چلارو کلې د‬
‫مهارت او تجربې خاوندان وو‪ ،‬د خپلې ایلډیالوجۍ پله تقاضلا لله ادارو څخله‬
‫وایستل او پر ځای یې بې تجربې خلقیان کښېنول‪ ،‬لکه چلې پله پلوځ کلې یلې‬
‫هم دغسې وکړل‪ .‬له دې امله او هم دا چې د مځکو د وېش پلر سلر یلې خپلل‬
‫رېر نفوذمن وطنوال وتورول‪ ،‬دوی مجبور شول چې پر شوروي اتحلاد بانلدې‬
‫نوره هم رره وکړي‪ .‬په اصل کې دوی د خپلې ایډیالوجۍ په تقاضلا شلورویان‬
‫د اعتبللار وړ او خپللل افغانللان لکلله بېګانلله داسللې ګڼللل‪ .‬دوی چللې د کمونسللتي‬
‫ایډیالوجۍ په رښتین توب په ټینګه معتقد وو‪ ،‬له دغه درک نه عاجز وو‪ ،‬چلې‬
‫شوروي لویان چې له دوی سره مرستې کوي‪ ،‬په اصل کې یلې د خپلل مقصلد‬
‫لپاره کوي چې هغه اقبال وزیري په دغه رول ښوولي دي چلې «پله تیلوري کلې‬
‫هر څه انساني بڼه درلوده‪ ،‬خو په عمل کې هر څه د روسلي اسلتعمار مضلمون‬
‫درلوده‪ )۶۳(».‬د همدغه «استعمار» له امله و چې خلقلي لویلان بایلد د دوی پله‬
‫نظر سره حکومت وکړي‪ .‬خو دوی له د غه فکر سلره جلوړ نله و‪ ،‬سلره لله دې‬
‫هم دواړو خوا و په رسمي خپرونو کې نارې سورې وهلې چلې د دوی دوسلتي‬
‫خلللل نلله منللونکې‪ ،‬او «د ثللور انقللالب» نلله پلله شللاتلونکی دی‪ .‬پلله ټللولنیز رول‬
‫خلقیان معتقد وو چې شوروي ملګري یې د ګډې ایلډیالوجۍ پلر بنسلټ دوی‬
‫خپل ملګري ګڼي او د نظام په ټینګولو او د هېواد پله ودانوللو کلې بله لله دوی‬
‫سره رول رول مرسته کوي‪ .‬په دغه فکر کې هم دوی سخت تېر وتلي وو‪.‬‬
‫د هرات د پاڅون په وخت کې چې خلقي لویان تر درانده فشار الندې وو‪،‬‬
‫حتی د شوروي اتحاد صلدراعظم‪ ،‬کوسلیګین پلر دوی شلکمن و‪ ،‬او ویلل یلې‬
‫چې دوی له مونږ نه هر څه پټلوي او ملونږ نله پلوهېږو چلې پله افغانسلتان کلې‬
‫واقعیت څه د ی‪ .‬د ده له دغې وینا نه څرګنده ده چې خلقي لویانو د حکوملت‬
‫په کولو کې له شوروي مشلاورانو سلره مشلوره نله کولله‪ .‬پله اسلالم ابلاد کلې د‬

‫‪72‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تاس استازي هم د دغه نظر په مالتړ ويلي وو چې «امین لکه تر هغله دمخله د‬
‫کى‬
‫ترهکي په شان حاضر نه و‪ ،‬چې مشوره ومني او سمونو نه یې په بیلړه او شلډل‬
‫رول پلي کول چې د افغان په قومي ټولنه کې یلې درزونله تولیلد کلړل‪ )۶۴(».‬لله‬
‫«مشورې» نه مقصد د شوروي اتحاد مشلوره وه‪ ،‬پله دغله مقصلد چلې خلقلي‬
‫حکومت پرچمیان په حکومت کلې شلریک کلړي‪ ،‬لکله هسلې چلې د شلوروي‬
‫حکومت د یوه سیاسي هیئت مشر سفرنچوک دغسې تجویز خلقلي حکوملت‬
‫ته وړاندې کړی و‪ ،‬میتروخین هم دغه مطلب ته په اشارې سلره وايلي چلې پله‬
‫نتیجه کې «شوروي استازي او افغان مشري په څرګند رول سلره بېګانله شلول‪.‬‬
‫افغانانو تر څه حده په عمدي رول خپل سري ښووله او له مشورې نه پرته یلې‬
‫(‪)۶۵‬‬
‫عمل کاووه‪».‬‬
‫وزیري ال وايي چې ترهکي او امین «پوهېدل چې که څله هلم شلورویان پله‬
‫یاهري توګه د دوی حکومت پله رسلمیت پېژنلي وللې پله واقعیلت کلې یلې د‬
‫دوی د ګوښه کولو نیت درلود‪ ،‬خو دوی دا هلر څله د ګونلد څخله پټلول او پله‬
‫(‪)۶۶‬‬
‫یاهره یې داسې ښووله چې ګواکي د دوی څخه شلورویان مالتلړ کلوي‪».‬‬
‫په ټول اوړي کې د کابل په دیپلوماتیکي کړیو کې حکومت ته د تغییلر ورکوللو‬
‫او په هغه کې د پرچمیانو د راوستلو خبرې کېدلې‪ .‬د امریکې د اسلتخباراتو پله‬
‫یوه راپور کې ال راغلي چې «د افغان او شوروي مشرانو ترمنځ د څرګند توافلق‬
‫نه شته والی د ټولو هغو عالمو مالتړ کوي چې مسکو د ‪ ۱۹۷۹‬په اوړي کلې د‬
‫کولو په لټله کلې و‪ ».‬پله راپلور کلې دا هلم ویلل‬ ‫ترهکي‪ -‬امین د رجیم د عو‬
‫شوي چې « مونږ ته دغسې راپورونه رارسېدلي دي چې وايي شورویانو د خلق‬
‫رلګي مشران چې په اروپلا کلې مهلاجر دي‪ ،‬هڅلوي‬ ‫دموکرا تیک ګوند د رقی‬
‫چې باور وکړي چې بهر ته به یې په واک کړي او یا شورویان د دې پر ځای د‬
‫نظامي کودتا پالن عملي کړي‪ )۶۷(».‬شلوروي لویلان پلر دوی ځکله ټینلګ والړ‬

‫‪73‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وو‪،‬کىچې پرچملي لویلان انټرنیشنلسلت کمونسلتان او پله شلورویت معتقلد وو‪،‬‬

‫دغو مره ټینګ چې لکه د شلوروي اتحلاد چلارواکي وي‪ ،‬هغلومره چلې دوی د‬
‫عقیدې له مخې شوروي لویانو ته د تابعیت غاړه ایښې وه‪ ،‬د بلل هلیڅ افغلان‬
‫رلې لویانو د بېګانه هېواد لویانو دغسې تابعیلت نله وو منللی‪ .‬پله واقلع کلې لله‬
‫دوی نلله شللوروي شللوي کمونسللتان جللوړ شللوي وو‪ ،‬خللو پلله خوللله یللې افغللان‬
‫«خلقو» ته د خدمت نارې وهلې‪ .‬د دوی دغله نلارې حقیقلت کېلدلی نله شلو‪،‬‬
‫ځکه چې دوی تله د واکمنلۍ سلرچینه شلوروي لویلان وو‪ ،‬نله افغلان وللس‪ .‬د‬
‫دوی د همدغه تابعیت له امله وو چې شورویانو خلقي حکوملت د دوی لپلاره‬
‫په خپل پوځ نسکور کړ‪ ،‬په داسلې حلال کلې چلې دوی پله خپلله لله هغلوی نله‬
‫حکومت نیولی نه شو‪ ،‬خلقي حکوملت یلو غلټ واقعیلت او د هغله سلر مشلر‬
‫و‪.‬‬ ‫حفیظالله امین د هغوی نه پخال کېدونکی مخال‬
‫شوروي لویان که څه هم له اول نه له امین سره جوړ نله وو‪ ،‬پله یلاهر کلې‬
‫یې ورسره د دوستۍ چلند کلاووه او حتلی ورتله یلې دغسلې انتبلاه ورکلړې وه‬
‫چې دی پر پرچمي لویانو غوره بولي‪ .‬املین تله بله دغله فکلر هغله وخلت پیلدا‬
‫شوی وي چې پوزانوف د ‪ ۱۹۷۹‬پله جلوالیی کلې د کارملل‪ ،‬محمودبریلالي او‬
‫اناهیتا راتب زاد له لیدنو نه رره وکړه‪.‬دوی پخلوا لله دې چلې بانلدنیو ملکونلو‬
‫ته د املین پله فیصلله د سلفیرانو پله توګله الړ شلي‪ ،‬د شلوروي د تلاس اژانلس‬
‫هستوګنځي ته د ماښام په تیاره کې په پټه والړل‪ ،‬د دې لپاره چې لله پورانلوف‬
‫سره وګوري‪ .‬دوی هلته ټوله شپه په انتظار تېره کړه‪ ،‬خو هغه نه یوازې ورسلره‬
‫ونه لیدل‪ ،‬د هغو په ورتګ یې امین هم خبلر کلړ‪ .‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د یلوه پخلواني‬
‫چارواکي موروزوف په نظر «په هر حال‪ ،‬د سفیر دغه تیرایسلتنه د املین لپلاره‬
‫رېر ښه خبر و‪ ،‬او هغه یې په دغه فکلر کلړ چلې شلورویان بله د ده لله پالنونلو‬
‫املین پرضلد‬ ‫ونه کلړي‪ )۶۸(».‬وروسلته چلې پله ارګ کلې د شلخ‬ ‫سره غر‬

‫‪74‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫توطیه کې پوزانوف ښکېل وګڼل شو‪ .‬امین یوازې د هغه په ایستل کېلدلو بسلنه‬
‫کى‬
‫وکړه او د شوروي اتحاد حکومت یې د پخوا په شان د خپل حکومت دوست‬
‫ګاڼه‪.‬‬
‫دا بلله للله دې امللله و چللې حکومللت یللې د هغللو مرسللتې تلله اړ و او نللور‬
‫حکومتونللو ورسللره مرسللته نلله کوللله‪ .‬مهملله دا هللم و ه چللې خلقللي کدرونلله د‬
‫شللورویانو تللر نفللوذ النللدې وو‪ ،‬او د هغللو پلله اړه انتقللادي او افللاقي نلله وو‪ .‬للله‬
‫همدې امله به و چې امین هغوی د ځان په وړاندې له ناوړي قصد نله خبلر نله‬
‫کړل «په دې دلیل چې که ګوند خبر شي چې په دې موضوع کې د مسکو سیخ‬
‫الس دی‪ ،‬نو ګونلدیان بله لله ده څخله ملخ واړوي‪ )۶۹(».‬پله واقلع کلې املین د‬
‫دغسللې ګونللد سللروال شللوی و ‪ ،‬چللې پلله عمللومي رول شللوروي پلللوی و‪ ،‬او‬
‫شوروي اتحاد چې یو زبرځواک او د افغانستان چم ګاونډی هېواد و‪ ،‬په اصلل‬
‫کې پر پرچمیانو والړ وو‪ .‬خو امین فکر کاووه چې شورویان «مونږ ته هغومره‬
‫یا تر هغه نه رېره اړتیا لري‪ ،‬چې مونږ ورته اړتیا لرو‪ ،‬او ماته تلر هغله نله رېلره‬
‫اړتیا لري‪ ،‬چې زه ورته اړتیا لرم‪ )۷۰(».‬داسې ښلکاري چلې املین پله کمونسلتي‬
‫اخللالق نلله پوهېللده‪ .‬او شللوروي لویللان یللې نلله پېژنللدل او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب للله‬
‫تاکتیکونو او دسیسو سره نا اشنا و‪ .‬پر دې سربېره لکه څنګه چې وزیري وايي‬
‫«امین داسې ناسم فکر کاووه چې دی په افغانستان کې یلوازنی ځلواکمن دی‪،‬‬
‫نو شورویان مجبور دي پر ده باندې تکیه وکړي‪.)۷۱(».‬‬
‫دی به وروسته له هغه په دغه فکر شوی وي‪ ،‬چې کارملي‪ ،‬زرغلون خېللي‪،‬‬
‫او ترهکي خپل رقیبان یې له ملک نه ایستلي‪ ،‬او په خپله د ګونلد‪ ،‬حکوملت‪ ،‬او‬
‫پوځ بې جلوړی سلروال شلوی و‪ ،‬پله دغله حلال کلې ده فکلر نله کلاووه چلې د‬
‫شوروي لویان به دی او حکومت یې پله نظلامي قلوې نسلکور کلړي او کارملل‬
‫یې پر ځای وټاکي‪ ،‬که څه هم خیال محمد کټواري له خپل مرګ نه دمخله پله‬

‫‪75‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تیلیفون کې ماته ویلي وو چې امین ته په اخلر کلې رپوټونله رسلېدلي وو‪ ،‬چلې‬
‫کى‬
‫شورویان پر افغانستان نظامي حمله کوي‪ ،‬خو هغله ویللي وو چلې «روسلان دا‬
‫جرئت نه لري‪ ،‬افغانسلتان چکوسللواکیه نله ده‪ ».‬د چکوسللواکیا ولسمشلر پله‬
‫دوهم نړیوال جنګ کې یرغلګر جرمني تله پخلوا لله دې چلې پلر هېلواد یرغلل‬
‫وکړي تسلیم شوی و‪ .‬وزیري هم وايي چې «نلورو ګونلدیانو هیچلا د روسلیې‬
‫یرغل اټکل نه شو کوالی‪ .)۷۲(».‬د ګوند ایډیالوګ صالح محمد زېلری کله څله‬
‫څښللي او زر وروسلته یلې د‬ ‫هم له امین سره یې پله زهلرو للړل شلوی سلو‬
‫کارمل اواز له رادیو نه اورېدلی و‪ ،‬هم په دغله فکلر و‪ .‬عجبله ده چلې پله دغله‬
‫وخت کې هم پر ده باندې ایډیالوجي تلر دې حلده حاکمله وه چلې د هغلې لله‬
‫مخې یې هر نلاوړي عملل «ارتجلاع او امپریللزم» تله منسلوب ښلوده‪ .‬د ده پلر‬
‫خپلو الفایو «چورتو نومې ادامه وموندله خو له دغې کلړۍ نله ونله وتللم چلې‬
‫دغه ټوله د امپیریلزم او ارتجلاع دسیسلې دي او شلوروي د ثلور د انقلالب پلر‬
‫ضللد عمللل نلله کللوي‪ )۷۳(».‬وګللور ایللډیالوجيکي عقیللده څنګلله یللو څللوک د‬
‫واقعیت له درک نه عاجز کوي‪.‬‬
‫د همدغسې ذهنیت او ایډیالوجۍ له امله و‪ ،‬چلې پلوځ یلا پله دقیلق رول د‬
‫پوځ افسرانو د شوروي یرغل په وړاندې لله وطلن نله دفلاع و نکلړه‪ .‬د معاصلر‬
‫افغانستان په تاریخ کلې دا للومړی ځلل و چلې افغلان پلوځ د بانلدني تېلري پله‬
‫وړاندې د خپل پالرني هېواد له دفاع نه دره وکړه‪ .‬یو دلیل به دا وي چلې لکله‬
‫وزیري وايي « زمونږ ملګرو او پوځي قطعاتو د شوروي یرغل په وړاندې هلیڅ‬
‫رول تیاری نه درلود‪ )۷۴(».‬بل دلیل به دا وي چې د پوځ واحلدونو قومانلدانانو‬
‫د خپل اعلی قومندان حفیظالله امین‪ ،‬او لوی درستیز له حکم نه پرته په خپلل‬
‫سر جنګ کولی نه شو‪ ،‬او هغو په دې اړه هدایت نه و ورکړی‪ ،‬او تیلیفون هلم‬
‫کار نه کاووه‪ .‬دا هم ویل کېدلی شلي‪ ،‬لله یرغلګلر پلوځ سلره د شلوروي شلویو‬

‫‪76‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانانو سروري‪ ،‬وطنجار او ګالبزوی شته والی به د دې سبب شوی وي چلې‬

‫کى‬
‫مقابلې او دفاع ته زړه ونکړي‪ .‬غټ او مهلم دلیلل بله دا وي چلې لکله وزیلري‬
‫ورته اشاره کړې چې«زمونږ لپاره یې ارزښت درلود هغله دا و چلې کله وکلړای‬
‫شللو چللې خپلوخنظللاميت ملګللرو تلله دا پیغللام ورسللوو چللې بېځایلله تلفللات‬
‫ورنکړي‪ ....‬دا د عقب نشینۍ وخت دی‪ )۷۵(».‬دا به هم وویلل شلي چلې دغله‬
‫پوځیان تر نورو زیات د یرغلګرو له ځواک نه خبر وو‪ .‬او پوهېدل چې له هغو‬
‫سره نېغه او منظمه مقابله بله بیخلي رېلر تلقلات وللري‪ .‬سلره لله دې هلم بایلد‬
‫وویل شي چې د یوه هېواد د وسلهوال پوځ لومړنۍ او اصللي وییفله د بانلدني‬
‫تېري په وړاندې له پالرني هېواد نه دفاع ده‪ .‬خو دغو پوځیانو نله یلوازې دفلاع‬
‫ونه کړه «عقب نشیني» یې هم ونه کړه‪ ،‬په دې رول چلې پله وطلن کلې خلواره‬
‫شوې‪ ،‬یا د نورو په ملګرتوب یا پخپلله ګلوریالیي جنلګ تله ملال وتلړي‪ ،‬چلې‬
‫وروسته نورو همدغسې وکړل‪ .‬د هغه پر ځای دوی پر خپلو بارکونو کې پلاتې‬
‫شول‪ .‬چې مانا یې د یرغلګر پوځ تېري تله غلاړه ایښلوول کېلږي‪ ،‬سلره لله دې‬
‫چې دوی د خپلو تېر شویو دفلاعي او ګلوریالیي جنګونلو مثالونله پله ملخ کلې‬
‫لرل‪ ،‬چې په رېرو سختو شرایطو کې یې په مېړانه له خپل وطن نله دفلاع کلړې‬
‫وه‪ ،‬د پوځي افسرانو په توګه د وی به د غلټ مشلر محملد جلان وردګ‪ ،‬غلالم‬
‫حیدر څرخي‪ ،‬میربچه خان‪ ،‬او غازي محمد ایوب او تر هغو د مخله د غلازي‬
‫محمد اکبر له کارنامو نه خبر وو‪ ،‬چې د افغلان‪-‬انګللیس پله للومړي او دوهلم‬
‫جنګ کې یې د انګلیس زبرځواک پوځ په وړاندې درېلدلي‪ ،‬او د خپللو خلکلو‬
‫په ملګرتوب او مرسته یې له وطن نه په دغسې مېړانه دفاع وکړه‪ ،‬چې افغانلان‬
‫خو ال څه کوې‪ ،‬باندنیان یې هم په درناوي یادوي‪ .‬تریخ حقیقلت دا دی چلې‬
‫خلقي افسرانو له لوی درستیز محملد یعقلوب او قومانلدان جانلداد نله پرتله د‬
‫ایډیالوجۍ له امله د شوروي یرغلګر پوځ په وړانلدې د مخلامخ کېلدلو روحیله‬

‫‪77‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫السه ورکړې وه‪.‬‬

‫له کى‬
‫دا به ځکه دغسې و‪ ،‬چلې پلوځ خلقلي او سیاسلي ګلرزول شلوی و‪ ،‬خلقلي‬
‫حکومت د ثور له کودتلا نله وروسلته پله دې پیلل کلړی و‪ ،‬چلې پلوځ «خلقلي»‬
‫کړي‪ .‬د دغه پروګرام له مخلې یلې غیلر خلقلي مسللکي للوی افسلران پله بېللو‬
‫نومونو له خپلو مقامونو لېري کړل‪ ،‬او پلر ځلای یلې خپلل ګونلدي واړه خلقلي‬
‫افسران وګمارل‪ .‬دغسې پروسې په پوځ کې سخت کړکېچونه خلق کړل چلې د‬
‫دغه او داسې هم د نورو ټکو په سر په پوځ کې څو ځلله پاڅونونله وشلول او د‬
‫هغو په ځپلو سره پوځ کمزوری شو‪ .‬د ترهکي په له مینځه وړلو سره پله خلقلي‬
‫افسرانو کې هم درز راغی‪ .‬سره له دې هم په پوځ کې امین پلو افسلران د هغله‬
‫او د نظام ټینګ پلویان رېر وو‪ ،‬او دوی په اکثریت کې وو‪ ،‬خو د ثور له کودتلا‬
‫نه وروسته افغان پوځ د لومړي ځلل لپلاره سیاسلي شلو او پوځیلان د شلوروي‬
‫دوستۍ په روحیې روزل کېدل‪ .‬بیا نو په افسرانو په تېره په ګوندي افسرانو کې‬
‫دغه فکر پیدا شو چلې شلوروي اتحلاد د افغانسلتان رښلتین دوسلت دی‪ ،‬او د‬
‫هغه واکمنان چې هر څه کوي د افغانانو د ښېګڼې لپاره یې کوي‪ .‬دا چلې دغله‬
‫افسران په رښتیا کمونست وو‪ ،‬یقیني نه ده خو په شوروي اتحلاد او د هغله پلر‬
‫ځواک باندې د دوی عقیده ټینګه وه‪ .‬دا چې دوی د خپلې ایډیالوجۍ لله املله‬
‫په لږ وخت کې د لوړو مقلامونو او واک خاونلدان شلول هلم د دې سلبب شلو‬
‫چې په دغه فکر ټینګ وي‪ .‬پر دوی باندې دغه پروپاګند هم اثر کلړی و‪ ،‬چلې‬
‫«د ثور پرتمین انقالب» ته د «ارتجاعي قوتونو‪ ،‬امپیریلستانو» په تېره د «نلړۍ‬
‫خور امریکایي امپیریلزم» له خلوا خطلر متوجله دی او ورور شلوروي اتحلاد د‬
‫افغانستان او د «ثور انقالب» ټینګ مالتړ دی‪ .‬نلو دوی هلم فکلر کلاووه چلې‬
‫شوروي اتحاد پر افغانستان باندې یرغل نه کوي‪ ،‬او که افغانستان ته پوځ هلم‬
‫واستوي هغه به د خلقلي نظلام د مالتلړ او پیاوړتیلا لپلاره وي‪ ،‬د دغله فکلر لله‬

‫‪78‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مخې دغو افسرانو د شوروي یرغل په وړاندې له وطن نه دفاع ونکړه‪ .‬په دغله‬
‫کى‬
‫رول د دوی هېواد‪ ،‬د دوی وطنوالو او ملي حیثیت چې له دوی نه یې غوښلتل‬
‫د خپلو تېر شویو په شان د یرغلګرو په وړاندې ودرېږي‪ ،‬د دغسې ایلډیالوجۍ‬
‫قرباني شول‪ ،‬چې هغه په اصل کې د روسیې د ملی ګټو په خلدمت کلې وه‪ ،‬پله‬
‫نتیجه کې د افغان ملي ننګ مدافعان هیڅکله دغسې ناکلام شلوي نله وو‪ ،‬لکله‬
‫دغه افسران چې ناکام شول‪ .‬له همدې امله وو چلې افغلان نظلامي افسلران پله‬
‫رسمي یونیفورم کې هیڅکله هغومره سپک شوي نه وو‪ ،‬لکه دغه افسران چلې‬
‫له یرغل نه وروسلته د افغلان مېرمنلو لله خلوا پله عامله سرویسلونو کلې سلپک‬
‫کېدل‪ .‬د دغسې ترخو کترو له ویلرې دوی پله عامله ځلایونو کلې پله عسلکري‬
‫یونیفورم کې نه لیدل کېدل او د رېر وخت لپاره دوی د کابل مېرمنلو لله خلوا د‬
‫(‪)۷۶‬‬
‫مېرمن منصبدار په نامه مخاطب کېدل‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د شوروي اتحاد‬
‫د یرغل په اړه بحث‬

‫شوروي اتحاد ولې دغسې حکومت په افغانستان کې په پوځي قدرت سلره‬

‫نسکور کړ‪ ،‬چې په اصل کې د هغه پلوي و‪ ،‬البته د هغه اصلي هلدف ملالومول‬
‫یو ګران کار دی‪ .‬په دغه واضح دلیلل چلې د شلوروي اتحلاد ټولنله سلرپټې او‬
‫نظام یې هم زورواک و‪ ،‬او حکومت یې هم اصلي موخه نله ده ښلکاره کلړې‪،‬‬
‫او په دې اړه یې چې هر څه ویلي د دې لپلاره ویللي چلې خپلل دغله یرغلل لله‬
‫قانون سره برابر وښيي‪ .‬حتی له خپل یرغل نه یې هلم انکلار کلړی او د افغلان‬
‫حکومت نسکورول یې پخپله د افغانانو کار بلللی او پله دې اړه یلې نارښلتیني‬
‫دلیلونه هم وړاندې کړي دي‪ ،‬خو د شوروي د دغه یرغل په اړه د هغله د نلورو‬
‫یرغلونو پرخالف په تېره په ختیځې اروپا کې‪ ،‬دوه ټکو د څېړونکي کار یو څله‬
‫اسان کړی دی‪ .‬یو دا چې د شوروي اتحاد په ړنګېدلو سره د افغانسلتان پله اړه‬
‫د هغه یو شمېر سندونه خپاره شوي او بله دا چلې د افغلان جنګلي قومنلدانانو‪،‬‬
‫او هم د شوروي منصب والو مرکې او لیکنې هم راوتلې دي‪.‬‬
‫د شوروي اتحاد په دغو ګوندي او حکومتي سندونو کې د یرغل د ملوخې‬
‫په اړه په څرګند رول څه نه دي ویل شوي‪ ،‬خو لکله چلې پله مخکلې پلاڼو کلې‬
‫راغللي پله هغللو کلې ویلل شللوي‪ ،‬املین د لویلدیځو هېوادونللو پله اړه «انللډولیز‬
‫سیاست» پرمخ بېوه چې د هغه له مخې هغه ممکن د افغان سیاسلت پله هغله‬
‫لور واړوي چې د امریکا په خوښله وي‪ ،‬چلې پله دغله حلال کلې بله د شلوروي‬

‫‪80‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اتحاد جنوني جمهوریتونه په خطر کې شي‪ ،‬او دغسې نلور‪ .‬دغله ټلول ټکلي دا‬
‫کى‬
‫نه څرګندوي چې له یرغل نه د شوروي اتحاد اصلي موخه څه وه‪ ،‬او نله ورتله‬
‫کوم قانوني دلیل و رکوي چې‪ ،‬پر افغانستان باندې یرغل وکلړي‪ ،‬خلو د دغلو‬
‫ټکللو پلله سللپړودلو سللره د امللین او د هغلله للله حکومللت نلله د شللوروي اتحللاد‬
‫اندېښللنې او حتللی اصلللي موخلله مالومېللدلی شللي‪ .‬اول بایللد وویللل شللي چللې د‬
‫شوروي حکومت د افغانستان حکومت د امین په سلر مشلرۍ د یلوه خپللواک‬
‫او قانوني حکومت په څېر پېژندلی و‪ ،‬بیا هم په خپل یرغل سلره یلې د کارملل‬
‫په سروالۍ دغسې حکومت پر پښلو ودروه‪ ،‬چلې هغله د همدغله حکوملت لله‬
‫خوا چې شوروي اتحاد په قانوني رول پېژندلی و‪ ،‬د افغانسلتان لله تابعیلت نله‬
‫محروم شوی و‪ ،‬ال مهمه دا ده چې د شوروي اتحاد دغه ادعا د هغه تلړون پلر‬
‫خالف ده کوم چلې د دوسلتۍ‪ ،‬ښله ګاونلډیتوب او همکارۍپله نامله د ‪۱۹۷۹‬‬
‫او ترهکلي لله خلوا السللیک‬ ‫کال د رسمبر په پنځمه په مسکو کلې د بریژنیل‬
‫شوی و‪ .‬سره لله دې هلم د شلوروي حکوملت ادعلا وکلړه چلې د دواړو للوړو‬
‫خواوو د دفاعي تړن د پیاوړي کولو په مقصد دوی په نظامي رګر کلې د هغلو‬
‫مناسبو توافقاتو پر بنسټت چې د د واړو ترمنځ به کېږي‪ ،‬د همکارۍ انکشلاف‬
‫ته دوام ورکوي‪ ».‬خو په «نظامي رګر کې همکاري» یلوه ناڅرګنلده افلاده ده او‬
‫د هغې مانا په حتمي رول دا نه ده چې یلوه خلوا بله بللې خلوا تله نظلامي پلوځ‬
‫استوي‪ .‬که له هغې نه مطلب دا هم وي په هغله حلال کلې د همدغله تلړون لله‬
‫مخې باید د دواړو خواوو ترمینځ «مناسب توافقات» السلیک شوي وي‪ .‬خلو‬
‫تر اوسه پورې د املین پله السللیک دغسلې سلند لیلدل شلوی نله دی‪ ،‬چلې لله‬
‫شللوروي اتحللاد نلله یللې د پللوځ د اسللتولو غوښللتنه کللړې وي‪ ،‬پلله دې اړه چللې‬
‫(‪)۷۷‬‬
‫شوروي چارواکو هر څه ویلی‪ ،‬د هغو خپلې خبرې دي‪.‬‬
‫بل ټکی چلې پلاس ورتله اشلاره وشلوه دا دی چلې د املین پله سرمشلرۍ د‬

‫‪81‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان حکومت د لویدیځ والو او امپیریلستانو په تحریلک سلره د اسلالمي‬

‫کى‬
‫بنسټ پالو له خوا د نسکورېدلو ژۍ ته ورکش شوي‪ ،‬او په دې رول نله یلوازې‬
‫د افغانستان سوشلستي نظام بلکې د شوروي اتحاد جنوب هم په خطر کې و‪.‬‬
‫حقیقت دا دی چې دغه ادعا بلې بنسلټه او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پروپاګنلد و‪ .‬سلره لله‬
‫دې هم دغې ادعا د رېرو لیکوالو په لیکنو کې انعکاس کړی دی‪ .‬د حفیظاللله‬
‫امین په سل ورځنۍ واکمنۍ کې هم هېواد ناارام و‪ ،‬خلو وسلله واللو مخالفلانو‬
‫دغه توان نه درلود چې له حکومتي ځواکونو سره مقابلله وکلړي‪ ،‬دا خلو ال پلر‬
‫ځای پرېږده چې نسکورولی یې وشي‪ .‬دوی له هوارو نله شلړل شلوي او ځینلو‬
‫سردرو ته ختلي وو‪ .‬د بدخشان والیت د ګزاو‪ ،‬بارک‪ ،‬اوز او یوه بلله ولسلوالي‬
‫او دوه عالقه دارۍ په خپل سر شوې وې‪ .‬د ارزګان والیت خلک هلم د تلرین‬
‫کوټ له خلکو نه پرته په خپلل سلر شلوي‪ ،‬او د حکوملت لله ادارې نله بیلرون‬
‫شوي وو‪.‬‬
‫د ریشخورو په عسکري فرقه کې ترهکي پللو‪ ،‬نظامیلان د حکوملت پلر ضلد‬
‫جګ شوي وو‪ ،‬خو هغوی زر وځپلل شلول او فرقله ارامله شلوه‪ .‬بلل رېلر مهلم‬
‫ټکی دا دی چې له مخالفانو سره نورو حکومتونو د وسلو او پیسلو مرسلتې نله‬
‫کولې‪ ،‬خو د حکومت پر ضد تبلیا کېلده‪ ،‬چلې هغله د سلفارتونو کلار و‪ ،‬نله د‬
‫باندنیو جورنلستانو‪ .‬وروستي افغانستان ته نه راتللل‪ ،‬او د سلفارتونو ملامورانو‬
‫د افغانستان په اړه زیاتره پروپاګندي مالومات خپرول‪ .‬د رهلي په سفارت کلې‬
‫د امريکې چارج دافر وايي چې «البته زمونږ نظر دا و چې د روسانو د وارخطلا‬
‫کولو لپاره د افغانستان قضیه ژوندۍ وساتو‪ .‬نو مونږ د مقاومت هر بلری او د‬
‫حکومت هره ستونزه غټه ښووله‪ ».‬خلو دی پله غوڅله توګله دا هلم وايلي چلې‬
‫«دغه رجیم د نسکورېدلو په حال کې نه و‪ ،‬او ټلول سلفارت پله دې اړه موافلق‬
‫(‪)۷۸‬‬
‫و‪».‬‬

‫‪82‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اولیللوې رای ال وايللي چللې «د شللوروي تللر یرغللل پللورې‬ ‫کىفرانسللوی مول ل‬
‫تنظیمونه لږ و‪ ،‬رېر د نزع په حال کې وو‪ ،‬ځکه چې له دوی سلره پله واقلع کلې‬
‫له باندې نه مرسته نه کېدله‪ )۷۹(«.‬د حکوملت مخالفلان تیلت او خلواره وو‪ ،‬او‬
‫کوم ګډ مرکز یې هم نه الره‪ .‬له بللې خلوا املین دغله زړورتیلا او بصلیرت الره‬
‫چې د مخالفانو د بې اثره کولو او د ارامۍ د خوندي کولو لپاره د پاکسلتان لله‬
‫حکومت سره خبرې په ټینګه له سره ونیسي‪ ،‬چې ما د ثور کودتا نومي اثر کلې‬
‫هغه بیان کلړې‪ ،‬دغله خبلرې د ملوافقې تلر سلرحد پلورې رسلېدلې وې‪ ،‬خلو د‬
‫شوروي اتحاد په یرغل سره قطع شوې‪ .‬شوروي اتحاد بیا څه باندې نهه کالله‬
‫وروسته له پاکستان سره دغسې موافقه کولو ته حاضر شو‪ .‬خو تلر هغله وختله‬
‫د افغانستان تاسیسات له مینځه تللي‪ .‬رېر کلي او کورونله وران شلوي‪ ،‬کرنیلز‬
‫طرز زیانمن شوی او لله یلو ملیلون نله زیلات د وطلن او ننلګ ملدافعان شلهید‬
‫شوي وو او په خپله شوروي اتحاد د ټوټه کېدلو ژۍ ته نزدې شوی و‪ .‬پله پلای‬
‫کې د امین په واکمنۍ کې د افغانستان امنیتلي وضلع پله دغسلې حلال کلې وه‪،‬‬
‫چې د پکتیا والي عثمان عمر ساپی بې له محافظانو له ملګرتلوب نله کابلل تله‬
‫ته او راته او زه‪ ،‬پوهاند میر حسین شاه‪ ،‬پوهاند امین (د هرات) له کابلل نله د‬
‫ننګرهار پوهنتون ته په اونۍ کې یو ځل د درس ورکولو لپاره ان د شوروي تلر‬
‫یرغل پورې تللو‪ ،‬بې له دې چې د ناارامۍ کومه نښه مو په سترګو شوې وي‪.‬‬
‫د همدغسې وضع په مشاهدې سره به و‪ ،‬چې هغله شلوروي جنلراالن چلې‬
‫په افغانستان کې یې نظامي وضع څېړللې وه‪ ،‬افغانسلتان تله د شلوروي پلوځ د‬
‫وو‪ ،‬د دوی مهم کسان جنرال ګوریلوف‪ ،‬پله کابلل کلې د دفلاع‬ ‫استولو مخال‬
‫وزارت د اسللتخباراتو ثمللر‪ ،‬جنللرال زاپالتللین د افغانسللتان د وسللله وال پللوځ‬
‫سیاسللي مشللاور‪ ،‬او جنللرال پاولوفسللکي وو‪ .‬وروسللتی لکلله چللې دمخلله وویللل‬
‫شول‪ ،‬د یوه لوی نظامی هیئت په مشرۍ په افغانستان کې دوه میاشتې نظلامي‬

‫‪83‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وضع څېړلې وه‪ .‬جنر ال زاپالتین د جنرال ګوریلوف او له نورو نظامیانو سلره‬
‫کى‬
‫په ګډه د اکتوبر په اخر کې په مسکو کلې د دفلاع وزیلر اوسلتینوف سلره لیدنله‬
‫وکړه‪ .‬دی د دغې لیدنې په هکله وايي چې «مونږ په دفاعي حال کې وو‪ ،‬ځکله‬
‫چې په کابل کې زمونږ مشاورانو او متخصصانو د افغانستان خلق دموکراتیلک‬
‫ګوند ستونزو په وړاندې له حد نه رېر غبرګلون ښلودلی و‪ .‬مسلکو تله د دوی د‬
‫مخابرو سروکي دا وو چې هر څه د لوېلدلو پله حلال کلې دي‪ ،‬او املین زملونږ‬
‫لپاره یو خطر دی‪ .‬جنرال ګوریلوف پله څرګنلده دول اندېښلمن شلوی و‪ ،‬او زه‬
‫هم په اندېښنه کې روب شوم‪ .‬ملونږ نظلر ورکلړ چلې لله املین سلره کلار کلول‬
‫ممکن دیس هغه د شلوروي اتحلاد دښلمن نله دی‪ ،‬او ملونږ بایلد د خپللو ګټلو‬
‫لپاره د هغه له رښتینو یرفیتونو نه کار واخلو‪ ».‬د بحث په پلای کلې افغانسلتان‬
‫ته د شوروي پوځ د استول کېدلو موضوع پورتله شلوه پله دې رول چلې کله «د‬
‫افغانستان پوځ په دغسې حلال کلې وي‪ ،‬د مخالفلانو پله وړانلدې بله مقاوملت‬
‫(‪)۸۰‬‬
‫وکولی شي یا نه‪ .‬مونږ وویل چې‪ ،‬هو‪».‬‬
‫جنرال پاولوفسکي ال دمخه له کابلل نله اوسلتینوف تله پله یلوه تیلګلرام کلې‬
‫مشوره ورکړې وه چې دا مصلحت نه دی چې افغانسلتان تله پوځونله واسلتول‬
‫شي‪ .‬خو د همدغه تیلګرام له امله مسکو د ده د هیئت موده ختمله کلړه او دی‬
‫یې مسکو ته وغوښت او رتبه یې هم یوه درجه ورتله ښلکته کلړه‪ .‬سلره لله دې‬
‫هم «شورویانو او پله خاصله توګله ک‪ .‬ج‪ .‬ب دا هڅله کولله چلې د خپلل دغله‬
‫عمل ختېريت د تبريه کولو پله موخله داسلې تبلیلا وکلړي چلې ګلواکي د املین‬
‫رجیم د رانسکورېدلو په حالت کې وس ځکه دوی بیړه وکړه چې خپلل پوځونله‬
‫(‪)۸۱‬‬
‫افغانستان ته ننباسي‪».‬‬
‫لکه چلې دمخله ویلل شلوي‪ ،‬شلوروي اتحلاد اندېښلمن و‪ ،‬چلې املین بله د‬
‫«انډولیز سیاست» په نامه د امریکې په لور واوړي او امریکلا بله پله افغانسلتان‬

‫‪84‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىننوځي او پله نتیجله کلې د شلوروي اتحلاد جنلوب بله پله خطلر کلې شلي‪.‬‬
‫شوروي اتحاد به دغه خطر غټ ښکاره کاووه چې د هغه پله نظلر «واشلنګټن»‬
‫د پیلدا‬ ‫په دې لټه کې و چې د خپلو الیکټرونیکي اسلتخباراتي پوسلتو د علو‬
‫کولو پسې و‪ ،‬چې د ایران په شمال کې یې له السه ورکړې وې»‪ .‬والنټن فلالن‪،‬‬
‫د مرکزي کمېټې د بین الملللي څلانګې مرسلتیال ال ویلل چلې «ملونږ ویرېلدلو‬
‫چې هغه خامینت به د سادات کانه وکړي‪ ».‬د فالن په نظر «امین د دغسې یوې‬
‫طریقې په انتظار کې و چې له مونږ سره اړیکې وشلوي چې پای به یلې زملونږ‬
‫د مشاورانو ایستل وي‪ )۸۳(».‬د مصلر ولسمشلر انورسلادات پله ‪ ۱۹۷۲‬کلې لله‬
‫مصر نه د شوروي اتحاد مشاوران ایستلي‪ ،‬او له امریکې او اسلراییلو سلره یلې‬
‫د دوستۍ اړیکې ټینګې کړې وې‪ .‬دشوروي اتحاد حکومتي ورځپلانې پلراورا د‬
‫خپل حکومت یرغل په دغلو عبلارتونو حتملي وښلود‪« .‬پنټلاګون او د امریکلې‬
‫سيثیاې چې یې په ایران کې خپلې هډې له السه ورکړې وې پله پټله حسلاب‬
‫کاووه چې د افغانسلتان لله الرې زملونږ خلاورې تله ال نلزدې شلي‪ ».‬پله خپلله‬
‫هم لس ورځې وروسته له هغه وویل چې «یلو رښلتیانی خطلر خپیلدا‬ ‫بریژنی‬
‫شوی وت چې افغانستان به خپله خپلواکي له السه ورکړي او هغه بله زملونږ پله‬
‫سهیلي سرحد کې د دښمنۍ په یوه ټینګ استحکام بدل شي‪ ».‬بیا یې له یرغل‬
‫نه شپږ میاشتې وروسته په یوه راپور کې وویل چې «له سلهیلي خلوا نله زملونږ‬
‫هېواد ته خطر شنډ شوی دی» او دا چې «مونږ له پوځ استولو نه پرته بلله چلار‬
‫او نورو هسې نظرونله وو او پله اړه یلې نله‬ ‫نه لرله‪ )۸۴(».‬اول خو دا د بریژنی‬
‫افغان چارواکو او نه امریکایي چارواکو ته څله ویللي او نله عملل کلړی و‪ .‬پلر‬
‫له هغه نظر سره سر نه خلوړه چلې هغله څله ملوده‬ ‫دې سربېره هغه د بریژنی‬
‫دمخه و یلي وو چې امین اوس هغه څه کلوي چلې ده ترکلي تله ويللي وو او دا‬
‫چې د هغه شاوخوا د شوروي اتحاد رښتیني دوستان دي‪ .‬هو‪ ،‬امین په بانلدني‬

‫‪85‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سیاست کې غوښتل یو انډولیز سیاست پرمخ بوځي خو د هغه مانا دا وه چلې‬

‫کى‬
‫افغانستان به له ټولو هېوادونو سره د یوه متوازن‪ ،‬متعلادل او انلډولیز سیاسلت‬
‫له مخې چلنلد کلوي‪ .‬دا پله دې مانلا نله و چلې املین بله د شلوروي اتحلاد پله‬
‫مخالفت سیاست غوره کړی وي‪.‬‬
‫امین نه په وینا او نه په عمل کې دغسې میلل ښلودلی و‪ ،‬هغله افغانسلتان د‬
‫شوروي اتحاد مرستو ته اړ لیده لکه چلې پله دې اړه یلې ويللي وو چلې «ملونږ‬
‫قانع یو چې که د شلوروي اقتصلاد پراخله اقتصلادي او نظلامي مرسلته نله وای‬
‫مونږ د امپیریلزم د هغه د کیڼ اړخو متحدانو‪ ،‬او بین المللي ارتجاع د تېري او‬
‫توطیلو نله دفلاع کلولی نلله شلوه‪ ،‬او نله ملو تلوان درلللود چلې خپلل هېلواد تلله د‬
‫(‪)۸۵‬‬
‫سوشلسټي ټولنې په لور حرکت ورکړو‪».‬‬
‫په دغسې حال کې امین د مصر سادات کېدلی نله شلو‪ ،‬پله تېلره چلې دا پله‬
‫نظر کې ونیوله شي چې افغانسلتان د مصلر پلر خلالف د شلوروي اتحلاد چلم‬
‫ګاونلډی هېلواد و او د ثلور لله کودتلا نله وروسلته د د واړو هېوادونلو تللرمنځ د‬
‫شللپېتو موافقللو للله مخللې بېشللمېره شللورویان پلله نظللامي او ملکللي سللاحو کللې‬
‫افغانستان کې ځلای پلر ځلای شلوي وو‪ .‬پلر دې سلربېره ک‪ .‬ج‪ .‬ب تله دا هلم‬
‫مالومه وه چې امین د شوروي له یرغل نه لږ څه دمخه د کام د سیاسي څانګې‬
‫ثمر ته ویللي وو چلې «لله امریکلې او نلورو لویلدیځو هېوادونلو سلره زملا ټلول‬
‫کوښښونه بې نتیجې شوي دي‪ .‬زمونږ امکانلات سلرته رسلېدلي دي‪ .‬زه خپلل‬
‫ځان لویدیځ ته له هر رول تعهد نه ازاد ګڼم‪ )۸۶(».‬د شلوروي اتحلاد لویلانو تله‬
‫دا هم مالومه وه چې وروسته لله هغله چلې د افغانسلتان او شلوروي اتحلاد پلر‬
‫ضللد للله هللیڅ بانللدني ملللک سللره معامللله نلله ده کللړې او اوس خللو د امللین پلله‬
‫سروالۍ دغسې شوروي پلوه ګوند په واک و‪ ،‬چې په افغانستان کې د شلوروي‬
‫پر ضد امریکې یا بل ملک تله د کلوم رول امتیلاز د ورکوللو فکلر نله کېلده‪ .‬پله‬

‫‪86‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اقع کې په افغانستان کې نه امین او نه کوم بل لوړ پوړري چارواکي امریکا تله‬

‫و کى‬
‫دننه په افغانستان کلې نله کلوم امتیلاز منللی او نله پله دې اړه کلوم عملل کلړی‪.‬‬
‫یوازې دغومره و چې امین د انډولیز سیاست له مخې غوښتل له امریکې سلره‬
‫پخوانۍ اړیکې تازه کړي چې د هغې د سفیر له وژل کېدلو نه وروسلته خرابلې‬
‫شوې وې‪.‬‬
‫دلته به یو ځل بیا وویل شي چې شوروي اتحاد د ثور له کودتا نله وروسلته‬
‫د افغانستان په حکومتی څانګو کې په دغسې بېساري رول ننوتلی و‪ ،‬چلې بلل‬
‫هیڅ هېواد په هغه اندازه دخیل شوی نه و او دغلې موضلوع هلم چلارواکي او‬
‫هم افغانان اندېښمن کړي وو‪ ،‬د همدغې اندېښنې د رفع لپاره به و‪ ،‬چې املین‬
‫خپلللو چللارواکو تلله هللدایت کللړی و چللې للله شللوروي مشللاورانو نلله یللوازې د‬
‫مشاورانو پله توګله کلار واخسلتل شلي‪ .‬دا چلې دغله هلدایت څلومره علام و او‬
‫څومره عملي شلو مالومله نله ده‪ ،‬خلو د نظلامي کلام مرسلتیالس ګلل عثملان‪ ،‬د‬
‫څرخي پله زندان کې راته وویل چې دغه هدایت د کام په نظامي څانګله کلې د‬
‫شوروي اتحاد تر یرغل پورې عملي کېده‪ .‬د همدغه هدایت په تړاو به و‪ ،‬چلې‬
‫امین جنرال پاولوفسکي ته رار ورکړی و چلې «ملونږ ټلول هغله څله کلوو چلې‬
‫یقيني کړو ستاسې سپارښتنې پلې شي او ملونږ بله تلل د شلوروي مشلاورانو او‬
‫(‪)۸۷‬‬
‫ماهرانو په همغاړیتوب سره کار وکړو‪ ،‬زمونږ دوستي نه لزړېدونکې ده‪».‬‬
‫له پورتنۍ شرحې نه جوته ده چې د لویدیځ په لور د املین ملیالن شلوروي‬
‫لویللانو تلله هسللې پلملله وه‪ ،‬دوی پلله اصللل کللې نلله غوښللتل امللین پ لر خپلللواک‬
‫افغانسللتان بانللدې پللر خپلللواک رول حکومللت وکللړي‪ .‬دوی د شللوروي شللوي‬
‫کارمل او د هغه د شوروي شویو ملګرو له الرې غوښتل افغانستان د بخارا په‬
‫شان د خپلې امپراتورۍ یوه برخه وګرځوي‪.‬‬
‫له دې وروسته به دغه موضوع تر بحث الندې ونیوله شي چې ویلل کېلږي‬

‫‪87‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امین له شوروي اتحاد نه غوښتي وو چلې افغانسلتان تله پلوځ واسلتوي چلې د‬
‫کى‬
‫کرارۍ په خوندي کولو کې دوی له حکومت سلره مرسلته وکلړي‪ ،‬خلو دا هلم‬
‫یوه پېچلې موضوع ده او هم یې په اړه منسلجمې او ځلانګړې لیکنلې نله شلته‪،‬‬
‫خللو شللورویانو پلله دې اړه یللو ځللای بللل ځللای ادعاګللانې کللړې‪ ،‬چللې امللین للله‬
‫شوروي اتحاد نه د پوځ غوښتنه کړې وه‪.‬‬
‫اول به و ویل شې چې میتروخین وايی چې «هر ځل چې شوروي اتحلاد د‬
‫ترهکي دغه غوښتنه ردوله چې شوروي دې افغانستان تله پلوځ واسلتوي‪ ،‬املین‬
‫به له خپلو نزدې ملګرو څخه خپله خوښي نه پټوله‪ ،‬ځکه چې دی پوهېده چلې‬
‫د شوروي سرتېرو ورتګ به د ده هغو پالنونو ته خنډو وي چلې واک پله الس‬
‫کې ونیسي‪ )۸۸(».‬د هرات په قضیه کې ترهکي له شلوروي لویلانو نله پله ټینګلار‬
‫سره دغه غوښتنه کړې وه‪ ،‬خو د شوروي اتحاد د رسلمي راپورونلو پلر بنسلټ‬
‫امین هم په بېلو وختو کې د شوروي سرتېرو غوښتنه کړې وه‪ .‬دا بایلد پله نظلر‬
‫کې ونیوله شي چې دغه روایتونه ټلول شلفاهي او د شلوروي چلارواکو پله دې‬
‫اړه د امین یا د هغه د لوړپوړو چارواکو غوښتنلیکونه نه شته‪.‬‬
‫جنرال ګوریلوف چې له امین سره یې د اګست په ‪ ۱۱‬لیدلي وو‪ ،‬وايي چې‬
‫«د لیدلو په و خلت کلې د افغانسلتان دموکراتیلک جمهوریلت تله د شلوروي د‬
‫فرعي واحدونو استولو ته ځانګړې توجه وشلوه‪ ».‬دی دا هلم وايلي چلې املین‬
‫څو کرته وویل چې «د شوروي سرتېرو راتګ به زمونږ معنویات تر رېره حلده‬
‫پورې لوړ کړي او ال زیات باورتوب او ارامی به راولي»‪ .‬د ده پله قلول املین دا‬
‫هم ورته وویل چې «خو زه په یقین درته وایم چې مونږ یو واکمن او خپلواک‬
‫دولت یو‪ ،‬او خپلې ټولې کشالې پر خپلواک رول هواروو‪ .‬ستاسلې پوځونله بله‬
‫په جنګونو کې ګډون ونه کړي‪ .‬له هغو نه به یوازې په حساسلو شلېبو کلې کلار‬
‫واخستل شي‪ .‬زه فکر کوم چې تر راتلونکي پسرلي پورې بله د شلوروي فرعلي‬

‫‪88‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واحدونو ته اړتیا ولرو‪ )۸۹(».‬د جنرال پاولوفسکي په و ینلا د اګسلت بله ‪۲۵‬مله‬
‫کى‬
‫«امین یو ځل بیا کابل ته زمونږ د ځواکونو د استولو موضوع پورتله کلړه‪ ،‬چلې‬
‫هغه به‪ ،‬د هغله پله نظلر‪ ،‬د کابلل لله د وه فرقلو څخله یلوه ازاده کلړي‪ ،‬چلې لله‬
‫یاغیانو سره وجنګېږي‪ )۹۰(».‬د پاولوفسکي پله قلول املین څلو ځلله نلور هلم د‬
‫شللوروي د پللوځ غوښللتنه کللړې وه‪ .‬د شللوروي اتحللاد د دفللاع وزیللر دیمتللري‬
‫اوستینوف هم یو ځل ویللي وو چلې املین پله تلیفلون کلې لله هغله د شلوروي‬
‫سرتېرو د استولو غوښتنه کړې ده‪ .‬سره له دې هم دا یقیني نه ده چلې املین بله‬
‫په رښتیا‪ ،‬هغه هم په دغسې خصوصي رول‪ ،‬له شلوروي چلارواکو نله دغسلې‬
‫غوښتنې کړې وې‪ .‬دغه غوښلتنې د هغله د هغلې وینلا پله مخالفلت دي چلې د‬
‫اکتوبر په سر کې کړې او هغه وخت کې ویلي وو چې شوروي اتحاد هر هغله‬
‫څه راکوي چې مونږ یې د افغانستان د دفاع لپاره ضلروري ګڼلو‪ ،‬پله مشلخ‬
‫رول هغه ویلي وو چلې «ملونږ بله لله خپلل هېلواد نله پله خپلله دفلاع وکلړو او‬
‫هیڅکله به خپلو بین المللي وروڼو ته دغه زحمت ورنه کړو چلې زملونږ لپلاره‬
‫وجنګېږي‪ )۹۱(».‬مهمه دا هم ده چې هیڅ خوا په دې اړه لیکلی السوند یا سند‬
‫نه دی پرې اېښی او پر هغې سربېره د دغو وینلاوو پله رښلتین تلوب کلې شلک‬
‫دی‪ .‬اقبال وزیري‪ ،‬د افغانستان د وسله وال پوځ سیاسلي سلروال وايلي چلې د‬
‫شوروي سفارت د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ثمر جنرال ایوانوف د ده پله شلته واللي کلې یلوه‬
‫ورځ امین ته وویل چې «دوی په کیوبا کې د هغه هېواد لپاره د پوځي پرسلونل‬
‫د روزنې لپاره د ښوونې یو مرکز جو کړی‪ ،‬چې په بېلو برخو کې د کیوبلا پلوځ‬
‫لپاره پرسونل روزي‪ ،‬که د تاسو لپاره داسې پوځي مرکز جوړ شي په دې هکلله‬
‫ستاسو نظر څه دیخ؟تامین ورته وویل چې تاسو زمونږ په هېواد کلې د ابلادۍ‬
‫هر کار کولی شی‪ ،‬زمونږ د تائید وړ دی‪ ».‬وزیري بیا وايي چې «د حیرانتیا وړ‬
‫خبره دا ده چې د جدې د شپږمې نېټې د تېري وروسته په شلوروي لیکنلو کلې‬

‫‪89‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اصطال د افغاني مشرانو له خوا دا هم د شوروي پوځونو په لسلت کلې پله‬

‫په کى‬
‫(‪)۹۲‬‬
‫سترګو کېږي‪».‬‬
‫د شوروي حکومت په پروپاګندي لیکنو او اعالمیو کې رېر ځله ویل شوي‬
‫چې ترهکلي او املین پله وار وار د شلوروي د پلوځ غوښلتنه کلړې وه‪ .‬وروسلتی‬
‫وړاندیز یلې چلې پله دې هکلله د املین د تېرایسلتلو لپلاره کلړی و‪ ،‬دا دی چلې‬
‫«اندروپوف‪ ...‬خپل څانګړي اسلتازی جنلرال ایوانلوف تله دنلده وسلپارله چلې‬
‫افغللان چللارواکو او پلله ځللانګړي توګلله امللین تلله ووايللي چللې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د‬
‫مالوماتو له مخې د پاکستان وسلهوال پوځ پالن لري په نورسلتان بریلد وکلړي‬
‫او هغه ونیسي‪ ....‬د دغه پالن له مخې مجاهلدین بله پلر نورسلتان کلې ملوقتي‬
‫حکومت اعالن کلړي‪ ».‬د دغلې پېښلې د مخنیلوي لپلاره ایوانلوف پله هملدغې‬
‫لیدنې کې له خپل یرغل نه یوه ورځ دمخه وویل چې«بایلد د افغانسلتان وسلله‬
‫وال پوځ په نورستان او بدخشلان کلې عملیلات ترسلره کلړي‪ ...‬اوومله او اتمله‬
‫فرقه دې ننګرهار ته واستوله شي او د بدخشان د عملیاتو د ترسره کوللو لپلاره‬
‫دې د نهرین فرقه او یو غونډ له بامیان څخه واسلتول شلي‪ ».‬پلالن دا و چلې د‬
‫هغې تشې رکولو په پلمه چې په کابل کلې پله دغله انتقلال سلره پیلدا کېلږي‪ ،‬د‬
‫شوروي کنډکونو لپاره اړتیا پیدا شي‪ .‬د دغې تشې رکولو لپلاره ایوانلوف املین‬
‫ته رار ورکړ چې «شوروي اتحاد تیار دی چې د هغلې رکوللو لپلاره پله ملوقتي‬
‫توګه درې کنډکونه واستوي چې یو کنډک بله پله باالحصلار‪ ،‬بلل کنلډک بله پله‬
‫بامیانو او درېیم کنډک به په کیله ګي کې ځای پر ځای شي‪ ».‬د وزیري پله وینلا‬
‫امین په خپل سر د درې کنډکونو د را استولو هوکه وکړه‪ ،‬او دا یلې هلم وویلل‬
‫چې «په افغانستان کې د سوشلزم جوړېدل تضلمین شلول‪ ».‬خلو املین وزیلري‬
‫ته وویل چې «د شوروي د درې کنډکونو په راتګ خپه دی‪ ،‬ځکه هغه د ثلور د‬
‫انقالب ارزښت کموي» او افغانان به د هغو پله راتلګ وترېلږي‪ .‬پله هلر حلال‪،‬‬

‫‪90‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫«داکىهغلله مهللال و چللې شللوروي پوځونللو د الوتکللو پلله ذریعلله د خواجلله روا‬
‫(‪)۹۳‬‬
‫هوايي رګر ته په راتللو پیل کړی و‪».‬‬
‫بیا نلو د شلوروي د یرغلل للړۍ چټکله شلوه‪ .‬د یلوې اونلۍ پله بهیلر کلې د‬
‫یرغلګللر پللوځ پنځللوس زرو تلله ورسللېد‪ .‬او وروسللته یللې شللمېر للله یللو لللک نلله‬
‫واوښت‪ .‬د حیرانۍ ځای دی چې د شلوروي حکوملت د رسلمبر پله ‪۳۱‬مله پله‬
‫پراودا کې په یوې څرګندونې کې وویل چې شوروي اتحاد د افغانستان «ټینګله‬
‫غوښللتنه ومنللله د سمالسللي مرسللتې او للله بانللدني تېللري سللره د مبللارزې پلله‬
‫مالتړ‪ ....‬چې افغانستان ته یوه محدوده نظامي قطعه واستوي چې له هغلې نله‬
‫به یوازې له باندې نه د وسله وال تېري د طرد کولو لپلاره کلار واخیسلتل شلي‪.‬‬
‫دغه قطعه به هغه وخت وایستله شي چلې هغله د لیلل وجلود و نله للري‪ ،‬چلې‬
‫دغه عمل یې ضروري کړ‪ )۹۴(».‬د شوروي اتحاد په و روستنیو څرګنلدونو کلې‬
‫دغه «محدوده نظامي قطعه» په محدودو نظامي قطعو» بدله شوه‪.‬‬
‫د دغې څرګندونې په اړه به اول وویل شي چې پله خپلله افغانسلتان دغسلې‬
‫غوښتنه نه شي کوليس د هغه په نامه یلا اسلتازیتوب د هغله واکملن یلا د وللس‬
‫لویان دغسې غوښتنه کولی شي‪ ،‬نو د «افغانستان غوښتنه» مانا نه لري‪ ،‬خلو دا‬
‫چې له هغه څخه مقصلد دغسلې کلس یلا کسلان وي‪ .‬د شلوروي لله یرغلل نله‬
‫دمخه حفیظالله امین د حکومت او انقالبي شلورا سلروال‪ ،‬د ګونلد د مرکلزي‬
‫کمېټې عمومي منشي و‪ ،‬چې یې په خپله یا د خپلو لوړ پوړو ملګرو په مشلوره‬
‫له شوروي اتحاد نه د پوځ غوښتنه کولی شوه‪ .‬بل چا نه دغله صلالحیت او نله‬
‫دغه توان الره‪ .‬دا چې کارمل وروسته وویلل د افغانسلتان انقالبلي شلورا دغله‬
‫غوښلتنه کلړې وه‪ ،‬یلوه پوچله ادعلا ده‪ .‬دی پله خپلله ال پله دغله وخلت کلې پلله‬
‫افغانستان کې نه و‪ .‬دی او ملګري یې دېر دمخله د ترهکلي د حکوملت لله خلوا‬
‫چې شلوروي اتحلاد پله رسلمیت پېژنلدلی و‪ ،‬د افغانسلتان لله تابعیلت نله هلم‬

‫‪91‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫محروم شوی و‪ .‬بله اساسي خبره دا ده چې پر افغانستان باندې لله دبانلدې نله‬
‫کى‬
‫تېری نه و شوی او امین ته د ایوانوف راپور چې پاکستان پر افغانسلتان بانلدې‬
‫یرغل کوي تېرایستونکی او بې بنسټ و‪ .‬دا په خپله شلوروي اتحلاد و چلې پلر‬
‫افغانستان باندې یې وسله و ال تېری وکړ‪ ،‬نه پاکستان‪ .‬البتله لکله چلې دمخله‬
‫مې بیان کړل‪ ،‬حکومت وسله وال مخالفان لرل خو هغوی افغانان او پله ځینلو‬
‫سردرو کې خواره وو او د حکومت د نسکورولو توان یلې نله الره‪ .‬واقعیلت دا‬
‫دی چې د امین په واکمنۍ کې د هېلواد وضلع ملخ پلر ښله کېلدو وه‪ .‬پله خپلله‬
‫هم د اکتوبر په څلورمه په برلین کې د ختیځ جرمني سلروال هلونیکر‬ ‫بریژنی‬
‫(‪)۹۵‬‬
‫ته ویلي وو‪ ،‬چې په هېواد خافغانستانت کې وضع ښه شوې د ه‪».‬‬
‫د شوروي حکومت پورتنۍ څرګندونه د شلوروي لویلانو د هغلو وینلاوو پله‬
‫مخالفت هم ده‪ ،‬چې دوی نهه میاشتې دمخه د هرات د لوی پاڅون په وخلت‬
‫کې کړې وې او ما هغه په اوږده رول په خپل د ثور کودتا نلومي اثلر کلي بیلان‬
‫کړې دي‪ .‬د هغو د خاص اهمیت له کبله به دلته یلو څلو خلاص ټکلي یلې بیلا‬
‫که څه هم‬ ‫وویل شي‪ .‬لومړی به وویل شي چې د یرغل په و خت کې بریژنی‬
‫د شوروي د نظام سر مشر و‪ ،‬د سیاست لوری اندروپوف ټاکه‪ .‬هغه د همدغه‬
‫کال (‪ )۱۹۷۹‬د مارچ په اتلسلمه افغانسلتان تله د پلوځ اسلتولو غوښلتنه‪ ،‬چلې‬
‫ترهکي له دوی نه کلړې وه‪ ،‬پله دغلو الفلایو منللې نله وه‪« :‬ملونږ ټوللو تله پلوره‬
‫څرګنده ده چې افغانستان په دغه وخت کې تبار نله دی چلې خپللې ټلولې هغله‬
‫کشالې چې ورسره مخامخ دی په سوشلزم سلره هلوارې کلړي‪ .‬اقتصلاد بیرتله‬
‫باتې دی‪ .‬د اسالم دین غلبه لري او د اطراف نزدې ټول خلک لیک او لوسلت‬
‫کللولی نلله شللي‪ .‬مللونږ پلله انقالبللي حللال کللې د لیللنن پلله تعلیمللاتو پللوه یللو‪ .‬پلله‬
‫افغانستان کې چې له هر رول وضع نه خبرې وکړو‪ ،‬هغه له دغه رول څخه نله‬
‫دی نو زما په عقیده مونږ په افغانستان کې انقالب خانقلالب ضلدت یلوازې پلر‬

‫‪92‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپلو نېزو سره ځپلی شو او دا زمونږ لپاره د منلو وړ نه ده‪ .‬مونږ دغسلې خطلر‬
‫کى‬
‫منلللی نلله شللو‪ ».‬انللدروپوف پلله بلللې غونللډې کللې خپللل مخالفللت ال پلله غوڅللو‬
‫عبارتونو وښلود‪« :‬زملونږ د پلوځ اسلتولو مانلا بله دا وي چلې ملونږ د خافغلانت‬
‫خلکو پر ضد وجنګېږو‪ ،‬چې خلک ټوټه ټوټه کړوس چې پلر خلکلو رزې وکلړو‪.‬‬
‫مونږ به د تېري کوونکلو پله شلان ښلکاره شلو‪ ،‬او ملونږ اجلازه نله ورکلوو چلې‬
‫(‪)۹۶‬‬
‫دغسې وشي‪».‬‬
‫ګرومیکو چې د عادت له مخې د شوروي اتحاد د لوړ ځواکمن الر نیولله‪،‬‬
‫له اندروپوف نه هم دمخه والړ او د پلوځ د اسلتولو نلاوړې اغیلزې یلې پله دې‬
‫رول بیان کړې‪« .‬زه د ملګري اندروپوف له وړانلدیز نله پلوره مالتلړ کلوم چلې‬
‫هغه په افغانستان کلې زملونږ د پلوځ د ځلای پلر ځلای کوللو لله موضلوع سلره‬
‫مخالفت دی‪ .‬د هغه ځای پوځ د اعتملاد وړ نله د ی‪ .‬نلو چلې زملونږ پلوځ پله‬
‫افغانستان کې ننوځي تېري کوونکی به وی‪ .‬د چا بر ضد به و جنګېږي؟ تر هلر‬
‫څه لومړی د افغان خلکلو پلر ضلد‪ ،‬او مجبلور بله وي چلې پلرې رزې وکلړي‪.‬‬
‫ملګري اندروپوف په صحیح رول یلاده کلړه چلې پله افغانسلتان کلې وضلع پله‬
‫واقعیت کې د انقالب لپاره اماده نه وه او ټول هغه څه چې ملونږ د دېتانلت‪ ،‬د‬
‫وسلو د کمښت‪ ،‬او د رېرو نورو په اړه په دغومره مودې کې کړې هغه ټلول بله‬
‫بېرته ودرېږي‪ .‬البته چلین تله بله یلو سلوغات وړانلدې شلوی وي‪ .‬ټلول نلاپیلي‬
‫هېوادونه به زمونږ په وړاندې ودرېږي‪ .‬په بله ژبه د دغه عملل پلایلې بله رېلرې‬
‫ناوړې وي‪ .‬له کارتر سره د لیویندایلیچ خبریژنی ت لیدل به ونله شليس د ملارچ‬
‫په پای کې د خفرانسې ولسمشرت جسکارد دیستانګ راتګ به په شک کې شي‪.‬‬
‫که وپوښتل شي چې زمونږ ګټه به څه وی؟ افغانستان له اوسني حکوملت‪ ،‬لله‬
‫بېرته پاتې اقتصاد‪ ،‬په بین المللي چارو کې له بې اهمیته وزن سره‪ ،‬له بلې خوا‬
‫مونږ باید په نظر کې ولرو چې له حقوقي نظر نه به مونږ دلیل و نله للرو‪ ،‬چلې‬

‫‪93‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى واستوو‪ .‬د ملګرو ملتونو د منشلور لله مخلې یلو هېلواد لله بلل نله مرسلتې‬
‫پوځ‬
‫غوښتلی شي‪ ،‬خو هغه په هغه حال کلې چلې لله دبانلدې نله پلرې تېلری شلوی‬
‫وي‪ .‬پر افغانستان باندې هیڅ تېری نه دی شوی‪ .‬دا د هغه خپله چاره ده‪ ،‬یلوه‬
‫انقالبي دننۍ چاره د خلکو د یوې رلې جنګ له بللې سلره‪ .‬دا هلم بایلد وویلل‬
‫شي چې افغانستان د پوځ استولو په اړه مونږ ته په رسلمي رول مراجعله نله ده‬
‫کړي‪ )۹۷(».‬کوسیګین ال د پوځ استولو سره له مخالفت نه سربېره دا هم وویل‬
‫چې «که مونږ د دوی لپاره هر څه وکړو د دوی لپاره څه پاتې کېږي؟ هیڅ نه»‬
‫د د وی ټولو د نظرونو په تاييد وویل چې «زملا پله نظلر پولټبلورو پله‬ ‫برېژنی‬
‫سمه توګه وټاکله چې زمونږ لپاره د دې وخت نه دی چې په جنګ کلې ښلکېل‬
‫(‪)۹۸‬‬
‫شو‪».‬‬
‫شوروي لویان ولې له خپلو دغو سالمو او معقولو نظریو نه تېر شلول او پله‬
‫افغانستان کې یې د تېري خطرناکه الر ونیوله‪ ،‬په د اسې حال کې چې پله دغلو‬
‫نهو میاشتو کې په افغانستان کې کوم بنیادي تغییلر پلېښ شلوی نله و؟ یلوازنی‬
‫مهم تغییر چې پېښ شوی و‪ ،‬په سیاسي رګر کې و چلې د هغله پله نتیجله کلې‬
‫حفیظالله امین د ګوند او حکومت سلروال شلوی او هغله پله دې پیلل کلړی و‬
‫چې پلر خپللواک افغانسلتان کلې پلر خپللواک رول حکوملت وکلړي‪ .‬د پورتله‬
‫پوښتنې ځواب به دا وي چې دوی د امین سروالي نله غوښلتله او غوښلتل یلې‬
‫چې د شوروي شوي کارملل او شلوروي شلویو خلقیلانو لله الرې افغانسلتان د‬
‫بخارا په شان د خپلې امپراتورۍ یوه برخه وګرځوي او د هغه له رېرو شلتمنیو‬
‫نه اسلتفاده وکلړي او پله هغلو سلره خپلل ځلای پلر ځلای درېلدلی اقتصلاد پله‬
‫حرکت راولي‪.‬‬
‫د شوروي لویانو د ویناوو په اړه بل اساسي ټکی دا دی چلې کله افغانسلتان‬
‫او‬ ‫د «سوشلللزم» او «انقللالب» لپللاره امللاده نلله و‪ ،‬بیللا نللو هلتلله د برېژنیلل‬

‫‪94‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لدروپوف نظرونلله تطبیللق کېللدلی نلله شللول‪ .‬بیللا نللو دوی ولللی افغانسللتان پلله‬
‫انل کى‬
‫سوشلستي کامب کې نیولی و؟ شوروي لویان لکه چې په مخکې پلاڼو کلې یلې‬
‫بیان شوی‪ ،‬اندېښمن شول چې امین به د انډولیز سیاست په غلوره کوللو سلره‬
‫د لویدیځ په لور واوړي‪ ،‬امریکا به چې د خمیني پله راتلګ سلره پله ایلران کلې‬
‫خپل الکترانیکي استخباراتي تاسیسات له السه ورکړي د افغانستان پله شلمال‬
‫کې به دغسې تاسیسات او نور امتیازاونه وللري چلې پله هغلو سلره د شلوروي‬
‫اتحاد د منځنۍ اسیا جمهوریتونله تلر خطلر النلدې شلي او د دې لپلاره چلې د‬
‫دغه خطر مخه ونیوله شي‪ ،‬افغانستان تله پلوځ واسلتول شلو‪ .‬خلو ګرومیکلو د‬
‫افغانستان د باندنیو چارو وزیر شامحمد دوست ته دغسې هدایت ورکلړی و‪،‬‬
‫چللې د دغللو وینللاوو د روحیللې پللرخالف و‪ .‬هغلله تلله یللې ویلللي وو چللې «د‬
‫افغانستان د مشرۍ تغیر یوازې د افغانستان دننۍ پېښه وه» او «یو څلوک بایلد‬
‫(‪)۹۹‬‬
‫ووايي چې دلته کوم ارتباط نه شته‪ ،‬دا یوازې تصادف و‪».‬‬
‫شوروي لویان له پاکستان سره د امین له هغو کوښښونو نه هم پله اندېښلنه‬
‫کې وو‪ ،‬چې غوښتل یې د دواړو هېوادونو تلرمنځ اړیکلې ښلې شلي‪ .‬پله دغلې‬
‫هیلې چې پاکسلتان د ده د حکوملت پله وړانلدې د مخالفلانو د فعالیلت مخله‬
‫ونیسي او په افغانستان کې کراري خوندي شي‪ .‬شوروي لویلان پله واقلع کلې د‬
‫اکتوبر له ‪۶‬مې نېټې نه وروسته د امین پله اړه پله رېرېلدونکي درجله اندېښلمن‬
‫کېدل‪ ،‬چې له شورویانو نه یې وغوښتل خپل سفیر پوزانوف لله افغانسلتان نله‬
‫وباسي‪ .‬په اصلل کلې دوی لله دېنله اندېښلنه لرلله‪ ،‬چلې هغله پله خپلل دننلي او‬
‫باندني سیاست کې بدلون راوسته‪ .‬خو‪ ،‬هسې چې په تېرو پاڼو کې ویل شوي‪،‬‬
‫هغه په وار وار شوروي چارواکو تله رار ورکلاووه چلې دی لله شلوروي اتحلاد‬
‫سره په دوستۍ کلې والړ دی‪ ،‬او افغانسلتان د دوی مرسلتو تله اړ دی‪ .‬پله دغله‬
‫حال کې د شوروي لویانو اندېښنې د هغو د خپلو ذهنونو محصلول د ی‪ ،‬نله د‬

‫‪95‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امللین او نلله د هغلله د حکومللت د سیاسللت او عمللل نتیجلله‪ .‬پلله بللله ژبلله پللر‬
‫کى‬
‫افغانستان باندې د هغو وسله وال تېری د هغو د خپلل فکلر لله مخلې وشلو او‬
‫خارجي مصداق یې نله الره‪ .‬د دې مانلا دا کېلږي چلې د یلوه هېلواد لویلان بله‬
‫مجاز وي چې د خپل ګاوندي هېواد خپلواکي نقض کړي‪ ،‬پله دې نامله چلې د‬
‫هغه مشران ممکن دغسې عمل وکړي چې د هغه هېلواد امنیلت پله خطلر کلې‬
‫کړي‪ ،‬په دغسې حال کې به نړۍ تل د تېري او دفاع او د کلړکېچ او بلې ثبلاتۍ‬
‫رګر وي‪.‬‬
‫ګیللورکي کللورني ینکللو د بانللدنیو چللارو وزیللر لللومړی مرسللتیال د شللوروي‬
‫یرغللل د یللوې بلللې موضللوع سللره هللم تړلللی ګڼللی او هغلله دا چللې «‪ ....‬داسللې‬
‫ښکاري چې تر هغله وختله چلې د دې پرېکلړه وشلوه چلې افغانسلتان تله پلوځ‬
‫واستول شي‪ .‬د شوروي اتحلاد او امریکلې او نلاټو او د نلورو هېوادونلو تلرمنځ‬
‫اړیکې ستونزمنې شوې وې‪ .‬په ځانګړې توګه د سالټ‪ ۲-‬تلړون چلې د ‪۱۹۷۹‬‬
‫السلیک کړی و‪ ،‬په امریکلې کلې پله واقلع کلې د‬ ‫په جون کې کارتر او برېژنی‬
‫هغه د مخالفانو له امله په ناکامۍ محکوم و‪ ،‬وروسته افغانسلتان ورتله خاتمله‬
‫ورکللړه‪ .‬دا کللوم تصللادف نلله و‪ ،‬چللې وروسللتنۍ فیصللله د ‪ ۱۹۷۹‬د رسللمبر پلله‬
‫دوولسم ماښام هغه وخت وشوه چې مسکو خبر شو چې د نلاټو شلورا پرېکلړه‬
‫کړې چې په اروپا کې به د امریکې د منځني واټن ویشتونکي راکټونه ځلای پلر‬
‫ځای شي‪ .‬پله بلل عبلارت د شلوروي لویلانو پله فکلر هغله دلیلونله چلې پخلوا‬
‫افغانستان ته د شوروي پوځ په استولو سره پر لویدیځ باندې د منفي اغیزو لله‬
‫امله مهم ښکاره کېدل‪ ،‬سمدالسه له اعتبار نله وغورځېلدل‪ ،‬دغله اړیکلې پخلوا‬
‫خرابې شوې وې بیا نو څه نله وو پلاتې چلې لله السله ووځلي‪ )۱۰۰(».‬سلالټ د‬
‫سللتراتیجیکي وسلللو محللدودیت تللړون تلله وایللي‪ ،‬لکلله نللاټو چللې د شللمالي‬
‫اتالنتیک د تړون موسسې له اولو تورو نه جوړ نوم دی‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد هرات د پاڅون په وخت کې د سالټ په اړه خبرو تله ټینګله هیلله کېدلله‪،‬‬
‫چې په هغو سره به د شوروي اتحاد او امریکې ترمنځ اړیکې ښې شلي او سلوړ‬
‫جنللګ بلله چللې للله دوهللم نللړۍ وال جنللګ نلله وروسللته پیللل شللوی و‪ ،‬پللای تلله‬
‫ورسېږي‪ .‬ګرومیکو هغه وخت افغانستان ته د پلوځ لله اسلتولو سلره مخالفلت‬
‫وکړ‪ ،‬خو اوس چې د سالټ‪ ۲-‬تړون د امریکې د سلنا مجللس د مخالفلت لله‬
‫امله نه منل کېده او په اروپا کې د توما هاک او پرشنګ رولله راکټونلو د ځلای‬
‫پر ځای کېدلو فیصله شوې وه‪ ،‬ګرومیکو هم د یرغل مالتړ وکلړ‪ .‬نلاټو پله کلال‬
‫‪ ۱۹۴۹‬کې د امریکې په نوښت او ګلډون د لویلدیځې اروپلا لله هېوادونلو نله د‬
‫شوروي اتحاد د احتملالي یرغلل پله وړانلدې د د فلاع لپلاره جلوړ شلوی و‪ ،‬او‬
‫سالټ چلې لله ‪ ۱۹۷۲‬نله وروسلته د امریکلې او شلوروي اتحلاد سلره مشلرانو‬
‫ترمنځ د خبرو موضوع وه او دغه خبرې په وقفو سره کېلدلې‪ ،‬د نلړۍ وضلع د‬
‫دیتانت یا د کړکیچ کمولو په للور روانله کلړې وه او پله دې رول هغله لله دونلم‬
‫نړۍ وال جنګ نه وروسته د ساړه جنګ د پای ته رسولو لپاره یو رېر مهم ګلام‬
‫(‪)۱۰۱‬‬
‫شمېرل کېده‪.‬‬
‫د حیرانللۍ ځللای دی چللې د نللاټو د پرېکللړې پلله وړانللدې د شللوروي لویللانو‬
‫ځواب پر افغانستان باندې د د وی وسله وال یرغلل شلو‪ ،‬پله داسلې حلال کلې‬
‫چې د دغه یرغل او د ناټو د فیصلې ترمنځ تړاو نه و‪ .‬سره له دې هم هغه لکله‬
‫چې د مخه ویلل شلوي‪ ،‬د شلوروي امپراتلورۍ د ال پراخېلدلو لپلاره یلوه پلمله‬
‫شوه‪ ،‬خو د یرغل اصلي موخه یې نه ښووله‪.‬‬
‫د یرغل رسمی موخه‪ ،‬هسې چې دمخه یې په خواره رول ذکلر شلوی دی‪،‬‬
‫د شوروي اتحاد له سهیل نه رارمن کېدل‪ ،‬د افغانستان له الرې شوروي اتحاد‬
‫ته د امریکې د خطر شنډول‪ ،‬د «ثور انقالب» د الس ته راوړنو خونلدي کلول‪،‬‬
‫د امین د «انډولیز چلند» مخله نیلول او پله افغانسلتان کلې د شلوروي دوسلت‬

‫‪97‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حکومت له واکمن کېدلو سره مرسته کول ښوول شوي دي‪ ،‬خو دا ټول هسلې‬
‫کى‬
‫پلمې دي او د شوروي اتحاد د یرغل اصلي موخه بل څه وه‪.‬‬
‫لکه څنګه چې په تېرو پاڼو کې ویل شوي‪ ،‬شوروي لویلانو د خپلل یرغلل د‬
‫حقانیت لپاره رېر دلیلونه وړاندې کړي‪ ،‬خو د خپلې اصللي ملوخې پله اړه یلې‬
‫څه نه دي ویلي‪ .‬دا خو واضحه ده چې دوی امین او د هغله حکوملت نسلکور‬
‫کړ‪ .‬د دې لپاره چې هغه انډولیز سیاست پرمخ بېوه او غوښتل یلې افغانسلتان‬
‫پر خپلواک رول اداره کړي‪ .‬شورویانو د هغه پر ځای شوروي شوی کارملل او‬
‫شوروي شوي خلقیان په واک ورسول‪ ،‬چې هغوی د ځوانو بخارایانو په شلان‬
‫افغانستان د دوی د امپراتورۍ یوه برخه وګرځوي او دوی بیلا د افغانسلتان لله‬
‫شتمنیو نه استفاده وکړي چې په هغو سره خپل ځای پر ځای درېدلی اقتصلاد‬
‫په حرکت راولي خو دوی پر خپلو اعالمیو کې په دې اړه څه نه دي ویللي او د‬
‫هغه پر خالف یې ال ويلي چې پر افغانستان باندې عمومي حمله راتلونکې وه‬
‫چې هغې «د یوه خپلواک او واکمن دولت په توګه د افغانسلتان د دموکراتیلک‬
‫جمهوریت شته والی پله خطلر کلې کلړی و‪ ».‬نلو د تلاس د اسلتازي پله نظلر د‬
‫شوروي اتحلاد مرسلتې تله اړینله وه «د دې لپلاره چلې دموکراتیلک افغانسلتان‬
‫خپلې الس ته راوړنې له السله ورنکلړي‪ ».‬بیلا نلو د تلاس پله څرګنلدونو او پله‬
‫شوروي عامه رسنیو کې ویلل کېلده چلې څنګله چلې د افغانسلتان دموکراتیلک‬
‫جمهوریت د ځانکندن په حال کې و «شوروي اتحاد حق الره چې یقیني کړي‬
‫نه شي‪ )۱۰۲(».‬د د غه نظلر یقینلي کوللو‬ ‫چې افغانستان به د هغه د ګټو مخال‬
‫لپاره دوی د کارمل په سروالۍ حکومت یوه مؤثره وسلیله ګڼلله‪ .‬پله دې چلې د‬
‫دوی په فکر هم د پرچم ګوندګی تر خلقي ګوندګي نه پیلاوړی او هلم پله خپلله‬
‫کارمل تر امین نه اعتدالي و‪ .‬دوی په دغه خام فکر وو چې د ثور د کودتا په و‬
‫خت کې «‪ ....‬په پوځ کې پرچم غړي پینځه سوه او مالتړان یلې ‪ ۱۲۰۰‬تنله او‬

‫‪98‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خلقیان ‪ ۴۷۰‬تنه او مالتړان یې ‪ ۱۱۰۰‬تنله وو‪ )۱۰۳(».‬دوی دا پله نظلر کلې نله‬
‫کى‬
‫نیوله چې که واقعیت دا وای پرچمیانو به د ثور په کودتا کلې غټله ونلډه للرالی‬
‫او وروسته به خلقي حکومت نه شو کوالی‪ ،‬چې لویان یې له وطن نله وباسلي‬
‫او صفوف یې دننه په وطن کې وځپي‪ .‬البته دوی بله د خپلل یرغلل پله وخلت‬
‫کې په دې فکر وو چې دا د یرغل لپاره ښه وخلت و‪ ،‬ځکله چلې حکوملت تلر‬
‫دغه و خته د «سوشلزم»‪« ،‬انقالب»‪« ،‬پرمختیا»‪« ،‬خواري کښانو پله ګټله او لله‬
‫فللردي اسللتثمار نلله د فللارغې ټللولنې د جوړولللو پلله مقصللد خپللل مخالفللان د‬
‫«انقالب ضد»‪« ،‬اخوان الشیاطین»‪« ،‬مرتجعو»‪« ،‬تنګ نظره ناسیونلسلتانو» او‬
‫د «کیڼو افراطیانو»‪« ،‬فیوراالنو» او «روحانیانو» په نامه ځپلي وی‪.‬‬
‫بله دا چې په دغه وخت کې یلو څلو تنله زرغلوني او ترهکلي خلقیلان هلم د‬
‫شلوي وو‪ .‬پله‬ ‫شوروي اتحاد په خدمت کې ننوتلي او د امین مرګکلي مخلال‬
‫دغه حال کې شوروي لویانو داسې ګڼله چې د امین په لېرې کولو سره بله د وی‬
‫او کارمل د هغه ځلای ونیسلي او افغانسلتان بله د ختیځلې اروپلا هېوادونلو پله‬
‫شان د شوروي لویانو تابع هېواد شي‪.‬‬
‫دا به سادګي وي چې فکر وشي اندروپوفیانو د یرغل ستونزې پله نظلر کلې‬
‫نه وې نیولې‪ .‬دوی به د یرغل او له هغه وروسته سلتونزې او لګښلتونه هلم پله‬
‫نظر کې نیولي وي‪ .‬که څه هم یرغل یې په لومړۍ مرحله کې پله مهلارت سلره‬
‫سلرته ورسلوه‪ .‬دوی بله هغله د دې لپلاره منللې وي چلې بیلا بله د الس النللدې‬
‫رجیم له الرې د افغانستان له طبیعي زېرمو او شتمنیو نه پوره اسلتفاده وکلړي‬
‫چې هغه دوی ته مالومې وې‪ ،‬ځکه چې متخصصانو او مسلکي کسلانو یلې پله‬
‫رول چلې‬ ‫افغانستان کې کلونه کلونه سروې ګانې کړې وې‪ .‬په لنلډ او مشلخ‬
‫د افغانستان د حاجي ګک وسپنه یې د کمیت او کیفیت په لحا په ټوله نلړۍ‬
‫کې دوهم یا درېیمه درجه دهس چې د لوګر د عینکو ملس کلان یلې رېلر للوی او‬

‫‪99‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫قیمتي ربرې یې هم رېلرې او رول رول دي‪ .‬پلر هغله سلربېره د کرنلې یرفیلت‬
‫کى‬
‫یې هم دغومره رېر د ی‪ ،‬چې غله یې هلم خپللو خلکلو تله بلس کېلدلی او هلم‬
‫باندنیو ملکونو ته صادرېدلی شيس چې د غلې او داسلې هلم د برېښلنا د تولیلد‬
‫لپاره به د لویو سینونو تر څنګه چې افغانستان یې رېر لري‪ ،‬بندونه جلوړ شلي‪.‬‬
‫شوروي لویانو به دغه واقعیت ارومرو په نظر کلې نیلولی و‪ ،‬ځکله چلې د دوی‬
‫زراعتي محصوالت د دوی د خلکو لپاره بلس نله وه او دوی غلله د الملاس او‬
‫طللال پلله خرڅولللو سللره للله پانګلله والللي هېوادونللو څخلله واردوللله‪ .‬اوس خللو د‬
‫شلوي‪ ،‬چلې ویلل کېلږي د ټوللو‬ ‫افغانستان دغومره رېر نور معدنونله را کشل‬
‫یرفیت د درې تریلیون رالر قیمت په شاوخوا کې دی او سترمان او وسلتاد‪ ،‬د‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب پلله افغانسللتان کللې اثللر پیالملله لیکللونکی ال وايللي چللې د شللوروي‬
‫«سیستم چلوونکي مجبور وو‪ ،‬چې مسو ته چې منابع یې خپله شلوروي اتحلاد‬
‫کېت مخ پر خالصېدو وو په ضاعت کې ضرورت په نظر کلې ونیسلي‪ ».‬دوی‬
‫هم وايي چې «افغانستان د دغه معدن او غاز او نورو معدنیاتو رېلرې ذخیلرې‬
‫(‪)۱۰۴‬‬
‫لري‪».‬‬
‫په پای کې ویل کېدلی شي چې د افغانستان لله النلدې کوللو نله د شلوروي‬
‫لویانو اصلي موخه د افغانسلتان د رېلرو طبیعلي زېرملو او شلتمنیو نله اسلتفاده‬
‫اقتصلاد پیلاوړی او خپلل ملړ ژوانلدی‬ ‫کول وو‪ ،‬چې په هغه سره خپل ضعی‬
‫کمونزم ژوندی کړي‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫حفیظ الله امین‬

‫امین چې په کال ‪ ۱۹۲۹‬کې په پغمان کې زېږېدلی و‪ ،‬د حبیب اللله زوی‪ ،‬د‬
‫سید احمد لمسی او د شرف الدین کړوسی و‪ .‬پالر یلې د پولیسلو ملامور وس د‬
‫پنځوسو کلونو و‪ ،‬چې شورویانو یې ژوند لنډ کلړ‪ .‬پله معاصلر افغانسلتان کلې‬
‫امین له ترهکي نه وروسته دوهلم غیلر درانلي پښلتون و‪ ،‬چلې د خپلل شخصلي‬
‫زیار او د نظامي کودتا په نتیجه کې د حکوملت‪ ،‬دوللت او ګونلد سلروال شلو‪.‬‬
‫امین د غلزي لوی قوم ته منسوب خروټی او له رو‪ ،‬ځان او پیاوړي یاد څخله‬
‫بهره من و‪ .‬دی د کابل پوهنتلون د سلاینس پلوهنځي لیسلانس او د امریکلې د‬
‫کولمبیا پوهنتون ماسټر و‪ ،‬د راکټلرۍ شلهادتنامې ترالسله کوللو لپلاره یلې زده‬
‫کړه د تیسس لیکلو تر سرحده پورې رسولې وه‪ ،‬چې د کابل پوهنتون سلروال‪،‬‬
‫قطع کړ‪ .‬امین بیلا وغوښلتل پله انګلسلتان‬ ‫راکټر صمد حامد دهغه سکالرش‬
‫کې د راکټرۍ شهادتنامې لپاره کار وکړي‪ ،‬په دې اړه په لندن کې ما په تلیفلون‬
‫کې ادرسونه ورته ورکړل‪ .‬خو هغه هلته ونه منل شو او وطن تله سلتون شلو او‬
‫خپل تدریس یې په ابن سینا ښوونځي کې له سره ونیو‪.‬‬
‫د راکټللرۍ شللهادتنامې نلله د بللې برخللې کېللدلو للله امللله بلله و چللې امللین پلله‬
‫افغانستان کې د نظام پرضد د سیاست په رګر کې ننوت‪ ،‬او د افغانستان خلق‬
‫دموکراتیک ګوند عمومي منشلي نورمحملد ترهکلي نله یلې د ګونلد د غړیتلوب‬
‫غوښتنه وکړه‪ .‬دغه ګوند په کال ‪ ۱۹۶۵‬کلې جلوړ شلوی و‪ ،‬خلو د ګونلد ځینلو‬
‫غړو‪ -‬سلطان علي کشلتمند‪ ،‬ببلرک کارملل‪ ،‬طلاهر بدخشلي او غلالم دسلتګیر‬
‫پنجشیري په ګوند کې د هغه له غړیتوب سره مخالفت وکړ‪ .‬امین سره لله دې‬

‫‪101‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هللمکى پلله ګونللد کللې اول ازمیښللتي او بیللا پللوره غللړی شللو او د مرکللزي کمېټللې‬
‫غړیتوب ته هم جګ شو‪ .‬په عین حلال کلې دی یلو ځلل د پغملان د خلکلو لله‬
‫خوا په ولسي جرګه کې د غړي په توګه هم غوره شو‪.‬‬
‫د خیال محمد کټوازي په وینا چې د املین نلزدې همکلار و‪ ،‬دی «د غربلي‬
‫دموکراسۍ سره رېر بلد و او ‪ ....‬د کمونستي ایډیالوجۍ سره یې رېلره اشلنایي‬
‫نه درلوده»‪ .‬له همدې امله به هم و‪ ،‬چې شلورویان لله اول نله پلرې شلکمن او‬
‫شول‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب والو او کارملیانو او داسې هم نلورو‬ ‫وروسته ورسره مخال‬
‫مخالفانو د هغه پر ضد دغومره رېر پروپاګندونه کړي چلې پله اړه یلې ذهنونله‬
‫ګډور کړي دي‪ .‬دوی ټولو هغه سلخت «نیشنلسلت» او حتلی «فاشسلت» هلم‬
‫کړی نه د ی‪ ،‬پله داسلې حلال‬ ‫ښوولی‪ ،‬خو هیڅ چا د هغه «نیشنلزم» مشخ‬
‫کې چې نشنلزم‪ ،‬د مارکسزم‪ ،‬کمونزم‪ ،‬سوشلزم او لبرالزم په شان ناڅرګنلد دی‬
‫او هر چا ته بېل مفهوم لري‪.‬‬
‫د امین د نیشنلزم یوه نښه دا ده چې دی هم د محمد داؤد په شان د هېلواد‬
‫پر خپلواکۍ ټینګ وال و‪ .‬د واکمنۍ په و خت کلې یلې د کابلل پوهنتلون یلوې‬
‫رلې استادانو چې یې د لیدلو لپاره غوښتی و‪ ،‬ویلي وو چې «تاسې استادان بله‬
‫له مونږ سره یئ‪ ،‬یا نه یې خو تر هغو چې زه ژوندی یم هیڅ باندني ځواک ته‬
‫به اجازه ورنکړم چې زمونږ هېواد الندې کړي»‪ .‬دغه عقیده او د هغې له مخې‬
‫عمل و چې له شورویانو سره د هغه د ټکر او په پای کې د هغله د ملرګ الملل‬
‫شو‪.‬‬
‫د امین د نیشنلزم بله نښه دا وه چې هغه پلر پښتونسلتان والړ و او لله للوی‬
‫افغانستان څخه غږېده‪ .‬دا هم د امین نیشلنلزم و‪ ،‬چلې د حکوملت للوړ پلوړي‬
‫چارواکي یې د وطن له بېلو قومونو څخه و‪ ،‬نه له یوه قوم نه‪ .‬په دې رول چلې‬
‫حکوملت یللې د راکټلر شللاه وللي‪ ،‬منصللور هاشلمي‪ ،‬سللالم مسلعودي‪ ،‬صللدیق‬

‫‪102‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عالمیار‪ ،‬عبدالحکیم جوزجاني او عبلدالکریم میثلاق او څلو پښلتنو ملګلرو پله‬

‫کى‬
‫همکارۍ چلوه‪ ،‬او له خپلو پښتنو ملګرو‪ -‬نور محمد ترهکي‪ ،‬اسللم و طنجلار‪،‬‬
‫سید محمد ګالبزوی او شیرجان مزدوریار سره یې د مرګ تر سلر حلده ورانله‬
‫شوه‪ .‬دغه دښمني په اصل کې د واک پر سر وه‪ ،‬نه د واک ګټلو په وخلت کلې‪،‬‬
‫چې هغه وخت دوی سره خواږه یاران وو‪ .‬د افغانستان په سیاسلي تلاریخ کلې‬
‫دغسې مثالونه لږ نه دي چلې واک لېواللو خپلل حریفلان او حتلی خپلل نلژدې‬
‫خپلوان ځپلي او د هغو په ځپلو سره واک ته رسلېدلي دي‪ .‬دغله ملیالن شلاید‬
‫په پښتنو کې د نورو قومونو د سر کسانو پله تناسلب رېلر پیلاوړی وي‪ ،‬پله دې‬
‫چې په دوی کې هم د تربوري او هم ګونلدیماري احسلاس رېلر پیلاوړی دی او‬
‫هم د هېواد لوړ واک تر دې نزدې وختلو پلورې لله دوی سلره و‪ ،‬دغله حلال د‬
‫امین په هکله هلم صلدق کلاووه‪ .‬د کټلوازي پله وینلا «املین یلو مللي‪ ،‬پلر ځلان‬
‫رارمن‪ ،‬قلدرت غوښلتونکی و»‪ .‬دغله ملیالن نلږدې هلر څلوک للري خلو املین‬
‫دغسې کس و‪ ،‬چې بیا هم د کټوازي په وینا چې «د قلدرت او دولتلي واکمنلۍ‬
‫غوښتلو په الر کې که هر چا د نوموړي په مخ کې خنډ کاووه‪ ،‬په هغه یلې زړه‬
‫سوی نه کاووه‪ ».‬غیر له هغه هم په خلقي کودتایي نظلام کلې د اساسلي قلانون‬
‫په نشته والي سره چارواکو ته د زورواکي الر خالصه وه‪.‬‬
‫امین په اصل کې د راکټرۍ شهادتنامې لله محرومېلدلو نله وروسلته د واک‬
‫ګټلو پله مقصلد پله خلقلي ګونلد کلې ننلوت کله څله هلم هغله پله ماهیلت کلې‬
‫کمونسللتي و‪ .‬خللو د کټللوازي پلله وینللا «امللین د کمونسللتي ایللډیالوجۍ سللره للله‬
‫امریکا څخه نه و راغلی‪ ،‬بلکې په افغانستان کې د رېرې وروسته پلاتې طبقلاتي‬
‫ټولنې د شرایطو پر بنسټ د خلک دموکراتیک ګوند شعارونه د واک د ترالسله‬
‫کولو لپاره یوه اسانه الر ورته ښلکارېده‪ ».‬دی د واک ګټللو پله الر کلې بریلالی‬
‫شو‪ .‬د ثور کودتا د ده په نوښت او قومندانۍ ترسره شوې او ګوند ته د قلدرت‬

‫‪103‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫انتقال کې د ده رول تر هر بل ګوندي څخه رېر و او دا دی و چې ګونلد یلې‬

‫په کى‬
‫په عمل کې واکمن کړ‪.‬‬
‫د امین فامیلي ژوند هم د کټوازي حکم‪ ،‬ته چې دی کمونست نه و‪ ،‬اعتبلار‬
‫ورکوي‪ .‬د امین وراره میرویس په وینا یوه ورځ په کور کې اوالدونلو یلې ترینله‬
‫وغوښتل چې د زده کړې لپاره یې شوروي اتحاد ته واسلتوي‪ ،‬خلو هغله ورتله‬
‫کړه چې «تحصیل دلته په افغانسلتان کلې تلر شلوروي اتحلاد څخله ښله دی‪».‬‬
‫میرویس چې هغه وخت د دوولس کلونو په شاوخوا کې و‪ ،‬د خپل دغه تره پله‬
‫کور کې اوسېده‪ .‬دوی ټولو هغه ته شېرثغا ویللې‪ .‬دی دا هلم وايلي چلې د تلره‬
‫کورنۍ غړي یې له روسي ژبې سره نا اشنا وو‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې هغله‬
‫وخت د دغې ژبې زدهکړه د ګوندي غړو په پاسلنیو کړیلو کلې رواج الره‪ .‬دی‬
‫دا هم وايي چې د تره په کور کې یې د هیڅ شوروي مشر تصویر یا عکلس نله‬
‫و‪ ،‬هلته یوازې د میر اکبر خیبر وړه مجسمه لیدل کېده‪ .‬میلرویس هلم د زلملي‬
‫خروټي په شان وایي چې په پخلنځي کې د پاچا یاهر د وختو اشلپزانو پخللی‬
‫(‪)۱۰۷‬‬
‫کاووه‪ ،‬نه روسانو‪.‬‬
‫امین په خپل لنډ سیاسي طوفاني ژوند کې پر خپلو ټولو داخلي او خلارجي‬
‫مخالفانو غالب شو‪ ،‬په یلوه حسلاب دی د شلوروي اتحلاد ک‪ .‬ج‪ .‬ب بانلدې‬
‫هم غالب شو‪ .‬امین شاید په نړۍ کې لومړنی کس وي چې د ځان په اړه یلې د‬
‫دغې انسان وژونکي ایجنسۍ توطیې شندې کړي‪ .‬لکله چلې د اګسلا د سلروال‬
‫اسدالله سروري دسیسې یې هم شنډې کړې‪ .‬اندروپوفیان بیا په نظامي قدرت‬
‫پرې غالب شول‪ ،‬خو هغو په خپلل دغله عملل سلره هلم خپلل ځانونله او هلم‬
‫شوروي اتحاد تر دې حده بې اعتبار او نلاتوان کلړل‪ ،‬چلې د املین ناکلامي پله‬
‫پای کې د دوی ناکامي هم شوه‪.‬‬
‫د دولت‪ ،‬حکومت او ګوند د سروال په توګه د املین تېروتنلې هلم وړې نله‬

‫‪104‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى چې د ترهکي له مینځه وړل او د هغه د خوریي زلمي خروتلي پله وینلا پله‬
‫وې‪،‬‬
‫رسمي دفتر کې یې د شوروي اتحاد سفیر پوزانوف په څپېړه وهل رېرې غټې‬
‫او خطرناکې وې‪ ،‬خو اقبال وزیري دغه وروستی روایت ردوي‪ .‬پله هلر حلال‪،‬‬
‫په لومړنۍ پېښې سره د ریشخور په فرقه کې بغاوت وشو او پله ګونلد کلې درز‬
‫راغی او په دې بلې سره شوروي لویان تر دې حده وپارېدل چې پر افغانسلتان‬
‫باندې یې وسلله وال تېلري تله الس واچلوه‪ .‬د املین بلله تېروتنله دا وه‪ ،‬چلې د‬
‫وروستۍ پېښو پایلې یې په نظر کلې ونله نیلولې او د شلوروي لویلانو وروسلتی‬
‫ناولی سیاست درک کولی ونه شو‪.‬‬
‫د امین په بریو او سختو شېبو کې د هغله مېلرمن‪ ،‬پتمنلۍ چلې ترلله یلې وه‬
‫غټ رول لرلی د ی‪ ،‬د هغې لومړی غټ رول د ثلور د کودتلا پله وخلت کلې و‬
‫چې د پولیسو لله خلوا د دوی د کلور لټوللو پله وخلت کلې یلې د املین نظلامي‬
‫سندونه په رېر مهارت سره پټ کړل‪ .‬وروسته د شورویانو د یرغل پله حساسلو‬
‫شېبو کې د بېهوښه شوي امین لپاره له روغتلون څخله راکټلر وغوښلت چلې د‬
‫هغه په درملن ې سره امین په حال شو‪ .‬د مېرمن امین پیاوړی شخصیت له دېنه‬
‫هم مالومېږي چې په داسې وخت کې چې لوڼې‪ ،‬زامن او مېلړه یلې د ملرګ پله‬
‫پنجو کې ګېر وو‪ ،‬هغې په سړه سینه او راڼه فکر چاره لټولله‪ .‬ارواښلاده مېلرمن‬
‫هاجره زېری د دغو شېبو او د څرخي پله بندي خانې مېرمن امین پله اړه وايلي‬
‫چې هغه «رېره سنګینه ښخه وه‪ ،‬په دغه دونه حلال کلې چلې پلر راغللی و‪ ،‬دې‬
‫بې صبري ونه کړهس هر څه یې په خپل زړه تېرول‪ .‬په دغه ګرده بندي خلاني پله‬
‫بد حال کې د دې پله تلروه تنلدي نله یلم پوهېلدلې او تلر خلولې یلې چاتله یلوه‬
‫(‪)۱۰۸‬‬
‫بېځایه خبره نه وه وتلې‪».‬‬
‫د امین ناکامي د ترهکي د ناکامۍ په شان غټه وه‪ ،‬دی هم د واک سلاتلو او‬
‫د حکومت په کولو کې پاتې راغی‪ .‬دا لکه چې قانون وي چې هغلو تله چلې پله‬

‫‪105‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کودتا سره یې واک ترالسه کړی وي‪ ،‬د واک ساتل د هغله د ترالسله کوللو نله‬
‫کى‬
‫ورته ګران دي‪ .‬په هلر حلال د ثلور پله کودتلا او د دوی دواړو پله ناکلامۍ سلره‬
‫افغانستان او افغانان په ژور رول زیانمن شول‪ .‬د دغو ناکامیو درس بله دا وي‬
‫چللې د دولتللي واک خاونللد افغانسللتان زده کللړي چللې خپللل سیاسللي مخالفللان‬
‫څنګه وزغمي او ال ښه دا چې په واک کې یې شریک کړي‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫دوهم څپرکی‬

‫د شوروي اتحاد‬
‫د تېري په وړاندې غبرګونونه‬

‫پللر افغانسللتان بانللدې د شللوروي اتحللاد وسللله وال تېللري نلله یللوازې پلله‬
‫افغانستان کې انګازې وکړې‪ ،‬په نړۍ کې یلې هلم وکلړې‪ .‬شلوروي اتحلاد پلر‬
‫دغسللې هېللواد تېللری وکللړ چللې دولتللي نظللام یللې ورسللره پللوره متفللاوت‪ ،‬او‬
‫کولتوري ارزښلتونه یلې ورسلره پلوره متضلاد وو‪ .‬اساسلي تضلاد دا و چلې پله‬
‫شوروي اتحاد کې د اسالم دین ځپل کېده‪ ،‬او په افغانستان کې اسالم لمانځل‬
‫کېده‪ .‬په سیاسي رګلر کلې هلم دوی پلر بېللو الرو روان وو‪ .‬شلوروي اتحلاد د‬
‫سروال او افغانستان د ناپییلو هېوادونو موسس غلړی‬ ‫نړۍ د سوشلستي کام‬
‫نه د بانلدې‬ ‫و‪ .‬پر هغه سربېره شوروي اتحاد د لومړي ځل لپاره له خپل کام‬
‫پر یوه ناپییلي هېواد باندې وسله وال تېری وکلړ‪ ،‬هغله هلم بلې د کلوم قلانوني‬
‫دلیل نه او بې له دې چې د هغه له خوا د هغه امنیلت تله ګلواښ شلوی وي‪ .‬دا‬
‫په داسې حال کې چې د دوی لویانو تر خپل یرغل پورې لله افغانسلتان سلره د‬
‫د وستۍ او ښه ګاونډیتوب نارې وهلې‪ ،‬او د هغله سلروال حفیظاللله املین تله‬
‫یې د رول رول مرستو وعدې ورکولې‪ .‬خو شوروي اتحاد چې د رېر لوی پوځ‬
‫او پراخې امپراتورۍ په لرلو سره له امریکا نه وروسته د نړۍ دوهلم ربرځلواک‬
‫و‪ ،‬افغانستان یې تر خپل نفلوذ النلدې هېلواد ګاڼله‪ .‬شلوروي اتحلاد تلر یرغلل‬

‫‪107‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دمخه د درویشت کلونو په بهیر کې د افغانستان په پرمختیایي پر وجلو کلې د‬

‫کى‬
‫کریللډټونو پلله بڼلله پللولي او تخنیکللي مرسللتې کللړې وې‪ ،‬او د افغانسللتان خلللک‬
‫دموکراتیللک ګونللد د هغلله ټینللګ پلللوی و‪ ،‬خللو څنګلله چللې شللوروي اتحللاد د‬
‫افغانانو پر و طن تېری کړی و‪ ،‬د د وی غوڅ اکثریت د یرغل په وړاندې جلګ‬
‫شو‪ ،‬او له خپل وطن‪ ،‬خپلواکۍ‪ ،‬ننلګ نلاموس او دیلن نله یلې د غسلې ټینګله‬
‫دفاع وکړه چې هم یلې شلوروي لویلان او هلم د نلړۍ شلکاکان حیلران کلړل‪.‬‬
‫شوروي چارواکو فکر کاووه چلې پله افغانسلتان کلې بله یلوازې د دوی د پلوځ‬
‫شته والی د ارامۍ یقیني کولو لپاره تضلمین وي‪ .‬خلو افغانلان د خپللواکۍ پله‬
‫موضوع کې د رار خلک نه وو‪ .‬دوی په ټولې هغې مودې کې چې شوروي پوځ‬
‫په افغانستان کې و‪ ،‬ورسره په ټینګه وجنګېدل‪ .‬دغه تېری او دغه دفلاع د نلړۍ‬
‫غټه موضوع شوه‪ .‬له همدې امله وه چې شوروي اتحاد له یرغل نه وروسته پله‬
‫پراخې پروپاګندې الس پورې کړ چې خپل تېلری پله حقله وښليي‪ .‬خلو څنګله‬
‫چې دغه یرغل په اصل کې د نولسمې پېړۍ د اروپايي هېوادونو د یرغلونلو پله‬
‫شان امپیریلستي و‪ ،‬پروپاګندونو یې اثر ونله کلړ‪ ،‬او د هغلو پلر خلالف د نلړۍ‬
‫رېرو حکومتونو او ولسونو له افغانلانو سلره خواخلوږي وښلووله او د پیسلو او‬
‫وسلو په ګډون یې رېرې مرستې ورسره وکړې‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د یرغل په اړه د شورویانو نظرونه‬

‫حکومتونلو‬ ‫شوروي اتحاد خپل ګوندي کدرونو‪ ،‬د خپل سوشلسلتي کامل‬
‫او هم د سوشلسلتي هېوادونلو ‪ ۴۶‬کمونسلتي او کلارګري ګونلدونو تله د خپللو‬
‫سفیرانو او ایجنټانو او خپرونو له ال رې رسلوله چلې د افغانسلتان دموکراتیلک‬
‫جمهوریت‪ ،‬چې د شوروي اتحاد ملګری و‪ ،‬د بانلدنیو وسلله واللو بانلډونو لله‬
‫خوا تر خطر الندې شوې او غوښتل یې چې نله یلوازې د اپرېلل انقلالب الس‬
‫ته راوړنې له مینځه یوسي‪ ،‬د افغانستان دموکراتیک حکومت هم نسکور کلړي‬
‫او هلتلله د امپیریلللزم تللر الس النللدې حکومللت پلله واک کللړي‪ ،‬او پلله دې رول‬
‫زمونږ د سوشلستي هېواد امنیت هم له خطر سلره ملخ کلړي‪ .‬حفیظاللله املین‬
‫هم چې د انقالب مشر نور محمد ترهکي یې له مینځه وړی‪ ،‬او «په سلل ګونلو‬
‫انقالبیان» چې د ثور د انقالب په پلي کولو کې یې د دکتلاتور پاچلا یلاهر پله‬
‫وړاندې مبارزې کړې وې‪ ،‬ځپلي او په دې برخه کې یلې لله بانلدنیو سلره الس‬
‫یو کړ‪ .‬امین کله څله هلم انقالبلي او لله شلوروي اتحلاد سلره د دوسلتۍ نلارې‬
‫کولې‪ ،‬د یوه واړه بانډ په ملګرتوب په واقعیت کې افغانستان د لویدیځ پله للور‬
‫بېوه‪ .‬د شوروي حکومت په خپله وینا «باندنیو ارتجاعي قوتونلو لله دغله حلال‬
‫نه ګټه پورته کوله‪ .‬دوی د وسله والو رلو استول او د بېلو بېلو نظلامي واحلدونو‬
‫انتقللال چټللک کللړی وو‪ .‬دوی ټولللو هغلله څلله کللول چللې د افغانسللتان پخللواني‬
‫مرتجللع رجللیم بېرتلله پلله واک کللړي‪ ،‬او افغانسللتان د امپیریلللزم تللابع هېللواد‬
‫وګرځللوي‪ .‬هغلله لللوی قوتونلله چللې دغلله سیاسللت یللې پللرمخ بېللوه د امریکللې‬
‫امپیریلزم سي ثی ثی او داسې هم د پېکېنګ مشري ده‪».‬‬

‫‪109‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى«خو په افغانستان کې قوتونه راوالړ شول‪ ،‬د امین رجیم یې په غوڅه توګله‬
‫له میلنځ نله یلووړ‪ .‬لله قلدرت نله یلې وغورځلوه او د هېلواد د نلوې مشللري او‬
‫ګوندهئيتانونله نلله یللې جللوړ کلړل‪ ....‬اوس د ګونللد او حکومللت سللروال ببللرک‬
‫کارمل دی‪ .‬د هغه د ویناوو او خطابو مقصد د افغانستان د خپلواکۍ خونلدي‬
‫کوي‪.‬‬
‫دی مترقي او دموکراتیک پالیسي پرمخ بیاييس قانون او نظم خوندي کلولس‬
‫او له خلکو سره انساني چلند کوي‪ .‬د نوې مشرۍ موخه په هېواد کې د ملدني‬
‫سولې تضمین دی‪ .‬دغه ټلول هغله څله ممکلن کلوي چلې وویللی شلي دغسلې‬
‫مشري بله د افغانسلتان خللق دموکراتیلک ګونلد او مترقلي جمهلوري نظلام پله‬
‫افغانسللتان کللې پیللاوړی کللړي‪ ».‬پلله اعالمیللې کللې د اهللم ویللل شللوي وو چللې‬
‫«شوروي اتحاد له افغانستان سره منلې وه چې افغانسلتان تله د یلو څله وخلت‬
‫لپاره یو ووړ نظامي واحد د تم کولو لپاره واستوي‪ .‬یوازې د هغه شته واللی بله‬
‫د سمالسللي دښللمنو وسللله والللو بریللدونو (زیللاتره للله پاکسللتانه) او د داخلللي‬
‫انقالب ضد قوتونو ته وېروونکي کافي مانع وي‪ ».‬په اعالمیې کې دا هلم ویلل‬
‫شوي وو چې همدا چې هلته وضع ارامه شوه او هغه دلیلونله چلې اسلتول یلې‬
‫(‪)۱‬‬
‫ضروري کړي وو‪ ،‬له مینځه الړل‪ ،‬هغه به بېرته وغوښتل شي‪.‬‬
‫شوروي لویان له خپلو خلکو سره هم رښتيني نه وو‪ ،‬نه یې غوښتل هغلوی‬
‫د یرغل او جنګ په واقعیتونو خبر وي او کوښښ یې کاووه په دې هکله پلرې‬
‫بندیزونه هم ولګوي‪ .‬میتروخین وايي «په هلر رول مخلابره کلې د پلالن شلوي‬
‫یرغل ذکر کول منع شول‪ ».‬د افغانستان شمال ته د شلوروي پله جمهوریتونلو‬
‫کللې ال بېړنللی حللال اعللالم او پللوځي واحدونلله تیللار سللي شللول‪« .‬د اقتصللادي‬
‫هدفونو پر ساتنې باندې لنګر واچول شلو‪ ،‬او پلر پوسلتي او تیلیفلوني مخلابرو‬
‫باندې کنټرول ولګول شو‪ .‬هغه لیکونه ضبط شول چې پکلې د تیارسل یادونله‬

‫‪110‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لوې وهس مشللکوک لیکونلله ضللبط شللول او لیکللونکي یللې تللر پوښللتنې النللدې‬
‫شلکى‬
‫(‪)۲‬‬
‫ونیول شول‪».‬‬
‫سر تېرو ته ویل کېدل چې امپیریالستانو پر افغانستان بانلدې تېلری کلړی او‬
‫تاسې له افغانانو سره د مرستې کولو لپاره استول کېږ ‪ .‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په شلوروي‬
‫اتحاد کې د افغان جنګ په اړه څوک خبرو ته نه پرېښوول‪ .‬خو خلک یا لږ تلر‬
‫لږه تعلیم کړي او حساس شورویان لله دغله جنلګ نله د بانلدنیو رادیوګلانو لله‬
‫الرې خبرېدل‪ .‬له یرغل نه ژر وروسته ال د پوهانو یوې رلې د ا و‪ .‬بوګومولوف‬
‫په مشرۍ د شوروي اتحاد مرکزي کمېټې ته یو راپور واستوه چې پله هغله کلې‬
‫یې د یرغل د ناکامۍ وړاندوینه کړې‪ ،‬او په وړاندې یې ټینګ غبرګون ښلودلی‬
‫و‪ ».‬سره له دې هم شېوارد نازي چې وروسته د ګورباچوف پله واکمنلۍ کلې د‬
‫باندنیو چارو وزیر و‪ ،‬وايي چې پله شلوروي اتحلاد کلې خلکلو د افغانسلتان د‬
‫جنګ په اړه تر هغه نه زیات منفي غبرګلون وښلود‪ ،‬چلې پله ‪ ۱۹۶۸‬کلې یلې د‬
‫چکوسلواکیې د جنګ په اړه ښلوولی و‪ ،‬دی دا هلم وايلي چلې «لله ‪ ۱۹۷۹‬نله‬
‫(‪)۳‬‬
‫وروسته اکثرو په نېا یا نا نېا رول پر افغانستان باندې یرغل محکلوم کلړ‪».‬‬
‫پلله عمللومي رول دغلله یرغللل د شللوروي روڼ انللدانو لپللاره «د دغللو قللدرتونو د‬
‫حرکتونو یو تشدد ناک عمل و‪ ،‬چې نوی نسل یې بېګانه کړ‪ .‬د ‪ ۱۹۸۰‬لسلیزې‬
‫ځوانللان‪ ».‬للله هغللو نلله سللرګې سللټان کیللویچ ویللل چللې «د افغللان یرغللل خپللر‬
‫افغانستان باندې د شوروي یرغلت مونږ ته یو ټکان و‪ ،‬یلو مطللق ټکلان‪ ،‬ځکله‬
‫چې مونږ پوهېدلو چې په کوم وخت کې د باندې جنلګ پیلل کېلږي‪ .‬دننله هلم‬
‫جنګ شروع کېږي‪ ،‬جنګ د رښتین توب‪ ،‬روڼ والي‪ ،‬او ازادي غوښلتونکو پلر‬
‫ضد‪ .‬مونږ پوهېدلو چې دا د اوږدې مودې لپاره د کنټلرول مانلا للري‪ .‬سلره لله‬
‫دې هم هیچا البته له سخاروف نه پرته‪ -‬کافي زړورتیا نه لرلله چلې پله اړه یلې‬
‫براال وغږېږي‪ .‬مونږ د هغه په هکله له باندنیو راریوګانو نه اورېلدل‪ .‬ملونږ ټلول‬

‫‪111‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫او د هر هغه څله چلې ده‬ ‫مالمت ګاڼه‪ .‬د برېژنی‬ ‫برېژنی‬ ‫سیستم او شخ‬
‫کى‬
‫کول مطلق ردوو‪ ».‬دستان کیوریچ په فکر چې د ګورباچوف د وخت په نسلبي‬
‫ازاده فضا کې یې څرګند کړی و‪« ،‬هغوی به هېڅکله په دغه جنګ کلې غاللب‬
‫نه شي او هغوی دغه بحران یوازې پیاوړی کوي‪ ».‬د هغه پر ځای وړاندوینه دا‬
‫وه چې «مونږ حس کاووه چې یو وخلت‪ -‬زر یلا وروسلته بله اساسلي تحولونله‬
‫حتمي شي‪ )۴(».‬د میتروخین د لیکنې له مخلې حتلی د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ځینلې غلړي‬
‫هم په خپلې ویرې غالب شول او د خپلو لویانو دغله عملل یلې پلر خپللو کلې‬
‫محکوموه او ویل چې «زه شرمېږم ووایم روس یلم‪ ،‬ملونږ پله خپلله سلرفان او‬
‫(‪)۵‬‬
‫ګدایګر یو او غواړو نور اسیر او غریب کړو‪».‬‬
‫د شوروي دغه یرغل د دې سلبب هلم شلو چلې پله بلین الملللي کمونسلتي‬
‫حرکت کې یو بل درز‪ ،‬که څه هم کوچنی و‪ ،‬څرګنلد شلي‪ .‬للومړنی درز هغله و‬
‫چې د ستالین له مړینې نه وروسته د چین کمونست ګوند د شوروي کمونسلتي‬
‫ګوند الر پرېښوده‪ ،‬او بین الملللي کمونسلتي حرکلت د للومړي ځلل لپلاره دوه‬
‫ځایلله شللو‪ .‬د شللوروي د دغلله یرغللل پللر ضللد د ایتللالیې کمونسللتي ګونللد او د‬
‫رومانیې کمونستي ګوند د انتقاد اوازونه جګ کړل‪ .‬لومړنی چې پله لویلدیځې‬
‫اروپا کې د فرانسې له کمونست ګوند نله وروسلته للوی ګونلد و‪ ،‬پله دې اړه لله‬
‫شوروي اتحاد سره براال نانلدرۍ پیلل کلړې او دغله یرغلل یلې «یلوه تېروتنله»‬
‫وبلله‪ .‬خو د شوروي ګوند قانع نه شو‪ .‬د ختیځې اروپا په هېوادونو کې سره له‬
‫دې چې د شوروي اتحاد تر کنټلرول النلدې و‪ ،‬ناراضله رللو د شلوروي یرغلل‬
‫پرضلد فعالیتونلله پیلل کللړل او د اولمپیلک پلله لوبلو کللې یلې د نلله ګلډون کولللو‬
‫غوښللتنه کوللله‪ ،‬چللې پلله ‪۱۹۸۰‬کللې پلله مسللکو کللې کېللدلې‪ .‬پلله دغلله لللړ کللې د‬
‫چکوسلواکیې د ناراضي رلې په یوه لیک کې دغه لوبې د اولمپیلک هغلو لوبلو‬
‫ته ورته وښوولې چې په کال ‪۱۹۳۶‬کې د نازیانو په واکمنۍ کلې پله بلرلین کلې‬

‫‪112‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوې وې‪.‬‬
‫کى‬

‫‪113‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د یرغل په اړه‬
‫په لویدیځې نړۍ کې غبرګونونه‬

‫په لویدیځو هېوادونو کې د شوروي د یرغل په وړاندې د امریکې ولسمشر‬

‫جمي کارتر غبرګون اثرناک و‪ ،‬چې د دغه اهمیت لله املله یلو څله اوږد بحلث‬
‫غللواړي‪ .‬د فرانسللې حکومللت پلر یرغللل نیوکلله وکللړه‪ ،‬خللو د جرمنللي فیللډرالي‬
‫صللدراعظم‪ ،‬هلمللت شللمت نللرم دریللځ ونیللوه او څرګنللده یللې کللړه‪ ،‬چللې د‬
‫افغانستان بحران «له خطرناکو بعدونو سره سره نړیوال بحران» نله دی‪ .‬خلو د‬
‫برتللانیې صللدراعظمې مارګریللت تللاچر د شللوروي یرغللل محکللوم کللړ او پللر‬
‫شوروي حکومت یې غږ وکړ‪ ،‬چلې خپلل پوځونله لله افغانسلتان څخله بیلرون‬
‫کړي‪ .‬ټولو لویدیځو هېوادونو نه یلوازې د شلوروي اتحلاد د تلرالس النلدې د‬
‫کارمل رجیم په رسمي رول ونه پېژنده‪ ،‬له کابل سره یې اړیکلې هلم وشللولې‪،‬‬
‫خو هلته یې خپل سفارتونه ونه تړل‪ ،‬او هر یوه په خپلل سلفارت کلې څلو تنله‬
‫ماموران پرېښوول‪ ،‬چې د افغانستان د جاري وضع په اړه یې باخبره وساتي‪.‬‬
‫د یرغل په وړاندې د بینالمللي موسسو غبرګون اساسي او پرله پسې و‪ ،‬تلر‬
‫ټولو دمخه د ملګرو ملتونو د امنیت شورا د جنوري په پینځمله د دوو مخلالفو‬
‫رایو په وړاندې په ‪ ۱۳‬رایو پرېکړه وکړه‪ ،‬چې باندني پوځونه دې له افغانسلتان‬
‫څخه ووځي‪ ،‬خو هغه د شوروي اتحاد په ویټو سره رد شوه‪ .‬دغه موضلوع بیلا‬
‫د جنوري په ‪۱۴‬مه د عمومي اسلامبلې پله بېړنلۍ غونلډې کلې تلر غلور النلدې‬
‫ونیوله شلوه او هلتله د ‪ ۱۸‬رایلو پله وړانلدې پله ‪ ۱۵۴‬رایلو پرېکلړه وشلوه چلې‬

‫‪114‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫باندنی پوځ دې له افغانستان څخه بلې لله کلوم قیلد او شلرط څخله ووځليس د‬
‫کى‬
‫هېواد د ناپېیلتوب سیاست درناوی دې وشلي‪،‬او د افغانلانو د پله خپلله ټلاکنې‬
‫حق دې خو ندي پاتې شلي‪ .‬د ملګلرو ملتونلو موسسلې هرکلال دغسلې پرېکلړه‬
‫کوله او په ‪ ۱۹۸۲‬کې یې یو خاص اسلتازی وټاکله چلې پله دغله اړه لله دواړو‬
‫خواوو سره خبرې اترې وکړي‪ .‬د همدغه استازو په هلو ځلو سلره و‪ ،‬چلې پله‬
‫کال ‪ ۱۹۸۸‬کې په ژنیو ښار کې شوروي اتحاد ومنله چې له افغانسلتان څخله‬
‫به خپل پوځ په نهلو میاشلتو کلې وباسلي‪ .‬دغهه موضهوپ پهه دوه څپرکیهو کهې‬
‫څېړل شوې ده‪ .‬بله مهمه پرېکلړه د اسلالمي کنفلرانس د موسسلې لله خلوا پله‬
‫اسالمثباد کې د ‪ ۱۹۸۰‬کال د جنورۍ په ‪۲۸‬مه وه‪ ،‬چې لله شلوروي اتحلاد نله‬
‫یې په ټینګه وغوښتل چې خپل پوځ له افغانستان څخه بېرون کړي‪ .‬پله د غلې‬
‫غونډې کې عراق‪ ،‬سوریې او لیبیا د شوروي اتحاد په پلوي رایه ورکړه‪ .‬په دې‬
‫رول د دوی استازو وښووله چې مشرانو ته یې د ملي ګټلو پلر بنسلټ سیاسلت‬
‫دغومره ارزښتناک و‪ ،‬چې د مسلمان افغانستان په وړانلدې یلې دغسلې هېلواد‬
‫غوره وباله چې د ملحدو کمونستانو لخوا اداره کېده‪ .‬د کنفرانس غړو هر کلال‬
‫دغسې پرېکلړې کلولې او لله افغانسلتان څخله یلې د بانلدنیو پوځونلو د بېلرون‬
‫کېدلو غوښتنه کوله‪.‬‬
‫د ‪ ۱۹۸۱‬کال په سر کې په رهلي کې د ناپېیلو هېوادونلو د بانلدنیو وزیرانلو‬
‫په غونډه کې هم له شلوروي اتحلاد څخله وغوښلتل شلول چلې خپلل پلوځ لله‬
‫افغانستان څخله وباسلي او د هغله د نلاپېیلتوب د سیاسلت درنلاوی وکلړي‪ .‬د‬
‫دغې غوښتنې اهمیلت پله دې کلې و‪ ،‬چلې پله دغله حرکلت کلې شلوروي پللوه‬
‫هېوادونه لږ نه وو‪ .‬د همدغه کال په اوړي کلې د اروپلا اقتصلادي ټلولنې پله ال‬
‫ټینګو کلمو له افغانستان نه د شلوروي پلوځ د بېلرون کوللو غوښلتنه وکلړه‪ ،‬او‬
‫شوروي اتحاد ته یې رار ورکړ چې افغانستان بله د هغله د پلوځ لله وتللو نله و‬

‫‪115‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫روسته هغسې یو ناپېیلي هېواد وي‪ ،‬لکه استریا ې په کلال ‪۱۹۵۵‬کلې د هغله د‬
‫کى‬
‫پوځ له ایستل کېدلونه وروسته یو ناپېیلی هېواد شو‪ .‬دغه پرېکړه د دغې ټلولنې‬
‫د هیئت مشر الرر کرنګټن له خوا پله مسلکو کلې شلوروي لویلانو تله توضلیح‬
‫شوهس هغو هغه «غیر عملي» وبلله‪ ،‬خو رد یې هلم نله کلړه‪ .‬د همدغله کلال پله‬
‫جنورۍ کې د فرانسې ولسمشر ګسلکار دیسلتانګ د افغلان کشلالې د هواروللو‬
‫لپاره د یوه بین المللي کنفرانس وړاندیز وکړس شورویانو هغله هلم ونله مانله‪ .‬د‬
‫چین حکومت ال له شوروي اتحاد سره د خپلو اړیکو ښله کېلدل لله افغانسلتان‬
‫څخه د هغه د پوځ په ایستلو پورې تړلی وګاڼه‪ .‬شلوروي اتحلاد دغله وړانلدیز‬
‫هم ونه مانه‪ .‬چین بیا په دغه اړه ټینګ دریلځ غلوره کلړ او د کارملل رجلیم لله‬
‫خوا یې د خپل هېواد امنیت پله خطلر کلې لیلده‪ ،‬ځکله چلې شلوروي اتحلاد د‬
‫افغانستان د پامیر برخه تر کنټلرول النلدې نیلولې وه‪ ،‬پله دې اړه ال ویلل کېلده‬
‫چې شوروي اتحاد د واخان تړانګه د کارمل له رجیم نه د کوم تلړون لله مخلې‬
‫(‪)۶‬‬
‫خپله کړې وه‪.‬‬
‫شوروي اتحاد دغه ټلولې غوښلتنې کله څله هلم د نلړۍ د زیلاترو خلکلو پله‬
‫استازیتوب وې‪ ،‬رد کړې خو په دغه رد سره یې د نړۍ په سلویه خپلل اعتبلار‬
‫زیانمن کړ‪ .‬د هغه یرغل او دغه رد و چې د هغله الس النلدې د کارملل رجلیم‬
‫هیڅ مشروغیت ونه موند او بین المللي هوا کړکېچنه شوهس دیتانت له مینځ نله‬
‫الړ او د هغو پر خالف د افغانستان د خپلواکۍ مدافعان د نړۍ پله سلطح کلې‬
‫مهم وګرځېدل‪ .‬ال مهمه دا ده چې د دغو غوښتنو غوښتونکو افغان مجاهدانو‬
‫ته د هغه وروسته د پیسو‪ ،‬وسلو او نور رول رول مرستو ورکول په غټه پیمانله‬
‫پیل کړل‪ .‬د امریکې مرستې تر هر بل حکومت نه رېلرې وې‪ ،‬چلې اوس یلې د‬
‫توضیح وخت دی‪.‬‬
‫د امریکې متحد د ولتونو حکومت‪ ،‬د جمي کارتر په مشلرۍ پلر افغانسلتان‬

‫‪116‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫باندې د شوروي اتحاد یرغل تر هر بل حکومت نه رېر ټینګ ونیلوه‪ .‬امریکلا د‬

‫کى‬
‫افغانستان په بایللو سره هغلومره نله وه پارېلدلې‪ ،‬لکله د اوږدې ملودې لپلاره د‬
‫نړۍ په دغې برخې کې د شوروي اتحلاد د نفلوذ او قلدرت لله خپرېلدلو نله پله‬
‫اندېښنه کې وه‪ .‬له دې امله یې تر هر بل هېواد نه غبرګلون پله ټینګله وښلود‪ .‬د‬
‫امریکې پله چلارواکو کلې دغله ذهنیلت پیلدا شلوی و چلې شلوروي اتحلاد پله‬
‫افغانستان کې خپل ځان ټینګ کړي بیا به پاکستان تر نفوذ الندې راولي او پله‬
‫خپل دغه پرمختګ سره به د پارس خللی پله ملکونلو کلې خپلل نفلوذ خپلور‬
‫کړي‪ ،‬چې له هغه نه د ایران‪ ،‬عراق او کوېټ تېلل تېرېلږي او جاپلان‪ ،‬اروپلا او‬
‫امریکې ته وړل کېږي‪ .‬شوروي اتحاد به په دغه رول د امریکلې د چلارواکو پله‬
‫فکر‪ ،‬د جاپان او لویدیځې نړۍ د تېلو انرجي چې تر یوه حده لویدیځ ملدنیت‬
‫او ژوند پرې والړ د ی‪ ،‬تر خپل نفوذ الندې راولي‪ .‬امریکلا پله سیاسلي لحلا‬
‫هم اندېښمنه شوه‪ ،‬په دې رول چې په افغانستان کې د شلوروي اتحلاد فزيکلي‬
‫شتون به نور هم ضروري کړي چلې لله خپلل د وسلت هندوسلتان سلره خپللې‬
‫ا ړیکې نورې هم ټینګې کړي‪ .‬په دغه حال کلې د پاکسلتان امنیلت بله تلر خطلر‬
‫بلله نللور هللم پیللاوړی شللوي وي‪ .‬پلله دې رول د‬ ‫النللدې او سوشلسللتي کام ل‬
‫د مخلکښ پله توګله د نلړۍ پله سلویه‬ ‫شوروي اتحاد پله به د سوشلستي کام‬
‫نوره هم درنه شوې وي‪ .‬د دغله احتملال د مخنیلوي لپلاره د امریکلې دریلځ دا‬
‫شو چې په افغانستان کې د هغه پوځي شتون د هغه لپاره رېلر ګلران کلړي او د‬
‫پاکستان په لور د هغه د وړاندې تلګ مخله ونیسلي او پله دغله پروګلرام کلې د‬
‫خپلو ملګرو هېوادونو مالتړ جلب کړي‪ .‬پاکستان هم د دغه یرغل پله وړانلدې‬
‫ټینګ دریځ نیولو ته وهڅوي او د دغه مقصد لپاره ر ول رول مرستې ورسلره‬
‫وکړي‪ .‬خو دوی په دې فکلر هلم وو چلې دوی شلورویان لله افغانسلتان څخله‬
‫ایستلی نه شي‪ ،‬او په خپله افغانان هم د دې توان نه لري چلې هغلوی لله خپلل‬

‫‪117‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هېواد نه وباسي‪ ،‬که څه هم چې دوی به رېرې مرسلتې ورسلره وکلړي‪ .‬پله دې‬
‫کى‬
‫رول دوی په افغانستان کې د شوروي اتحاد پوځي شتون او د افغانستان بایلل‬
‫منل‪ .‬پرته له دې هم دوی افغانستان د شلوروي اتحلاد تلر نفلوذ النلدې هېلواد‬
‫ګاڼلله‪ .‬دا هللم مهملله وه چللې افغانسللتان للله امریکللې سللره د شللوروي اتحللاد پلله‬
‫وړاندې د کوم دغسې تجویز فکر نه و کړي‪ ،‬لکه پاکستان چې ورسره کلړی و‪.‬‬
‫بله ستونزه دا وه چې په وچه چارپېر افغانستان له هغې نه په زرګونه میله لېلرې‬
‫پروت و‪ ،‬او د شوروي اتحاد چم ګاونډی هېواد و‪ .‬سره له دې هم څنګله چلې‬
‫شوروي اتحاد د لومړي ځل لپاره د خپل وارسا لله پکلټ نله د بانلدې پلر یلوه‬
‫ناپییلي هېواد یرغل کړی‪ ،‬او په هغله سلره یلې پله منځنلي ختلیځ او لویلدیخې‬
‫اروپا کې رېر هېوادونه پارولي دي‪ ،‬د امریکې چارواکي په دغه فکر شلول چلې‬
‫پرې نه ږدي افغانستان د چکوسللواکیا پله شلان شلي چلې شلوروي اتحلاد پله‬
‫‪ ۱۹۶۸‬کې د هغه د خلکو پاڅون په پوځ سلره ځپللی او لویلدیځو هېوادونلو د‬
‫هغه په اړه څله ونله کلړل‪ .‬پلر افغانسلتان بانلدې د شلوروي اتحلاد د یرغلل پله‬
‫وړاندې د امریکې ځواب پله ماهیلت کلې دفلاعي او ددې لپلاره و چلې د خپلل‬
‫کلړي او هلم د ویټنلام انتقلام ترېنله واخللي‪.‬‬ ‫اقتصلاد ضلعی‬ ‫دغه ستر حری‬
‫شوروي اتحاد شمالي ویټنام پر خپلو مرستو سره دغومره توانمن کړی و‪ ،‬چلې‬
‫د امریکې پوځونو په وړاندې ټینګ مقاومت وکړي‪ ،‬او هغه د ر ېرو انسلاني او‬
‫(‪)۷‬‬
‫مالي تاوانونو له ورکولو نه وروسته له ویټنام نه په شاکړي‪.‬‬
‫ته په یوې رسلمي لیلدنې کلې‬ ‫په بلې میاشتې کې کارتر په ویانا کې برېژنی‬
‫وویل چې امریکې په افغانستان کې احتیاط کلړی او د کشلالو هلوارول یلې پله‬
‫سولې سره غوره بللي‪ ،‬په داسې حلال کلې چلې شلوروي اتحلاد دغسلې نله دي‬
‫کړي‪ .‬هغه ته یې دا هم وویل چلې «امریکلې د افغانسلتان پله دننیلو چلارو کلې‬
‫السللوهنه نلله ده کللړې» او «مللونږ غللواړو چللې شللوروي اتحللاد هللم همدغسللې‬

‫‪118‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لړي‪ ».‬د اګسللت پلله میاشللت کللې بریژنسللکي )‪ (Brzezinski‬د امریکللې د‬

‫وکلکى‬
‫امنیت شورا سروال د کارتر په هدایت د شوروي اتحاد له سفیر دوبری نلن تله‬
‫په افغانستان کې د شوروي اتحاد په مخ په زیاتېدونکي ښلکېل کېلدلو پله اړه د‬
‫امریکې «ټینګه اندېښنه» هم ښکاره کړه او بیا یې د نیویلارک پله ورځپلاڼې کلې‬
‫څرګنده کړه چې «امریکا په غیر مستقیم رول په روسلانو فشلار راوړي چلې پله‬
‫افغانستان کې خپله السوهنه ختمه کړي‪ ».‬بریژنسکي حتی د شوروي لله بربنلډ‬
‫یرغل نه دمخه غوښتل په افغانستان کې د شوروي «عمل» د یرغل په نامه یلاد‬
‫کړي او امریکا د هغه په وړاندې عمل وکړي‪ .‬په هر حال د امریکلې د بانلدنیو‬
‫چللارو وزارت د سللایرس وان پلله مشللرۍ للله شللوروي اتحللاد سللره نرملله وضللع‬
‫ونیوله‪ ،‬بیا یې هم د سپټمبر په ‪۱۹‬مه څرګنده کلړه چلې «امریکلا پله افغانسلتان‬
‫کې د هر رول السوهنې سره مخالفه ده‪ ».‬د دغه وزارت چارواکو د کلانګرس‬
‫په کمیسیونونو کې په وار وار ويلي وو چې «د شوروي اتحاد حکومت یلې پله‬
‫تکرار د افغانستان په جنګ کې له نېغې برخې اخیستلو له خطرونو څخله خبلر‬
‫کلړی و‪ ».‬خللو للله نلومبر میاشللتې نلله وروسللته چلې ایللران د امریکللې چللارواکي‬
‫یرغمل ونیول د امریکې حکومت پام هغې خواته شو او د خحفلیظ الللهت املین‬
‫هغو وړاندیزونو ته توجه ونکړه‪ ،‬چې له امریکې سلره یلې د اړیکلو د ښله کوللو‬
‫په اړه کړي وو‪ )۸(».‬بیا هم د رسمبر په سر کې په مسلکو کلې د امریکلې سلفیر‬
‫تاماس والټسن ګرومیکو ته د افغانستان پولو ته ورڅېرمه د شوروي پوځونلو د‬
‫حرکتونو له امله اندېښنه ښکاره کړه‪ ،‬خلو ګرومیکلو ځلان ناګلاره واچلوه او پله‬
‫ځواب کې یې وویل چې «دغه راپورونه غلط دي‪ ،‬مونږ نه پوهېږو‪ ،‬چې تاسلې‬
‫(‪)۹‬‬
‫د څه په اړه غږېږ ‪».‬‬
‫بریژنسلکي د رسللمبر پلله ‪۲۶‬ملله ولسمشللر کللارتر تلله پلله یللوه یادښللت کللې د‬
‫شللوروي د یرغللل او د هغلله پلله وړانللدې د امریکللې ځللواب پلله اړه سپارښللتنې‬

‫‪119‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وړاندې کړې‪ ،‬په دې رول چې «‪ ...‬مونږ اوس د سیمې له بحران سره ملخ یلو‪،‬‬
‫کى‬
‫ایران او افغانستان دواړه ناکرار دی‪ ،‬او پاکستان په داخل کلې بلې ثبلات او لله‬
‫باندې نه په سخته ویره کې دی‪ .‬که شورویان په افغانستان کې بریلالي کېلږي او‬
‫پاکستان تسليم کېږي‪ ،‬د شوروي د اوږدې مودې خوب به چې د هنلد سلمندر‬
‫تلله ورسللېږي رښللتیا شللوی وي‪ ».‬پلله یادښللت کللې دا هللم یللاد شللوي وو چللې‬
‫« برتانویان په تاریخي لحا د دغه حرکت په مخ کې خنډ وو‪ ،‬او افغانستان یو‬
‫حایل دولت و‪ .‬مونږ دغه رول پر غاړه واخیست خو د ایران بحران په لویدیځ‬
‫سهیلي اسیا کې د قدرت انډول له منځ نله یلووړ‪ ،‬او هغله د شلوروي قلدرت د‬
‫عربللي او عمللان خلیجونللو تلله رسللولی شللي‪ .‬نللو پلله افغانسللتان کللې د شللوروي‬
‫مداخله مونږ ته یو رېر مهم چیلن وړاندې کوي‪ ،‬هم په بین المللي رګر او هم‬
‫دننه په وطن کې‪ .‬په داسې حال کې چې هغه یو شوروي ویټنلام کېلدلی شلي‪ .‬د‬
‫دغې مداخلې اغیزې به زمونږ لپاره رېرې ناوړې وي‪».‬‬
‫بریژنسکي وروسته له دې چې په سیمه کلې د شلوروي د یرغلل اغیلزې پله‬
‫ګوته کړي وویل چې «مونږ تر هغو چې په سیمه کې د اعتماد او قدرت تنظلیم‬
‫ونه کړو‪ ،‬پاکستان شاید بې زړه او په پای کې د شوروي د خلارجي قلدرت پله‬
‫وړاندې تسلیم شي‪ ».‬په یادښت کې دا هم و یل شوي وو چې د شمالي ویټنلام‬
‫جنګیالیو یلو ټینلګ او ملنظم حکوملت الره‪ ،‬او شلوروي اتحلاد او چلین ورتله‬
‫پرېمانه وسلې رسولې‪ .‬د هغو پر خالف افغانان جنګیالیان نه حکلومتي تنظلیم‬
‫دی‪ .‬احتملال للري چلې د‬ ‫او نه وسلې للري او بانلدنی مالتلړ یلې هلم ضلعی‬
‫شوروي حکوملت د هغلو پله وړانلدې غلوڅ عملیلات وکلړي‪« .‬پله نتیجله کلې‬
‫شورویان به وکولی شي چې ځانونه په اغیزناک رول ثابت کلړي او د نلړۍ پله‬
‫سیاسلت کلې د بریلالیتوب پله شلان بلل هلیڅ څیلز نله بریلالی کېلږي‪ ،‬اخالقلي‬
‫اړخونه چې هر څه وي‪».‬‬

‫‪120‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه یادښت کې د دغه حال په وړاندې څو وړاندیزونه د غلور لپلاره وړانلدې‬

‫شول چې لنډیز یې په دې رول دی‪.‬‬
‫‪ .1‬افغللان مقاومللت بایللد ژونللدی وسللاتل شللي نللورې وسلللې او پیسللې ورتلله‬
‫ورسولی شي‪ ،‬او تخنیکي پوهه ورته ورکړل شي‬
‫‪ .2‬پاکستان ته رار ورکړل شي او له مجاهدانو سره مرستې کولو تله وهڅلول‬
‫شي‪ ،‬دا به ضروري کړي چې مونږ له پاکستان سره په سیاسلت بانلدې لله‬
‫سره غور وکړوس نلور تضلمینونه او مرسلتې ورتله ورکلړو او پرېکلړه وکلړو‬
‫چې د پاکستان په لور زملونږ د امنیلت سیاسلت بایلد د اټلومي قلوې د نله‬
‫جوړولو له سیاست نه ازاد وي‪.‬‬
‫‪ .3‬مونږ باید چین هم له مجاهدانو سره د مرستې کولو په لور وهڅوو‪.‬‬
‫‪ .4‬مونږ باید اسالمي هېوادونه هم وهڅوو چې د یرغلل پلر ضلد تبلیلا او لله‬
‫مجاهدانو سره په پټه مرسته وکړي‪.‬‬
‫‪ .5‬مونږ باید شورویانو ته ووایو چې د دوی عملونه سالټ له خطر سلره ملخ‬
‫کوي‪ .‬که مونږ شورویانو ته په نېغه او په رېر څرګند رول ونه وایلو چلې لله‬
‫مونږ سره به یې اړیکې زیانمنې شلي‪ ،‬دوی بله زملونږ «د اندېښلنو خبلرې»‬
‫ټینګې ونه نیسي‪.‬‬
‫‪ .6‬په افغانستان کلې د شلوروي عملونله سلولې تله د خطلر پله نامله د ملګلرو‬
‫(‪)۱۰‬‬
‫ملتونو موسسې ته وړاندې کړو‪.‬‬
‫د جنورۍ تر څلورمې چې کارتر د یرغل په اړه په رسمي رول څرګنده وینلا‬
‫وکړه‪ ،‬د سپینې ماڼۍ لوړ پوړو چارواکو یلو للړ غونلډې روانلې کلړې وې او پله‬
‫هغو کې یې پورته یاد شوې موضوع ګلانې تلر بحلث النلدې نیلولې وې‪ .‬دغلو‬
‫غونډو تر هغو نه څرګند توپیر الره چې پله کلریملن کلې د یرغلل پله اړه شلوې‬
‫وې‪ .‬د کریملن غونډې هسې وې‪ ،‬چې لکه غله یې په پټه او وېره کې له جلر او‬

‫‪121‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بحث نه پرته کوي په داسې حال کې چې د واشلنګټن غونلډې ازادې‪ ،‬انتقلادي‬

‫کى‬
‫او د جر او بحث په بڼه وي‪ .‬د زور واک او د موکرات نظام اساسلي تلوپیر هلم‬
‫دا دی چې په لومړني کې فرد تړلی او په دوهملې کلې فلرد ازاد روزل کېلږي‪ .‬د‬
‫زورواک نظام چارواکي ممکلن یقلین ونله کلړي چلې ورتله وویلل شلي چلې د‬
‫امریکې یوه رسمي چارواکي هېډلې رونو وان ولسمشر کلارتر تله ولیکلل چلې‬
‫خلک ممکن هغه ته د «ساده» خطاب وکړي چې تا په تلویزیون کلې ویللي وو‬
‫چې شورویان به په سیاسلي لحلا «رېلر سلخت سیاسلي عواقلب» وګلالي پله‬
‫داسې حال کې چې «افغانستان دغسې هېواد دی چې مونږ هلته رېر څله کلولی‬
‫(‪)۱۱‬‬
‫نه شو‪».‬‬
‫امریکې د شوروي د یرغل په اړه اول دغه کارونله وکلړل‪ .‬کلارتر د جنلوري‬
‫په څلورمه ملت ته په خطاب کې څرګنده کړه چې که لله تېلري سلره مخالفلت‬
‫ونه شي هغه د ساري ناروغۍ په شان کېږي‪ .‬نو «د بین المللي ټولنې ځلواب د‬
‫شوروي د دغه کوښښ په وړاندې چې افغانستان یې الندې کړ‪ ،‬بایلد د هغله د‬
‫عمل په اندازه جدي وي‪ ».‬هغه وویلل چلې امریکلا بله اول لله شلوروي اتحلاد‬
‫سللره د نویللو قونسلللګریو پرانیسللتل ټللال کللړي‪ .‬للله هغلله سللره بلله کولتللوري او‬
‫اقتصادي مبادلې وروسته وغورځوي‪ .‬د دواړو هېوادونو ترمینځ بله سلوداګري‬
‫محدوده کړي او په اول ګام کې به شوروي اتحاد ته د لوړو ټکنالوجي او نلورو‬
‫ستراتیجیکي څیزونو صلادرول ودرويس نلور بله شلوروي اتحلاد د امریکلې پله‬
‫اوبو کې ماهي نیولی ونه شي او امریکا به هغه اوولس ملیون متریک غلله چلې‬
‫له شوروي اتحلاد سلره یلې قلرارداد شلوی و‪ ،‬پلر هغله مللک خرڅله نله کلړي‪.‬‬
‫امریکې په ‪ ۱۹۷۶‬کې د پنځو کلونو لپاره یو قرار داد السللیک کلړی و‪ ،‬چلې د‬
‫هغه له مخې امریکا منلې وه چې هر کال بله تلر اتله ملیلون ټلن پلورې غلله پلر‬
‫شلوروي اتحلاد بانلدې خرڅللوي‪ ،‬چلې شلوروي اتحللاد پله ‪ ۱۹۷۹‬کلې د خپللل‬

‫‪122‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خراب فصل له املله د پنځله ویشلت ملیلون ټلن غوښلتنه کلړې وه‪ ،‬چلې خپلل‬
‫کى‬
‫څاروي پرې ماړه کړي‪ .‬د شوروي اتحاد په هکله د کارتر بل مهم بنلدیزي ګلام‬
‫دا و چې امریکا به چې د اولمپیک په نړۍ والو لوبو کې چې په مسکو کلې پله‬
‫راتلونکي اوړي کې کېدلې ګډون ونله کلړي‪ )۱۲(.‬لویلدیځو هېوادونلو د امریکلې‬
‫په شان د مسکو په لوبو کې له ګډون کوللو نله رره وکلړه‪ .‬خلو ځینلو هېوادونلو‬
‫لکه ارجنټاین پر شوروي اتحاد باندې غله وپلورله‪.‬‬
‫خو دغه ټول بندیزونه د شوروي اتحاد لویانو ته د توقع پر خلالف وو او د‬
‫دوی ځای پر ځای درېدلی اقتصاد یې زیانمن کړ‪ .‬د سفیر دوبري نلن پله وینلا‬
‫«شورویان د دغې ګڼڼې پربنسټ افغانستان ته ننوتل چې هغله د امریکلې لپلاره‬
‫حیاتي ارزښت نله الره او پلر هغله سلربېره پله خللی کلې یلې د هغلې ګتلې نله‬
‫ترټلې‪ ،‬چې مونږ پوهېدلو حیاتي دي‪ )۱۳(».‬څه عجلب فکلر! د شلوروي اتحلاد‬
‫دغه یرغل سربېره پردې چې د بلین الملللي قلانونو پلرخالف پلر یلوه خپللواک‬
‫هېواد باندې بربنډ تېری و‪ ،‬د شلوروي د مللک نیوللو او پله نلړۍ کلې د هغله د‬
‫ګلارتوف پله نظلر‬ ‫نفوذ خپرولو په لړ کې یو نوی او بېساري عملل و‪ ،‬د مولل‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد یرغل چې امریکې د ځان لپلاره سلپکاوی‬
‫او بالقوه خطر باله هغه نلور خطرونله را سلربېره کلړل چلې د انګلوال‪ ،‬یوتوپیلا‪،‬‬
‫شابا‪ ،‬یمن‪ ،‬کمبودیا او په دې نزدې وختو کلې پله کیوبلا کلې د شلوروي د یلوه‬
‫پوځي غونډ په سر د شوروي‪-‬امریکې په اړیکو کې انعکلاس کلړی و‪ .‬پلر هغله‬
‫سربېره کارتر هغه د دیتانت یا د کړکېچ له مینځله وړللو سیاسلت پلرمخ درنلده‬
‫څپېړه وګڼله‪ ،‬لکه چې د خپلو یلادونو پله اثلر کلې دغله احسلاس پله دغله رول‬
‫مللا لپللاره تللر ټولللو بللده نللاهیلې د هغلله چللانس‬ ‫انځللور کللړی دی‪« .‬د شللخ‬
‫(‪)۱۴‬‬
‫سمالسي او اتومات له السه تلل وو‪ ،‬چې د سالټ‪ ۲-‬تړون قانوني شلي‪».‬‬
‫د باندنیو چارو وزیر سایرس وانس که څه هلم لله شلوروي اتحلاد سلره د نلرم‬

‫‪123‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چلند پلوی و‪ ،‬اعتراف وکړ چې «افغانستان بې له شک نه د هغله سیاسلت پله‬

‫کى‬
‫مخ کې یو غټ خنډ شو چې ما یې پلوي کوله‪ ».‬وروسته دی هم د بریژنسلکي‬
‫په شان په دې فکر شو چې «شورویانو تله دې سلمله السله وښلووله شلي چلې‬
‫دغسې عمل د ختیځ‪-‬لوېدیځ د رقابت د منلو وړ برخه کېدلی نه شي‪ ».‬بیلا نلو‬
‫د بریژنسکي په فکر د دغسې ټینګ ځواب ورکول ضروري شو چې د هغله لله‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫مخې «شورویان محکوم او ورټل شي او سیمه ییز اعتماد ټینګ شي‪».‬‬
‫ولسمشر کارتر د بریژنسکي د نظر په مالتړ د شوروي پر ضلد چلنلد غلوره‬
‫کړ‪ .‬ده د جنوري په ‪۲۳‬مه د امریکلې د کلانګرس پله ګلډې غونلډې کلې سلهيل‬
‫لویدیځه ثسیا له اروپا‪ ،‬ثسیا نه وروسلته «د نلړۍ درېیمله سلتراتیجیکي سلیمه»‬
‫اعالم کړه‪ .‬داسې هم د شوروي اتحلاد یرغلل یلې «د نړیلوال دوهلم جنلګ نله‬
‫وروسته سولې ته رېر پیاوړی خطلر» وبالله‪ .‬دا دوهلم وار و چلې دغله سلیمه د‬
‫امریکې په نظر مهمه شوه‪ .‬اول ځل په پنځوسلمه لسلیزه کلې و چلې امریکلې د‬
‫ولسمشلر ایزونهللاور پله وخللت کلې د شللوروي اتحلاد شللاوخوا دفلاعي نظللامي‬
‫تړونونه رامنځ ته کړل او پاکستان د هغو د وو تړونونلو غلړی شلو‪ .‬او امریکلې‬
‫ورسره ژمنه وکړه چې د باندني تېري په وړاندې بله پله مشلوره ورسلره مرسلته‬
‫وکړي‪ .‬بیا نو کارتر شوروي اتحاد ته په دغه ر ول اخطلار ورکلړ‪« :‬هلر بانلدنی‬
‫ځواک چې کوښښ وکړي د پلارس خللی کنتلرول کلړي هغله بله د امریکلې د‬
‫متحد دولتونو د حیاتي ګټو په وړاندې حملله وګڼلله شلي او دغله حملله بله پله‬
‫هرې الزمې وسیلې سره پر شاووهله شي‪ ،‬د نظامي قلوې پله ګلډون‪ )۱۶(».‬دغله‬
‫اخطار په واقع کې په دغې سلیمې کلې د شلوروي اتحلاد د راتللونکي احتملالي‬
‫وړاندې تګ د مخنیوي لپاره و‪ ،‬نه پر افغانستان باندې د هغه د شوي یرغلل د‬
‫دفع په اړه‪.‬‬
‫امریکې له هغه وروسته د دوو سیاستونو یا کړنالرو پله پلرمخ بېوللو بانلدې‬

‫‪124‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغې سیمې کې لنګر واچوو‪ ،‬چې یلو یلې پاکسلتان پله اقتصلادي او نظلامي‬
‫په کى‬
‫لحاط پیاوړی کول‪ ،‬او بل یې په سیمه کې په ګړندي رول د نظامي قلوې ځلای‬
‫پر ځای کول وو‪ .‬للومړنی سیاسلت یلې د افغانسلتان پلر جلاري پېښلو ژور اثلر‬
‫وکړ‪ ،‬چې زر به پرې وغږېږم‪.‬‬
‫د امریکې په ګړندي رول د نظامي قوې د ځای پلر ځلای کوللو سیاسلت پله‬
‫ایران کې د پاچا محمد رضلا پله اخلرو کلونلو کلې د نلارامۍ او پله یملن کلې د‬
‫ش لوروي پلللوه حکومللت د هسللکېدلو نتیجلله وه چللې امریکللا او عربسللتان یللې‬
‫اندېښمن کړي وو‪ .‬اندېښنه دا وه چلې شلوروي اتحلاد ممکلن پلر ایلران یرغلل‬
‫وکړي‪ ،‬او دیمن حکومت د ورانکاریو لپاره و هڅلوي‪ .‬کلارتر د بریژنسلکي پله‬
‫وړاندیز په بیړه د قوي ځای پر ځای کولو هغه تجویز ومنه چې ‪۱۹۷۷‬کلال پله‬
‫اګست کې یې کړی و‪ .‬مقصد دا و چې امریکا به له دغې قوې نه د هرې هغلې‬
‫ناوړې پېښې د دفع لپاره کار واخلي چې د دغه خلی په هره برخه کلې وي‪ ،‬او‬
‫په دې رول د خپلو حیاتي ګټو دفاع به په خپله کلوي‪ .‬د هنلد پله سلمندر کلې د‬
‫برتانیې تر الس الندې د دیګیوګاردېسیا ټاپو د دغې قوې د لوی مرکز په توګله‬
‫غوره شو‪ .‬له ایران نه د پاچا محمد رضا په تېښتې او د هغه پر ځای د خمینلي‬
‫په واکمن کېدلو سره د دغه تجویز ضرورت نور هم رېر شو‪ .‬دلتله بله دغلومره‬
‫وویل شي چې پر افغانسلتان بانلدې د شلوروي اتحلاد یرغلل د دغله تجلویز د‬
‫ژوندي کېدلو او پلي کېدلو المل شو‪ .‬کلونه وروسته په ‪ ۱۹۹۱‬کلې د کوېلټ پلر‬
‫سر د عراق په وړاندې د ایتالفي ځواکونو مخکې د هملدغې قلوې د قومنلدان‬
‫په غاړه وه‪.‬‬
‫خو د امریکې لپاره پاکستان د شوروي اتحاد او کابلل رجلیم پله مخالفلت‬
‫هڅللول یللو ګللران کللار و‪ .‬پلله دغلله وخللت کللې د پاکسللتان وضللع ښلله نلله وه‪ ،‬او‬
‫پاکستان په افغانستان کې د شوروي اتحاد د پوځ له شلته واللي نله پله اندېښلنه‬

‫‪125‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىو‪ .‬د پاکستان پوځي مشر جنرال ضیاءالحق په اند پاکستان هم د شلوروي‬
‫اتحاد تر خطلر النلدې و‪ .‬دی پله دې اندېښلنه و چلې شلورویان بله د پښلتنو او‬
‫بلوڅو د بېلتون غوښلتنې حرکتونله وهڅلوي‪ .‬پلر افغانسلتان بانلدې د شلوروي‬
‫اتحاد په تېري سره تودو اوبو تله د هغلو د رسلېدلو موضلوع یلو ځلل بیلا تلوده‬
‫شوه‪ ،‬که څه موجودو شواهدو د هغه تايیلد نله کلاووه‪ .‬د پاکسلتان للوړ دولتلي‬
‫چارواکي په دې هم پوهېدل‪ ،‬چې د باکستان ملي پیوستون دغلومره ټینلګ نله‬
‫وی چې د شوروي فشار وزغملی شي‪ ،‬هغه هم په دغسې حال کې چې پله بلله‬
‫او پیاوړی هند په مرچل کې څار و ناست و‪ .‬غیر لله هغله‬ ‫خوا کې یې مخال‬
‫هم ضیاءالحق دننه په ملک کې مخالفلان للرل‪ ،‬پله دې چلې اول ده پله نظلامي‬
‫کودتا سره په کال ‪ ۱۹۷۷‬کې واک نیلولی و‪ ،‬او بلله دا چلې پله املر سلره یلې د‬
‫هغه وخلت صلدراعظم ذوالفقلار عللی بهوټلو چلې د پاکسلتان د یلوه پیلاوړي‬
‫ګوند‪ -‬د پاکستان خلق ګوند مشر و‪ ،‬غرغره شلوی و‪ ،‬کله څله هلم لله یلو رول‬
‫محاکمې نه وروسته‪ .‬نو ضیاءالحق که څه هلم پله خپلله د کملونزم او شلوروي‬
‫و‪ ،‬نه غوښتل شوروي اتحاد وپاروي‪ ،‬خو پله هغله حلال‬ ‫توب سخت مخال‬
‫کې چې امریکا د هغه پوځ پیلاوړی کلړي‪ ،‬او رېلرې اقتصلادي مرسلتې ورسلره‬
‫وکړي‪ ،‬لکه هسې چې د پاکستان لویانو په پنځوسمې لسیزې کې د امریکلې پله‬
‫نظامې او اقتصادي مرستو سره پاکسلتان پیلاوړی کلړی و‪ .‬جنلرال ضلیاءالحق‬
‫هللم همدغلله الر ونیوللله او د دې لپللاره چللې د افغانسللتان پلله موضللوع کللې د‬
‫شوروي اتحاد پر خالف د امریکې په لیکله کلې ودرېلږي لله امریکلې نله یلې د‬
‫رېرو مرستو هیله کوله‪ .‬دی له امریکې سره د چنه وهلو په ښه حال کلې هلم و‪.‬‬
‫د ‪۱۹۷۹‬کال په سر کې یې له رېرو هو او نه ویلو نه وروسته چیرته د هېواد پله‬
‫شمال کې د څارنې ایلیکترانیکي االتو د ځای پر ځای کولو پله سلر لله امریکلې‬
‫سره موافقله کلړې وه‪ .‬منظلور دا و چلې امریکلا بله پلر دغلو االتلو سلره د هغلو‬

‫‪126‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫توغندیو او نورو څیزونو په اړه مالومات ترالسه کلړي‪ ،‬چلې شلوروي اتحلاد د‬
‫کى‬
‫منځنۍ اسیا په جمهوریتونو کې پر ځای کړي وو‪ .‬دغه موافقه وروسته له هغله‬
‫وشوه چې امریکې پلو پاچا محمد رضا لله ایلران نله بېلرون شلو‪ ،‬او امریکلې د‬
‫خمیني په راتګ سره خپل دغه حساس االت د ایران له شمال نله راټلول کلړل‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫او په پاکستان کې یې ځای پر ځای کړل‪.‬‬
‫خو امریکې له پاکستان سره د مرستې کولو په اړه غټه قانونی ستونزه لرلله‪.‬‬
‫د امریکې حکومت ته د قانون له مخې اجازه نه وه له هغله هېلواد سلره مرسلته‬
‫وکړي‪ ،‬چې هسلتوي وسللې جلوړوي‪ ،‬او پاکسلتان همدغسلې پروګلرام پلرمخ‬
‫بېوه‪ .‬خو د شوروي یرغل د کارتر په نظر د نړۍ سولې تله خطلر پلېښ کلړی و‬
‫چې حتی د امریکې امنیت یا لږ تر لږه د هغې حیاتي ګتې یې هم زیانمن کولی‬
‫شوې‪ .‬دا خو څرګنده وه چې دغه یرغل په سیمه کې هر هېلواد د خپلل امنیلت‬
‫په فکر کړی و‪ .‬پاکستان ثن د رسمبر په ‪۲۹‬مه پر افغانسلتان بانلدې «د بانلدني‬
‫پوځ تېري» په اړه اندېښنه ښکاره کړه او پایلې یې درنې وبللې‪ .‬بریژنسلکي یلې‬
‫په ځواب کې دوه ورځې وروسته د امریکې د ‪ ۱۹۵۹‬کال ژمنه بیا تايید کلړه او‬
‫رول یې ورتله وویلل چلې کله پلر پاکسلتان بانلدې تېلری وشلي «د‬ ‫په مشخ‬
‫دواړو خللواوو پلله مللوافقې سللره بلله د پللوځي عمللل پلله ګللډون مناسللب اقللدام‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫وشي‪».‬‬
‫د همدغه یرغل په تړاو و چې برېژنسلکي د یلوه هیئلت پله سلروالۍ چلې د‬
‫باندنیو چارو وزارت مرستیال وارن کرستوفر هم ورسره و‪ ،‬د فبلرورۍ پله سلر‬
‫کې عربستان او پاکستان ته الړ‪ .‬د یادونې وړ ده چې د دغه هیئت کسان خېبلر‬
‫ته هم والړل او برېژنسکي هلته د افغان کډوالو په مینځ کې په داسې حلال کلې‬
‫چې یو چیني کالشنکوف یې هم په الس و‪ ،‬ودرېد او حاضر شو چې عکسونه‬
‫یې واخیستل شي‪ .‬پله هلر حلال‪ ،‬دغله هیئلت پله پاکسلتان او عربسلتان کلې د‬

‫‪127‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امنیتي وضلع پله اړه کتنلې وکلړې‪ )۱۹(.‬امریکلې د هملدغې موضلوع پله اړه یلو‬
‫کى‬
‫هیئت د خپلل دفلاع وزیلر بلراون پله سلروالۍ چلین او بلل یلې د کرسلتوفر پله‬
‫سروالۍ لویدیځې اروپا ته هم واستوه‪ .‬مهمه دا وه چې کارتر د بل کال لپاره د‬
‫امریکې دفاعي بودجه رېره کړه‪ ،‬او د سنا یلا مشلرانو مجللس نله یلې وغوښلتل‬
‫چې د سالټل‪ ۲‬په موافقه باندې بحث ټال کلړي‪ .‬پله دغلو پېښلو او د شلوروي‬
‫اتحاد په یرغل سره د بین المللي کړکېچ کمولو حرکت یلا دیتانلت چلې دمخله‬
‫شروع شوی او به نړۍ کې یې د سلولې هیلله پیلدا کلړې وه‪ ،‬لله مینځله الړ‪ ،‬او‬
‫کللارتر د شللوروي اتحللاد د محللاط کولللو یللو نللوی شللکل ونیللوه او د پاکسللتان‬
‫پیاوړي کول یې د خپل سیاست یوه برخه وګرزوله‪.‬‬
‫سره له دې هم په پاکستان کې یو نری خنډ د لږ وخت لپاره ښکاره شلو‪ .‬د‬
‫باندنیو چارو وزیر‪ ،‬اغا شاهي ددغه اتحاد لپاره ټینګ اسلاس نله لیلده‪ .‬د هغله‬
‫په فکر د امریکې د عامه او رسمي نظر «له حد نه رېر غیر یقیني‪ ،‬له حد نه رېر‬
‫ګډور او له حد نه رېلر د هنلد تلر نفلوذ النلدې و‪ ».‬نلو ده ویلل چلې «ملونږ بله‬
‫هیڅکله په دې پوه نه شو چې زمونږ دریځ څه دی‪ ،‬ځکه هلر ځلل چلې تاسلې‬
‫هري سن سره پله مرکله‬ ‫انتخابات لر ‪ ،‬سیاستونه تغییر کوي‪ ».‬هغه له مول‬
‫کې د ضیاءالحق د اندېښنې پر خالف پر پاکسلتان بانلدې د شلوروي د یرغلل‬
‫احتمال «بیخي لږ لیده» او استدالل یې کاووه چې په مسکو کې «رېرو پیلاوړو‬
‫کسانو» د شوروي یرغل یوه تېروتنه بللې او دوی د پوځ د ایسلتلو پلویلان دي‪.‬‬
‫خو چې په کابل کې یو نلاپییلي ایتالفلي حکوملت جلوړ شلي‪ )۲۰(».‬اغلا شلاهي‬
‫وروسته له هغه چې امریکا او پاکسلتان پله دغلې موضلوع کلې سلره یلو ملوټی‬
‫شول بیا هم په خپل فکلر ټینلګ ودرېلده‪ .‬پلر دې سلربېره دی پله خللی کلې د‬
‫هللیڅ زبرځللواک للله شللتون سللره جللوړ نلله و او للله دې امللله یللې د امریکللې د‬
‫«ستراټیجکي اتفاق مالتړ نه کاووه او خپل کوښښ ته یې دوام ورکاووه چلې د‬

‫‪128‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغلکىلان کشللاله دې د ملګللرو ملتونللو للله الرې هللواره شللي‪ .‬خللو ضللیاءالحق او‬
‫جنراالنو یې وار په وار اغاشاهي له رسمي چارو نه ګوښه کلاووه‪ ،‬تلر څلو چلې‬
‫هغه د ‪۱۹۸۲‬کال په سر کې له خپلې دندې نه ځان ګوښه کړ‪.‬‬
‫د برېژنسکي هیئت د دواړو خلواوو لپلاره د ارزونلې تملرین شلو‪ .‬پاکسلتان‬
‫چارواکو ښکاره کړه چلې د هغله خلدمت پله وړانلدې چلې دوی بله د امریکلې‬
‫مرستې افغان مجاهدانو ته رسوي‪ ،‬او پاکستان د شوروي په وړاندې د مځکلې‬
‫دولت ګرځوي‪ .‬امریکې ته ښايي هم ورته درنلدې او عصلري وسللې ورکلړي‪،‬‬
‫او هم هستوي موضوع هیره کړي‪ .‬له وسلو نه د دوی مقصد عصلري ټانکونله‬
‫او د اف ‪ ۱۶۰‬جنګي الوتکې وې‪ ،‬چې له هغو نه به د ضرورت په وخت کلې د‬
‫هندوستان په وړاندې کار اخلي‪ .‬دوی په دغه وخت کلې هلم هغلومره چلې لله‬
‫هندوستان نه اندېښنه کوله‪ ،‬د افغانستان له خلوا یلې لله سلرحد نله اندېښلنه نله‬
‫کوله‪ .‬دا هم د دوی هیله وه چې امریکا به له پاکستان سره کوم رول نلاټو رول‬
‫تړون وکړي او د هنلد پله وړانلدې بله دوی تله رار ورکلړي‪ ،‬کله څله هلم دوی‬
‫پوهېدل چې امریکا دغه کار نه کوي‪.‬‬
‫برېژنسللکي بیللا د فبللرورۍ پلله میاشللت کللې د ‪ ۴۰۰‬ملیللون رالللرو د مرسللتې‬
‫وعده له پاکستان سره وکړه‪ ،‬چې امریکا به یې په د وو کلونو کې پاکستان تله‬
‫ورکللوي‪ .‬پلله دې رول چللې هللر کللال بلله سلل ملیللون د وسلللو او سللل ملیللون د‬
‫اقتصادي اړتیا لپاره وي‪ .‬خو ضیاءالحق هغه د «موم پللي» او د «سلمندر د یلو‬
‫څاڅکي» په نومونو رد کړه او هرې سن ته یې پله یلوې مرکلې کلې وویلل چلې‬
‫«که زه د مرستې دغومره بې مانا اندازه ومنم‪ ،‬زه به یوازې روسان وپلاروم بلې‬
‫له دې چې د هغو په وړاندې ملې د واقعلي دفلاع ترتیلب نیلولی وي‪ ».‬پله دغله‬
‫وخت کې چې د امریکلې کلانګرس د مصلر لپلاره د درې ملیلارر راللرو مرسلته‬
‫منلې وه‪ ،‬هغه دا هم وویل چې «پاکستان تر هغه نه د لږې مرستې مستحق نله‬

‫‪129‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۲۱‬‬
‫کى او د هغه خطر په وړاندې چې ملونږ ورسلره ملخ یلو حتلی د رېلرې‪».‬‬
‫دی‪،‬‬
‫څنګه چې تر دغه وخت پلورې افغانلانو د یرغلګلرو پله وړانلدې پله کلوم للوی‬
‫پاڅون الس نه و پورې کړی د امریکې چلارواکي پلر خپلل نظلر بانلدې ال هلم‬
‫والړ وو‪ ،‬چې افغانان د هغو په وړاندې د مقاوملت تلوان نله للري‪ ،‬او دوی بله‬
‫هم د ختیځې اروپا د خلکو په شان د شوروي اتحاد تلرالس النلدې حکوملت‬
‫ته غاړه کښېږدي‪ .‬په هر حلال‪ ،‬کلارتر سلره لله دې چلې د شلوروي د یرغلل پله‬
‫وړاندې تینګ غبرګون ښلودلی و‪ ،‬لله ضلیاءالحق سلره یلې د هغله د هیللې پله‬
‫ملیلون راللرو مرسلته‬ ‫اندازه مرسته ونکړه‪ ،‬او افغان جنګیلالیو تله یلې د دېلر‬
‫ځانګړې کلړه‪ .‬اوس بله وګلورو چلې د شلوروي یرغلل پله وړانلدې پله خپلله د‬
‫افغانانو غبرګون څه و‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د یرغل په وړاندې‬
‫د افغانانو لومړني غبرګونونه‬

‫د شوروي یرغلګر پوځ په وړاندې د افغانانو مقاومت عام و‪ ،‬یرغلګلر پلوځ‬

‫د شوروي اتحاد څلوېښتم لمبر پوځ‪ ،‬او شاته یې د شوروي اتحاد حکومت او‬
‫د هغه کمونستي ګوند والړ وو‪ .‬دغه پوځ په افغانستان کلې وار پله وار رېرېلده‪،‬‬
‫تر څو ټول شمېر یې په یلوه وخلت کلې ‪۱۱۵‬زره یلا تلر هغله زیلات شلو‪ ،‬هغله‬
‫شوروي شوي‪ ،‬پراري او د افغانستان له تابعیلت نله محلروم شلوي پرچمیلان‪،‬‬
‫کارمل او ملګري یې او داسې هم شوروي شلوي او پلراري خلقیلان‪-‬سلروري‬
‫او ملګري یې هم په یرغلګرو کې راځي چې له شوروي یرغلګلرو سلره یلې یلو‬
‫ځللای د یرغلګللرو للله هېللواد څخلله پلله افغانسللتان حمللله وکللړه‪ ،‬او بیللا یللې پلله‬
‫افغانستان کې د هغه د مدافعانو په وژلو او د افغانستان په ورانولو کلې ورسلره‬
‫الس یو کړ‪ .‬دوی ځکه دغسې وکړل چې دوی کمونسلت شلوي او د شلوروي‬
‫اتحللاد پلله خلدمت کللې ننللوتلي وو‪ .‬پلله دې هیللله چللې هغللوی یللې پلر افغانللانو‬
‫حاکمان کړي‪ .‬دوی که څه هم پله افغانسلتان کلې پیلدا شلوي او د افغانلانو پله‬
‫پیسو د عصري ژده کړې خاوندان شوي وو‪ ،‬خپلو وطنوالو ته شاکړه او دولتي‬
‫قدرت ته د رسېدلو لپاره یې د شورویانو مریي توب تله غلاړه کښېښلوده‪ .‬دوی‬
‫په دغه رول د خپلو وطنوالو د حاکمیت منل شوی حق تلر پښلو النلدې کلړ او‬
‫هغو او وطن ته یې خیانت وکړ‪ .‬ماته نه ده مالومه چې په شلمې پېلړۍ کلې بله‬
‫نورو له خپل وطن او وطنوالو سره دغسې خیانت کړی وي‪ ،‬لکه دغو شلوروي‬

‫‪131‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شویو پرچمیانو او شوروي شویو خلقیانو چې وکړ‪ .‬شوروي اتحاد تله د د وی‬
‫کى‬
‫د خدمتګارۍ یوه نښه دا هم وه چې دوی او پلویلانو یلې دغله یرغلګلر پلوځ د‬
‫«قوای دوست» په نامه یادوه‪ ،‬په داسې حال کلې چلې دغله پلوځ هغله افغانلان‬
‫وژل چې له خپل پالرني وطن نه يې دفاع کوله‪ .‬له هملدې املله وه چلې نلزدې‬
‫ټول افغانان هغسې چې د یرغلګرو په وړاندې جګ شلول‪ ،‬د دوی پله وړانلدې‬
‫هللم جللګ شللول او للله دوی ټولللو سللره پلله ټینګلله وجنګېللدل‪ .‬خللو د دوی دغلله‬
‫پاڅونو تر اوسه په دغسې منظم رول بیلان شلوي نله دي‪ ،‬لکله دلتله چلې بیلان‬
‫ش لوي دي‪ .‬پلله داسللې حللال کللې چللې هغلله د دوي د وطنپللالنې‪ ،‬اسللالم پللالنې‪،‬‬
‫خپلواکي پالنې او افغان پالنې دغسې ثئینه ده‪ ،‬چلې لله هغلې نله د دوی هویلت‬
‫مالومېږي‪.‬‬
‫افغانان چې په اصل کې ارام خلک دي‪ ،‬پارېدونکي خلک هلم ديس کله پله‬
‫خپل حال پرېښوول شي په خپل کار پسې به روان وي او د علادي انسلانانو پله‬
‫شان به ژوند کوي‪ .‬خو چلې وپلارول شلي‪ ،‬پله حیرانلوونکي رول رینامیلک او‬
‫افراطي کېږي‪ .‬دوی هغه وخت پارېږي چې ارزښتونه یې تر پښلو النلدې شلي‪.‬‬
‫څنګه چې دوی اوږد تاریخ لري‪ ،‬او د تاریخ په بهیر کې د د وی په هېواد کلې‬
‫قوي دینونله لکله زردشلتي‪ ،‬هنلدویزم‪ ،‬بلودیزم‪ ،‬او اسلالم خپلاره شلوي دي‪ ،‬د‬
‫دوی ملي‪ ،‬اجتماعي او دیني ارزښتونو ټینګ او رېښې یلې ژورې وي‪ .‬افغانلان‬
‫د همدغو او داسې هم د ملي ارزښتونو په رڼا کې روزل کېږي‪ ،‬او د شخصلیت‬
‫خاونللدان کېللږي‪ ،‬نللو دوی پ لر خپلللو دغللو ارزښللتونو ټینللګ والړ دي‪ ،‬او لکلله‬
‫ناموس یې ګڼي‪ ،‬چې دغله یونلاني کلمله د قلانون پله مانلا د دوی د ژونلد مهلم‬
‫عنصر دی‪ .‬د اسې هم دوی د ټلولنیز ژونلد‪ ،‬تلاریخ او اسلالم پله تقاضلا د یلوه‬
‫نظام په چوکاټ کلې دننله ژونلد کلول غلواړي‪ .‬داسلې هلم نله ده چلې افغانلان‬
‫عصري توب او پرمختیايي انکشاف او تغییر نه غواړي‪ .‬دوی یې غلواړی خلو‬

‫‪132‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىهغه له دوی سره د پوهلاوي لله الرې وي‪ ،‬نله د زور او اجبلار لله الرې‪ .‬د‬
‫دغې وینا رښتین توب د قانوني پاچایۍ په دوره کې څرګند و‪ ،‬چې حکومتونله‬
‫د قانون له مخې چلېدل‪ .‬په دغې دورې کلې حتلی د کلیلو او بانلډو خلکلو هلم‬
‫ښوونځي غوښتل او د هغو لپاره یلې مځکلې هلم ورکلولې او د خپللې خوښلې‬
‫کارونه یې هلم کلول‪ .‬پله پنځوسلمې او شلپېتمې لسلیزې کلې چلې راکټلر عللي‬
‫احمد پوپل او راکټر عپدالقیوم د پوهنې وزیران وو‪ ،‬پله کلیلو او اطلراف کلې د‬
‫نجونو او هلکانو د رېرو ښوونځيو شتون د همدغسې همکارۍ محصلول و‪ .‬د‬
‫وزیرانلو پله دوره کلې عصلري‬ ‫دغو په اصل کې اطرافي او د پوهنې متخصل‬
‫پوهنه د ښوونځيو په بڼه تر بل هر وخت نه رېره عامه شوې وه‪ .‬خو هغلو چلې‬
‫د ثور له کودتا نه وروسته د عصري کولو پروجې پلي کولې‪ ،‬دغسې هوښیاري‬
‫ونه ښووله او پارونې وکړې‪ .‬په اویاومې لسیزې کې افغانان دوه ځله وپارېلدل‪.‬‬
‫یو ځل په ‪۱۹۷۸‬کې د ثور په کودتا او بل ځلل پله ‪ ۱۹۷۹‬کلې د شلورویانو پله‬
‫یرغل سره افغانانو دواړه پر خپلو ارزښتونو باندې تېری ګاڼله‪ .‬پلر هغله سلربېره‬
‫دغه یرغلل هغله وخلت و شلو چلې پله افغانسلتان کلې یلو رول جنلګ روان و‪.‬‬
‫یرغلګرو دغه جنګ د ازادۍ په جنګ بدل کړ او جنګ ته یلې دغسلې مفهلوم‬
‫ورکړ چې د جهاد په کلمه کې خالصه شوی چې هغه په اصل کې لله کلورنۍ‪،‬‬
‫وطن‪ ،‬ناموس‪ ،‬خپلواکۍ او اسالم څخه دفاع ده‪.‬‬
‫جهاد چې په اولو وختونو کې د اسالم دین د خپرېدلو لپاره کېده‪ ،‬اوس پله‬
‫ټولې اسالمي نلړۍ کلې د مسللمانانو د نلاتوانۍ لله املله دفلاعي شلوی دی‪ .‬پله‬
‫معاصر افغانستان کې جهاد په وروستي مفهوم پېژندل شوی‪ ،‬چې په هکله یې‬
‫د امیرعبدالرحمان په واکمنۍ کې د دیني عالمانو له خوا ر ېرې خپرونې شلوې‬
‫دي‪ ،‬چې تقویم الدین یې تر ټولو مهم دی‪ .‬په دغو خپرونو کې رېلر للږ راغللي‬
‫چې مسلمانان دې د کفر په وړاندې جهاد وکړي او پله ځلای یلې لنګلر پلر دې‬

‫‪133‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اچول شوی چې مسلمانان وییفه لري د اسالمي هېواد او د هغله سلرحدونه د‬

‫کى‬
‫کافرو له تېریو وساتي‪ .‬جهاد په دغله مفهلوم سلره لله وطلن نله دفلاع کېلږي‪ .‬د‬
‫جهاد په اړه بل مهم ټکی دا دی چې د هغله اعلالم چلې پله واقلع کلې د جنلګ‬
‫اعللالم دی یللوازې د امیللر یللانې د هېللواد د سللروال پلله واک کللې دی‪ ،‬نلله د بللل‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫چا‪.‬‬
‫پلله نولسللمې پېللړۍ کللې افغانللانو د پنجللاب د سللکانو او بیللا د انګرېزانللو پله‬
‫وړاندې جهاد وکړ‪ ،‬خلو د شلورویانو پلر ضلد جهلاد د دوی لله ټوللو جهلادونو‬
‫څخه هم رېر شدید‪ ،‬او هم رېلر علام و‪ .‬شلورویان کمونسلت وو‪ ،‬یلادوی ټلول‬
‫همدغسې ګڼل کېدل‪ ،‬او د دوی له خوا د منځنۍ اسیا د ځپلل کېلدلو قصلې لله‬
‫هغو څه کم نیم ملیون تاجکانو‪ ،‬ازبکانو او ترکمنانو نه اورېلدل شلوی دي چلې‬
‫د پاچا امان الله پله وخلت کلې افغانسلتان تله رااوښلتي او د هېلواد پله شلمالي‬
‫سیمو کې ځای پر ځای شوي وو‪ .‬په دې رول له افغانانو سلره د شلورویانو لله‬
‫خوا د دوی د ځپل کېدلو‪ ،‬او د دوی د هېواد د الندې کېدلو اندېښلنه وه‪ ،‬چلې‬
‫که شلورویان د دوی هېلواد النلدې کلړي‪ ،‬دوی بله نله یلوازې اسلالم لله السله‬
‫ورکړي‪ ،‬هېواد به یې هم د شوروي اتحاد یو تابع جمهوریت شي‪ ،‬لکله هسلې‬
‫چې د بخارا مسلمانانو ملک شوی و‪ .‬د همدغې اندېښنې په قلوت وو چلې لله‬
‫مسکو پالو کمونسلتانو او د مللي سلتم لله وړې رللې نله پرتله د افغانلانو غلوڅ‬
‫اکثریت د یرغل مخالفت وکړ‪ .‬دغه مخالفلت پله ټلول هېلواد کلې پله دغسلې‬
‫عام‪ ،‬تینګ او پرله پسې رول وښودل شو‪ ،‬چې بل هیڅ وخلت دغسلې ښلوول‬
‫شوی نه و‪ .‬دلته او هلته د رجیم له لږ پلویلانو نله غیلر ټوللو ملذهبي‪ ،‬قلومي او‬
‫اجتماعي رلو لله یرغلل سلره مخالفلت وکلړ‪ ،‬حتلی ملذهبي لږکیلو‪ ،‬سلکانو او‬
‫هندوانو هم له مجاهدو سره په پټه مرستې کولې‪.‬‬
‫د څلوېښتم لمبر پوځ واحدونه په ښارونو او د هغلو شلاوخوا او داسلې هلم‬

‫‪134‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځینو لویو الرو کې ځای پلر ځلای شلول‪ .‬پله دې دول پله هلرات‪ ،‬شلینډنډ‪،‬‬
‫په کى‬
‫کندهار‪ ،‬کابل‪ ،‬جاللثباد او فیضثباد کې دغه پلوځ لله افغانسلتان څخله او پله‬
‫خاص رول د کابل له ښار نه یوه نظامي کړۍ راتاو کړه‪ ،‬خو پوځ سلمله السله‬
‫په عملیلو الس پلورې نله کلړ‪ .‬دغله پلوځ د کابلل تلر پلاڅون پلورې (حلوت‪،۳‬‬
‫فبروري‪ )۲۲‬ځای پر ځای و او منصب والو یې فکلر کلاووه چلې د دوی پلوځ‬
‫په وړاندې به چې نه ماتېدونکي دی‪ ،‬څوک جګ نه شي او په یو څلو اونیلو یلا‬
‫میاشتو کې به ټول هېواد ارام شي‪ .‬دوی په دغه فکر هلم وو‪ ،‬چلې څنګله چلې‬
‫دوی افغانان د خلقیانو له یلم نه ژغورلي دي‪ ،‬هغوی به د دوی شلتون ومنلي‪.‬‬
‫د نوي رجیم چارواکو هم د خلکو د ارام ساتلو لپاره رول رول وعدې ورکولې‬
‫او والیان یې وګمارل چې لله وسلله واللو مخالفلانو سلره خبلرې پیلل کلړي او‬
‫هغوی وهڅوي چې وسلې پرېږدي او د سولې په رنا کې هوسا ژوند ته مخه و‬
‫کړي‪ ،‬خو دغه چلند‪ ،‬د هغو د توقع پر خلالف‪ ،‬مجاهلدان ال هلم زړور کلړل‪.‬‬
‫دوی له سردرو نه راښکته شول او د والیتو‪ ،‬مرکزونو ته یې ځانونه ورسلول او‬
‫په شاوخوا کلیو کې په رڼا ورځ کې وسله پر اوږه رله رلله ګرځېلدل پیلل کلړل‪.‬‬
‫دوی په دغه رول په ټول هېواد کې خواره شول او د رسلمي ګونلد غلړي‪ ،‬چلې‬
‫دوی ملحد کمونست ګڼل یلا یلې ووژل یلا یلې ښلارونو تله پله تېښلتې مجبلور‬
‫کړل‪ .‬د بېلګې په رول په لغمان کې د جنوري تر ‪۲۴‬مې پورې یې د څه بانلدې‬
‫درې اونیو په بهیر کې ګوندیان او د هغو مرستندویان له ټول والیت نه وشلړل‬
‫او د بلې میاشتې (فبروري) ترمنځ بورې ټلول اطرافلي افغانسلتان د هغلو الس‬
‫تلله ورغللی‪ .‬مجاهللدانو ځینللې لللویې الرې هللم تللر کنټللرول النللدې ونیللولې او‬
‫ترانسللپورتی وسللیلې یللې د ګونللدي غللړو او حکللومتي چللارواکو د نیولللو لپللاره‬
‫لټولې‪ .‬په دې رول د کابل رجیم ښلاري شلو‪ .‬پله ښلارونو کلې هلم د هغله او د‬
‫یرغلګر په وړاندې مخالفت په دغسې بڼله ونیلول شلو‪ ،‬چلې هغلوی یلې هلیڅ‬

‫‪135‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫فکرکىنه کاووه‪.‬‬
‫په کابل کې د شوروي عسکرو پله وړانلدې فلردي مخالفتونله یلو ځلای بلل‬
‫ځای وښودل شول‪ .‬عام افغانان د هغو په لیدلو سره چې په ښار کې ګرځېدل‪،‬‬
‫وپارېدل‪ .‬د جنوري په درېیمه یوه قصلاب او یلوه هټیلوال پلر ګرځنلده سلرتېرو‬
‫ودانګل او له مینځه یې یووړل خو دوی هم خپل ژوند له السه ورکړ‪ .‬د یرغلل‬
‫په لومړۍ اونۍ کې دغسې بریدونه په کابل کې رېلر وشلول‪ ،‬پله تېلره د ښلار پله‬
‫څنللډو لکلله خیرخانلله‪ ،‬دشللت برچللي‪ ،‬قلعلله شللهدا او پللل سللوخته کللې‪ .‬خللو‬
‫رراماتیکي حمله هغه وه چې د کوهستان د قلعله عبداللله یلوه ځلوان د ملی پله‬
‫میاشت کې په څو روسي سرتېرو وکړه‪ .‬ده اول د یوه عاجز بلزاز پله شلان یلوه‬
‫ګزمه کوونکي سرتېري ته ځان ورسوه‪ ،‬او هغه چلې د ده د ګاللیلو څیزونلو پله‬
‫لیدلو بوخت شو‪ ،‬ده خپله چاړه د هغه پله نلس ورخښله کلړه او ملړ یلې کلړ‪ .‬د‬
‫هغه یونیفورم یې په ځان کړ او د هغه په وسلې سره یې هغه اووه روسلان هلم‬
‫ووژل چې په نزدې ویاليې یا سین کې یې لمبل‪ ،‬دغسې حملې پله واقلع کلې د‬
‫راتلونکي طوفان پیالمه وه‪ .‬په ښارونو کې د یرغلګر پلوځ د سلرتېرو ګرځېلدلو‬
‫عامو افغانانو ته وښووله چې روسانو د دوی پالرنۍ مېنه نیولې‪ .‬بیا نلو د هغلو‬
‫په وړاندې د دوی ځواب تر هغه ځواب نه رېر ګړندی شو‪ ،‬چې پلرونو یې پله‬
‫تېرې پېړۍ کې د انګرېز یرغلو ته ورکړي وو‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د کندهار او هرات ښارونو نا ارامي‬

‫د یرغلګرو په وړاندې د عامو خلکو مخالفت په خاص رول د کندهار ښار‬
‫خلکو له خوا زر او په رراماتیک رول وښوول شلو‪ .‬لله یرغلل نله پنځله ورځلې‬
‫وروسته د کندهار خلک چې ټلول شلمېر یلې پله ‪۱۹۷۰‬کلې ‪ ۱۳۰،۰۰۰‬وو‪ ،‬د‬
‫یرغلګرو په وړاندې جګ شول‪ .‬دغه پوځ وروسته له هغه چې یلو څلو تنله یلې‬
‫ووژل‪ ،‬چوڼۍ ته پر شاشول‪ .‬له هغه وروسته د ښار هټلۍ و اللو خپللې هټلۍ د‬
‫پلله توګلله وتړلللې‪ .‬د فبللرورۍ تللر لللومړۍ اونللۍ پللورې اعتراضللونه او‬ ‫اعتللرا‬
‫پاڅونونه عام شول‪ ،‬په دې رول چې ښځو او نارینه وو پر خپلو بلامونو بانلدې‬
‫په لوستلو پیل وکلړ او پله داسلې حلال کلې چلې‬ ‫په اذان کولو او د قران شری‬
‫روسان او د کابل رجیم یې غانده خپللو هلدیرو تله یلې مخله وکلړه‪ .‬د هلرات‬
‫ښار خلکو چې په ‪۱۹۷۰‬کې یې شمېر ‪ ۷۳،۰۰۰‬وو‪ ،‬د یرغلګرو په وړانلدې ال‬
‫ټینګ غبرګون وښود‪ .‬د ‪۱۹۸۰‬کال د جنلورۍ د للومړۍ اونلۍ پله بهیلر کلې د‬
‫ښار نارینه د روسانو په لیدلو سره ماجتونو تله الړل او هلتله یلې پله دعلا کوللو‬
‫پیل وکړ‪ ،‬او د ښار ټولې هټۍ یې وتړلې‪ ،‬له هغو نه پرته چلې د ژونلد للومړني‬
‫اړین څیزونه یې خرڅول‪ ،‬د هرات ښار لومړنی ښار و‪ ،‬چې د خلقي حکوملت‬
‫پر ضد جګ شوی و او په دې رول د کمونستي ضد غبرګون مخکښ و‪ .‬د فلرا‬
‫او بلخ ښارونه هم نارام شول‪ ،‬خو نه د هرات او کندهار ښارونو په شان‪ ،‬چلې‬
‫نارامي هلته پرله پسلې او عامله وه‪ .‬د فبلرورۍ پله ‪۲۲‬مله‪ ،‬د حلوت‪۱۳۵۸ ،۳‬د‬
‫کابل ښار خلکو چې په ‪۱۹۷۰‬کې یلې ټلول شلمېر ‪ ۵۱۳،۰۰۰‬وو‪ ،‬پله دغسلې‬
‫لوی پاڅون الس پورې کلړ‪ ،‬چلې پله خپلل اوږده تلاریخ کلې یلې دغسلې للوی‬

‫‪137‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پاڅون نه و کړی‪.‬‬
‫کى‬

‫د کابل ښار پاڅونونه‬

‫د کابل ښار پاڅون په واقع کې د ټولو افغانانو د احساس هنلداره وه‪ ،‬ځکله‬
‫چې په کابل کې د افغانستان د ټولو سمتونو او قومونو خلک اوسلېدل‪ .‬او هغله‬
‫لکه کمکی افغانستان داسې و‪ .‬ګوندي فعاالنو کوښښ کاووه چلې هټلۍ وال د‬
‫خپلو هټیو له تړلو نه واړوي‪ ،‬خو هغوی د هغو په خبرو عمل ونه کړ‪ .‬د رجلیم‬
‫امنیتي چارواکو له پاځون نله دمخله اټکلل دوه سلوه کسلان چلې پله هغلو کلې‬
‫خلقیان هم و و‪ ،‬په دې نامه ونیول چې خللک پلاڅون تله هڅلوي‪ .‬د هټیلو لله‬
‫تړل کېدلو نه دمخه شپې لیکونه یا شلب نلامې د رجلیم پلر ضلد خپلرې شلوې‬
‫وې‪ .‬دوه درې ځوانان د هرې هټۍ مخلې تله درېلدل او هټلۍ واللو تله بله یلې‬
‫پله توګله وتلړي‪ .‬هغلو تله بله دا هلم‬ ‫خبرداری ورکړ چې خپلې هټۍ د اعترا‬
‫ویل کېده چلې لله دوی سلره پله یلوه خولله ووايلي چلې «کارملل خلاین دی او‬
‫روسان باید زمونږ له وطن نه ووځي‪ ».‬دا هم ویل کېلده چلې ځینلو ځوانلانو ال‬
‫دمخه ښار ته ټوپکونه هم ننویستلي وو‪.‬‬
‫په کابل ښار کې د طوفان لومړنۍ نښه د ماښلام پله مهلال د الللهاکبلر نلارې‬
‫وې چې له بامونو پورته شوې او په ټول ښار کې یې انګازې وکړې‪ .‬هغه شلپه‬
‫اسللمان صللاف و او سللپوږمۍ هللم ځلېدللله‪ .‬اذانونلله چللې د کنللدهار او هللرات‬
‫ښارونو په دوام وو‪ ،‬په کابل کې هلم بېسلاري وو‪ .‬پله کابلل کلې وړو هلکلانو او‬
‫نارینه وو‪ ،‬زما په ګډون اذانونه وکړل‪ .‬د ښلار لله شلاوخوا کلیلو نله هلم اذانونله‬

‫‪138‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واورېدل شول‪ .‬د دغو اذانونو له پیل نه یو څه وروسته د شنه اسلمان پله للور د‬
‫کى‬
‫راکټونو ګولۍ هم اورول کېدلې‪ .‬ګولۍ وار په وار رېرېدلې‪ ،‬چلې اذان کلوونکي‬
‫ورار شي او اذان کول بس کړي خلو پله مقابلل کلې ښلاریانو اذان کوللو تله زور‬
‫ورکړ‪ ،‬داسې برېښېده چلې لکله د دواړو خلواوو تلرمنځ مسلابقه روانله وي‪ .‬پله‬
‫دغه شپه د کابلل ښلار وضلع بلې سلارې وه‪ .‬پله همدغله شلپه کلې پله شلوروي‬
‫سفارت کې داراالمان ته نزدې د شوروي پوځ د شلپږ شلپېتم کلال تاسلیس پله‬
‫درنللاوي مېلمسللتیا هللم ورکللول کېللده‪ .‬مېلمسللتیا د شللوروي سللفارت د نظللامي‬
‫اتاشي په بلنه اعالم شوه‪ .‬خو ببرک کارمل هلم ورتله تلللی و‪ .‬افغانلان سلره لله‬
‫وو خو د دولت د سروال پله توګله یلې‬ ‫دې چې د هغه او د هغه رجیم مخال‬
‫د هغه دغه ګډون وطن ته سپکاوی ګاڼه‪ .‬حفیظ الله امین د دولت د سروال پله‬
‫بلله ورځ د کابلل‬ ‫توګه دغسې مېلمستیاوو ته نه ته‪ ،‬د افغانلانو اصللي اعتلرا‬
‫ښاریانو له خلوا د یرغلګلر پلوځ او هغلو تله د تلابع رجلیم پلر ضلد یلو للوی او‬
‫بېساری پاڅون و‪.‬‬
‫د حوت په درېلیم سلبا (فبلروري‪ )۱۹۸۰ ،۲۲‬پله زرګونلو کابلیلانو لله زاړه‬
‫ښار نه په یلوه للوی پلاڅون الس پلورې کلړ‪ .‬د ښلار لله نلورو برخلو نله هلم پله‬
‫زرګونللو افغانللان پلله لویللو رلللو کللې راووتللل‪ .‬للله دشللت برچللي‪ ،‬پللل خشللتي‪،‬‬
‫محمدجان خان واټ‪ ،‬سالنګ واټ‪ ،‬جملال مینلې‪ ،‬بینلي حصلار او قلعله فلتح‬
‫الله نه‪ .‬له هرې رلې سره په الر کې په زرګونو افغانان یو ځای کېلدل‪ .‬د دوی د‬
‫شمېر اټکل هم نه شي کېدلی‪ .‬له مسکو پالو کمونستانو نه پرتله چلې ټلول ټلال‬
‫شمېر یې بیخي لږ وو‪ .‬د کابل ښار ټولو نارینه وو په دغه پلاڅون کلې یلا برخله‬
‫واخیسته او یا یې مالتړ کاووه‪ ،‬پله دې رول کابلل د افغانسلتان للومړی ښلار و‬
‫چې د یرغلګلرو او د هغلوی د تلابع رجلیم پلر ضلد یلې پلاڅون وکلړ‪ .‬پلاڅون‬
‫کوونکي په هور ټینګ او نله ویرېلدونکي مالومېلدل‪ .‬د هغلوی د لومړیلو لیکلو‬

‫‪139‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کسانو په الس کې شنه بېرغونله وو او د اللله اکبلر نلارې یلې وهللې‪ .‬د حلاجي‬
‫کى‬
‫یعقوب په څلور الرې کې یو شمېر ښځو شوروي ضلد شلعارونه ورکلول‪ ،‬خلو‬
‫هغوی رز تیت کړای شوې‪.‬‬
‫رېر وخت نه و تېر شو چې پوځي واحدونه چلې پله سلړکونو کلې ځلای پلر‬
‫ځای شوی وو‪ .‬د سالنګ په واټ کې له پاڅون کوونکو سره ملخ شلول‪ .‬ځینلو‬
‫خلقیانو له دې نه رره وکړه چې د پاڅون کوونکو پر ضد عمل وکړي‪ .‬پلاڅون‬
‫کللوونکي بللې وسلللې وو او پلله سللوله ییللز رول مللخ پلله وړانللدې تلللل‪ .‬امنیتللي‬
‫ځواکونو په لوړ ویونکو ثلو کې ترېنله وغوښلتل چلې خلواره شلي‪ ،‬خلو پلاڅون‬
‫کوونکي هماغسې روان وو‪ .‬امنیتي ځواکونو وروسته له هغه چې هلوايي رزې‬
‫وکړې او اثر یې ونه کړ‪ ،‬په ګډه یې پر پلاڅون کوونکلو رزې وکلړې‪ .‬د للومړۍ‬
‫لیکې پاڅون کوونکي په مځکه ولوېدل‪ ،‬نورو د هغو بېرغونه جګلول او ملار‬
‫ته یې د رزو کولو په حال کې هم تر څه وختله دوام ورکلړ‪ .‬خلو د مرګکلي رزو‬
‫ته دوام ورکلړي‪ .‬دوی بیلا د غلاړې‬ ‫په کولو سره دوی نه شو کولی خپل مار‬
‫په تنګو کوڅلو کلې خلواره کېلدل او څله درنلګ وروسلته پله بېرتله ورتللل‪ .‬پله‬
‫همدغه وخت کې دوی ځینې هټۍ چور کلړې او ملوټرو تله یلې اور واچلوه تلر‬
‫څو په پای کې دوی د پل خشتي لوی جومات ته پنلاه یلوړه‪ .‬خلو هلتله هلم پله‬
‫ځینو ځایونو کې پرې رزې وشوې‪ ،‬د پاځون کوونکو له خورېلدلو نله وروسلته‬
‫امنیتي ځواکونو هوايي رزې پیل کړې د دې لپلاره چلې خلکلو تله وښليي چلې‬
‫دوی له اول نه همدغسې کول‪.‬‬
‫د میرویس میدان د دهبوري څلورالرې کې رېرې رلې سره غونلډې شلوې‪،‬‬
‫پله اوږده‬ ‫تر ټولو غټه رله هغه وه چې د برچي ښارګوټي نله راووتلله‪ .‬د ملار‬
‫الر کې په زرګونو نور خلک هلم ورسلره یلو ځلای شلول‪ .‬دوی هملدا چلې پلل‬
‫سوختې ته ورسېدل‪ ،‬امنیتي ځواکونو پرې رزې وکړې‪ ،‬ځینې یې شهید شلول‬

‫‪140‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ته دوام ورکړ‪ .‬په میرویس میدان کې د څارندویانو له‬ ‫خوکىرېرو یې خپل مار‬
‫خوا هم پر دوی رزې وشوې‪ .‬دلتله لله دوی نله رېلر کسلان شلهید او نلور ټلول‬
‫خواره شول‪ .‬په همدغه مهال کې د پاڅون کوونکلو بلله رلله لله قلعله شلهدا نله‬
‫راووتله او د دهبوري له الرې د حکومتي سلیلو پلر للور پلر ملخ والړه‪ .‬هلتله د‬
‫برچې دښتې له رلې نه خواره پاڅون کوونکي هم ورسره یو ځلای شلول‪ .‬دوی‬
‫په ګلډه د خوشلال مېنلې د څارنلدوی منځلی چلور کلړ‪ .‬څارنلدویانو نله یلوازې‬
‫مقاومت ورسره ونکړ‪ ،‬پرې یې ښوول چې وسلې یې هم ترالسه کړي‪ .‬دلتله د‬
‫حفیظالله امین کور هم چور شو‪ ،‬په دغه وخت کې و چې شوروي سرتېري پله‬
‫زغللرورو موټرونللو کللې را دمخلله شللول‪ ،‬پلله داسللې حللال کللې چللې د پاسلله‬
‫هلیکوپټرونه ټیټ الوتل‪.‬‬
‫د غرمې په شاوخوا کې چیرتله د بمونلو چلاودنو پله خوشلال مېنله کلې هلم‬
‫انګازې وکړې او پورتله پله ثسلمان کلې جنګلي الوتکلو او هلیکوپترونلو غوبلل‬
‫جوړ کړ‪ .‬له هلیکوپترونو نه راکټونه هم ویشتل کېدل‪ .‬له زغرورو وسیلو نه هلم‬
‫رزې پیل شوې‪ .‬په دې رول روسانو له مځکې او ثسمان نه د لومړي ځل لپلاره‬
‫په کابل کې پر افغانانو باندې وسلې وچلولې‪ ،‬خو د لته د للوړو ودانیلو لله املله‬
‫نه شول‪ ،‬چې په محمد جلان خلان واټ کلې‬ ‫پاڅون کوونکي هغومره رېر تل‬
‫شوي وو‪ .‬داسې مالومېده چې روسانو هم هغومره چې وېلرول کلول وژل‬ ‫تل‬
‫نه کول‪ .‬په همدغه وخت کې وو چې زه لله صلحنې نله ووتللم او پله الر کلې د‬
‫هغو جورنلستانو په فکر شوم‪ ،‬چې له جنګی جبهو نله خبرونله برابلروي‪.‬د رزو‬
‫اوازونه په خوشال مېنه کې د ماښام تر اوو بجو پورې اورېدل کېدل‪.‬‬
‫پخوا له دې چې د چندول‪ ،‬افشار او ده دانلا خلکلو پاڅونونله بیلان کلړم‪ ،‬د‬
‫دغو پاڅونونو په وړاندې به د میتروخین په قللم رسلمي غبرګونونله بیلان کلړم‪.‬‬
‫دی لیکللي چللې «لللومړنۍ حملللې خلللک ونلله وېللرول‪ ،‬د هغللو غبرګللون د هغللې‬

‫‪141‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خویرېت په عکس وو‪ ،‬له فبروري ‪ ۲۰‬نه تر ‪ ۲۳‬پلورې پله کابلل کلې د شلوروي‬
‫کى‬
‫پر ضد مظاهرې وشوې‪ .‬د ارامۍ د بېرته خوندي کولو لپاره له نظلامي پلوځ نله‬
‫کار واخیستل شو‪ .‬ښار محاصره شو‪ ،‬پلونه بند شلول‪ ،‬پلر ټوللو هغلو سلړکونو‬
‫باندې چې ښار ته ننوځي بندیزونه ولګول شول او په پټو ځایونو کې مرچلونله‬
‫ونیول شول‪ .‬خجنرالت قادر قومندان وټاکل شو‪ ۲۴ .‬کمپني (له دوه زره نه رېلر‬
‫شوروي سرتېري)‪ ۳۰ ،‬ټانکونه‪ ،‬او ‪ ۲۰۰‬زغلروري او پرسلونل وړونکلې الرۍ‬
‫د شوروي له وسیلو سره‪ ۱۱ ،‬کمپني (څله بانلدې زر سلرتېري)‪ ۲۳ ،‬ټلانکونو‪،‬‬
‫‪ ۴۰‬پرسونل وړونکو عرادو‪ ،‬او ګرځنده څو راکټ ویشتونکو له افغان خلوا نله‬
‫پکې برخه واخیسته‪ .‬د خلکو د وېرولو لپاره پر ښار او شاوخوا ځلایونو بانلدې‬
‫ټیټې او ویروونکې الوتنې وشوې‪ .‬شوروي ‪ ۴۹‬ځله الوتنې وکړي‪ .‬لله ‪ ۹۰۰‬نله‬
‫رېر مظاهره کوونکي ونیول شول‪ .‬په کابل کې د ارامۍ خوندي کولو په مقصلد‬
‫د خاسداللهت سروري په سروالۍ یو منځی پرانسلتل شلو‪ .‬نلور غلړي یلې میجلر‬
‫جنللرال عبللدالقادر او د ببللرک پلله تجللویز خد ک‪ .‬ج‪ .‬ب مشللر جنللرالت ب‪.‬س‬
‫ایوانلوف وو‪ .‬دوی واک الره چللې د دفللاع او کورنیللو چللارو د وزارتونللو او د د‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫ولتي امنیت نورو ارګانونو چارې سره همغاړې کړي او پرمخ بوځي‪».‬‬
‫د الریون کوونکلو بلله لویله رلله لله چنلدول څخله ووتلله‪ .‬الریلون کوونکلو‬
‫وروسته له هغه چې د څارندوی له ناحیې نه یې وسلې چلور کلړې‪ ،‬د ښلار پله‬
‫مینځ کې یې د میوند سړک ګڼه ګوڼې ته ځانونله ورسلول‪ .‬یلو کلال دمخله هلم‬
‫چندول او د میوند جاده د خلقي حکومت پر ضد د الریون صلحنې وې‪ .‬دغله‬
‫پاڅون هم د هابل پله شلان زر وځپلل شلو‪ .‬پله بلا‪ ،‬علیملردان کلې هلم خللک‬
‫پاڅېدل او د پولیس له ناحیې نه یې وسلې ترالسه کلړې‪ .‬د هغلو یلوې رللې ثن‬
‫تر ارګ پلورې ځلان ورسلوه‪ ،‬خلو لله هغله څایله د درنلو تلفلاتو لله ورکوللو نله‬
‫وروسته پر شاشوه‪ ،‬له جمهوري ساتونکو سلره پله مقلابلې کلې اټکلل پنځلوس‬

‫‪142‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سرتېري هم ووژل شول‪.‬‬

‫کى‬
‫پله‬ ‫داراالمان ته ورڅېرمه د دهدانا او افشار له کلیو نه هم خللک د اعتلرا‬
‫نامه ووتل او د اللهاکبر نارې او شوروي ضد شعارونه یې سر کلړل‪ ،‬او پلر یلو‬
‫څللو نللزدې ټللانکونو بانللدې یللې بریللد هللم وکلړ‪ .‬ټانکونلله بېرتلله شللول‪ ،‬خللو ژر‬
‫وروسته نظامي افسران او سرتېري په څو جیپونو کې څرګند شول‪ .‬دغه وخت‬
‫د پاڅون کوونکو شمېر هم رېلر شلوی و‪ .‬دوی لله جیپونلو نله پله للوړ ویونکلو‬
‫وسیلو کې په پاڅون کوونکو غږ وکړ‪ ،‬چې دوی باید د نظامي قلانون لله مخلې‬
‫چللې حکومللت یللې اعللالم کللړی‪ ،‬خللواره شللي‪ .‬رجللیم پلله همدغلله ورځ نظللامي‬
‫حکومت اعالم کړی او له څلور کسو نه زیلاتې رللې ګرځېلدل یلې غیلر قلانوني‬
‫ښوولي وو‪ .‬الریون کوونکي سره له دې هم خواره نه شلول او نظاميلانو ګلولۍ‬
‫پرې واورولې او اټکل ‪ ۱۲۰‬تنه یې ترېنه ووژل‪ ،‬او نلور تیلت شلول‪ .‬د ښلار لله‬
‫پله توګله جلګ شلول‪ ،‬خلو د هغلو پله اړه‬ ‫نورو برخو نه هلم خللک د اعتلرا‬
‫مالومات ترالسه نه شو‪.‬‬
‫د ترږمۍ په خورېدلو سلره کابلل پله یلاهر کلې ارام شلو‪ ،‬ویلل کېلدل چلې‬
‫اټکل دوه زره ښاریان په دغه ورځ د یرغلګلر او د هغلو د السلپوځي رجلیم پلر‬
‫ضد پاحونونو کې شهید شول‪ .‬خو زما اټکل د اته سوه په شلاوخوا کلې دی‪ .‬د‬
‫میرتوخین د لیکنې له مخې په دغه ورځ نهله سلوه ښلاریان بنلدي شلول‪ .‬دی د‬
‫وژل شویو افغانانو په اړه چوب دی‪ .‬په هر حال په څلور سلوه بیسلتر روغتلون‬
‫کې تر مځکې الندې کوټو کې څلور سوه مړي لیدل شوي وو‪.‬‬
‫اعتراضونه وروسته په شپږو ورځو کې هم وشول‪ ،‬خلو پلر سلړکونو بانلدې‬
‫نه‪ .‬په دغو ورځو کې هټۍ او مغازې تړلې وې‪ ،‬لله هغله نله پرتله چلې د ژونلد‬
‫اړین څیزونه یې خرڅول او امنیتي ځواکونو هغوی اړ کلول چلې خپللې هټلۍ‬
‫خالصې کړي‪ ،‬په ټول ښار کې ویر او ماتم و‪.‬‬

‫‪143‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد رجیم د لوی او عمومي پاڅون په غرمله کلې پله یلوې خاصلې تلویزیلوني‬
‫څرګندونې کې نظامي حکومت اعالم کلړ او د خلکلو غونلډې یلې د قلانون پلر‬
‫خالف وبللې او خلک یې له دېنه منع وګرزول چې له څلور کسو نه زیلات یلو‬
‫ځای وي‪ .‬د شپې له خوا پر ګرځېدلو باندې هم بندیز ولګول شو او رجلیم لله‬
‫خلکو نه وغوښتل چې خپلې بې اجازې وسلې حکومت ته ورکړي‪ .‬دا یې هلم‬
‫څرګنده کلړه چلې د پاکسلتان‪ ،‬امریکلې او چلین حکومتونلو ایجنټلانو کوښلښ‬
‫ک لاووه چللې ارامللي ګللډوره کللړي او دولتللي شللتمني چللور کللړي‪ .‬پلله کابللل کللې‬
‫‪۱۶‬پاکستانیان‪ ،‬دوه چینایان‪ ،‬دوه امریکایان او یلو مصلری پله دې تلور ونیلول‬
‫شول چې کوښښ یې کاووه د خلکو د مرګ او د ارامۍ د ګډورولو المل شي‪.‬‬
‫دا ثابته ده‪ ،‬چې دغه کسان به په رښتیا نیول شلوي وي‪ .‬لله هغله وروسلته دغله‬
‫موضوع بیا یاده نه شوه‪ .‬عجبه ده چې په دغې څرګندونې کې د ایلران نلوم یلاد‬
‫نه شو‪ ،‬که څه هم خمیني پلوه شیعهګانو په پاڅون کې فعالله برخله اخیسلتې او‬
‫د هغه نوم یې هم یاد کړی و‪ .‬د خلقي حکومت د وخلت پله پلاڅونونو کلې د‬
‫مالمتۍ ګوته ایران او پاکستان ته نیول کېده‪ .‬په هر حال د کابل رجلیم پله بللې‬
‫څرګندونې کې وویل چې دولتي ادارې به تر بلې څرګندونې پورې بندې وي او‬
‫هغه د رې ورځې وروسته د فبرورۍ په ‪۲۵‬مه خالصې شوې‪ .‬مهمه دا ده چلې‬
‫له پنځو زرو افغانانو نه چې امنیتي ځواکونو بندي کلړي وو‪ ،‬یلو شلمېر یلې لله‬
‫محاکمې نه پرته اعدام شول‪ ،‬د یو څو امین پلو خلقیانو په ګډون‪.‬‬
‫دغو عملونو تر هغو چې کارمل پلر واک و‪ ،‬د ځپللو یلوه نلوې دوره راملنځ‬
‫ته کړه‪ ،‬د سلیم عقل تقاضا دا ده چې دغه پاڅونونه د ټولو افغانلانو د نیلت او‬
‫ارادې هنداره ګڼل شوې او د اشغال پر سیاست له سره نظر اچول شلوی وای‪،‬‬
‫لکه د هند انګرېزي حکومت چې یوه پېړۍ دمخه په ورته حال کلې همدغسلې‬
‫کړي وو‪ .‬خو شورویانو د هغه پر ځلای لله زور او پلوځ نله کلار واخیسلت‪ .‬پله‬

‫‪144‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همدغه وخت کې به وو‪ ،‬چې په افغانستان کې د شوروي پوځ لوړ قومنلدان تله‬
‫کى‬
‫له مسکو نه دغه هلدایت ورسلېد چلې «د وسلله وال مخالفلت تنظیمونلو د لله‬
‫مینځه وړلو لپاره د افغان پوځ په ملګرتیا فعال عملیات پیل کړي‪ )۲۴(».‬پله دې‬
‫رول شورویانو د دې لپاره چې د کارمل رجیم پر پښو ودروي پر کابل د خپللو‬
‫وعدو پر خالف یرغلیز چلند ونیوه‪ ،‬او وژل یې وکلړل‪ .‬پله نلورو ښلارونو کلې‬
‫هم د رجیم ځواکونلو او یرغلګلرو همدغله الر ونیولله‪ .‬پلر دې سلربېره د نلوي‬
‫امنیتي ادارې یا خاد وسله وال ایجنټانو به د شکمنو کسانو او پوځي رللو بله د‬
‫عسکر نیولو لپاره کورونه هم لټول‪ .‬په کابل کې به داسې شپه نله وه چلې هټلۍ‬
‫او مغازې چور نه شي‪ ،‬او کورونه ونه لټول شي‪ .‬او خلک ونله ځلورول شلي او‬
‫شته لوټ نه شي‪ .‬روسي ګزمهوالو هم هټۍ او مغلازې وهللې‪ .‬رجلیم د امنیلت‬
‫په نامه نوې بې امنیتي جوړه کړه او زور زیاتی ورسلره رېلر شلو‪ ،‬چلې خلکلو د‬
‫خلقي حکومت ځپل هېر کړل‪ .‬په نتیجه کې د کابل رجیم لله خلکلو نله بېګانله‬
‫او پر شوروي پوځ باندې نور هم متکي شو‪.‬‬
‫د پاڅون کوونکو هیڅ رلې تنظیم نه درلود‪ ،‬که څه هم ویلل شلوي وو چلې‬
‫«له روسانو سره د مخالفت لپاره ټول ښار تنظیم شلوی و‪ ،‬چلې د فبلرورۍ پله‬
‫‪۲۱‬مه باید پاڅون وکړي‪ ».‬له هیڅ پاڅون کوونکې رلې سره د نامه کوم افغلان‬
‫کوونکي عادي او بې نومه افغانلان وو‪ .‬پله دې برخلې کلې‬ ‫ملګری نه و‪ .‬مار‬
‫دوی له هغو افغانانو متفاوت وو‪ ،‬چې د افغان‪-‬انګلیس په دوهم جنګ کلې د‬
‫انګرېز یرغلګرو په وړاندې جګ شوي وو‪ .‬په هغه وخت کلې دغسلې نومیلالیو‬
‫لکه غټ مشر (جنرال) محمد جان وردګ‪ ،‬جنلرال غلالم حیلدر څرخلي‪ ،‬میلر‬
‫بچه کوهستانی او نورو د پاڅونونو سروالي کوله او د هغو په ملخ کلې بله روان‬
‫او جذباتو نه رک‪،‬‬ ‫وو‪ .‬د اوسنیو مار کوونکو پاڅونونه رېر طبیعي‪ ،‬له جو‬
‫خو نامنظم وو‪.‬‬

‫‪145‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد پللاڅون کوونکللو غټلله ځانګړتیللا للله سللني وروڼللو سللره د شللیعه وروڼللو‬
‫ملګرتوب و‪ ،‬دواړه د ښار خلکو غوڅ اکثریلت وو‪ .‬د شلیعه قزلباشلو او هلزاره‬
‫وو تناسب په هغو رلو کلې رېلر وچلت و‪ ،‬چلې د برچلي دښلتې لله ښلارګوټي‪،‬‬
‫قلعه شادا‪ ،‬دهدانا‪ ،‬جمال مینې‪ ،‬سخي کارته او چنلدولو نله راوتللي وو‪ .‬د دغله‬
‫واقعیت اهمیت په دې کې دی چې د افغان‪-‬انګلیس پله دوهلم جنلګ کلې پله‬
‫کابل کې یوازې سني افغانلان جلګ شلوي وو‪ .‬د قزلباشلو وړه برخله پرچمیلان‬
‫وو‪ ،‬چې «د داخلي روسانو» په نامه یاد شول‪ .‬د یرغلګر پوځ او کارملل رجلیم‬
‫په وړاندې د ګلبدین حکمتیار سني پلویان او د ایات الله محسني شیعه پلویان‬
‫له زرګونو نورو سني او شیعه افغانانو سره په یوې لیکې کې ودرېلدل‪ .‬ماوسلتي‬
‫شعلهیانو هم پاڅون کوونکي پله تېلره قزلباشلان او هلزاره د یرغلګلرو پلر ضلد‬
‫وپارول‪ ،‬یو شمېر امیني خلقیانو پاڅون کوونکي هم تحریلک کلړل او هلم یلې‬
‫په حساسو شېبو کې د دندو له اجرا کولو نه رره وکلړه‪ .‬د دغلو خلقلي منصلب‬
‫والو د وییفو د نه اجرا له امله وه چې شوروي پوځ صلحنې تله ورګلډ شلو‪ .‬پله‬
‫مقابللل کللې ټولللو پرچمیللانو او رېللرو خلقیللانو د خپلللو وطنوالللو پلله وړانللدې للله‬
‫شوروي یرغلګرو سره السونه یو کړل‪.‬‬
‫کوونکو سره چې د ښار له څنلډو څخله وو‪ ،‬بېلونله‪ ،‬سلوټي‪،‬‬ ‫له هغو مار‬
‫یو څو زاړه ټوپکونه او چړې او تورې وې‪ .‬عصري وسلې له چا سره ونه لیلدل‬
‫شوې‪ ،‬که څه هم ویل شوي وو چې یو څه وسلې ښار ته راوړل شوې وې‪ .‬یلو‬
‫ګللور کلیللوال زړه تللوره پلله الس د خوشللال مېنللې پلله برخلله کللې د ښللار پلله لللور‬
‫ځغستل او روسان یې ښکنځل‪ .‬لله پلاڅون کوونکلو نله د شلوریانو او کفلر پلر‬
‫ضد شعارونه اورېدل کېدل او د وطن پله اړه اندېښلنه ښلوول کېدلله‪ .‬ځینوویلل‬
‫چې «او مسلمانانو!کاپران راغلي او زمونږ وطلن یلې نیلولی او زملونږ دیلن پله‬
‫خطر کې دی» نورو ویل چې «او روسانو! زمونږ له وطن نه ووځ ‪».‬‬

‫‪146‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىلکه چې دمخه ویل شوي پاڅون کوونکي د ښار له بېللو برخلو نله رلله رلله‬
‫راووتل او شمېر یې دغومره رېر و‪ ،‬چې اټکل یې هم نله شلي کېلدی‪ .‬دغلومره‬
‫ویل کېدلی شي چې په کابل کې دغه پاڅون عام و‪ ،‬دغومره عام چې بلل هلیڅ‬
‫وخت دغومره عام نه و‪ .‬خو دا ګرانه نه ده چې وویل شي دوی کومو اجتماعي‬
‫رلو ته منسوب وو‪ ،‬لله کوملو ځلایونو نله چلې پلاڅون کلوونکي ووتلل هغله پله‬
‫عمومي رول د کسب او کار‪ ،‬زیارکښو یا ښکته اجتماعي دریځ خلکلو ځایونله‬
‫وو‪ .‬هزاره جوالیان هم له همدغو ځایونو څخله وو‪ .‬د اتلو تنلو ملړي پله داسلې‬
‫حال کې چې جوالونه یې په شاوو‪ ،‬د دهبوري میدان ته نزدې پراته وو‪ .‬دا هغه‬
‫افغانان وو‪ ،‬چې کارملیانو «خللق» او نلور یلې «خللق ضلد» بللل او اوس دغله‬
‫«خلق» د د وی پر ضد جګ شوي وو‪« .‬ضد خلق» یې هم پر ضلد وو‪ ،‬خلو د‬
‫یوه بې رحم دښمن په وړاندې مصلحت دا و‪ ،‬چې د نامه خاوندان پله پلاڅون‬
‫کوونکللو کللې نلله وو‪ .‬پلله دې رول پلله زرګونللو بللې نوملله کسللان د یرغلګللرو پلله‬
‫وړاندې براال تر دې حده وړاندې الړل چې خپل ژوند یې په خطر کې کلړ‪ .‬پله‬
‫دغه حرکت کلې دوی پله دینلي ارزښلتونو سلره خوځېلدلي وو‪ ،‬چلې د ملحلدو‬
‫شورویانو له خوا په خطلر کلې ګڼلل کېلده‪ .‬دوی پله وطنلي ارزښلتونو سلره هلم‬
‫خوځېدلي وو‪ ،‬چې روسانو د دوی ملک نیولی و‪ .‬افغانانو په دغه پاڅون کې د‬
‫شوروي یرغلګرو په وړاندې دغسې مخالفلت وښلود‪ ،‬چلې لله دینلي‪ ،‬ژبنیلو او‬
‫قومي او سمتي پولو نله اوښلتی و‪ .‬دا هغله و خلت و چلې د مقاوملت اسلالمي‬
‫تنظیمونه رېر شوي نله وو او د موجلودو تنظیمونلو پلویلان پلر خپللو کلې سلره‬
‫جنګېدلي نله وو او د جهلاد ګلډه عنعنلهییزه روحیله د هلر بلل وخلت پله شلان‬
‫پیاوړې وه‪ .‬دا د دغه پاڅون د پیاوړتوب غټ دلیلل و‪ .‬لله هملدې املله و چلې‬
‫افغانانو پر خپلو کې د اختالفاتو په لرللو سلره سلره پله پلوره اتفلاق د شلوروي‬
‫یرغلګرو په وړاندې د زړه له اخالص نه برخه واخیسته‪ .‬دا د ملي مقاوملت پله‬

‫‪147‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ټولې دورې کې د افغان پیوستون هسک و‪.‬‬

‫کى‬

‫‪148‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د زدهکوونکو پاڅون‬

‫په کابل کې تعلیمي موسسې‪ ،‬د ژمي رخصتي په پای تله رسلېدلو او د نلوي‬
‫کال په پیل سره (مارچ ‪ )۲۱‬بیا فعالې شوې‪ .‬کابل د خپلل نفلوس پله تناسلب‬
‫رېرې تعلیمي موسسې او رېر محصالن لرل او زیاتره دغه موسسلې د ښلار پله‬
‫لویدیځ کې پرتې وې‪ .‬دلته د شاګردانو شتون ښه څرګند و‪ ،‬د هغو له رلې نله د‬
‫کابل پوهنتون و‪ ،‬چې د ثور کودتا نه د مخه یې دووللس زره ښلځینه او نارینله‬
‫محصالن او اته سوه اسلتادان للرل‪ .‬دوی د تعلیملي کلال لله پیلله یلوه میاشلت‬
‫په ر ول د الریونونو یوه لړۍ پیلل کلړه‪ .‬کابلل پوهنتلون پله‬ ‫وروسته د اعترا‬
‫الریللون کولللو کللې څرګنللده مخینلله لرللله‪ .‬د شللوروي یرغلګللرو پلله وړانللدې ل له‬
‫الریونونو دمخه اول شپې لیکونه یا شب نامې خپلرې شلوې‪ .‬د فلال پله نامله‬
‫یوې خپرونې کې د یرغلګر پوځ وتل غوښتل شوي وو‪ .‬په هغې کې دا هم ویل‬
‫شوي وو‪ ،‬چې تر هغه چې یرغلګر پوځ له وطن نله وتللی نله و ي‪ ،‬دوی بله پله‬
‫یوې جبهې کې ټول وي او ایډیالوجيکي اختالفونه به یلې یلوې خواتله کلړې و‬
‫ي‪ .‬د جبهه دانش په نامه بلې خپرونې له ټولو رلو څخه په ټینګه وغوښتل چلې‬
‫د یرغلګر پوځ او د هغه د تابع رجیم په وړاندې یوه ګډه جبهه جوړه کلړي‪ .‬پله‬
‫عادي حال کې دغسې خپرونې به چندان اثر ونه للري‪ ،‬خلو د یرغلګلرو پلوځ د‬
‫شتون او اختناق په حلال کلې هغله شلاید د راتللونکي توپلان نښله وي‪ .‬د کابلل‬
‫پوهنتون په حریم کې همدغسې وشول‪ .‬دلتله ښلځینه او نارینله افغلان ځوانلانو‬
‫په دغه بحراني او حساس وخت کې خپله وطنپالنه او خپلواکي پالنله پلر خپللو‬
‫کړو سره په اثبات ورسوله‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد توپان لومړنۍ څپه د ثور په اوومله (اپرېلل ‪۲۷‬مله) ښلکاره شلوه او دا پله‬
‫هغه وخت کې چې شوروي اتحاد ته د تابع رجلیم چلارواکو «د ثلور انقلالب»‬
‫لمانځنې لپاره غونډه کوله‪ .‬خو په غونډه کې محدودو ګوندي او حکلومتي للوړ‬
‫پوړو چارواکو ګډون کړی و او د ګډون د ضیقو شرایطو او د هغلو لله وینلاوو‬
‫څخه داسې مالومېده چې دا د ویر غونډه وي‪ ،‬نه د جشن لمانځنې‪ .‬له هغې نه‬
‫د مخه د ښوونځيو شاګردانو په کابل کې نا اراملي جلوړه کلړې وه‪ .‬پله دغلو نلا‬
‫ارامیو کې د ښوونځيو نجونې تر دې حلده پارېلدلې او زړورې شلوې وې چلې‬
‫په هغو څارندویانو یې ملنډې وهلې چې د هغو د اراموللو لپلاره اسلتول شلوي‬
‫وو‪ .‬ځینو هغوی د «روس مریان» بلل او نورو خپل پوړني پرې اچلول او ورتله‬
‫یې طعنله ورکولله چلې اوس لله تاسلو نله «ښلځې» جلوړې شلوې دي‪ .‬نلورو د‬
‫هغوی خولې تښلتولې او ورتله ویلل چلې تاسلې د پیسلو پله برابلر کلې د روس‬
‫«مریي توب» منلی دی‪ .‬دغو نجونو په خپل زړورتلوب سلره اریلانونکې وضلع‬
‫رامینځ ته کړې وه خو پولیسانو هلم لله هغلو سلره زیلږ چلنلد نله کلاووه‪ .‬شلاید‬
‫خواخوږي یې هم ورسره لرله‪ .‬خو پرچملي ځوانلانو چلې لله پولیسلو سلره یلو‬
‫ځای وو‪ ،‬پر نجونو رحلم نله کلاووه‪ .‬دوی دمخله (د اپرېلل پله ‪۲۵‬مله) د عملر‬
‫شهید په لېسه کې پر څلورو شاګردانو او د حبیبې په لېسله کلې پلر یلوه شلاګرد‬
‫باندې مرګکي رزې کړې وې‪ ،‬چې دغسې زړورتیا یې ښوولې وه‪.‬‬
‫د اپرېل په ‪۲۹‬مله هغله مظلاهره چلې د پوهنتلون محصلالنو د پوهنتلون پله‬
‫ساحه کلې کولله ال هلم خلونړۍ وه‪ .‬دغلو محصلالنو شلوروي‪-‬ضلد شلعارونه‬
‫ورکول او په لوړ اواز یې ویل چې د شوروي پوځ دې ووځي‪.‬‬
‫دغه مظاهره چې د انجینرۍ له پلوهنځي نله شلروع شلوې وه‪ ،‬د فارماسلۍ‬
‫پوهنځي ته ورسېده‪ .‬پرچمي وسله والو ځوانانو وروسلته لله هغله چلې هلوايي‬
‫رزې وکړې د محصالنو په لور رزې وکړې او درې تنه یې ترېنله شلهید کلړل‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مظاهره چیان سره له دې هم مخ په وړاندې تللل‪ ،‬تلر څلو چلې د دارالمعمللین‬

‫کى‬
‫په څلور الري کې لس محصالن د پرچملي وسلله واللو ځوانلانو د رزو قربلاني‬
‫شلول‪ .‬پله یلوه روایلت‪ ،‬پله هغلو کلې پېغلله ناهیلد د رابعله بلخلي د ښللوونځۍ‬
‫شاګرده هم وه او هغې په داسې حال کې چې یو ټپي محصل یې پله غېلږ کلې‬
‫نیللولی و‪ ،‬د یرغلګللرو پللر ضللد یللې شللعارونه ورکللول‪ .‬پېغللله ناهیللد زر د ملللي‬
‫قهرمانانو په قطار کې حسلاب شلوه او د وطنپلالنې سلمبول وګرځېلده‪ .‬پله بلل‬
‫روایت‪ ،‬پېغله ناهید چې یوې شتمنې کورنۍ تله منسلوبه وه‪ ،‬لله سیاسلت سلره‬
‫یې جوړه نه و ه او د حجاري او نجاري فابریکې تر څنګه په غیلر قصلدي رزو‬
‫ولګېده او مړه شوه‪ .‬د هغې پالر اوس په استرالیا کې کډوال دی‪ .‬په هر حلال د‬
‫پوهنتون د محصالنو الریون بې له دې چې ښار ته رسېدلی وي‪ ،‬له دغو پېښلو‬
‫نه وروسته خور شو‪ .‬په دغه ورځ په داسې حال کې چې د ښوونځیو یلو شلمېر‬
‫شاګردان هم سړکونو ته وتلي وو‪ ،‬د سوریا د نجونو ښوونځی محاصره شلوی‬
‫پلله توګلله د شللوروي‬ ‫و‪ ،‬او د حبیبللې لېسللې شللاګردان همللدا چللې د اعتللرا‬
‫سفارت ته نزدې شول‪ ،‬پرچمي ځوانانو پرې رزې وکړې او درې تنه یې ترېنله‬
‫شهید کړل‪.‬‬
‫د دغو خونړیو پېښو سره سلره د پوهنتلون محصلالن کلرار نله وو‪ ،‬دوی لله‬
‫هغه وروسته د مقاومت تکتیک بدل کړ‪ ،‬رېرو یې درس پرېښود او ټولګیلو تله‬
‫نه تلل‪ ،‬خو د مې میاشتې په درېمه تر پخوا نه رېلر محصلالن بیلا پله مظلاهرې‬
‫ووتللل او د ښللار پ له لللور روان شللول‪ .‬دا ځللل دوی رېللر مللنظم وو او پ لارونکي‬
‫شعارونه یې هم نه و رکول‪ .‬دوی د نوي موقتي اساسلي قلانون سلره سلم چلې‬
‫سوله ییزې مظاهرې یې مجاز ګنلې وې‪ ،‬د ښار خواته مخه وکړه‪ .‬د پوهنتلون‬
‫په حریم کې د دوی ښه تنظیم ما په خپلله ولیلد او پله د اسلې حلال کلې چلې د‬
‫محصالنو احساسات او زړورتیا مې ستایله ورته‪ ،‬په اندېښنه کې هلم وم‪ .‬دوی‬

‫‪151‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىبریکوټ ته ورسېدل د پولیسو پر ځلای پلر اسلونو سلپاره وسلله وال سلر‬
‫تېري ورسره مخ شول او له یو څه ځنډ نه وروسته یې پر محصالنو برید وکلړ‪.‬‬
‫په رنډو یې ووهل او اوښکې بهوونکی غاز یې پرې وشینده‪.‬‬
‫له پنځه سوه نه رېر محصالن بندي شول‪ .‬امینتي ځواکونلو پله دغله ورځ د‬
‫دغې اوازې له مخې چې د دفتر چارواکي به له محصالنو سره یلو ځلای شلي‪،‬‬
‫حکومتي ادارې هم محاصره کړې وې‪.‬د ملی پله ‪۲۲‬مله‪ ،‬څلورمله او وروسلتۍ‬
‫مظاهره چې د انجینرۍ له پوهنځي نه شروع شوې وه له پیل سلره سلم وځپلل‬
‫شللوه‪ .‬خللو د ښ لوونځيو شللاګردان او شللاګردانې پلله ټلول ښللار کللې نللاارامي او‬
‫پارېدلې وې‪ .‬دوی اعتصاب کاووه خو پولیسو د هغو ښوونځي محاصره کلړي‬
‫وو‪ .‬زده کوونکو په تېره ښځینه زده کوونکو د پخوا په شان د لینن او برېژنیل‬
‫پر ضد شعارونه ورکول‪ ،‬سره له دې چې پلرونو او میندو یې د احتیلاط خبلرې‬
‫ورته کړې وې‪.‬‬
‫د جون په دوهمې اونۍ کې په ځینو ښلوونځیو کلې یلوه نله فکلر کېلدونکې‬
‫تراجیکه ررامه ولوبول شوه‪ .‬د ثور له کودتا نه وروسته رېرې اریانوونکې پېښې‬
‫یو په بلل پسلې شلوې وې‪ ،‬خلو رېلره اریلانونکې یلې د ښلوونځيو د شلاګردانو‬
‫زهرجن کول وو‪ .‬په درې پرله پسې ورځو کې د سلوریا د نجونلو ښلوونځي او‬
‫تنه کلارګران هلم‬ ‫یو شمېر نور ښوونځي زهرجن شول‪ .‬د د ولتي مطبعې دېر‬
‫زهرجن شول‪ .‬څو ورځې وروسته د جون په ‪۱۲‬مه د لسو ښوونځيو شلاګردان‬
‫او شاګردانې زهرجنې شوې‪ .‬په دغه ورځ له پنځلوس تنلو نله رېلر شلاګردان د‬
‫درملنې لپاره روغتونو ته ورسول شول‪ .‬د دغه بېساري عمل عاملل یلا علامالن‬
‫مالوم نه وو‪ ،‬او پله اړه یلې اوازې رېلرې او رول رول وې‪ .‬یلوه اوازه دا وه چلې‬
‫هوا دوړو کارتوسونو په پورتله ویشلتلو سلره زهرجنله شلوې وه‪ .‬بلله یلې دا وه‬
‫چې چا د څښلو اوبه زهرجنلې کلړې وې‪ .‬تلر اوسله هلم د د غله کلار عاملل پله‬

‫‪152‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یقین سره مالوم شوی نه دی‪ .‬د کابل رجیم د «امپیریلزم او ارتجاعي ځواکونو‬
‫کى‬
‫ایجنټان» یانې اخوانیان او مجاهدان د دغه کار مسؤول بلل‪ .‬خلو پله کابلل کلې‬
‫ټینګه اوازه دا وه چې هغه د خاد کار و‪ ،‬د دغې اوازې په مالتړ ویل کېدل چې‬
‫څنګه چې محصالنو او زده کوونکو په دغې اوږدې ناارامۍ سره د کابل رجیم‬
‫بې اعتبار کړی‪ ،‬خاد وغوښتل چې هغوی او کورنۍ یې په دغه رول ووېلروي‬
‫چې بیا دغسې کار ونه کړي‪ .‬دا هم ویل کېدل چې که په دغه عملل کلې د خلاد‬
‫الس نلله وای‪ ،‬خادسللتانو بلله د هغلله عللامالن پیللدا کللړي او نیللولي وای‪ .‬د دغلله‬
‫روایت په مالتړ دا هم ویل کېدل چې په دغې تراجیدي کې د سوریا ښوونځي‬
‫شاګردانو او ښوونکو رېر کړاوونه وګاللل‪ .‬پله دې چلې دوی د رجلیم پلر ضلد‬
‫رېر فعالیت کاووه‪ ،‬دغه وینا رښتیا وه‪ ،‬زما د پوهنتون یلوې پخلوانۍ محصللې‬
‫چې د دغه ښوونځي ښوونکې وه‪ ،‬په دې اړه حیرانونکې قصې ماته وکړې‪ .‬پله‬
‫هر حال د محصالنو او شاګردانو له پارېدلو او د وروسلتیو لله زهلرجن کېلدلو‬
‫نلله و روسللته د کابللل ښللوونځي پللر ځللای ودرېللدل او یللو شللمېر محصللالن او‬
‫شاګردان له وطن نه ووتل‪.‬‬
‫د زده کوونکو پاڅون د ښاریانو د پاڅون په پرتلله یلو څله ملنظم و‪ ،‬پله دې‬
‫چې د هغو تر شااتحادیې وې‪ .‬له مظاهرو نه دمخه د پوهنتون محصلالنو اووه‬
‫اتحادیې فعالې شوې وې‪ ،‬چلې یلوه یلې د انقالبلي ځوانلانو شلورا‪ ،‬بلله یلې د‬
‫ازادي پالو اتحادیه‪ ،‬فلال او د اسلتادانو او محصلالنو عملومي اتحادیله وه‪ .‬د‬
‫انقالبي ځوانانو شورا د اټکل شپږ سوه غړو او په لېسو کلې د څلانګو پله لرللو‬
‫سره تر ټولو لویه اتحادیه وه‪ .‬غړي یې هلم د اسلتادانو او محصلالنو دعملومي‬
‫اتحادیې په شان ناپېیلي وو‪( .‬زه هم د استادانو اتحادیې پله کلدر کلې وم‪ ،‬خلو‬
‫موسللس کللدر یللې نلله وم‪ ).‬نللورې اتحللادیې لکلله د ماوسللتي ره لايي‪ ،‬اسللالمي‬
‫جمعیت‪ ،‬او اسالمي حلزب د سیاسلي ګونلدونو اتحلادیې وي‪ .‬دوی څرګنلدې‬

‫‪153‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مظاهرې نه غوښتلې‪ ،‬په دې دلیل چې وبه پېژندل شي او وبه ځپلل شلي‪ .‬دوی‬
‫کى‬
‫د مظاهرو پر ځای اعتصاب او مقاطعې غوښتلې‪ ،‬خو ژمنو اتحادیو د نورو پله‬
‫هڅللونې سللره د مظللاهرې کولللو فیصللله پللاس کللړه او لکلله چللې وویللل شللول‪،‬‬
‫مظاهرې وشوې‪ ،‬خو خاد هغه وځپللې‪ ،‬د همدغله مقصلد لپلاره خلاد د خپللو‬
‫پټو ایجنټاتو نه ځانله یوه اتحادیه جوړه کړې وه‪ ،‬چلې محصلالن یلې مظلاهرو‬
‫ته هڅول‪ ،‬لکه چې پر ځای ویل شلوي‪« .‬خلقلي پللو زدهکلوونکي د پرچمیلانو‬
‫شللول‪ ،‬چللې د شللوروي د شللته والللي او نللزدې پلله هماغلله انللدازه د‬ ‫مخللال‬
‫پرچمیانو له خوا د امین او د هغه د چلند غندنه کېده‪ .‬نېشنلستانو او مارکسلتي‬
‫مخالفانو د بنسټ پالو له پلویانو‪ ،‬هلکانو او نجونو سره په مظاهرو او اله ګولو‬
‫کې سره الس یو کړ‪ ،‬چې په ټکول کېدلو او بندي کېدلو سره وځپل شو‪».‬‬
‫دا چې د دغې یوې میاشتې اوږدو مظاهرو په بهیر کې څومره زدهکلوونکي‬
‫ووژل شول‪ ،‬په یقین سره مالومه نه ده‪ .‬اټکلونه د دوه اویلا او سللو تنلو تلرمنځ‬
‫دي او ځینې یې تر دوه سوه پورې رسوي‪ .‬د ټپي شویو زدهکوونکلو اټکلل هلم‬
‫کېدلی نه شي‪ ،‬ځکه چې ټپي شوي زدهکلوونکي روغتونونلو تله نله تللل‪ .‬د دې‬
‫لپاره چې هلته به وپېژندل شي او د خاد چنګ ته به ورشي‪ .‬خو د بندي شلویو‬
‫زدهکوونکو اټکل دوه زره د ي‪ .‬له هغه وروسته براال مظاهرې ونه شلوې او پلر‬
‫ځای یې زدهکوونکو اعتصابونه او مقاطعې کولې‪.‬‬
‫د رجیم چارواکو د مې په ‪۱۳‬مه اټکل پنځه سوه بندي زده کلوونکي پله یلو‬
‫څه قید سره ازاد کړل‪ .‬دا یې هم وویل چې د «یو څو» زده کوونکو قضلیې تلر‬
‫تحقیق الندې دي‪ .‬دغه «څو» په واقع کې رېر زده کوونکي وو چلې کلونله یلې‬
‫په څرخي پله زندان کلې تېلر کلړل‪ .‬بنلدي شلویو محصلالنو پله محکمله کلې د‬
‫مظللاهرو پلللوي نلله کوللله‪ ،‬د کنللدهار د یللوه هنللدو زدهکللوونکي اشللوک کومللار‪،‬‬
‫عبدالودود او یوه بل نه پرته وروستي نه یلوازې د مظلاهرو پله حقانیلت ټینلګ‬

‫‪154‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ودرېدل‪ ،‬د شوروي د یرغل مخالفت یې هم کاووه‪ .‬هر یو یې د اتو کلونلو پله‬
‫کى‬
‫بندي توب محکوم شو‪ ،‬چې دا د بندي شویو زدهکوونکو لپاره تلر ټوللو اوږده‬
‫موده وه‪.‬‬
‫د رجیم چارواکو بل کار د لوړو ښوونځيو د هغو ښوونکو موقوف کلول یلا‬
‫تبدیل کول وو چې د زدهکوونکو پله هڅوللو کلې پلرې شلکمن شلوي وو‪ ،‬خلو‬
‫دغو چارواکو په کابل پوهنتون کې بل مهم څه ونه کلړل‪ .‬خلو د شلوروي کوللو‬
‫پروګرام یې چې دمخله یلې پلرې پیلل کلړي وو‪ ،‬ګړنلدی کلړ‪ .‬د شلوروي کوللو‬
‫پروګرام د مارکسیزم او لیننزم د مفکورې له مخې د درسي نصلاب برابلرول او‬
‫د شوروي پر سیسټ م د پوهنتون ادارې طرز ته تغییر ورکول او له شوروي سره‬
‫د دوسللتۍ د روحیللې پالللل وو‪ ،‬دغللو ټولللو تعبیرونللو للله شللوروي اتحللاد او‬
‫کمونستي بالک هېوادونو څخه د مشاورانو او ښوونکو رېروالی ضروري کړ‪.‬‬
‫د زدهکوونکو خوځښتونه که څه هم د رجیم لپلاره غټله سلتونزه نله وه‪ ،‬خلو‬
‫چلارواکي یللې سللخت وویللرول چللې هغلله ممکللن ښللاریان د بللل پللاڅون لپللاره‬
‫وهڅوي‪ .‬څنګه چې زده کوونکي د ښاریانو زامن او لوڼې دې لله هملدې املله‬
‫بلله هللم و‪ ،‬چللې دوی څللومره چللې کللولی شللول د هغللو مظللاهرې زر او پلله زور‬
‫وځپلې‪ .‬خو د دوی مظاهرو دغه رجیم ته پله سیاسلي او اخالقلي لحلا غلټ‬
‫زیان واړوه‪ .‬د کارمل ګوندګی په عمومي رول د کابل ښار له کسانو نه جوړ و‪.‬‬
‫پرچمیانو تر دغلو پلاڅونونو پلورې دا ښلووله‪ ،‬چلې د ښلار روښلانفکران د‬
‫دوی پلر خللوا دی‪ .‬دغلله ذهنیللت قللانع کللوونکی برېښلېده‪ ،‬ځکلله چللې کارمللل د‬
‫پاچایۍ په لسیزه کې د کابل ښاریانو له خوا دوه ځله د ولسي جرګلې غړیتلوب‬
‫ته غوره شوی و‪ .‬خلو اوس دغلو ښلاریانو او زدهکوونکلو هغله پله لغتله ووهله‪.‬‬
‫څنګه چې ده خپل ځان د شوروي لویانو دالس اله کړی و‪ ،‬هغه یلوازنی مالتلړ‬
‫یې هم له السه ورکړ‪ ،‬چې تر دغه وخته یې الره‪ .‬په دغله عملل سلره پله واقلع‬

‫‪155‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىټول پرچمیان متضرر شول‪ .‬د قانوني پاچایۍ په لسیزه کې څه وخت چلې‬
‫چللارواکو د دوی پلله فکللر دموکراتیللک حقونلله تللر پښللو النللدې کللول‪ ،‬دوی‬
‫الریونونه کول‪ ،‬بې له دې چې څوک یلې مخله ونیسلي‪ .‬خلو اوس سلره لله دې‬
‫چې د دوی موقتي اساسي قلانون مظلاهرې مجلاز ګرزوللې وې‪ ،‬دوی هغله پله‬
‫وچ زور وځپلې او له مظاهرهکوونکو نه یې رېلر د زدهکوونکلو پله ګلډون ووژل‬
‫او بندی کړل‪ .‬د میتروخین په وینا‪ ،‬پرچمیانو د دغو پاڅونونو په ځپللو کلې پله‬
‫کابل کې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سروال جنرال ایوانوف په دستور عمل وکړ‪ .‬دغلو ځپللو‬
‫وښووله چې شورویانو ټینلګ علزم کلړی و‪ ،‬چلې کلارملي رجلیم د افغانلانو لله‬
‫مخالفت سره سره پلرې بانلدې تحمیلل کلړي‪ .‬د کابلل رجلیم د شلورویانو پله‬
‫قوت د خلکو دغه پاڅونونه وځپل‪ ،‬خو په دغه عمل سره یې ځان له خلکو نله‬
‫تر دې حده بېګانه کړ چې یې د شوروي زبرځواک په زور هلم ونله شلو کلولی‬
‫چې هغه مقاومت وځپي چلې لله هغله وروسلته پله ټلول هېلواد کلې د هغله او‬
‫داسې هم د یرغلګر پوځ پر ضد وښوول شو‪ .‬د کابل ښار هم ملامون نله و‪ ،‬لله‬
‫دغو پاڅونونو نه وروسته هلته په تېره د هغه په لویلدیځ برخلو کلې د شلپې لله‬
‫خوا له پغمان نه د قومندان عبدالحق په سروالۍ ګوریالیي عملیات کېدل چلې‬
‫په پنځم څپرکي کې به یې بیان وشي‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫درېیم څپرکی‬

‫د پرچم رجیم‪،‬‬
‫اسالمي تنظیمونه‪ ،‬ملي حرکت او پاکستان‬

‫لومړنۍ خبرې‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد یرغل افغانان وپلارول او د پاکسلتان‪،‬‬
‫ایران او عربي او غربي حکومتونه یلې اندېښلمن کلړل‪ .‬اندېښلنه دا وه چلې کله‬
‫شوروي اتحاد افغانستان الندې کړو بیا به له هغه څخه د خیز تختلې پله شلان‬
‫کار واخلي او د پارس خلی لله الرې بله د تېللو انتقلال تله خنلډ واچلوي او د‬
‫لویدیخې نړۍ او جاپان اقتصاد به زیانمن شلي‪ .‬دغلو حکومتونلو افغانسلتان د‬
‫شوروي اتحاد تر نفوذ الندې هېواد او دغه یرغل نه دفع کېلدونکی ګاڼله‪ ،‬فکلر‬
‫یې کاووه چې هغسلې چلې شلوروي اتحلاد د ختیځلې اروپلا هېوادونله النلدې‬
‫کړي‪ ،‬او افغانان به ونه شي کلولي چلې دغله پلوځ لله خپلل هېلواد نله پله وتللو‬
‫مجبور کړي‪ .‬نو دوی د شوروي اتحاد له خوا د افغانستان د الندې کوللو پلروا‬
‫چندان نه کوله‪ .‬دوی دغومره هیله کوله چې که افغانان د خپل مللک پله جبهلو‬
‫او بین المللي اعتبار یې زیلانمن‬ ‫کې شورویان ګیر کړي او اقتصاد یې ضعی‬
‫کللړي‪ .‬خللو د افغانللانو غللوڅ اکثریللت زر وښللووله چللې څنګلله چللې دوی خپللل‬
‫وطن‪ ،‬خپلواکي او اسالم ته رښتیني دي‪ ،‬د یرغل د دفع کولو اراده او استعداد‬
‫لري‪ .‬بیا نلو دغلو حکومتونلو او پله خلاص رول امریکلې او سلعودي عربسلتان‬

‫‪157‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغان مجاهدانو ته او داسې هم پاکسلتان تله چلې پله دغلې مقلابلې کلې یلې د‬
‫کى‬
‫مخکې کرښې دوللت دریلځ غلوره کلړ‪ ،‬د وسللو‪ ،‬پیسلو او لوجسلتکي څیزونلو‬
‫پرېمانه مرستې چاالنې کړې‪ .‬په همدغو مرستو سره وو‪ ،‬چې مجاهدان د رول‬
‫رول عصري وسلو خاوندان شول او پاکستان پیاوړی او تلر دې حلده د افغلان‬
‫اسالمي تنظیمونو پله چلارو کلې ښلکېل شلو چلې هغلوی یلې تلر نفلوذ النلدې‬
‫راوسللتل‪ .‬د دغللو انکشللافاتو پلله نتیجلله کللې افغللان سیاسللت پلله یللوې خللوا کللې‬
‫شوروي اتحاد او په بلې خوا کې پاکستان ته منحصر شو‪.‬‬
‫پلله دغلله څپرکللي کللې بلله د پللرچم رجللیم ترکیللب‪ ،‬د پرچمیللانو او خلقیللانو‬
‫خپلمنځي اړیکې او د یرغلګرو په وړاندې د افغانانو او باندنیو ځواب پله نظلر‬
‫او سیاست کې وکتل شي‪.‬‬

‫‪158‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د افغانستان دموکراتیک جمهوریت‬

‫د شللوروي اتحللاد للله یرغللل نلله زر وروسللته د شللوروي شللویو پرچمیللانو او‬
‫شوروي شویو خلقیانو له ترکیب نه د ببرک کارمل په سلروالۍ حکوملت جلوړ‬
‫شو‪ .‬د دغه نظام بڼه هغه وه‪ ،‬چې مځکې وه‪ ،‬غټ تفاوت د حکومت سلاحه و‬
‫ه‪ ،‬چې له پخوا نه رېره وړه شوې وه او نوی رجیم له اول سر نه ښاري شلو‪ .‬لله‬
‫ښارونو او د هغو له شش کروهي نه اخوا اطرافي سیمې د مجاهلدانو پله ولکله‬
‫کې وې‪ .‬مجاهدان د شپې له خوا دننه په ښلارونو حتلی د کابلل ښلار کلې هلم‬
‫ننوتل او پرچمیان او د هغو مرستندویان یې ترورول‪ .‬د کابل پرچمي رجیم لله‬
‫ګونللدیانو او د هغللوی ل له مرسللتندویانو نلله پرتلله د افغانللانو غللوڅ اکثریللت تلله‬
‫مشروعیت نه الره‪.‬‬
‫په افغانستان کې د عنعنې له مخې هر حکومت چلې نلوی پلر پښلو درېلږي‬
‫نظامي او ملکي لویان‪ ،‬روحانیان‪ ،‬او محلی مشلران او نلور یلې پله غونلډو کلې‬
‫تايیللدوي او د ولللس للله مالتللړ نلله ورتلله رار ورکللوي او پلله دې رول هغلله تلله‬
‫مشللروعیت ورکللوي‪ .‬د دغلله رجللیم لویللانو دغلله جرئللت نلله الره چللې مشللران‬
‫راوغواړي او له مالتړ نه یې ځان بهره من کړي‪ .‬د هغه پر ځای یې پله رسلمي‬
‫خپرونللو کللې د هغللو د مبللارکي پېغامونلله خپللرول‪ ،‬خللو هغلله ټللول جعلللي وو‪.‬‬
‫حکومتي تشکیالت د پخوا په شان منظم او د لوړو چارواکو القلاب غلټ وو‪.‬‬
‫خو ا علی واک له شورویانو سره و‪ ،‬چې پلوځ یلې پله افغانسلتان کلې ځلای پلر‬
‫ځای کړی و‪ ،‬د رجیم لویان یې په واک رسولي او د خپللو مشلاورانو لله الرې‬
‫یې پرې حکومت کاووه‪ .‬همدغه پوځ دننه په افغانستان کې دغه رجلیم د هغله‬

‫‪159‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وسللهواللو مخالفلانو او مجاهلدانو نله سلاته او د هغله د ټینګوللو لپلاره یلې‬

‫له کى‬
‫نظامي عملیات کول‪.‬‬
‫دغه رژیم د فورم او جوړښت له نظلر نله د ختیځلې اروپلا د حکومتونلو پله‬
‫شان و‪ ،‬چې د شوروي اتحاد حاکمیت یې منلی و‪ .‬د «افغانسلتان دموکراتیلک‬
‫جمهوریت» د خلق دموکراتیک ګوند په الس چلېلده او انحصلاري و‪ .‬دا ځکله‬
‫چې له «دموکراسۍ» نه د رجیم د چارواکو مطللب شلوروي‪-‬پللوه یلو ګونلدي‬
‫حکومت و‪ ،‬چې په هغه کې خاد (خدمات اطالعات دولتي) تلر ګونلد نله رېلر‬
‫واک درلود‪ ،‬لکه هسلې چلې پله شلوروي اتحلاد کلې ک‪ .‬ج‪ .‬ب تلر هلرې بللې‬
‫حکومتي ادارې نه رېره واکمنله وه‪ .‬ددوی د «دموکراسلي» بلله ځانګړتیلا دا وه‬
‫چللې د ګونللد او حکومللت د سللر د کسللانو د ماموریللت نلله ټللاکلی و او نلله یللې‬
‫انتخللابي بنسللټ الره‪ .‬پلله داسللې حللال کللې چللې د دموکراسللۍ للله مخللې لللوړ‬
‫چللارواکي انتخللابي او د ماموریللت مللوده یللې محللدوده وي او اعلللی واک هللم‬
‫ویشلی وي ‪ ،‬سره له دې هم ګوندیانو ادعا کوله چې د دوی نظام د دموکراتیک‬
‫مرکزیت پربنسټ والړ دی‪ .‬د دوی د دغې ادعا اساسي تناقض پلروا نله کولله‪،‬‬
‫چې په انحصاري نظام کې دموکراسي پیاده کېدلی نه شلي‪ ،‬خلو د دوی پله یلوه‬
‫ګوندي نظلام کلې د د وی نلوی اساسلي قلانون دموکراتیلک شلکل درللود او د‬
‫بیان‪ ،‬فکر‪ ،‬غونډې کولو او مظاهره کولو ازادي پکې منلل شلوي وو‪ ،‬خلو هغله‬
‫په واقع کې یو بې مفهوم سند و‪ ،‬دا هغه قانون و‪ ،‬چې د امین پله واکمنلۍ کلې‬
‫جوړ شوی و او د کارمل په وخت کې رسمي شو‪ .‬دغله قلانون پله اصلل کلې د‬
‫شوروي اتحاد د ‪۱۹۳۶‬کال د اساسي قانون په شلان پله نظلر کلې پله ازادۍ او‬
‫دموکراسۍ والړ و‪ ،‬خو د هغه هغه حقونه او واکونه پلي کېلدل‪ ،‬چلې د دوللت‬
‫یا رجیم په ګټه و‪ .‬له همدې امله و‪ ،‬چې دغه قانون په ټولنې کلې هلیڅ اثلر ونله‬
‫کړ‪.‬‬

‫‪160‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد د غې «تکاملې مرحلې» په نوي نظام کې ببرک کارملل د افغانسلتان خللق‬

‫دموکراتیک ګوند مرکزي کمېټې د پولتبورو لوی منشي‪ ،‬د وزیرانو د شورا یلانې‬
‫د حکومللت او دولللت سللروال او د پخللوانۍ ویروونکللې ادارې‪ ،‬اګسللا‪ ،‬سللروال‬
‫اسدالله سروري د هغه مرستیال و‪ .‬سیدمحمد ګالبزوی د کورنیو چارو وزیلر‪،‬‬
‫محمد رفیع د ملي دفاع وزیر او نجیب الله د خاد په نامله د پخلوانۍ اګسلا او‬
‫کام سروال شو‪ .‬ګالبزوی د «مامد» په نامله او رفیلع د «نیلروز» پله نامله د ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب ایجنټان وو‪ .‬سروري او نجیب اللله چلې ک‪ .‬ج‪ .‬ب واللو تله پله خلاص‬
‫رول منلي وو‪ ،‬په غالب احتمال هم د هغې ایجنټان وو‪ .‬په خپله کارمل هم پله‬
‫کال ‪۱۹۵٧‬کې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب ایجنټي منلې وه‪ ،‬څنګه چې په نلاکرار هېلواد کلې‬
‫د امنیت خوندي کول او د نظام د مخالفانو ټکول ددوی ټوللو غلټ مسلؤلیت‬
‫و‪ ،‬دوی د نظام په چارو کې تر نورو وزیرانو نله دېلر مهلم وو‪ .‬نلور وزارتونله او‬
‫موسسې چې په شمېر کلې رېلرې وې‪ ،‬هسلې تخنیکلي ادارې وې‪ ،‬خلو د لویلو‬
‫لقبونو پرخالف چې دوی پرې یادېدل‪ ،‬لوړ واک له شورویانو سره و‪.‬‬
‫په کابل کې د شوروي اتحاد لوړ قومندان مارشال سرګي سوکولوف و‪ ،‬چې‬
‫یې د شوروي سفیر او ک‪ .‬ج‪ .‬ب استازي اونورو پله مرسلته حکوملت چللوه‪.‬‬
‫دی اول د چهلستون په ماڼۍ کلې او زر وروسلته د مجاهلدانو د فشلار لله املله‬
‫دننه په ښلار کلې هسلتوګن شلو‪ .‬دوی د کابلل رجلیم چلارواکو تله زحملت نله‬
‫ورکاووه چې نوی سیاست وباسي او کړنالرې جوړې کړي‪ .‬دغه کارونه و رته‬
‫دوی کول‪ .‬د رجیم وزیرانو او په خپلله کارملل تله د مهملو موضلوعګانو پله اړه‬
‫ل یکلي شوې ویناوې ورکول کېدلې او دوی هغه په دغه رول اورولې‪ ،‬چلې لکله‬
‫په خپله یې وي‪ .‬د میتروخین په وینا «د ‪۱۹۸۰‬کال په جلوالیۍ کلې د مرکلزي‬
‫کمېټې د پلینلوم لپلاره ټلولې وینلاوې او پرېکلړې د شلورویانو لله خلوا برابلرې‬
‫شوې وې‪ ».‬د دغلو وینلاوو تیلارول زیلاتره د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د مېجلر پلاولوف او د‬

‫‪161‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ک‪.‬کىج‪ .‬ب د باندنیو استخباراتو څانګې د یوه غړي دنده وه‪.‬‬

‫میتروخین وایي چې«د پولټبورو‪ ،‬د خلق ګوند د مرکزي کمېټلې داراالنشلاء‬
‫او حکومتي غونډې د هماغه وخت د نظریو مبادلې وې او هیڅ پرېکړه کېلدلی‬
‫نه شوه‪ .‬خو دا چې د شورویانو له خوا دمخه برابره شوې نله وي»(‪ )۱‬د مولل‬
‫ارنلد په وینا «‪ ....‬د ‪۱۹۷۹‬کلال پله خلتم سلره د افغانسلتان خللق دموکراتیلک‬
‫ګوند نور نو پر افغانستان حکومت نه کاووهس د شوروي اتحاد کمونست ګونلد‬
‫کاووه‪ )۲(».‬سره له دې هم کارمل د خپلواک افغانستان نارې وهلې‪ .‬پله داسلې‬
‫حال کې چې دی نه ازاد ګرزېدلی شو او نه یې په ازاد رول عمل کلولی شلول‪.‬‬
‫د ګرومیکو په وینا «په افغان مشرۍ کې د قوتونو پیوستون راغلیس دوی زیاتره‬
‫(‪)۳‬‬
‫وخت له مونږ نه مشوره غواړيس مونږ یې ورکلووس دوی څرګنلدونې کلوي‪».‬‬
‫رول وايي چې «ببرک له مونږ نه مشوره وغوښتله چې کله دی‬ ‫دی په مشخ‬
‫دغه کنفرانس ته د ګډون لپاره الړ شي‪ ،‬مونږ ورته مشوره ورکړه چې ښله دا ده‬
‫چې د افغانستان له پولو نه اخوا نه شي» له دغه کنفرانس نه مطللب د اسلالمي‬
‫هېوادونو د سرانو هغه کنفرانس و‪ ،‬چې له یرغلل نله زر وروسلته پله اسلالماباد‬
‫کې کېده‪ .‬د باندنیو چارو وزیر شاه محمد دوست له ګرومیکلو نله پله نیویلارک‬
‫کې چېرته چې دواړه په عمومي اسلامبله کلې د ګلډون لپلاره تلللي وو‪ ،‬پله دغله‬
‫رول هدایت وغوښته‪ ،‬چې لکه یو مرید یې له خپلل پیلر نله غلواړی‪« .‬ایلا زه د‬
‫چین په اړه څه ووایم او که یې ووایم په کوم یرفیت؟» ګرومیکو ورته هدایت‬
‫ورکړ چې که د افغانستان په لور زیږه تومتونه او رول رول بدې اشارې کېلږي‪،‬‬
‫الزمه ده‪ ،‬چې هغه په غوڅه توګه رد شي‪ ...‬خو د چینایانو لپلاره ننلداره جلوړه‬
‫نه کړې او په یقین سره ټینګ ځواب ورته ورکړه‪ ».‬د شلاه محملد دوسلت بلله‬
‫استهدا دا وه چې «د هغلو پروپاګنلدونو پله اړه چلې د بشلري حقونلو پله اړه د‬
‫امریکې او نورو لویدیځو هېوادونو لله خلوا کېلږي‪ ،‬ایلا زه پله اوږد رول د دغله‬

‫‪162‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حقیقت په اړه ونه غږېږم چې په افغانستان کې د دموکراتیک جمهوریت نلوی‬

‫کى‬
‫مشرتابه ټول سیاسي بندیان د طبقې‪ ،‬دین‪ ،‬ژبې‪ ،‬قامولۍ‪ ،‬یا سیاسي نظریلو لله‬
‫مالحظللې نلله پرتلله ازاد کللړي دي؟» ګرومیکللو ورتلله شاباسللی ورکللړ چللې «دا د‬
‫افغانستان د دموکراتیک جمهوریت د حکومت له خوا یو معقول او مهم اقدام‬
‫(‪)۴‬‬
‫دی‪ ،‬ته باید د هغه په هکله اوږد وغږېږې‪».‬‬
‫د کارمل په هسک کولو سره د شوروي مشلاورانو شلمېر هلم رېلر شلو‪ ،‬تلر‬
‫هغه دمخه د شوروي ملکي او نظلامي مشلاوران پله افغانسلتان کلې ‪ ۳۵۰۰‬تنله‬
‫وو‪ .‬په کال ‪۱۹۸۴‬کې یې ټول شمېر د لس زرو په شاوخوا کلې شلو‪ ،‬چلې رېلر‬
‫یللې للله خپلللو کورنیللو سللره د سللفارت پلله شللاوخوا یللا پلله مکروریللانو کللې‬
‫اوسېدل‪ )۵(.‬د هر وزیر لپاره دوه یا درې مشاوران ټاکل شوي وو‪« .‬هلیڅ وزیلر‬
‫یوه پرېکړه حتی یوه وړه هم بې له دې چې د شوروي پر هر ځلای کلې حاضلر‬
‫سوري سره مشوره وکړي‪ ،‬کولی نه شي‪ )۶(».‬د باندنیو چارو واقعي وزیر‪ ،‬شلاه‬
‫محمد دوست نه‪ ،‬بلکې د رېر وخت لپاره واسلیلي سلفرنچوک و‪ .‬د جلراردت‬
‫په وینا دغه وزارت «ټول تیلګرامونه او رسلمي سلندونه بایلد دوی تله وښلودل‬
‫شي او هیڅ څیز د یوه روسي له السلیک نه پرته استول کېدلی نله شلو‪ )۷(».‬پله‬
‫نورو وزارتونو کې هم همدغسې کېدل‪ ،‬لکله چلې دمخله ویلل شلوي پله خپلله‬
‫حسلن شلرق پله وینلا‬ ‫کارمل هم د پرېکړې کولو صلالحیت نله الره‪ .‬د مولل‬
‫« رفته رفته صالحیت های او به صحه ګذاشتن برطرفي و مقرري های بود کله‬
‫از طرف ریاست خاد و رفقای بیوروی سیاسی تحت نظلر مشلاورین شلوروي‬
‫ها پیشنهاد میګردید‪ ».‬شوروي لویانو ته د کارمل متابعت به له دې امله و چې‬
‫دی معتقد و چې «شلوروی هلا در پیلاده کلردن سوشللزم و علدالت اجتملاعی‬
‫تجارب کافی چه در اسیا و افریقلا و چله در اروپلا و امریکلای التلین اندوختله‬
‫انللد‪ ،‬هللر ګللز در اجللراات خللود غلطللی نخواهنللد کللرد‪ .‬حوصللله داشللته باشللید‬

‫‪163‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بګذارید شوروی ها ثمده اند تا کشور ملا را بحیلث نمونله در منطقله انکشلاف‬
‫کى‬
‫دهند‪ )۸(».‬کارمل د کاتولیکي عیسویانو په شان چې معتقلد وو دوی سلر مشلر‬
‫غلطي نه کوي معتقد و‪ ،‬چې د شوروي مشاوران هم غلطي نه کلوي‪ .‬دی‬ ‫پا‬
‫ال په چکوسللواکیې کلې کمونسلتي لویلانو پله دغله فکلر کلړی و‪ ،‬چلې د نلړۍ‬
‫پرمختګ د شوروي پوځ له امله دی‪ .‬اوس چې دغه پوځ دی په افغانستان کلې‬
‫د دولت د سروالي مقام ته ورسلوه د هغله عقیلده پلر روسلي کمونسلتي لویلانو‬
‫باندې نوره هم ټینګه شوه‪ .‬ده په دغه رول پله فکلر او عملل کلې وښلووله چلې‬
‫عقیده سترګې ړندوي‪ ،‬غوږونه کڼوي‪ ،‬دما‪ ،‬تېرباسي او انسان وژونکی کوي‪.‬‬
‫کارمل د دغې عقیدې لله املله لله دېنله علاجز و‪ ،‬چلې درک کلړي شلوروي‬
‫مشاوران عادي انسانان دي او د نورو انسانانو په شان دوی هم تېلر وځلي‪ ،‬پله‬
‫تېللره هغلله وخللت چللې د عمللل ازادي ولللري‪ ،‬لکلله پلله نسللبي رول یللې چللې پلله‬
‫افغانستان کې لرله‪ .‬پله دې اړه بله دوه مثالله وړانلدې شلي‪ .‬پله هلرات کلې یلوه‬
‫شوروي مشاور د افغان ملت یو غړی چې په مرګ محکوم شلوی و‪ ،‬لله اعلدام‬
‫نه هغه وخت وژغوره چې مېرمنې ته یې د سرو زرو یوه غاړهکۍ ورکړل شلوه‪.‬‬
‫په کابل کې یوه روسي مشاور د دې لپاره چې په افغانسلتان کلې یلې د خلدمت‬
‫مللوده اوږده شللي خپللله مېللرمن د کورنیللو چللارو وزارت د سللروال غېللږې تلله‬
‫وسپارله‪ .‬بیا هم دغه مشاور په خپل مقصد ونه رسېد‪ ،‬سره له دې چې په دغله‬
‫و خت کې شوروي مشاوران د خلقي رجلیم لله وخلت نله د زیلات صلالحیت‬
‫خاوندان وو‪ ،‬د پرچم رجیم په وخت کې د خلقي دورې پرخالف مشاورانو له‬
‫ناوړتیا نه شکایت چارواکو ته نه رسلول کېلده‪ .‬پله ‪۱۹۷۸‬کلې یلوه غیرګونلدي‬
‫وزیر ماته وویل چې ده په خپله کارملل تله د شلوروي مشلاورانو لله ناوړتیلا نله‬
‫شکایت وکړ خو کارمل د دې پر ځای چې په دغه شکایت وغږېږي‪ ،‬ورته پله‬
‫دغه رول لیکچر ورکړ چې «شوروي مشاوران پر خپلو ساحو کلې رېلره وړتیلا‬

‫‪164‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى او افغانان باید د دوی له اختصاصي مهارت نه رېره ګټه وچتله کلړي‪ ».‬پله‬
‫لري‬
‫کابل کې دغسې شوروي مشاوران للږ نله وو‪ ،‬چلې جرمنلي یلا جاپلاني ګړنلدي‬
‫موټرونه لري‪ .‬په داسې حال کې چې پر خپلو قانوني عوایدو د موټرو خاونلدان‬
‫کېدلی نه شول‪ .‬یوه میخانیک چې په شوروي اتحاد کې د ورځې اته ګړۍ کلار‬
‫کاووه بیا هم د ښه ژوند خاوند کېدلی نه شو خو دغه میخانیک په افغانسلتان‬
‫کې د «پاچا» په شان ژوند کاووه‪ .‬مشاورانو د خلق‪-‬پرچم پله کشلالو کلې یلوه‬
‫خوا نیوله‪ ،‬لکه د خلق په رجیم کې چې یې نیوله‪ .‬د شوروي سرتېرو لپلاره هلم‬
‫کابل یو رېر ښه ښار و‪ .‬دوی د ځینو ګزمه والو په شان د شپې بندیز په وخلت‬
‫کې هټۍ وهلې‪ ،‬یا یې په رڼا ورځ خپل دولتي سامانونه پلر افغانلانو خرڅلول‪.‬‬
‫یو شمېر افغانان په څرخي پله ز ندان کې اچول شوي وو‪ ،‬په دې نامله چلې لله‬
‫شوروي سرتېرو سره یې جنسونه مبادله کړي وو‪ .‬شوروي سرتېرو د امریکلایي‬
‫سګرت رانیولو لپاره حتی د خپلو کالشلنکوفونو لله ګولیلو نله تېرېلدل‪ .‬دوی د‬
‫لویدیځ او جاپان د خیالي څیزونو سخت لېوال وو‪ .‬د هغو د رانیوللو لپلاره پله‬
‫کابللل کللې یللې د موټرونللو ټېرونلله‪ ،‬او نللورې پللرزې پلله ارزانلله بیلله خرڅللولې او‬
‫افسرانو یې ال د پیسو په برابلر کلې ټانلک لرونکلي موټرونله لله تېللو نله خلالي‬
‫کللول‪ )۹(.‬کلله شللورویانو پلله خپللل ملللک کللې رارمللن ژونللد لللرالی او د ایللډیال‬
‫خاوندان وای هغه څه به یې نه کول‪ ،‬چلې پله افغانسلتان کلې یلې کلول‪ ،‬خلو د‬
‫کارملیانو اصلي ستونزې په ګوند او حکومت کې له خلقیانو‪ ،‬په هېواد کلې لله‬
‫مجاهدانو او په سیمه کې له نورو سلره وې‪ ،‬دغله سلتونزې دغلومره درنلدې او‬
‫پیچلې وې چې دوی یې له هوارولو نه عاجز وو‪.‬‬

‫‪165‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پرچمیان او خلقیان‬
‫د شورویانو تر سیوري الندې‬

‫لکه چې دمخه ویل شوي اسدالله سلروري‪ ،‬سلید محملدګالبزوی او اسللم‬

‫وطنجار د ترهکي او زرغوني خلقیانو پله سلروالۍ پله مسلکو کلې لله کارملیلانو‬
‫سره د امین د حکومت پرضد اول سلره یلو ملوټی شلول او بیلا یلې د شلوروي‬
‫اتحاد له یرغلګر پوځ سره د افغانستان په الندې کوللو کلې ملګرتلوب وکلړ‪ .‬د‬
‫اندروپوف په نظر دا د پرچم او خلق د رار وړ یو موټی والی و‪ ،‬چې له امله بله‬
‫یې دوی په افغانستان کې د شوروي تر سیوري الندې حکومت کوي‪ .‬خو دغه‬
‫یللو مللوټیوالی پلله واقللع کللې یللوه مللوقتي معامللله وه‪ .‬پلله اصللل کللې خلقیللان او‬
‫پرچمیان سره جوړ نه راتلل‪ .‬خلقیانو د خپل حاکمیت په وخت کې پرچمیلان‬
‫دوه ځله سخت ځپلي او لویان یې د کارمل په ګډون اول په دبانلدې هېوادونلو‬
‫کې سفیران وټاکل او بیا چې پلویان یې په کابل کې په کودتا کولو تورن کلړل‪،‬‬
‫د افغانستان له تابعیت نه محروم کړل‪ .‬کارملل او ملګلري یلې ال پله دغله فکلر‬
‫شوي وو‪ ،‬چې امین غوښټل د دوی ګوندګی له منځه یوسي‪ .‬اوس چلې دوی د‬
‫شوروي پوځ په قدرت په واک رسېدلي وو‪ ،‬په دې لټه کې شلول چلې خلقیلان‬
‫په تېره امینې خلقیان هغسې وځپي چې دوی یې ځپلي وو‪ ،‬خلو دوی لله دغله‬
‫کار نه عاجز وو‪ ،‬یو دا چې دوی په پوځ کې د خلقیانو پله انلدازه قلوي نله وو‪،‬‬
‫هغه هم د جنګ په حلال کلې چلې پلوځ تله اړتیلا وه‪ ،‬بلله دا چلې څرنګله چلې‬
‫سروري‪ ،‬ګالبزوی او وطنجار د امین د حکومت په نسکورولو کې له شلوروي‬

‫‪166‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى سره ملګرتوب کړی و‪ ،‬هغوی شورویانو ته منلي وو او د کارمل زور پرې‬
‫پوځ‬
‫نه رسېده‪ .‬خو دوی ټول د امینلي خلقیلانو پله ځپللو کلې سلره یلو ملوټی وو او‬
‫شورویانو په دغه کار کې ورسره مرسلته کولله‪ .‬د وزیرانلو پله ګلډون اټکلل دوه‬
‫سوه امیني خلقیان بندي شول او د امین ورور عبدالله امین او د هغله وراره او‬
‫زوم اسدالله امین او یو څو نور یې ال اعدام شول خلو پله حکلومتي چلارو کلې‬
‫بللې تجربلې پرچمیللانو تلله ګرانلله وه چللې حکللومتي چللارې اجللرا کللړي‪ .‬دوی د‬
‫خلقیانو په شلان زړور او رسلک منلونکي هلم نله وو‪ .‬پله رښلتیا هلم کلوم هغله‬
‫پرچمیان چې ما د پوهاند راکټر سید بهاءالدین مجرو ‪ ،‬رسول املین‪ ،‬حکلیم‬
‫تڼیوال او فاروق ساپي په ملګرتلوب د یرغلل پله سلبا د ښلار او شلاوخوا لویلو‬
‫سړکونو په غاړو کې ټوپک پر اوږه د پېرې په حال کې ولیدل‪ ،‬رنګر‪ ،‬خچلن او‬
‫اندېښمن ښکارېدل‪.‬‬
‫خلقیانو د شوروي په شتون کې هم پر پرچمیانو رحم نه کاووه‪ ،‬سلروري ال‬
‫غوښتل چې کارمل او یو څو نور غټ پرچمیلان پله علین مهلال کلې پلر خپللو‬
‫دفترونو کې په یوه کودتایي عمل سره له مینځ نه یوسي‪ ،‬خو دی پخلوا لله دې‬
‫چې په دغه کار الس پورې کړي مسکو ته وبلل شو‪ .‬په دې اړه به نورې خبلرې‬
‫زر وشي‪ .‬په دغه حال کې ګالبزوی لله کلار نله ایسلتل شلوي خلقیلان پلر ځلان‬
‫ټولول او په خپل وزارت کې يې پر دندو ګملارل‪ .‬پله دې رول د کورنیلو چلارو‬
‫وزارت د خلقیانو لپاره یو رول پنلاه تلون شلو او ګالبلزوی د دوی ژغلورونکی‬
‫شو‪ .‬دغه خلقیان پر کارمل دغومره انتقادي وو‪ ،‬چې هغه او پلویانو ته یلې پله‬
‫وزارت کې حتی زما په مخ کې په لوړ اواز سپکې سلپورې ویللې‪ .‬لله بللې خلوا‬
‫کارملیان په زیات شمېر په خاد کې ننوتل او خاد ته یلې د شلوروي مشلاورانو‬
‫په مرسته هغومره واک ورکړ‪ ،‬لکله پله شلوروي اتحلاد کلې چلې ک‪ .‬ج‪ .‬ب تله‬
‫ورکللړل شللوی و‪ .‬د میتللروخین پلله وینللا «کارمللل او ملګللري یللې پلله ژور رول‬

‫‪167‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اندېښمن وو‪ ،‬چې نه پوځ او نه څارندوی د دوی په الس کې دي‪ .‬دوی داسلې‬
‫کى‬
‫ګنله چلې خلاد او د ګونلدي فعلاالنو ځینلې واحدونله د دوی د قلدرت بنسلټ‬
‫وي‪ )۱۰(».‬بیا نو خاد د ک‪ .‬ج‪ .‬ب په شان یوه پیاوړې اداره شوه‪.‬‬
‫د خاد چلارواکو پله دسلتور د خلاد فعلاالنو هلم د شلوروي او هلم د رجلیم‬
‫مخالفلان پلله ټوللو ښللارونو پله تېللره پله کابللل کلې پلله بېللو نومونللو او رول رول‬
‫تورونو نیول او بندي کول‪ .‬بندیان یې په کابل ښار کې په اتلو ځلایونو کلې پله‬
‫تېره په ششدرک او صدارت کې د تحقیق په وخت کې سخت کلړول‪ .‬هلتله د‬
‫شوروي مشاورانو شتون هم ښه څرګند و‪ ،‬خو زه یلې د بنلدي تلوب پله پنځلو‬
‫کلونو کې په جسمي لحا کړولی نه یم‪ .‬خو دغه رجیم د خاد لله الرې بیخلي‬
‫رېر افغانان بندي کړي او رېر یې اعلدام کلړي دي‪ .‬د ‪ ۱۹۸۲‬کلال پله اخلر کلې‬
‫چې زه یې له خپلو څو ملګرو استادانو سره د صدارت لله نظلارت خلانې نله د‬
‫زره‬ ‫څرخي پله زندان ته بوتللم‪ ،‬د دغه زندان په اوو بالکونو کې اټکلل دېلر‬
‫افغانان بنلدی وو‪ .‬بلل کلال(‪ )۱۹۸۳‬د رسلمبر پله ‪۲۳‬مله شلپه د ‪ ۳۵۰‬او ‪۴۰۰‬‬
‫ترمنځ بندیان د اعدام لپاره له خېرخلانې نله اخلوا د چمتللې دښلتې تله یلووړل‬
‫شول‪ .‬د یوه پخواني پرچمي چارواکي بنلدي پله روایلت د ‪۱۹۸۴‬کلال تلر ملې‬
‫پورې د څه کم څلورو کلونو په موده کې د ‪ ۱۶۰۰۰‬او ‪ ۱۷۰۰۰‬ترمنځ بنلدیان‬
‫په همدغې دښتې کې اعدام شوي دي‪ .‬اعدام به له محاکمې نه وروسته و‪ ،‬خلو‬
‫محاکملله هسللې پلله ناملله وه او اقللرار بلله پلله کړولللو سللره ترالسلله کېللده‪ .‬د خللاد‬
‫چارواکي پرچمیان او په خاص رول کارملیان وو‪ .‬خاد په یلاهر کلې د امنیلت‬
‫ټینګولو او خدمت کولو اداره وه خو رجیم د هغې لله الرې خپلل مخالفلان پله‬
‫خاص رول ماوستان‪ ،‬اخوانیان‪ ،‬امینیان او داسې هم افغان ملتیان ځپلل‪ ،‬ددې‬
‫لپاره چې خپل ګوندي او انحصاري حاکمیت خوندي او ټینګ کلړي‪ ،‬پله دې‬
‫(‪)۱۱‬‬
‫رول هغه د اګسا په شان یوه منفوره او ځپونکې اداره وه‪.‬‬

‫‪168‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىلله لنللډ رول خللاد پرچمیللانو او د کورنیللو چللارو وزارت د خلقیللانو لپللاره د‬
‫پ‬
‫قدرت مرکزونه شول او ګوندي پیوستون بیا هوا وکلړه‪ ،‬کله څله هلم کارملل د‬
‫یرغل په درشل کې «‪ ....‬لوړه کړې وه چې د خلقیانو د مالتړو پله اړه بله خپلل‬
‫شخصي احساسات هېروي او یوازې دولتي ګټې به په نظر کلې نیسلي‪ )۱۲(».‬د‬
‫ده او د سروري د ژمنې پر بنسلټ و‪ ،‬چلې انلدروپوف او ملګلرو یلې لکله چلې‬
‫دمخه یې بیان شوی‪ ،‬په رار ویلي وو چې «ټول پخلواني اختالفونله لله مینځله‬
‫وړل شوي او د افغانستان خلق دموکراتیک ګوند کې موجلود درز لله میلنځ نله‬
‫وړل شوی دی‪ .‬سلروري د خلقیلانو پله اسلتازیتوب او کارملل د پرچمیلانو پله‬
‫استازیتوب سره د ګوند اخري یلو ملوټیوالی څرګنلد کلړی دی‪ )۱۳(».‬دوی پله‬
‫مسکو کې په رښتیا ژمنه کړې وه‪ ،‬خلو ورتله رښلتین نله وو‪ ،‬لکله د ثلور کودتلا‬
‫دمخله یللووالي تلله چلې رښللتین نلله وو‪ ،‬د دواړو یلو مللوټیوالی د شللورویانو پلله‬
‫هدایت شوی او یاهري و‪.‬‬
‫له اسدالله سروري سره که څه هم په نوي رجیم کلې د دوهلم مقلام خاونلد‬
‫و ‪ ،‬دا وېره وه چې کارملیان به د خاد له الرې له ده نه هم غچ واخلي‪ ،‬لکه چې‬
‫ده د اګسلا لله الرې پرچمیلان ځپللي او بنللدي لویلان یلې د کشلتمند پله ګللډون‬
‫کړولي وو‪ .‬کارملیانو ال دمخه د خلقي لویانو پر ضد تبلیا پیلل کلړی وه‪ ،‬چلې‬
‫په هغه کې پوره ماهر وو‪ .‬دوی چلې لله هغله نله د پخلواني صلدراعظم محملد‬
‫هاشم میوندوال او حفیظاللله املین پلر ضلد پلوره کلار اخیسلتلی و‪ ،‬اوس یلې‬
‫غوښتل خلقي لویان‪ ،‬که څه هم ورسره یې اتحاد کړی و‪ ،‬بې اعتباره کلړي‪ .‬د‬
‫سروري پر ضد یلې رېلر تبلیلا کلاووه او ویلل کېلدل چلې «سلروري څللور زره‬
‫پرچمیان وژلي دي‪ ».‬دوی دا هم ویل چې «پرچمیان رلله رلله پله شلپه کلې لله‬
‫(‪)۱۴‬‬
‫کورونو نه ایستل کېدل او بیا تر اوسه کورونو ته نه دي راغلي‪».‬‬
‫لکه چې دمخه ویل شوي خلقیانو او د هغو لویانو هم پر پرچمیلانو صلرفه‬

‫‪169‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شلوی‬ ‫کوله‪ .‬سروري چې په اګسا کې د دسیسو او وژلو د طریقو متخصل‬

‫نه کى‬
‫و‪ ،‬په دغه وخت کې هم د پرچمیانو پر ضد د کودتا په لټله کلې شلو او پله دې‬
‫هکله یې د زېري په مخ کې یو څو ملګرو ته وویلل چلې «کارملل او څلو غلټ‬
‫پرچمیان به مړه کړو‪ .‬شورویان بل څوک نه لري‪ ،‬بله چاره نه لري‪ .‬مجبورېږي‬
‫پر مونږ او تاسو باندې تکیه وکړي‪ )۱۵(».‬د دغې کودتا په اړه نلور مالوملات نله‬
‫شته خو مطلب دا و‪ ،‬چې کارمل او څو غټ پرچمیان به په یوه و خت کلې پله‬
‫دفترونو کې په یوه چټک او کودتایي عمل سره له مینځ نه یووړل شي‪ .‬خو ده‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب شتون په نظر کې نه و نیولی‪ .‬پخوا له دې چې یلې پله هغله الس‬
‫پورې کړی وي د ‪۱۹۸۰‬کال په جون کې سروري د یلوه للوړ پلوړي پلالوي پله‬
‫ملګرتوب مسکو ته وبلل شو او هلته د اندروپوف له لیدلو نه وروسته منګولیلا‬
‫ته د افغانستان د سفیر په توګه واستول شو‪.‬‬
‫دنني ګوندي مبارزو کارمل ته موقوع ورکړه‪ ،‬چې هغو ته د شلوروي اتحلاد‬
‫د کمونست ګوند له نظر نه وګوري‪ .‬د هغه په نظر دا چې ګوند په عمل کې نله‬
‫یو موټی کېده‪ ،‬په اصلل کلې د خلقیلانو لله املله و‪ .‬د ده پله انلد ګونلد بله هغله‬
‫وخت سره یلو ملوټی شلي‪ ،‬چلې خلقیلان وځپلل شلي‪ .‬ده د شلوروي اتحلاد د‬
‫کمونستي ګوند په اړه د ایران د تودې کمونستي ګوند هغله لیکچرونله لوسلتلي‬
‫وو‪ ،‬چې بولشویکانو له خوا ټولې ګوندي ضلد رللې او مخالفتونله ځپلل شلوي‬
‫وو‪ .‬کارمل لله هغلو نله دغله نتیجله اخیسلتې وه چلې «کله د شلوروي اتحلاد د‬
‫کمونست ګوند وکولی شول پخوا له دې چې انحصلاری اتحلاد ترالسله کلړي‪،‬‬
‫رېلرې رللې او ګونلدګي وځپلی‪ ،‬وللې د افغانسلتان خللق دموکراتیلک ګونلد لله‬
‫خلقیانو سره په هماغه رول چلند ونه کړي؟ تر هغو چې همدغسلې ونله شلي‪.‬‬
‫د افغانستان خلق دموکراتیک ګوند به هیڅ وخت یو ملوټی نله شلي‪ )۱۶(».‬خلو‬
‫کارمل دا په نظر کې نه نیوله چې بولشویکي ګوند للوی او منشلویکی ګونلدګی‬

‫‪170‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نورې سیاسي رلې وړې وي او بولشویکانو په خپل قلوت کودتلا کلړې وه او‬
‫او کى‬
‫پوځ او کارګران یې تر شاوالړ وو‪ ،‬او لینن په شان یلې انقالبلي مشلر الره‪ .‬پله‬
‫دې رول د پللرچم ګونللدګی للله بولشللویکي ګونللدګي سللره د پرتلللې وړ نلله و‪ ،‬او‬
‫کارمل د شوروي پوځ په شتون سره هم له خلفیانو نه ویرېده او ویل یلې چلې‬
‫« شوروي اتحاد د پرچمیانو مالتړ کوي او د خلق پلویان دې په دې پلوه شلي‪،‬‬
‫که هرې دلې د حکومت پرضد وسلې ته الس واچوه هغله بله د شلوروي پلوځ‬
‫له خوا تر وروستي کسه پورې له منځ نه یووړل شلي»(‪ )۱۷‬کارملل پله دې هلم‬
‫ښه پوهېده چې پر خپل سلر حکوملت کلولی نله شلي‪ .‬ده یلوازې شلورویانو تله‬
‫شکایت کولی شوی او ویل یې چې «تر هغو چې تاسې زما السونه تړلي سات‬
‫او نلله مللې پرېللږد چللې للله خلقللي رلللې سللره خپلله ازاد رولت چلنللد وکللړم‪ ،‬د‬
‫افغانستان خلق دموکراتیک ګوند کې به یلو ملوټيوالی نله وي او حکوملت بله‬
‫پیاوړی نه شي‪ .‬تر هغو چې خلقیان په ګونلد کلې وي‪ ،‬عضلوي یلو ملوټیوالی‬
‫امکان نه لري‪ .‬دوی مونږ کړولي او وژلي یو‪ ،‬دوی اوس هم لله ملونږ نله کرکله‬
‫لري‪ .‬دوی د یو موتيوالي دښمنان دي‪ ».‬کارمل وار په وار د خلقیانو پلر ضلد‬
‫کېده او نه «یوازې له دغه فکر څخه تېر نه شلو‪ ،‬چلې خلقیلان لله حکوملت نله‬
‫بېرون کړي‪ ،‬په خاص رول یې غوښتل چلې ګالبلزوی‪ ،‬وطنجلار‪ ،‬مزدوریلار او‬
‫داسې هم سروري موقوف کړي‪)۱۸(».‬‬
‫جنرال ګل ثغا‪ ،‬د پوځ سیاسي سروال ال ویلل چلې د خلقیلانو او پرچمیلانو‬
‫ترمنځ پخالینه ممکنه نه ده‪ .‬د ده په فکلر «خلقیلانو د خلکلو پلر ضلد جرمونله‬
‫کړي دي او تر هغو چې کولی شي پټ کېدلی شي‪ .‬خو دوی به یوه ورځ خپلله‬
‫حقه جزا وویني‪ .‬په شوروي اتحاد کې خاینان او وژونکي وروسته له هغه چې‬
‫جنګ پلای تله ورسلېد‪ ،‬محاکمله او محکلوم شلولس پله افغانسلتان کلې بله هلم‬
‫همدغسللې وشللي‪ )۱۹(».‬خللو اوس چللې د شللوروي مشللاوران او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬

‫‪171‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چارواکي په ګونلد او رجلیم کلې پلوره ننلوتلي وو‪ ،‬ورتله مالومله شلوې وه چلې‬
‫کى‬
‫پرچمیان سربېره پر دې چې قوي نه دي‪ ،‬تر خلقیانو نله رېلر د ګونلد د یلووالي‬
‫پللر ضللد تبلیللا او کللار کللوي‪« .‬د ‪ ۱۹۸۲‬پلله مللارچ کللې سللوکولوف او جنللرال‬
‫په یوه راپور کې اوستینوف ته څرګنده کړه‪ ،‬چې نور‪ ،‬بریالی او ګلل‬ ‫اخراممی‬
‫اغا د ګوند د یو موټيوالي او ګټو پر ضد کار کوي او دوی د کشتمند‪ ،‬نجیلب‬
‫الله او رفیع اللله لله مالتلړ نله بهلره ملن دي‪ .‬څنګله چلې د دوی نفلوذ ملخ پله‬
‫رېرېدو دی‪ ،‬دغه کسان په خلاص رول خطرنلاک دی او دوی زیلاتره وخلت د‬
‫شللوروي مشللاورانو سپارښللتنې او نظریللې للله پللام نلله غورځللوي او د منافقللانو‬
‫)‪(Phariseec‬پلله شللان ټګمللاري کللوي‪ ».‬د مینللروخین پلله وینللا «دغللو نظللامي‬
‫مشرانو نظر ورکړ چې دوی باید له موجودو کلیدي مقامونو نله ګوښله شلي او‬
‫(‪)۲۰‬‬
‫د باندې واستول شي‪».‬‬
‫خو شوروي لویانو په پورته سپارښتنې عملل ونله کلړ‪ .‬یلوازې د مللي دفلاع‬
‫وزیر محمد رفیع یې په ‪۱۹۸۲‬کې د مسلکي کورس د لوستلو لپلاره مسلکو تله‬
‫واستوه او پر ځای یې جنرال عبدالقادر وګماره چلې د خیلال محملد کټلوازي‬
‫په وینا له اول نه تر پایه پلورې خلقلی و‪ .‬لله هملدې املله بله وه چلې د کارملل‬
‫ورسره نه لګېده‪ ،‬که څه هم هغه د خلقي رجیم په وخلت کلې د کودتلا پله تلور‬
‫بنللدي شللوی و‪ .‬د هغلله للله مقللررۍ نلله اصلللي مطلللب دا و چللې د پللوځ خلقللي‬
‫افسران راره وي او د زړه جنګ وکړي‪ .‬دی د ګالبزوی پله شلان شلورویانو تله‬
‫منلی و او سوکولوف د هغه په اړه رار څرګند کړی و چې «عبلدالقادر شلوروي‬
‫اتحاد ته وفادار دی او د شورویانو له امرونو یا د هغو له موافقونلو نله پرتله بله‬
‫هیڅ نظامي او سیاسي حرکت ونه کړي»(‪ )۲۱‬جنلرال قلادر د عثملان پله نامله د‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب ایجنټ و‪ .‬البته له کارمل نه چې د رجیم سروال و‪ ،‬پله دې اړه غټله‬
‫توقع کېدله‪ ،‬خو هغه د تره کي په شان د عمل او فعالیلت سلړی نله و‪ .‬ده چلې‬

‫‪172‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپل ټول عمر له حریفانو سره په مبارزه کې تېر کړی و اوس دېته رېلر متوجله‬
‫کى‬
‫مخه ونیسي او په ګوند او دوللت کلې خپلل دریلځ‬ ‫و چې « د هر ممکن حری‬
‫ټینګ کړي» ک‪ .‬ج‪ .‬ب وال هم اوس په دې پوه شلول چلې هغله د مشلرۍ وړ‬
‫نه دی‪« .‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د چارواکو په نظر دی د ګوند د مشرۍ وړ نه و‪ ،‬د پخوا‬
‫په شان په خاصو پرچمي فکرونو کې نغښتی و او نه یې شو کولی چې د املین‬
‫او ترهکللي د پلویللانو تللرمنځ تللوپیر وکللړي» او داسللې نللور(‪ )۲۲‬اخللر خبللره دېتلله‬
‫ورسېدله‪ ،‬چې پله کابلل کلې شلوروي مشلاوران پلر خپلل میلنځ کلې پله کارملل‬
‫ملنډې ووهلي او ووايلي چلې «د یلابو د تبدیلېلدو وخلت راغللی»‪ .‬لله یلابو نله‬
‫مقصد کارمل و‪ .‬سره له دې هم شورویانو بله چاره نه لرله‪ .‬خو دا چې د هغله‬
‫او د رجیم د پیاوړي کولو لپاره خپل کوښښونه جاري وساتي‪ .‬بیا نو د خلاد پله‬
‫پیاوړي کېدلو او نظامي کېلدلو بانلدې نلور هلم لنګلر واچلول شلو او کارملل د‬
‫‪۱۹۸۲‬کال په می کې د لویو افسرانو پله یلوې خاصلې غونلډې کلې وویلل چلې‬
‫«خللاد د انقللالب د دښللمنانو پرضللد یللو جنګللي قللدرت شللوی دی‪ ».‬د خللاد‬
‫چارواکي او فني کدرونه چلې د ‪۱۹۸۰‬کلال پله سلر کلې اووه سلوه تنله وو‪ ،‬پله‬
‫‪۱۹۸۲‬کې ‪ ۱۶۶۵۰‬ته ورسول شو‪ ،‬چې ‪۵۶‬سلنه یې ګوندیان او ‪ ۲۸‬سللنه یلې‬
‫د ځوانانو د سازمان غړي وو‪ .‬دغه خاد د خپلو رېرو فعلالیتونو پله رلله کلې «د‬
‫‪۱۹۸۱‬کال له فبرورۍ دوه څخه تر فبرورۍ اتلو پلورې ‪ ۹۶۰۰‬کورونله لټلولي»‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫او ‪۴۵۷۷‬عسکر ګریز ځوانان یې نیولي وو‪ .‬خاد ‪ ۹۵۰۰‬جاسوسان لرل‪.‬‬
‫خاد په پرچمي رجیم کې په خپل رول رول فعالیتونو سره هغسلې بېسلاري‬
‫پارونې وکړې‪ ،‬لکه چې اګسا د خلقي رجیم په وخلت کلې کلړې وې‪ .‬سلره لله‬
‫دې هم شورویانو تلر پایله پلورې ونله شلو کلولی چلې د پرچمیلانو او خلقیلانو‬
‫اختالفونه له مینځ نه یوسي او هغوی په حکومت او پوځ کلې سلره متحلد او د‬
‫جهادي قومندانانو په وړاندې سره یو موټی کړي‪ .‬په دغله حلال کلې شلورویان‬

‫‪173‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجبور وو‪ ،‬چې په نظامي عملیاتو کې غټه برخه واخلي‪.‬‬

‫کى‬

‫‪174‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د شوروي اتحاد یرغل او پاکستان‬

‫لکه چې دمخه ویل شوي د شوروي له یرغل نه دمخه یو شلمېر افغانلان او‬
‫هللم یللو څللو تنلله تنظیمللي لویللان پېښللور تلله اوښللتي وو‪ ،‬خللو هغللوی د خلقللي‬
‫حکومت په وړاندې د کوم حکومت له فعال او براال مالتړ نه بهلره ملن نله وو‪.‬‬
‫یللوازې د امریکللې ولسمشللر جمللي کللارتر د پاکسللتان دولتللي مشللر جنللرال‬
‫ضیاءالحق په هڅونې له افغان مجاهدانو سره د ‪۱۹۷۹‬په جوالیۍ کلې د پټلې‬
‫مرستې ورکول منلي وو‪ ،‬خو هغه د څه بانلدې نلیم ملیلون پله انلدازه او د غیلر‬
‫نظامي څیزونو لپاره و‪ )۲۴(.‬امریکې نه غوښتل له افغان مجاهدانو سلره د بلراال‬
‫او نظامي مرستې په ورکولو سره د شوروي حکومت وپارول شلي‪ .‬ضلیاءالحق‬
‫او د مجاهلدو ټینلګ پللوی و‪ ،‬لله‬ ‫ال سره له دې چې د کمونزم ټینلګ مخلال‬
‫خلقللي حکومللت سللره د هغللو پلله اړه خبللرې روانللې کللړې وې او پلله دې اړه‬
‫پرمختګ هم شوی و‪ ،‬خو هغه د شوروي په یرغل سره پر ځای ودرېدلې‪.‬‬
‫د شلوروي اتحللاد یرغللل دغسللې حلال رامللنځ تلله کللړ چلې د کللارتر پلله نظللر‬
‫«شوروي اتحاد د نړۍ په دغسې برخلې کلې سلتراتیجکي وضلع پله خطرنلاک‬
‫رول اړولې ده‪... .‬هغه د پارس خلی د تېلو حیاتي منلافع د شلوروي د هلوایي‬
‫ضربې په حدود کې راولي؟ په ستراتیجکي موقع کې پروت د پاکسلتان هېلواد‬
‫ترټي او په ایران او د منځني ختیځ پر نورو هېوادونو باندې د شوروي د فشلار‬
‫احتمال زیاتوي»(‪ )۲۵‬ضیاءالحق له بل اړخ نه هلم اندښلمن و‪ .‬د هغله پله فکلر‬
‫افغانستان به د شوروي اتحاد په قوت اسلالم او پله خلاص رول پاکسلتان او د‬
‫هغه اسالمي هویت ته خطر پېښ کلړي‪ .‬پاکسلتان بله د افغانسلتان لله خلوا پله‬

‫‪175‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کمونزم او د هندوستان له خوا په هندویزم سره محاصره شوی وي‪.‬‬

‫کى‬
‫پرته له هغه هم د پاکستان لویان تلل د خپلل هېلواد د امنیلت او هویلت پله‬
‫اندېښنه کې وو‪ .‬ضیاءالحق په داسې حال کې چې ختیځ پاکستان کلونه دمخله‬
‫د هند په مالتړ له پاکستان نه د بنګله دېش په نامه بېل شوی و‪ ،‬د شلوروي پله‬
‫یرغل سره یلې د هېلواد بشلپړتیا تله هلم خطلر لیلده‪ .‬افغانسلتان کله څله هلم د‬
‫پاکستان په اندازه پیاوړی هېواد نه و خو د هغه له هغه مالتړ نه په ویره کې و‪،‬‬
‫چې د پښتونستان او بلوڅو له داعیې نه یې کوله‪ .‬په دغه حال کلې ضلیاءالحق‬
‫د امریکې د نظامي او اقتصادي مرستو د جلبولو لپلاره د سلتراټیجي او امنیلت‬
‫موضوع ټینګه ونیوله‪ .‬په دغې موضوع کې نه یوازې امریکا‪ ،‬بلکې نور لویلدیځ‬
‫هېوادونه هم ورسره یو کېدل‪ .‬ضیاءالحق ته ښه موقع هغه وخت برابلره شلوه‪،‬‬
‫چللې پلله امریکللې کلله د جمهوریللت غوښللتونکي ګونللد کاندیللد رانلللډ ریګللن‪ ،‬د‬
‫‪۱۹۸۰‬په نلومبر کلې پله مللي انتخابلاتو کلې او مارګرېلت تله چلې د برتلانیې د‬
‫محافظه کار ګونلد مشلره وه‪ ،‬پله انتخابلاتو کلې د حکومتونلو سلرواالن شلول‪.‬‬
‫دواړه د شوروي د وړاندې تګ او د هغه د دغه یرغل په وړاندې د فعال چلنلد‬
‫پلویان وو‪ ،‬له بلې خوا افغانانو د رېګن د ولسمشر کېلدلو تلر وختله د شلوروي‬
‫پوځ او د هغه د تابع رجیم په وړاندې مخالفلت پله بېللو بڼلو ښلوولي وو‪ .‬لکله‬
‫چې دمخه ویل شوي مجاهدان د کابل ښار او د والیتونو د مرکزونلو شلاوخوا‬
‫سیمو نه پرته پلر ټلول افغانسلتان مسللط شلوي او دوی د کابلل لله پلاڅونو نله‬
‫وروسته حتی په ښارونو کې هم د کابل ښار پله ګلډون د جلوالیۍ تلر میاشلتې‬
‫پورې هره ورځ له لسو نه تر دوولس تنو ګوندیان او حکومتي چلارواکي تلرور‬
‫کول‪.‬‬
‫په بله ژبه افغان مجاهدانو د رېګلن تلر هسلکېدلو پلورې ښلوولې وه چلې د‬
‫شوروي د یرغلګر پوځ په وړاندې د دوی اراده د وطن او اسالم نله د دفلاع پله‬

‫‪176‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫الرکىکې ټینګه او خلل نه منونکې وه‪ .‬خو عمومي فکر دا و چې د دوی لپلاره بله‬
‫ګرانه وي چې د پاکستان له بې درېغه مالتړ نه پرته به په اغیزنلاک رول دفلاع‬
‫وکولی شي‪ .‬د امریکې د باندنیو چارو وزیلر جلارج شلولتز د ‪۱۹۸۲‬پله رسلمبر‬
‫کې ولسمشر رېګتن تله لیکللي وو‪ ،‬چلې «ملونږ بایلد پله یلاد وللرو چلې افغلان‬
‫مقاومللت د ضللیاء للله مالتللړ نلله پرتلله مللړ دی‪ ،‬خپلله داسللې حللال کللې چللې دغلله‬
‫مقاومتت د دې لپاره چې شلورویان پله خپللې افغلان ملاجرا کلې قیملت تادیله‬
‫کړي‪ ،‬کلیدي اهمیت للري‪ )۲۶(».‬تلر هغله د مخله برېژنسلکي ال ویللي وو چلې‬
‫«افغان جګړه به په څلورو یا پنځو میاشتو کې سړه شلي‪ )۲۷(».‬ده دا هلم ویللي‬
‫وو چللې «‪ ...‬مللونږ شللورویان اړ کللولی نلله شللو للله افغانسللتان څخلله ووځللي‪».‬‬
‫ولسمشر کارتر هم پله همدغله فکلر و‪ )۲۸(.‬دوی بله ځکله دغسلې ګڼلله چلې د‬
‫ختیځې اروپا له الندې شویو هېوادونلو څخله نله چلا شلوروي پوځونله بېلرون‬
‫کړي وو او نه لویدیځو هېوادونو د امریکې پله ګلډون پله دې اړه کلوم اغیلزمن‬
‫کار کړی و او افغانستان خو ال د شوروي اتحاد چم ګاونډی هېواد و‪ .‬هلر څله‬
‫چللې و‪ ،‬دوی د بانللدنیو نامسلللمانو یرغلګللرو پلله وړانللدې د افغانللانو د هغلله‬
‫احساس درک کولی نه شلو‪ ،‬چلې دوی د خپلل پالرنلي هېلواد او اسلالم پله اړه‬
‫الره‪ .‬ضللیاءالحق هللم ویلللي وو چللې دا بلله معجللزه وي چللې شللوروي پللوځ للله‬
‫افغانستان څخه ووځي‪ ،‬خلو هغله د افغانلانو د دفلاعي ارادې درک کلولی شلو‪.‬‬
‫لکه چې د ‪۱۹۸۲‬کال د رسمبر په اوومه یې په واشلنګټن کلې رېګلن او د هغله‬
‫لوړ پوړو چارواکو ته ویلي وو چې «‪...‬افغلان ځوانلان بله د شلوروي یرغلل پله‬
‫وړاندې جنګ وکړي او که ضرور شوه په تش السونو‪ ».‬دی ځکه په دغه نظلر‬
‫و چې «شورویان د درېیو کلونو په بهیر کې خیلوازېت پلر ښلاري سلیمو بانلدې‬
‫کنټرول لري او د افغانستان د پلنځلس ملیونلو وګلړو څخله درېیمله برخله یلې‬
‫کللډوال شللوي دي»(‪ )۲۹‬د غوربنللد یللوه ولسللي سللړي هللم انګلللیس جورنلسللت‬

‫‪177‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لارتن تلله همدغسللې ویلللي وو‪« :‬زمللا ملګریلله دا مهملله نلله ده چللې د اروپللا او‬
‫مل کى‬
‫امریکا خلک د افغانستان په اړه چندان پروا نه کوي‪ ،‬مونږ کله د تاسلې مرسلته‬
‫(‪)۳۰‬‬
‫وي یا نه وي‪ ،‬له روسانو سره جنګ کوو»‬
‫ضیاءالحق د افغانانو د همدغې ټینګلې ارادې او پاکسلتان تله د شلوروي د‬
‫خطر له امله و‪ ،‬چې د شوروي په وړاندې خپل هېواد د مخکلې کرښلې دوللت‬
‫وګرځوي او په دې کوښښ شي چې له امریکې او نورو هېوادونو نله د پیسلو او‬
‫وسلو مرستې ترالسه کړي‪ .‬په دې رول پاکستان د دوهم ځل لپلاره د شلوروي‬
‫کالله دمخله تلر‬ ‫اتحاد په وړاندې هغسې ټینګ دریځ غوره کړ لکه چلې دېلر‬
‫هغه یې د ولسمشر ایزنهاور په وخت کې غوره کړی و‪.‬‬
‫د یادولو وړ ده چې د پاکستان او امریکې تلرمنځ د ملوافقې پله اړه للومړنۍ‬
‫خبرې له نظامي او استخباراتي الرې وشوې‪ ،‬نله د معملول پله شلان د بانلدنیو‬
‫چارو د وزارت له الرې‪ .‬اغاشاهي‪ ،‬د پاکستان د باندنیو چلارو وزیلر مخلال‬
‫و‪ ،‬چې امریکا دې د پارس په خلی کلې شلتون وللري‪ ،‬پله دې چلې د هغله پله‬
‫فکر چې «که افغانستان د شوروي‪-‬امریکې په جنګ کلې مرکلز وګرځېلد‪ ،‬هغله‬
‫به زمونږ د ګټو پرخالف تمام شي‪ ،‬ځکه چې بیا به هلیڅ رول فیصلله شلونکې‬
‫(‪)۳۱‬‬
‫نه وي او روسان به زر یا وروسته زمونږ پر خالف عمل وکړي»‬
‫له بلې خوا ویلیم کیسې‪ ،‬د امریکې د سيثیاې سروال پله دې فکلر و‪ ،‬چلې‬
‫«مونږ غوښتل د خمقاومتت ټولې رلې ښکېلې کړو خکه څله هلمت ملونږ د هغلو‬
‫تنګه الر نه غوښتله»‪ .‬هغه دا هم ویلي وو چلې «کیسلې هغله څله غلواړي چلې‬
‫ممکن مذهبي مقاومت وبلل شي‪ .‬پاکستان خپل کسان غواړيس په دغه اړه یلو‬
‫کللړکیچ و‪ ،‬خللو هغلله زمللونږ لپللاره مهللم نلله و‪ ».‬کیسللې او ملګللرو تلله یللې دغلله‬
‫موضوع هغومره مهمه وه چې له پاکستان سره یې د مرستې کوللو پله موضلوع‬
‫کې د دغه هېواد اټومي پروګرام چې پرمخ بېول کېده او داسې هم د نیشله یلي‬

‫‪178‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫موادو پروسه کول ټینلګ ونله نیلول‪ .‬البتله ضلیاءالحق هلم ټینګلار کلاووه چلې‬
‫کى‬
‫پاکستان ته مرسته باید بې له شرط او قید نه وي‪.‬‬
‫د دغللې موضللوع پلله اړه اول د امریکللې نظللامي او اسللتخباراتي چللارواکو د‬
‫‪ ۱۹۸۱‬کال په مې کلې لله ضلیاءالحق سلره پله پټله ولیلدل‪ .‬لله هغله وروسلته د‬
‫امریکې د ملي امنیت شورا مرستیال مک فارلین او د امنیتي مرسلتې د بانلدنیو‬
‫چارو د وزارت مرستیال اسالماباد ته الړل او هلته یې پله یلو توافلق لیلک کلې‬
‫ومنله چې امریکا به پاکستان ته په شپږو کلونو کې یو نلیم ملیلارر راللر نظلامي‬
‫او یو ملیارر او اووه سوه ملیون رالر اقتصادي مرسته ورکوي‪ ،‬چې په هغو کلې‬
‫بلله د اېل ‪ ۱۶-‬څلوېښلت جنګللي الللوتکې هللم وي‪ .‬د یللادولو وړ ده چللې دغلله‬
‫مرسته له هغې مرسلتې نله رېلره ده‪ ،‬چلې کلارتر منللې وه او ضلیاءالحق هغله د‬
‫«موم پلي» په نامه رد کړې وه‪ .‬د موافقې اعالم اغاشاهي وکړ او هغه پله یلوې‬
‫مطبوعاتي مرکې کې څرګنده کړه چې دغه موافقه به پاکستان له دېنه وانله ړوي‬
‫چې «د خلی سیمه یوه ناپېیلې سیمه وګرځوي‪ ،‬د هر زبرځواک لله شلتون نله‬
‫ازاده‪ ».‬جنللرال ضللیاءالحق او نظللامي جنللراالن پلله مللوافقې کللې د دغللو جنګللي‬
‫الوتکو په نیولو سره خوښ وو او د اغاشاهي دریځ یې مهم نه ګاڼه او هغه یلې‬
‫څندې ته کوه‪ ،‬تر څلو چلې هغله لکله دمخله چلې ویلل شلوي لله کلار نله الس‬
‫واخیست(‪ )۳۲‬د امریکې حکومت د دې لپاره چې د شوروي په وړاندې د خپلل‬
‫دغه متحد اقتصاد او دریځ ښه پیاوړی کړي‪ ،‬په کال ‪۱۹۸۶‬کې دوهمه مرسلته‬
‫کلړ‪ )۳۳(.‬پلر‬ ‫د شپږو کلونو لپاره د څه باندې څلور ملیارر رالر ورتله تخصلی‬
‫دغو مرستو سربېره امریکې پاکستان ته خپل پخواني نه تادیه شوي پورونه هم‬
‫وبښل او ځینو نورو لویدیځو او غربي هېوادونو هم ورسره پلولي مرسلتې پیلل‬
‫کړې‪ .‬داسې هم د امریکې په هڅلونې سلره پاکسلتان لله هغلو عربلي املارتونو‬
‫سره چې د پټرو رالر خاوندان و‪ ،‬امنیتي قراردادونه وکلړل او پله بلدل کلې یلې‬

‫‪179‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نورې پیسې ترالسه کړې‪ .‬په همدغه مرستو او عایدونو سره په پاکستان کلې د‬
‫کى‬
‫اقتصللادي انکشللاف یللوه نللوې دوره پیللل شللوه‪ )۳۴(.‬پلله داسللې حللال کللې چللې د‬
‫ضیاءالحق له کودتا نه وروسته د پاکستان اقتصادي وضع مخ پر خرابېلدو وه‪.‬‬
‫په نتیجه کې پاکستان د اعتبار خاوند شو‪ .‬په تېلره چلې د امریکلې او عربسلتان‬
‫پولي مرستې افغان اسالمي تنظیمونو ته د هغه له الرې رسېدلې او په دې رول‬
‫پاکستان دغه تنظیمونه تلر خپلل نفلوذ النلدې کلړل او نظلامي چلارواکو یلې د‬
‫پاکستان د مصونیت او خوندیتوب لپاره د ستراتیجکي ژورتیا په نامه پخوانۍ‬
‫طر ټینګه ونیوله او په نورو ملکونو کې یې د اسلالم پله نامله د خپلل نفلوذ د‬
‫خپرولللو خوبونلله ولیللدل‪ .‬دغلله ټللول ټکللي بلله زر وکتللل شللي او اوس بلله افغللان‬
‫اسالمي تنظیمونه او له هغو سره د مرستې موضوع وکتله شي‪.‬‬

‫‪180‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫افغان اسالمي تنظیمونه‬

‫افغان اسالمي تنظیمونه د مرخېړیو پله شلان سلمله السله ټوکېلدلي نله ديس‬
‫دوی هم د ورته موسسو په شان تاریخي مخینه لري‪ ،‬چې لنډیز بله یلې پله دې‬
‫رول بیان شي‪.‬‬
‫په افغانسلتان کلې لکله پله نلورو اسلالمي هېوادونلو کلې‪ ،‬د سیاسلي اسلالم‬
‫حرکت د ټولنې د عصري کېدلو او مدني کېدلو پله وړانلدې غبرګلون و‪ ،‬چلې د‬
‫محمللد داود د صللدراعظمۍ پلله دوره کللې پیللل شللوی او د قللانوني پاچللایۍ پلله‬
‫وخللت کللې ښلله پللراخ شللو پلله دواړو دورونللو کللې اقتصللادي او اجتمللاعي او‬
‫پوهنیزې پروجې پرمخ بېول کېدلې او په ژونلد کلې لله اوږدې ملودې وروسلته‬
‫غټ حرکت محسوس شو‪ .‬دغسې حرکت چې افغلان ټولنله یلې لله عنعنله ییلز‬
‫حال نه د عصري کېدلو په لور روانه کړه‪ .‬په دغه انتقالي پړاو کې د تعلیم کلړو‬
‫افغانانو په لیکو کې دغسې ځوانان هم هسک شول چلې د ایلران د تلودې او د‬
‫چین او شوروي کمونستي ګوندونو له ادبیاتو نه متاثر شوي وو او د چپیلانو او‬
‫کمونسللتانو پلله نومونللو یادېللدل‪ .‬د دوی پلله وړانللدې اسللالم پللال افغانللان یللا‬
‫اسالمستان ودرېدل‪ ،‬په دغه مقصد چلې ټولنله لله کملونزم نله وژغلوري او پله‬
‫افغانستان کې سوچه اسالمي نظام پر پښو ودروي‪ .‬د دواړو حرکتونو پلویانو د‬
‫ټولنې او نظام پر الره سره متناقض فکرونه لرل‪ ،‬هیڅ خوا د بلې خلوا زغلم نله‬
‫کاووه‪ .‬دا چې د عصري کېدلو پروجې رېره حده د شوروي اتحاد په مرسلته او‬
‫د هغو د متخصصانو له خوا پلي کېدلې‪ ،‬دغه مقابلله یلې نلوره هلم زیلږه کلړه‪،‬‬
‫هرې خوا ټول غوښلت یلا هلیڅ‪ ،‬پله نتیجله کلې افغلان ټولنله د سلره متناقضلو‬
‫ایډیالوجي ګانو د فکرونو رګر شو‪ ،‬چې پر افغان سیاست او افغانلانو پلر ژونلد‬

‫‪181‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یېکىژوره اغیزه وکړه‪.‬‬

‫‪182‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫اسالمي سیاسي فکرونه‬

‫هغسې چې یو شمېر تعلیم کړي ځوانان په خاص رول د قانوني پاچایۍ په‬
‫ازادې فضا کې د کارل مارکس او والدمیر لیلنن لله فکرونلو نله متلاثر شلوي او‬
‫مسکو پلو حرکلت يلې تنظلیم او پیلاوړی کلړی و‪ ،‬داسلې هلم یلو شلمېر نلور د‬
‫اسالمي سوچوالو تر اثر الندې تللي او په اسالمي تنظیمونو کلې ننلوتلي وو‪ .‬د‬
‫افغانسللتان د ش للمې پېللړۍ د دوهمللې نیمللايي تللاریخ پلله زیاتلله انللدازه د دغللو‬
‫متناقضو حرکتونو ترمنځ د مقابلې داسلتان دی‪ .‬دلتله د اسلالمي حرکلت د یلو‬
‫څللو سللوچوالو د فکرونللو لنللډیز وړانللدې کېللږي چللې د افغانسللتان پلر اسللالمي‬
‫حرکت یې په ژور رول اثر کړی دی‪.‬‬
‫اسالمي حرکت د ټولنې او دولت د تنظیم یا له سره تنظلیم پله برخله کلې د‬
‫عراق د ابن تیمیه (‪ )۱۳۲۸-۱۲۶۸‬فکرونلو او کلړو څخله اغیلزمن دي‪ ،‬چلې‬
‫اساس یې قران مجید او نبوي ویناوې او سرمشق یې د مدینې امله یلا للومړنۍ‬
‫سیاسي اسالمي ټولنه وه‪ .‬ابن تیمیه په هغه وخت کې چلې مغلالن پلر اسلالمي‬
‫نړۍ باندې الس بري وو او د شریعت پر ځای یې لله یاسلا یلا لله خپلل مغللي‬
‫قانون نه کار اخیسته‪ ،‬چې د هغه یانې د یاسا لله مخلې د نظلام سلتر واکملن د‬
‫چنګیز خان له کورنۍ نه و‪ ،‬نه د شریعت له مخې چې هر مسلمان ورتله غلوره‬
‫کېږي‪ .‬ابن تیمیه له خپلو فکرونو نه یو نوی ترکیب جوړ کلړ او دیلن او دوللت‬
‫یې نور هم سره وتړل او پر مغلو باندې یې د «کاپر» او «مشرکو» حکلم وکلړ‪،‬‬
‫که څه هم هغوی په دغه وخت کې مسلمان شوي وو‪ ،‬داسې هلم هغله نلړۍ د‬
‫دارالحرب او داراالسالم ترمنځ وېشلې وګڼله او د مرتدانو او کلاپرانو پلر ضلد‬

‫‪183‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۳۵‬‬
‫یېکىجهاد روا وباله‪.‬‬
‫ابلن تیمیلله وروسللتیو سللخت دریځللو اسلالمي سللوچوالو تلله سرمشللق شللو‪.‬‬
‫محمللد ابللن عبللدالوهاب(‪ )۱۷۹۱-۱۷۰۳‬پلله عربسللتان کللې د مؤحللدانو یللا‬
‫سفلیانو او په عامه ژبه د وهابیانو په نامه حرکلت او رېلر وروسلته د ښلوونځي‬
‫ښوونکی حسن البنا(‪ )۱۹۴۹ -۱۹۰۶‬په مصر کې د اخوان المسلمین په نامله‬
‫حرکت پیل کړ او ابلوالعلي ملودودي (‪ ،)۱۹۷۹-۱۹۰۳‬سلید قطلب(‪-۱۹۰۶‬‬
‫‪ )۱۹۶۶‬او نورو د ټولنې‪ ،‬دولتي نظام او جهاد په اړه ګرد سلره سیاسلي اثرونله‬
‫وکښل چې د هغو له امله د هغو حرکتونه پله سیاسلي اسلالم او پلویلان یلې پله‬
‫اسالمستانو یاد شول‪ .‬د یادولو وړ ده چې د دوی په وخلت کلې اسلالمي نلړۍ‬
‫للله لوی لدیځې نللړۍ نلله نلله یللوازې پلله زراعت‪،‬صللناعت‪ ،‬سللوداګرۍ‪ ،‬عصللري‬
‫پوهنځي‪ ،‬او ساینس او ټکنالوجۍ کې وروسته پاتې وه‪ ،‬وروسلتۍ وربانلدې پله‬
‫نظامي او سیاسي لحلا غالبله وه‪ .‬حسلن البنلا للږو رېلر د سلید جملال اللدین‬
‫افغان (وفات‪ )۱۸۹۸‬او د هغله نلامتو مصللح شلاګرد محملد عبلده (‪-۱۹۰۵‬‬
‫‪ )۱۸۴۹‬د اعتدال الر نیولې وه‪ .‬په دې رول چلې اسلالمي ټولنله بله د شلرع پله‬
‫چوکاټ کې د لویدیځ له ساینس او ټکنلالوجۍ څخله کلار اخللي او اجتهلاد بله‬
‫کېللږي‪ .‬د دې لپللاره چللې شللرع للله عصللري ټللولنې سللره اړخ ولګللوي‪ ،‬هغلله ال‬
‫لویدیځ رول انکشافونه د وطنپالنې‪ ،‬نیشنلزم او دموکراسلۍ پله نومونلو منللي و‬
‫او ورته یې مشروطه اسالمي بڼه ورکړې وه‪ .‬د اخوان المسلمین حرکت د هغله‬
‫په مشرۍ رېر پیاوړی شو‪ ،‬خو هغه د ده لله وژل کېلدلو نله وروسلته ټوټله ټوټله‬
‫شو‪ .‬سره له دې هم د هغله د فکرونلو لله مخلې پله هلر اسلالمي هېلواد کلې‪ ،‬د‬
‫افغانستان په ګډون‪ ،‬د اخوان ټولنې هسکې شوې‪.‬‬
‫ابوالعلی مودودی چې د هند له وېلش نله دمخله پله ‪۱۹۴۱‬کلې د جماعلت‬
‫اسالمي تنظیم بنسټ ایښی و‪ ،‬په دې فکر و چې ټول عصري مدنیت په درېیلو‬

‫‪184‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مفکللورو بانللدې والړ دی‪ .‬نېشللنلزم‪ ،‬سللیکولرزم او دموکراسللي‪ .‬او هغلله دغلله‬
‫کى‬
‫مفکللورې د اسللالم مخللالفې ګڼلللې‪ .‬خللو دی د هنللد د وېللش پلله وخللت کللې د‬
‫مسلمانانو په وېشل کېدلو سره له هنلد نله پاکسلتان تله کلډوال شلو‪ ،‬او هلتله د‬
‫واقعیتونو په فشار له خپل اصلي فکلر نله واوښلت او بیلا د پاکسلتان پله وېلش‬
‫سلره د پاکسلتان د مللي دوللت تلر شلاودرېد‪ .‬سلره لله دې پله دې فکلر و چللې‬
‫اسلالمي دولللت «بایللد یلوازې هغللوی وچلللوي چلې پلله خاسللالميت ایللډیالوجۍ‬
‫باندې عقیده لري‪ ».‬او «اسالمي دوللت چللوونکی بایلد هغلوی وي چلې ټلول‬
‫عمر یې د دغه قانونخشریعتت په رعایلت کوللو او نافلذ کوللو کلې تېلر کلړی‬
‫وي‪ ،‬هغوی چې د هغه له اصلالحي پروګلرام سلره جلوړ او پله ټولله مانلا پلرې‬
‫عقیده ولريس د هغه روحیه درک کوي او له جزیاتو سره یې اشلنا وي‪ ».‬دی دا‬
‫هم وايي چې «هر هغه څوک چې دغه پروګرام مني‪ ،‬فرق نه کوي چلې پله هلر‬
‫نژاد‪ ،‬او ملیت پورې اړه لري‪ ،‬په هغې ټلولنې کلې ګلډون کلولی شلي چلې دغله‬
‫اسالمي دولت چلوي او هغوی چې یې نه مني‪ ،‬حلق نله للري د دغله دوللت د‬
‫اساسي سیاست په جوړولو کې ونډه ولري‪ ».‬په دې رول د یوه اسالمي دوللت‬
‫غیر مسللمان تبعله بله د دوللت لله چلوللو نله محلروم وي او د یلوه بلل هېلواد‬
‫مسلمان به پکې برخه لري‪ .‬د ده په فکر دغه اسالمي دولت به نور هم محدود‬
‫وي‪ ،‬په دې چې د هغه په فکر ښځې بله يلې پله چلوللو کلې پله طبیعلي لحلا‬
‫ونډه ونه لري‪ .‬د ده په فکر ښخې په طبیعي لحا د دې وړتیا نه للري چلې لله‬
‫کور نه د باندې په ټولنه کې فعال رول ولوبوي‪ .‬هغوی یلوازې د کلورنۍ چلارو‬
‫لپاره وړتیا لري‪ .‬په دې رول د مودودي اسالمي دولت به د ښځو په بې برخې‬
‫کولو او د نارینه وو په محدودکولو سره په ترکیب کلې محلدود خلو پله وییفله‬
‫کې عالمي وي‪ .‬څنګه چې دغسې دوللت بله د شلرعیت او اسلالمي قلانونو لله‬
‫مخې چلېږي‪ ،‬چې سرچینه یې االهي ده‪ ،‬هغه په «تیو‪-‬دموکراسي» دولت یلاد‬

‫‪185‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوی دی‪.‬‬
‫کى‬
‫د مصر سید قطب د حسن البنا په شان د ښلوونځي ښلوونکی و‪ ،‬پله للوړې‬
‫زدهکړې سره یې د امریکې د کاله رارو په دولتي پوهنتلون کلې پله پوهنله کلې د‬
‫ماسټرۍ شهادتنامه ترالسه کړې وه‪ .‬دی تر دغله وختله پله فکلر او سللوک کلې‬
‫اعتدالی و‪ ،‬خو له هغله وروسلته سلخت دریځلی انقالبلي شلو‪ .‬ده رېلر اثرونله‬
‫وکښل چې په هغو کې یې معالم في الطریق (د الرې نښلې) او د قلران مجیلد‬
‫تر سیوري الندې رېر اغیزمن ثابت شوي دي‪ .‬په هغه وخت کې چې په مصر‪،‬‬
‫عراق او سوریې کې دین د سوشلزم‪ ،‬نیشنلزم‪ ،‬دموکراسي او پله خلاص رول د‬
‫مصر د ملي سوشلزم تر سیوري الندې کېده‪ ،‬ده پر خپلو اثرونو کلې دغله فکلر‬
‫وړاندې کړ چې انسان خپلې لوړې چارې پله خپلله سلمولی نله شلي‪ .‬دی خپلل‬
‫عالج په قلران مجیلد کلې مونلدلی شلي‪ .‬ده د اسلالمي نلړۍ پله وړانلدې غیلر‬
‫اسالمي نلړۍ لیدلله او ویلل یلې چلې مشلرکان‪ ،‬منافقلان‪ ،‬یهلودان‪ ،‬عیسلویان‪،‬‬
‫سللیکولر واکمنللان‪ ،‬کمونسللتي او پانګلله وري طرزونلله ټللول د اسللالم پرضللد‬
‫دسیسې کوي‪ .‬په دې رول ده هلم د ابلن تیمیله پله شلان ټولنله پله دوه مخلالفو‬
‫کللامپونو سللره وېشللله‪ :‬د نېکللۍ قوتونلله‪ ،‬د بللدۍ قوتونلله‪ ،‬حللزب الللله‪ ،‬حللزب‬
‫الشیطان‪ .‬د ده په اند منځنۍ الز نه شته‪ .‬خو ده دا هم ویل چې اسالمي قلانون‬
‫د اوسنیو خوځنده ټولنو اړتیاوې پوره کولی نه شي او باید له سلره تعبیلر شلي‪،‬‬
‫و‪،‬‬ ‫چې مانا یې اجتهاد کېده‪ .‬د مودودي په شان دی هم د دموکراسۍ مخال‬
‫چللې خلللک د واک سللرچینه ګڼللي‪ .‬د دوولسللمې سللورې د څلوېښللتم ایللت «ان‬
‫الحکم لله» پر بنا چې وايي «حکم یوازې په الله پلورې اړه للري»‪ .‬سلید قطلب‬
‫دغې پایلې ته رسلېدلی و‪ ،‬چلې خللک حلق نله للري د واکمنلۍ خاونلدان وي‪.‬‬
‫دوی دې بس هغه څه پلي کوي چې خدای تعالی په خپلل واک سلره قانونونله‬
‫ګرزولي دي‪ .‬دی دا هلم د نارینله دنلده ګڼلي او ښلځې پله کورونلو کلې مېلرمن‬

‫‪186‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېدلو او مور کېدلو ته بولي‪.‬‬

‫کى‬
‫سید قطب د رایلې حلق‪ ،‬ازادي او دموکراسلي تلش لفظونله ګڼلل او پله دې‬
‫فکر هم و‪ ،‬چلې پانګله ور لږهکیلان‪ ،‬د قلانون‪ ،‬مطبوعلاتو‪ ،‬پارلملان او نلورو لله‬
‫الرې رېرهکیان تېر باسي‪ ،‬نو د ده په فکر په دغه حال کلې خللک خپلل حقونله‬
‫خوندي کولی نله شلي‪ ،‬خلو دا چلې د خلدای تعلالی قلانون تله مخله وکلړي‪ .‬د‬
‫شلمې پېلړۍ پنځملې لسلیزې پله پلای کلې دی پله دې فکلر شلو چلې خللک د‬
‫حکومت په وړاندې تنظیم کېدلی نه شي او پر خلکو باور هلم کېلدلی نله شلي‪،‬‬
‫ځکه چې هغوی د عامه رسنیو په عصر کې په اسانۍ تر اغیزې النلدې کېلږي‪.‬‬
‫سللیدقطب پلله دې فکللر و چللې «الزملله ده اسللالمي ټولنلله بېرتلله پلله غورځنللګ‬
‫شي‪ ...،‬چې د فاسدو قانونو او رواجونو تلر وزن النلدې شلوې‪ ،‬او لله اسلالمي‬
‫تعلیمونو سلره یلې رېلر للږ تلړاو هلم نله للري‪ ».‬د ده پله نظلر د دې لپلاره چلې‬
‫«اسالمي ټولنه بېرته په غورځنګ شي» دولتي واک باید ترالسه شي‪ ،‬خو دغله‬
‫واک د انتخاباتو له الرې ترالسه کېدلی نه شلو او سلید قطلب هلم دغله الر نله‬
‫وهله او جمال ناصر د الرې خنډ هم و‪ ،‬دی بیلا دغلې نتیجلې تله ورسلېد چلې‬
‫څنګه چې اسالم په خطلر کلې دی د «اسلالمي نظلام» د راوسلتلو لپلاره جهلاد‬
‫کېږي چلې اسلالمي اصللونه تلر پښلو‬ ‫یوازنۍ الر ده او جهاد هغه وخت فر‬
‫الندې وي‪ ،‬په داسې حال کې چې جهاد هغله وخلت اعالمېلده چلې اسلالم او‬
‫اسالمي ټولنې ته به د کاپرو له خوا خطر پېښ شو‪ ،‬هغه هم پله هغله حلال کلې‬
‫چې اولی االمر به د هغه اعالم کاووه‪ ،‬خلو د سلید قطلب لپلاره جهلاد سیاسلي‬
‫شو لکه چې وایي چې «دښمن بې وسلې شي‪ ،‬تر څلو اسلالم ازاد وي او خپلل‬
‫شرعیت جاري کړي‪ .‬بې له دې چې د بت لمانځونکو په خپلل فکلر حاکملانو‬
‫ځپونکي قدرت یې مخه ونیسي‪ ».‬خو څنګه چې د هغه په نظر پر وګړو باندې‬
‫باور کېدلی نه شي‪ ،‬جهاد به «معتقدانو یوه ټینګه رله»(عصبه مومنه) کوي چې‬

‫‪187‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى «انتخابي خاصانو» یا دغسې حرفوي انقالبیانو ته محدوده وي چې خپل‬

‫هغه‬
‫ټول ژوند یې د یو خاص مقصلد لپلاره ځلانګړی کلړی وي‪ .‬د دغلو انقالبیلانو‬
‫مبارزه یوه بل لیکلوال پله دې بڼله ښلودلې وه‪« .‬للومړی د خلکلو یلوه رلله دغله‬
‫عقیده مني‪ ،‬تر هغو چې د هغې د غړو په زړونو کې ځای ونیسيس بیا دغه رلله‬
‫خپل ژوند د همدغې عقیدې پربنسټ تنظیم کوي او د شاوخوا جلاهلي ټلولنې‬
‫له خوا زوروله کېږيس بیا هغه له دغلې جلاهلي ټلولنې څخله بیلېلږي او ورسلره‬
‫براال مقابله کېږي‪ ،‬بیا هغه که خدای کول پوره بریالی کېږي‪ ،‬یا یلو څله بریلالی‬
‫کېږي یا ماتېږي‪».‬‬
‫د سید قطب په نظر دغه ټینلګ انقالبلي لږهکیلان بله خپلل ټلول دسلتورونه‬
‫یوازې له سرچینې نه ترالسه کوي‪ ،‬چې هغه قلران مجیلد دی‪ ،‬او ده هغله ټلول‬
‫په یاد کړی و‪ .‬دی وايي چې «زمونږ لپاره حتمي ده چې د خپل ژوند مفکلوره‬
‫د حکومتونو سیاسلت‪ ،‬اقتصلاد او د ژونلد ټوللو اړخونلو پله اړه لله هغله څخله‬
‫اصول وباسلو» ځکله چلې «زملونږ للومړی مقصلد دا دی چلې د خپللې ټلولنې‬
‫تمرین بدل کړو‪ ....‬خپل جاهلي سیسټم لله بنسلټ نله واړوو‪ ،‬دغسلې سیسلتم‬
‫دی‪ ،‬چې په خپل زور او ځپللو سلره ملونږ‬ ‫چې له اسالم سره ګرد سره مخال‬
‫نه پرېږدي په هغه رول ژوند وکړو‪ ،‬چې زمونږ خالق یې غلواړي»‪ .‬د دې لپلاره‬
‫چې د ټولنې «تمرینونه» بدل شي‪ ،‬دولت باید د دغسې کسانو په الس وي چې‬
‫په همدغه فکر وي او عمل پرې وکړي‪ .‬سید قطلب وغوښلتل چلې پله دې اړه‬
‫هم سرمشق وي‪ ،‬له زندان د ازادېدلو په دوهم کال کلې لله خپللو پټلو انقالبلي‬
‫ملګرو سره په دې لټه کې شو‪ ،‬چې د جمال ناصر سوشلستي حکوملت پله زور‬
‫نسکور کړي‪ ،‬خو پخوا له دې چې په کودتا الس پورې کلړي‪ ،‬ونیلول شلو او د‬
‫(‪)۳۶‬‬
‫‪ ۱۹۶۶‬کال په اګست کې اعدام شو‪.‬‬
‫سید قطب په اسالمي نړۍ کې تر مودودي او نورو نه رېلر لوسلتونکي للري‬

‫‪188‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نظرونه او کړه یې د هغه د پلویانو لپاره سرمشق شوي دي‪ .‬خو پلویلان یلې‬
‫او کى‬
‫تر اوسه هم بریالي شوي نه دي‪ ،‬چې د هغه د نظریو پر بنسټ «اسالمي نظام»‬
‫پر پښو ودروي‪ ،‬په دغه څرګند دلیل چې د لومړۍ اسالمي دورې د ولتي نظام‬
‫بېرته ژوندی کېدل ممکن نه دی‪ .‬په دغومره اوږدې مودې کې د ژونلد پله هلره‬
‫ساحه کې ژور بدلونونه پېښ شوي ديس په اسالمي نړۍ کې هلم نله یلوازې پله‬
‫اقتصللادي او تخنیکللي بلکللې پلله ټللولنیزو‪ ،‬حقللوقي او سیاسللي سللاحو کللې ژور‬
‫بدلونونه پېښ شوي دي‪ ،‬چې که مطلب د ژوند ښله واللی او د هغله دوام وي‪،‬‬
‫ممکنه نه ده دغه بدلونونه له پام نه وغورزول شي او که په پام کې ونیلول شلي‬
‫اسالمي نظام به هغسې نه وي چې په اول وخت کې و‪ .‬پر دې سربېره پلر هغله‬
‫به انتقادي نظر هم اچول کېدلی نه شي‪ ،‬ځکه چلې سلرچینه بله یلې شلرع وي‪.‬‬
‫بله دا چې سلید قطلب خپلل «اسلالمي نظلام» تله د انقالبیلانو او زور لله الرې‬
‫رسېدل غواړي نه د اتفاق او انتخاب له الرې‪ .‬خلو تجربلو ثابتله کلړې ده چلې‬
‫په دغې الرې ژوند له مینځه ځي او کړکېچ دایمي کېږي‪ .‬سید قطب جهاد هلم‬
‫سیاسي کړی او هغه ته یې د وسلهوالې مبارزې رنګ ورکړی‪ .‬له دغسلې چلنلد‬
‫سره پر اخالق او قانون والړ انسلان جلوړ نله راځلي‪ .‬نلو هغسلې چلې د شللمې‬
‫پېړۍ په سر کلې د لیلون تراتسلکي د دايملي انقلالب مفکلورې عملر لنلډ و‪ ،‬د‬
‫سید قطب د اسالمي نظام مفکورې عملر بله هلم اوږد نله ويس هغسلې چلې د‬
‫تراتسکي دایمي انقالب له ژوندیو واقعیتونو سره په ټکلر کلې مغللوب شلو‪ ،‬د‬
‫سید قطب د دولتي نظام مفکوره هم له ژوندیو واقعیتونو سره په ټکر کې هلوا‬
‫وکړيس تجربو ښوولې ده چې د یوې ټاکلې ټولنې لپاره سیاسي نظام د هغه پلر‬
‫بنسللټ درول کېللدلی شللي چللې للله ژونللدیو واقعیتونللو سللره اړخ لګللوي‪ .‬پلله‬
‫افغانسللتان کللې پلله تنظیمللي دوره کللې د مللودودي او سللید قطللب د فکرونللو او‬
‫وروسته د طالبانو په دوره کې د محمد عبدالوهاب د فکر له مخلې د دوللت د‬

‫‪189‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تنظیمولو لپاره کوښښ وشو‪ ،‬خو دوی ټول په خپل کوښښ کې پله مطللق رول‬
‫کى‬
‫ناکام شول او ټولنه یې هم په ژور رول کړکېچنه کړهس پر هغله سلربېره ایلران او‬
‫پاکستان یې په دې قادر کړل چې د افغانسلتان پله چلارو کلې پله بېسلاري رول‬
‫دخیل شي‪.‬‬
‫د دغو تنظیمونلو د جوړښلت او د هغلو د چلنلدونو او لله پن کسلتان سلره د‬
‫هغو د اړیکو په اړه به زر اوږد بحث وشي‪ .‬اوس به پله پېښلور او پښلین کلې د‬
‫ګڼللو افغانللانو هغلله کوښښللونه وکتللل شللي چللې پلله افغانسللتان کللې یللې د ملللي‬
‫ارزښتونو پر بنا د حکومت جوړولو لپاره کلاوه او دا چلې تنظیملي مخالفلانو د‬
‫پاکستان حکومت په هڅونې هغه څنګه او ولې ناکام کړل‪.‬‬
‫د شوروي له یرغل نه وروسته د ‪ ۱۹۸۰‬تر پایه پورې نژدې یو ملیون او لله‬
‫افغانستان نه په کلال ‪ ۱۹۸۹‬کلې د دغله پلوځ تلر وتللو پلورې څله بانلدې درې‬
‫ملیون افغانان پله پېښلور‪ ،‬کوټله او د هغلو شلاوخوا سلیمو لکله بلاجوړ‪ ،‬کرمله‪،‬‬
‫ملکنډ‪ ،‬مومند‪ ،‬شمالي وزیرستان او جنوبي وزیرستان او نورو ځلایونو کلې لله‬
‫خپلللو کورنیللو سللره هسللتوګن شللول‪ .‬د شللتو خاونللدان او تنظیمونللو غللړي پلله‬
‫ښارونو او نور په ‪ ۳۴۵‬کمپونو کې ځای پر ځای شول‪ .‬افغانلان د پېښلور ښلار‬
‫دغسې څرګنده برخه شول‪ ،‬لکه د سدوزیو د واکمنلۍ پله وخلت کلې چلې وو‪.‬‬
‫پېښور هغله وخلت د افغانسلتان د ژملي پالزمېنله وه‪ .‬لله افغلان کلډوالو سلره د‬
‫ملګرو ملتونو د کډوالې ادارې او نورو خیریه موسسلو د پاکسلتان د کمشلنرۍ‬
‫(‪)۳۷‬‬
‫له الرې مرستې کولې‪.‬‬
‫د افغان کډوالو غټه ځانګړتیا دا وه چې ځايي خلکلو لله دوی سلره دغسلې‬
‫ښه چلند کاووه چې ممکن د نړۍ په بلې برخې کې له کډوالو سره دغسلې ښله‬
‫چلند نه و ی شوی‪ .‬که څله هلم ځلايي خللک پله عملومي رول شلتمن نله وو‪.‬‬
‫افغان کډوالو داسې نه ګڼله چې د وی په کلوم نااشلنا او بېګانله مللک کلې پراتله‬

‫‪190‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى البته د کډوالۍ ژوند ستونزې لرلې‪ .‬په تېره مېرمنو ته‪ ،‬د دغسې ښله چلنلد‬
‫دي‪.‬‬
‫رېښې تلاریخي او قلومي وې‪ .‬د ځلايي رېلر قومونله پځلوا لله افغانسلتان څخله‬
‫راغلي او پر خپللو اوسلنيو مېنلو کلې میشلت شلوي دي‪ .‬اوس هلم د دوی رېلر‬
‫قومونه په دواړو خواوو کې اوسلېږي‪ .‬پله یلوه ژبله پښلتو ګړېلږيس او پښلتانه او‬
‫افغانان دي‪ .‬په ‪۲۰۰۷‬کې هم د پېښور پوهنتون د تاریخ څلانګې د یلوه ټلولګي‬
‫زدهکوونکو د لندن پوهنتون پروفېسر اناتول لي وین ته ال ويلي وو چلې « ‪We‬‬
‫‪ »and the Afghans are one People‬یلانې «ملونږ او افغانلان یلو خللک‬
‫(‪)۳۸‬‬
‫یو»‬
‫دغو ځايي خلکو له غیر پښتنو افغان کډوالو سره هم ښله سللوک کلړی‪ .‬پله‬
‫خپله افغانستان هم اول له اټک نله تلر هلمنلد پلورې هېلواد و‪ ،‬خلو پله رسلمي‬
‫سللطح کللې ضللیاءالحق ثیاسثی د چللارواکو پلله الر د افغانسللتان پلله اړه خپللله‬
‫خاصه سیاسي اجنډا هم پرمخ بېوله‪.‬‬
‫پلله پېښللور او کوټلله او پلله عمللومي رول پلله پاکسللتان کللې للله خلقیللانو او‬
‫پرچمیانو نه پرته د هر افغان قوم او هلر بلل ګونلد او فکلر تله منسلوب افغانلان‬
‫لیدل کېدل‪ ،‬او دوی ټول د شوروي د یرغلګر پوځ او د پلرچم رجلیم مخلال‬
‫وو‪ .‬په دې حساب دوی ټول یا نزدې ټول ولسواک او وطنپال او پر دغله فکلر‬
‫والړ وو‪ ،‬چللې یللوازې د افغانسللتان خلللک دغلله حللق لللري چللې څنګلله غللواړي‬
‫هغسې حکومت پر پښو ودروي‪ .‬د دغه اصل له مخې له یرغل سلره مخالفلت‬
‫عام و‪ .‬په واقع کې ټوله کشاله د واکمنۍ پر محور څرخېده‪ ،‬چې هغه پله خپلله‬
‫د افغانانو له خوا یا د باندنیو ځواکونو له خوا د بین الملي عالمي مفکلورو پلر‬
‫بنسټ هواره شي او د افغانانو په موافقه سیاسي نظام پر پښو ودرول شي‪ .‬خلو‬
‫دا هغه وخت و چې افغانان د باندنیو ځواکونو له خلوا تلر فشلار النلدې نیلول‬
‫شللوی وو‪ .‬دوی بللل وخللت تللر دغسللې فشللار النللدې نیللول شللوي نلله وو‪ ،‬دننلله‬

‫‪191‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شورویانو پرچمي رجیم افغانانو ته جوړ کړی او په پاکستان کې لکه چې رز بله‬

‫کى‬
‫ولیدل شي‪ ،‬ثیاسثی د ضیاءالحق په دستور سخت دریځه تنظیمونله پیلاوړي‬
‫کول او مخکښ ګرزول‪ ،‬او ملي ګوندونه او شخصیتونه یې څنډې ته کلول‪ .‬پله‬
‫دې رول په دواړو خواوو کې د افغلان مللي سیاسلت لوبغلاړي بانلدنیان شلول‪.‬‬
‫افغان واکمني محدوده او د خپلواکۍ جګړه د مشلرۍ پله سلطح کلې نیمګلړې‬
‫شوه‪ .‬سره له دې هم د خپلواکۍ جنګیالیو د مجاهدو په نامله د ملرګ‪ ،‬ژوبللې‬
‫او کړاوونو په منلو سره په ټول افغانستان کې دفاعي جګړه په دغسې ټینلګ او‬
‫پرله پسې رول پرمخ بېوله‪ ،‬چې په پای کې د شوروي په شان زبرځواک یلې اړ‬
‫کړ‪ ،‬چې خپل پوځ له افغانستان څخه وباسي‪.‬‬
‫د پېښللور پلله کللډوالو افغانللانو کللې پلله عمللومي رول ولسللواکان او اسللالمي‬
‫بنسټ پاالن څرګند فعلال او بانلدنیو او مرسلتې کوونکلو تله د پلاملرنې وړ وو‪.‬‬
‫اساسي موضوع د جګړې وه چې باید شوروي ته تلابع پرچملي رجلیم نسلکور‬
‫شي او یرغلګر پوځ له افغانستان څخه وایسلتل شلي‪ .‬دغله موضلوع بله پله بلل‬
‫څپرکي کې بیان شي‪ .‬دلته به دغله موضلوع وکتلله شلي چلې پله دغله بېړنلي او‬
‫سخت حال کې څوک د جګړې تنظیم وکړي‪ ،‬ګوند‪ ،‬یا تنظیمونه یلا کلوم رول‬
‫جال وطني موقتي حکومت؟ اسالمي بنسټ پلال تنظیمونلو پله څرګنلد رول او‬
‫ثیاسثی په پټه فعالیت کاووه‪ ،‬څنګله چلې دا د مقاوملت د مشلرۍ او قلدرت‬
‫موضوع وه‪ ،‬پر هغې باندې اتفاق ګران و‪ .‬په داسې حال کې چې ولسواکانو یلا‬
‫د پخواني پاچا محملدیاهر پلویلانو‪ ،‬د پخوانیلو ولسلي جرګلي غلړو‪ ،‬پخوانیلو‬
‫نظامي او ملي چارواکو‪ ،‬قومي مشرانو‪ ،‬او عنعنلوي دينلي عالملانو د جرګلې او‬
‫اتفاق له الرې د اسالمي ملي حکومت پر پښو درول غوښلتل‪ ،‬سیاسلي اسلالم‬
‫پلویللانو (اسالمسللتانو) د اسللالمي جمهوریللت پلله ناملله متمرکللز ایللډیالوجیکي‬
‫اسالمي نظام غوښته‪ .‬دلته به دغه حرکتونله او د هغلو پله اړه د ثیاسثی چلنلد‬

‫‪192‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همکىوکتل شي‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د پېښور ممثله جرګه‬

‫لکه چې دمخه ویل شوي د شوروي له یرغل نه زر وروسته رېر افغانلان لله‬
‫خپلو کورنیو سره د کړاوونو په ګلاللو سلره پېښلور او کلوتې تله واوښلتل‪ .‬دغله‬
‫کډوالي د یوه اوږده بهیر پیل شو او تر هغو یې دوام وکړ چې یرغلګر پوځ لله‬
‫افغانستان څخه وایستل شو‪ ،‬داسې هم د لویدیځو والیتونو افغانلانو ایلران تله‬
‫مخه کړه‪ .‬د څه باندې نهو کلونو په بهیر کې چلې یرغلګلر پلوځ پله افغانسلتان‬
‫کې و‪ ،‬ایلران او پاکسلتان تله د افغانسلتان درېیمله برخله خللک کلډوال شلول‪.‬‬
‫افغانان هیڅ وخت په دغومره رېر شلمېر لله خپلل هېلواد نله بیلرون تلللو تله اړ‬
‫شوي نه وو‪.‬‬
‫افغان کډوالو سمله السه په پېښور او کوټه کې د ځايي خلکو په رارینه چې‬
‫د دوی قللومي وروڼلله وو‪ ،‬د خپلللې ملللي کشللالې د هوارولللو لپللاره پلله کللار الس‬
‫پورې کړ‪ .‬مشرانو ته یې مالومه وه چې ملي کشلالې پله دغسلې حلاالتو کلې پله‬
‫جرګو سره هوارې شوې دي او دا چې لویه جرګه د خپلل دغله خلاص اهمیلت‬
‫له امله په اساسي قانون کې هم منل شوې ده‪ .‬لویه جرګه په اصل کې لله قلومي‬
‫جرګلې نلله انکشلاف کللړی او جرګلله پله پښللتنو کللې پله خللاص رول عاملله ده‪ .‬د‬
‫هوتکو په سیمه کې د «پنځوونه» او په ځدرانو کې د «څېړۍ ونه» دغلو پښلتنو‬
‫ته سپېځلي دي‪ .‬په دې چې د هغلو النلدې یلې جرګلې کلولې‪ .‬د ملانجې جرګله‬
‫چې د میرویس نیکه په نوښت شلوې وه‪ ،‬پله پرېکلړې سلره یلې قلومي مشلرانو‬
‫کندهار د پارس د صفویانو له الس بري نه ازاد کلړس د شلیر سلرخ جرګله چلې‬
‫ستر احمدشاه یې د مشر په توګه غوره کړ او د هغله پله جنراللۍ او تلدبیر ټلول‬

‫‪194‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان خپللواک او افغلان امپراتلوري راملنځ تله شلوهس او د پاچلا املان اللله‬
‫کى‬
‫لویې جرګې چې پله هغلو سلره یلې د ولتلي چلارې پلرمخ بېلولې‪ ،‬د افغانسلتان‬
‫تاریخي او رېرې ارزښتناک ې جرګې دي‪ .‬په دغلې مخینلې سلره طبیعلي وه چلې‬
‫په پېښور کې افغلان لویلان لله دغله غلوره دود نله کلار واخللي او د شلوروي لله‬
‫یرغل نه راپیدا خپله ملي کشاله پرې هواره کړي‪.‬‬
‫په دې هکله زه خپله لیکنه د عبدالجلیل وجدي د اثر له مخې کاږم په نامله‬
‫د‪ :‬په افغانستان کې د عنعنوي جرګلو نلن او پلرون(‪ .)۳۹‬وجلدي د دغلې جرګلې‬
‫غړی او منشي و‪ ،‬دی په خپل دغه اثر کې په عمومي رول له جرګو نله ګړېلدلی‬
‫او د پېښور او پښین ممثلې لویې جرګې یې په اوږد رول بیان کړې دي‪.‬‬
‫له مقدماتي غونډو نه وروسته ګڼ شمېر قومي مشلران او د پخلوانۍ ولسلي‬
‫جرګلې وکللیالن او نللور مخللور افغانللان د پېښللور ښللار د مهابللت خللان پلله لللوی‬
‫جومات کې د جدې په ‪۱۵‬مه سره جرګه شول او محمد عملر ببلرک زی یلې د‬
‫سروال او نوراحمد مصلح یې د منشي په توګه غوره کړل‪.‬‬
‫ببرک زی د نامتو ببرک ځدران لمسی و‪ ،‬او د حقوقو په څانګله کلې یلې پله‬
‫فرانسه کې لوړه زدهکړه کړې وه‪ .‬دغه جرګه د ممثلې لویې جرګې پله نامله یلاده‬
‫شوه‪ .‬نه لویه جرګه ځکه چې لویه جرګه باید دننه پله افغانسلتان کلې وي‪ .‬دغلو‬
‫مشرانو دمخه تنظیمي مشرانو ته د ګډون کولو بلنله ورکلړې وه‪ .‬هغلوی اول لله‬
‫ګډون نه رره وکړه‪ ،‬خو چې له هغو نله د یلو نلیم سلل پله شلاوخوا کلې قلومي‬
‫په توګه بېل او له جرګې سره یلو ځلای شلول‪ ،‬دوی د ګلډون‬ ‫مشران د اعترا‬
‫لپاره تیاری وښود‪ .‬په دغه وخت کې په افغان کلډوالو او هلم پله ځلايي خلکلو‬
‫کې د جرګې تقاضا عامه وه او افغان کډوالو په ټل او وزیرستان کې هم جرګلې‬
‫کللولې او تنظیمونلله دغللومره پیللاوړي نلله وو‪ ،‬چللې دغللو غوښللټنو تلله اهمیللت‬
‫ورنکړي‪ .‬دوی پر خپلو کې سره وران هم وو‪ ،‬خو «احزابو د جرګې د نهضلت‬

‫‪195‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مخنیوي لپاره په ځینو تخریب کاریو الس پورې کړ‪ ».‬سره له دې هم غونډو‬
‫د کى‬
‫(فبللروري ‪ )۱۹۸۰-۱۹‬دوام وکللړ او د غونللډو پلله اړه‬ ‫د سلللواغې تللر دېللر‬
‫ضوابط هم وایستل شول‪ .‬مهمه دا وه چې د تنظیمونلو اسلتازو هلم پله غونلډو‬
‫کې ویناوې وکړې او هر یوه په خپل وار د دواړو خواوو په اتفاق ټینګلار وکلړ‬
‫وګاڼله‪ .‬موللوي جلالل اللدین حقلاني د موللوي‬ ‫او هغه یې یوه اسالمي فلر‬
‫د حزب‪ ،‬مولوي سخیداد فایز د جمیعت‪ ،‬شلمس اللرحمن د اسلالمي‬ ‫خال‬
‫حزب(حکمتیللار)‪ ،‬مولللوي نصللرالله د حرکللت انقللالب اسللالمي‪ ،‬او حضللرت‬
‫م حمد هاشم مجددي د ملي نجات د جمبهې په استازیتوب وغږېدل‪ .‬صبغت‬
‫الله مجددي‪ ،‬د ملي جبهې نجات د جبهې مشر هم په یوې غوندې کلې ګلډون‬
‫وکړ او په خپلې وینا کې یې وړاندیز وکړ چې «باید داسې یوه شورا جلوړه شلي‬
‫چې په هغې کې د خدای او رسول امرونه پر ځلای شلي‪ .‬زملونږ مقصلد هلم دا‬
‫دی چې مونږ او تاسې سره هم نظره شو‪ ،‬منافقین او مغرضین رېر دي غلواړي‬
‫(‪)۴۰‬‬
‫چې تخریب کاري او اخالل ګري وکړي‪».‬‬
‫په پای کې د فبرورۍ په ‪۲۱‬مه په ‪۳۴‬مادو کلې د رایلو پله اتفلاق یلو پرېکلړه‬
‫لیک یا د وزیرو په ژبه یوه ټینګه ومنله شلوه‪ .‬پله للومړۍ ملاده کلې د «رایلو پله‬
‫اتفاق سره د شپږو محترمو اسالمي رلو د اتحاد او اتفاق غوښلتنه» شلوې وه‪.‬‬
‫په بلې کې یې همدغه غوښتنه د افغانستان لله ټوللو قومونلو نله وشلوه‪ .‬پرېکلړه‬
‫لیک ددغسې انقالبي شورا پر پښو درول وغوښتل چې هغله بله د یلوه ملوقتي‬
‫حکومت پله شلان کلار کلوي‪ .‬دا هلم ومنلل شلوه چلې راتللونکی دوللت دې د‬
‫افغان مسلمان ولس له ارادې سره سم یو اسالمي جمهوري نظام وي‪ .‬په هغله‬
‫کې د افغانستان د ازادۍ لپاره د اتحاد په نامه له شلپږو اسلالمي تنظیمونلو نله‬
‫وغوښتل شول چې په خپلې انقالبي شورا کې د هر قوم او ولس یو اسلتازی د‬
‫غللړي پلله توګلله ومنللي‪ .‬للله اتحللاد نلله مطلللب دا و چللې د ولسللواکو او اسللالمي‬

‫‪196‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تنظیمونو څخه دغسې پیلاوړی ځلواک جلوړ شلي چلې هلم دفلاعي جګلړه پله‬
‫کى‬
‫اغیزناک رول تنظیم کړي او هم د افغانستان د کشلالې هواروللو لپلاره پیلاوړی‬
‫سیاسي نظم پر پښو ودروي‪ .‬له «ملي شمتنو او پانګله واللو» نله هلم وغوښلتل‬
‫شول چې له اسالمي اصولو سره سم په جهاد کې ونډه ولري‪ )۴۱(.‬په دغه رول‬
‫دغې ممثلې لویې جرګې وړاندیزونله او تجویزونله وړانلدې کلړل او پله خلاص‬
‫رول للله اسللالمي تنظیمونللو سللره یللې د اتحللاد او اتفللاق غوښللتنه د هېللواد د‬
‫خپلواک کولو او د سیاسي نظام د پر پښو درولو لپاره وکلړه‪ ،‬خلو نله یلې کلوم‬
‫رول جال وطني حکومت پر پښو ودروه او نله يلې کلوم یلو د سیاسلي مشلر پله‬
‫شان ونوموه‪ .‬سره له دې هم انجینرګلبدین حکمتیلار د اسلالمي حلزب امیلر د‬
‫دریځ ونیو او قومي مشرانو ته یې پله یلوې وینلا کلې‬ ‫جرګې په وړاندې مخال‬
‫وويل چې «‪ ...‬ځينې کسان غواړي چې له دغې جرګې څخه د اوسني اتحلاد د‬
‫له مینځ نه وړلو لپاره د وسلې په توګله اسلتفاده وکلړي‪ .‬دا هماغله السلونه دي‬
‫چې د جرګو د پردې شاته کار کوي‪ ».‬دغه مخالفت سره لله دې و چلې د هغله‬
‫د حزب استازي حبیب الرحمن‪ ،‬همدغې جرګې ته په یوې وینلا کلې ویللي وو‬
‫چې «‪ ...‬زه د حزب اسالمي د غړي په حیث له خپل رهبلر څخله غلواړم چلې‬
‫هلري سلن پله انلد د‬ ‫حتماً باید خلله تاسلو سلرهت اتفلاق وکلړي‪ )۴۲(».‬د مولل‬
‫حکمتیار دغه مخالفت په اصل کلې ایلډیالوجیکي او نله پخالکېلدونکی و‪ ،‬پله‬
‫دې رول چللې «څلله وخللت چللې پلله کابللل کللې پلله ‪ ۱۹۷۸‬کللې کمونسللتانو واک‬
‫ترالسه کړ‪ ،‬اسالمي حزب او نورو بنسټ پالو مهلاجرو طاليلي چلانس ومونلد‬
‫چلې پله پاکسلتان کلې د افغللان کلډوالو نله د ثیاسثی او د خللی او د منځنللي‬
‫ختیځ د شمتنو اسالمي بنسټ پالو په مرسلته خپلل تنظیملي کدرونله ملنظم او‬
‫پیاوړي کړي‪ .‬د دوی په نظر د مقاومت جګړه د اوږدې ملودې پله سلتراتیجۍ‬
‫کې یوه لنډه مرحله وه‪ ،‬د دې لپاره چې د هېلواد اوسلنۍ اجتملاعي او سیاسلي‬

‫‪197‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ضع پوره واوړي‪ ،‬پله دې رول د دوی دښلمنان نله یلوازې د شلوروي پلوځ او‬
‫و کى‬
‫افغان کاپر کمونستان دي‪ ،‬بلکلې د مقاوملت رېلر نابنسلټ پلال عنصلرونه هلم‬
‫(‪)۴۳‬‬
‫دي‪».‬‬
‫سره له دې هم د ممثلې لویې جرګې دوهمله دوره د نلوي کلال (‪ )۱۳۵۹‬د‬
‫ثور په ‪۲۱‬مه پیل شوه‪ .‬په هغې کې د افغانستان لله ټوللو والیتونلو او ولسلوالیو‬
‫نه ‪ ۹۱۴‬کسانو ګډون وکړ‪ .‬د کوچیانو استازي هم وو‪ .‬جرګې د عاملې کومېټې‬
‫په نامه یو کمیسیون یا هیئت وټاکه چې د ممثللې جرګلې اجرائیلوي هیئلت یلا‬
‫حکومت حیثیت الره خلو دا ځلل د افغانسلتان د ازادۍ لپلاره اسلالمي اتحلاد‬
‫چللې د عبللدالرب رسللول سللیاف پلله مشللرۍ نللوی جللوړ شللوی و‪ ،‬د جرګللې پلله‬
‫مخالفت اواز جګ کلړ‪ .‬مقلابلې خلوا هغله «د یلو څلو ناپېژنلدل شلویو کسلانو‬
‫اتحاد» وباله‪ ،‬چې غواړي د عمومو د ارادې پرخالف د افغانلانو پله میلنځ کلې‬
‫بېلتون راولي‪ ،‬اتحاد مجبور شو له مخالفت نه په یاهر کې الس واخلي‪.‬‬
‫عامللله کمېټلله وګمللارل شللوه چللې د جرګللې د پیللاوړي تللوب پلله مقصللد د‬
‫تنظیمونو مشران او نور نفوذمن او مخور افغانان د یوې غونډې لپلاره وبلوليس‬
‫د جرګې چلوونکې رله او د هغې سلروال وټلاکي چلې وروسلتی بله د دوللت د‬
‫موقتې سروال په شان وییفه ولري‪ .‬څرنګه چې په دغه وخت کې د ملي محاذ‬
‫مشر پیر سید احمد ګیالني او د ملي نجات جبهې مشر صلبغت اللله مجلددي‬
‫د باندې تللي وو‪ ،‬فیصله وشوه چې محمد عمر ببرک زی دې د جرګې ملوقتي‬
‫سروال او د ولسي جرګې پخوانی وکیل اسدالله ساپی دې د هغه موقتي نایلب‬
‫وي‪ .‬تر دې دمخه سعودي عربستان‪ ،‬مالیزیا او متحلد عربلي املاراتو څرګنلده‬
‫کړې وه‪ ،‬چې غواړي له مجاهدانو سره مرسته وکړي‪ ،‬خو چلې دوی پلر خپللو‬
‫کې اتحاد وکړي‪ .‬د سیاف اسالمي اتحلاد ادعلا وکلړه چلې دغسلې اتحلاد یلې‬
‫کړی او ممثللې جرګلې کوښلښ کلاووه چلې د اسلالمي تنظیمونلو او ولسلواکو‬

‫‪198‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ګوندونو او مخورو افغانانو نه یو لوی یا ملي اتحاد جوړ کړي‪ ،‬خلو د اسلالمي‬
‫کى‬
‫اتحاد ځینې لویان د ممثللې جرګلې لله بریلو نله ویرېلدل او اندېښلمن وو‪ ،‬چلې‬
‫قدرت به یلې لله السله ووځلي‪ .‬پله دغله حسلاس وخلت کلې د قلدرت نلوم او‬
‫حیثیت ګټلو لپاره ټینګه سیالي روانه وه‪ .‬په دغه حلال کلې ګیالنلي او مجلددي‬
‫که څه هم د جرګې پلویان وو‪ ،‬پر هغلې بانلدې یلې د نفلوذ د خپروللو مسلابقه‬
‫کوله‪ .‬خو له جرګې سره د کوربه چارواکو چلند تر ټولو اغیزنلاک وس پله داسلې‬
‫حال کې چې سیاسلي اسلالم پلالو هغله تخریبولله‪ .‬پولیسلو څلو وارې دمخله د‬
‫جرګې ګډون کوونکو ته اخطار ورکلړی و‪ ،‬چلې دوی بایلد د امنیتلي وضلع لله‬
‫امله تیت شي‪ .‬یو ځل ال د یوه اسالمي بنسټ پال تنظلیم پلویلانو د جرګلې یلو‬
‫څو ګډون کوونکي وربول او پولیسو له هغو نه ځینې په الریو کې چیرته لېلرې‬
‫یووړل‪ .‬دا ټول په اصل کې له دې امله وو‪ ،‬چې د کوربه پاکسلتان حکوملت نله‬
‫غوښتل په پېښور کلې لله اسلالمي تنظیمونلو نله پرتله نلور افغانلان کلوم تنظلیم‬
‫ولري‪ )۴۴(.‬خو پر ممثللې جرګلې بانلدې وروسلتۍ کلاري څپېلړه لله دننله څخله‬
‫حواله شوه‪ .‬د وجدي په وینا چې د جرګې منشي و‪ ،‬ناڅاپه «‪...‬په اسالمي مللي‬
‫د ریاست لپاره چې هغه یو سیاسي جریان ته منسلوب‬ ‫جرګه کې د یوه شخ‬
‫و‪ ،‬فعالیت شروع شو‪ ».‬دی نه د هغه او نه د هغه د تنظیم نوم یلادوي‪ ،‬د نلورو‬
‫په وینا هغه د پير سیداحمد ګیالني وراره او د هغه تنظیم تله منسلوب و‪ ،‬چلې‬
‫د مقررو پرخالف یې د خپلو پلویانو پله قلوت د جرګلې سلروالي پله الس کلې‬
‫ونیوله‪ .‬د جرګې زیاترو غړو غونلډه پرېښلوده‪ ،‬د مخله هلم یلو ځلل رېلر قلومي‬
‫مشران له جرګې نه وتلي وو او د «افغانستان د اقوامو د اتحاد لویه جرګله» یلې‬
‫جوړه کړې وه‪ .‬هغوی زر پښېمان شول او په جرګې کې بېرته ننوتلل‪ .‬دغله ځلل‬
‫دا پر ممثلې لویې جرګې بانلدې وروسلتۍ مرګکلی څپېلړه شلوه‪ .‬خلو د ممثللې‬
‫لویې جرګې ناکامي د ملي جرګو د غورځنلګ پلای نله و‪ ،‬لله هغله وروسلته پله‬

‫‪199‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پښین کې د عین مقصد لپاره لویه جرګه جوړه شوه او په پېښور کې د قلومي او‬
‫کى‬
‫سیمه ییزې اتحادیې تجویز وړاندې شو‪ .‬د دغه تجویز له مخې د افغانسلتان د‬
‫هر قلوم او هلر سلمت بایلد ځانلله اتحادیله وللري او پله پلای کلې دې لله ټوللو‬
‫اتحادیو نه جرګه جوړه شي‪ .‬شمس الدین مجلرو د دغله تجلویز نوښلتګر و‪.‬‬
‫دی په کابل کې کلونه کلونه د قبایلو ريیس‪ ،‬د عدلیې وزیر او د قانوني پاچایۍ‬
‫د اساسي قانون د جوړولو د کمیسیون سروال و‪ .‬دی شاعر‪ ،‬لیکلوال‪ ،‬علالم او‬
‫یو متقي د اعتبار وړ افغان و‪ .‬په پېښور کې افغان قومي اتحادیې په لنلډ وخلت‬
‫کې د مرامنامو پر اساس جوړې شلوې‪ ،‬چلې للږو رېلر یلې د سیاسلي ګونلدونو‬
‫رنګ ونیو‪ .‬د هر قوم خلکو فکر کاووه چې په داسې حال کې چې د تنظیمونلو‬
‫د رېروالي او بلې اتفلاقۍ لله املله مللي مقاوملت د خورېلدلو پلر الر روان دی‪،‬‬
‫قومي اتحادیې به وکولي شي چې لږ تر لږه د یوه قوم په سلاحه کلې مجاهلدان‬
‫یو موټی وساتي‪ .‬خو دغه حرکت هلم ورو ورو د خورېلدلو تله کلوز شلو او پله‬
‫(‪)۴۵‬‬
‫لنډه موده کې له مینځه الړ‪.‬‬

‫‪200‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د پښین جرګه‬

‫د پښین جرګه په واقع کې د پېښور د جرګې دوام و‪ ،‬پښین د کوټې او چمن‬

‫ترمنځ په زیاته اندازه د کاکړو او ترینو سیمه ده‪ ،‬چې له سبي سره یو ځلای پله‬
‫‪۱۸۷۹‬کې د ګندمک په تړون سره له افغانستان نه جال ګڼلې شوې ده‪ .‬هغسلې‬
‫چې پېښور او شاوخوا سیمې یلې لله ننګرهلار سلره هلر اړخیلزې اړیکلې للري‪،‬‬
‫داسې هم پښین یې له کندهار سره لري‪ .‬له همدې امله او دا چې په پښین کلې‬
‫اسالمي تنظیمونو نفلوذ نله و کلړي‪ ،‬هغله د مللي جرګلې لپلاره غلوره شلو‪ .‬اول‬
‫کوټه د جرګې لپاره په نظر کې نیول شوې وه‪ ،‬خو د پولیسو د اندېښنې له املله‬
‫چې هلته به د ګڼو افغانانو شتون امنیت تله خطلر پلېښ کلړي‪ ،‬پښلین د جرګلې‬
‫لپاره غوره شو‪.‬‬
‫په ‪۱۹۸۱‬کې پځلواني سلناتور عبدالقلدوس پوپلل زي او پخلواني د ولسلي‬
‫جرګې مرستیال عبداالحد کرزی د افغانستان لویان جرګې ته وبلل‪ .‬په بلنلیلک‬
‫کللې دینللي عالمللان‪ ،‬قللومي مشللران‪ ،‬سیاسللتواالن‪ ،‬پخللواني نظللامي او ملکللي‬
‫چارپوهان او نور مخور افغانان بلل شوي وو‪« .‬پله زرګونلو خللک د کلوټې پلر‬
‫لور روان شلول‪ .‬د خلکلو شلمېر دغلومره رېلر و‪ ،‬چلې یلې د محلل پولیسلو تله‬
‫امنیتي ستونزې پیدا کړې‪ ».‬دا سره له دې چې اسلالمي سلخت دریځلو بنسلټ‬
‫پللالو اخطللار ورکللړی و‪ ،‬چللې پلله جرګلله کللې دې ګللډون ونلله کللړي‪ .‬دوی خپللل‬
‫مخالفان د «اسالم دښمنان بللل» لکله چلې کمونسلتانو خپلل مخالفلان «انقلال‬
‫ضد بلل» دا ځل د ملي محاذ او د ملي نجات جبهې له جرګې سره د پرېکړون‬
‫اعالم وکړ‪ ،‬که څه هم هغوی په اصل کې اعتدالي او د جرګې پلویان وو‪.‬‬

‫‪201‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه پښین کې د جرګې انتظام د کندهار د لویلانو پله الس کلې و او دوی بللل‬
‫شویو لویانو نه کوربه وو‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۱‬په سپټمبر کې د پښین جرګې کې په پنځو ورځو کې د معملول پله‬
‫شان ویناوې او وړاندیزوونه وشول‪ .‬اساسي موضوع د یلوه مللي مشلر یلا قایلد‬
‫غوره کول وو‪« .‬د ننګرهار مشرانو د افغانستان پخوانی پاچلا محملدیاهر شلاه‬
‫د جهاد د قیادت لپاره پيشنهاد کړ‪ ».‬خو د لویدیځو والیتونو یو شمېر مشلرانو‬
‫په داسې حال کې چې د محمدیاهرشاه له قیادت سره موافلق وو‪ ،‬وویلل چلې‬
‫ته ولو که یاهرشاه هم وي نه منحصر کېلږي»‪.‬‬ ‫قیادت دې «‪ ...‬د یوه شخ‬
‫هغوی دا هم وویل چې «‪ ...‬معلومه نه ده چې محمدیاهرشلاه دې قیلادت تله‬
‫چمتو دی او که نه‪ ».‬دا هم وویل شول چې له هغه دغې مشرۍ تله چمتلو هلم‬
‫وي راتګ یې یقیني نه دی‪ .‬سره له دې هم موافقه وشلوه چلې «‪ ...‬پله للومړي‬
‫قللدم کللې دې د المتوکللل علللی الللله محمدیاهرشللاه پلله مشللرۍ او قیللادت او د‬
‫جنرال عبدالولي په نیابت موقتاً د ممثلې شورا یو هیئت جوړ شي چې په هغې‬
‫کې دې د هر والیت او هرې لویې ولسوالۍ پینځه پینځه تنله‪ ،‬د هلزاره خلکلو‬
‫للس تنله غلړي او د کوچیلانو د مختلفلو حلوزو پینځله پینځله تنله غللړي د دې‬
‫جرګې ترتیب کوونکي غړي دي‪ ».‬دغه هیئت ته وییفله ورکلړل شلوه چلې پلر‬
‫خپلو واحدونو کې دې محلي جرګې جوړې کړي چلې پله پلای کلې لله اسلتازو‬
‫څخه یې یوه لویه اسالمي جرګه جوړه شي‪ )۴۵(.‬خو د عمل پله رګلر کلې دغله‬
‫تجویز هم وړاندې تګ ونه کړ‪.‬‬
‫افغان لویانو ته ګرانه وه چې پله پېښلور او پښلین کلې د مللي مشلرۍ پله اړه‬
‫پرېکللړه وکللړي او عملللي یللې کللړي‪ .‬پلله اول سللر کللې د پاکسللتان د ثیاسثی‬
‫چارواکي د الرې خنډ وو او هغوی اسالمي تنظیمونه په تېلره سلخت دریخلي‬
‫تنظیمونلله تللر دوی غللوره بلللل‪ .‬اساسللي خن لډ د ضللیاءالحق د پللان‪-‬اسللالمزم‬

‫‪202‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫او د تنظیمونلو پلر خلوا وو‪ ،‬پله‬ ‫پروګرام و‪ ،‬چې له افغان نېشنلزم سره مخلال‬
‫کى‬
‫داسې حال کې چې اسالمي تنظیمونه د افغان ولس له مالتړ نه هغومره بهرمن‬
‫نه وو لکه د جرګو غورځنګ چې و‪ .‬د جرګو حرکت په اصل کې افغانانو ته پله‬
‫دې رېر منلی و‪ ،‬چې هغله د مللي پیوسلتون حرکلت هلم و او مللي پیوسلتون د‬
‫یرغلګرو په وړانلدې د افغانلانو د غلوڅ اکثریلت ټینګله غوښلتنه وه‪ .‬پله داسلې‬
‫حال کې چې تنظیمونه د ملي پیوستون په فکر کې نه وو‪ .‬د جرګې د حرکت په‬
‫بې اغیزې کولو سره د خپلواکۍ د بېرته ګټلو په جنګ کې ژور درز راغی‪ ،‬چلې‬
‫له امله یې د هیڅ تنظیم مشر هغه وخت یا له هغه وروسته ملي مشلر نله شلو‪،‬‬
‫سره له دې یا له دې امله چې پاکستان یې مالتړ کلاووه هلر یلو د خپلل تنظلیم‬
‫امیر پاتې شو‪ .‬هر یوه ته د هغه تنظیمي پلویان مللت و‪ ،‬نله افغلان وللس‪ .‬دوی‬
‫پر خپلو کې هم هیڅ وخت په رښتیني رول سره متحلد نله شلول‪ .‬د جرګلو پله‬
‫مشرانو کې هم څوک د ملي مشرۍ مقام تله ونله رسلېد‪ .‬افغلان پېژنلدل شلوي‬
‫لویان دمخه په کودتایي رجیمونو کې یا پرار شوي یا ځپل شوي یا وژل شلوي‬
‫او وطن له پېژندل شویو ملي سیاستوالو څخه خلالي و‪ .‬افغلان واکمنله کلورنۍ‬
‫هم په سیاسي لحا ختمه وه‪ .‬یوازنی افغان چې تر هر بل چا نه رېرو افغانلانو‬
‫ته منلی و‪ ،‬پخوانی پاچامحمدیاهر و‪ ،‬خو هغله پله طبیعلي لحلا د سلولې او‬
‫و‪ ،‬نه د جنګ او مقابلې‪ .‬هغه په خپلل ټلول سیاسلي ژونلد کلې‬ ‫ارامۍ شخ‬
‫خطر منلی نه و‪ ،‬هغه د کمبودیلا د نسلکور شلوي پاچلا نلورو دوم سلهانوک پله‬
‫شان هم نه و چې د خپل وطلن لپلاره د ریپلوماسلۍ پله رګلر کلې منلډې تلرړې‬
‫وکړي‪ .‬ده د جنګ په ټولې مودې کلې لله روم نله چلې هلتله لله خللع کېلدلو نله‬
‫وروسته اوسېده د خپل هېواد د کشالې په اړه چیرته سفر ونه کړ او پله دې یلې‬
‫بسیا وکړه چې له هغه ښار نه و چې یو روله څرګندونې وکړي‪ ،‬بې له دې چې‬
‫د شوروي اتحاد یرغل یې محکوم کړی وي‪ ،‬سلره لله دې هلم دی افغانلانو تله‬

‫‪203‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫منلی و‪ ،‬شاید له دې امله چې دوی له نورو نه ناهیلي شوي وو‪ .‬د ده دغه منلی‬
‫کى‬
‫توب له دېنه هم ثابت دی چې په هغې ذهني سروې کې چې د ارواښاد پوهاند‬
‫راکټر سید بهاءالدین مجرو په نوښلت پله کلال ‪ ۱۹۷۸‬کلې پله پېښلور افغلان‬
‫کډوالو کې ترسره شوې وه‪ ،‬په سللو کلې دوه اویلا افغانلانو دی د افغانسلتان د‬
‫مشرۍ لپاره غوره باله‪ .‬په دې رول دوی هم تنظیمي لویان د ملي مشرۍ لپاره‬
‫مناسب نه لیدل خو پوهاند مجرو د خپلې سروې قرباني شو‪.‬‬

‫‪204‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫افغان اسالمي تنظیمونه او پاکستان‬

‫زما په سرطان کودتا نومي اثر کې د افغانستان اسالمي حرکلت بیلان شلوی‬
‫دی‪ .‬د همدغه څپرکي په تېرو پاڼو کې د اسلالمي سلوچوالو نظرونله هلم بیلان‬
‫شوي دي‪ .‬دلته به د پیالملې پله رول دا هلم وویلل شلي چلې د محملدداود پله‬
‫ولسمشرۍ کې د کورنیو چارو وزیلر فلیض محملد خپلل پرچملي چلارواکي د‬
‫اخوانیانو ځپلو ته هڅول او رېر یې بندي هم کړل‪ .‬د دوی له رار نه اول فضلل‬
‫هادي شینواری د ننګرهار د نجم المدارس استاد پېښور ته واوښت‪ .‬د ده پلرار‬
‫نورو ته د وتلو پیالمله شلوه‪ .‬دا وخلت پله پاکسلتان کلې حکوملت د ذوالفقلار‬
‫بهوټللو او د هغلله د ګونللد پلله الس چلېللده‪ .‬شلینواری هلتلله د صللوبه سللرحد یللا‬
‫اوسني خیبرپښتونخوا ګورنر محمد اسلم خټک له الرې چې یو وخت په کابل‬
‫کې د پاکستان سفیر و‪ ،‬د سرحدي پوځونو للوی مفلتش او وروسلته د کورنیلو‬
‫چارو وزیر جنرال نصیرالله بابر ته وپېژندل شو‪ .‬دوی دواړه سلره جلوړ راغللل‬
‫او په منظم رول یې سره لیدل‪ .‬شینواری وايي چې «یلوه ورځ بلابر راتله وویلل‬
‫چې د داود حکومت به په یقین سلره نسلکور شلي‪ ...‬ده رانله وغوښلتل چلې د‬
‫داود دوسلتان او دښلمنانن ورتلله وښلیم‪ .‬مللونږ خپلله سللتراتیجي جلوړه کللړه او‬
‫پرېکړه مو وکړه چې ځینې کسان له افغانسلتان څخله وغوښلتل شلي‪ ».‬پله اولله‬
‫جوپه کې اته کسان د مولوي حبیب الرحمن‪ ،‬ګلبلدین حکمتیلار‪ ،‬برهلان اللدین‬
‫رباني‪ ،‬محمد ګالب ننګرهاري‪ ،‬محملد جلان او احمدشلاه مسلعود پله ګلډون‬
‫راغلل او وروسته ‪ ۶۰‬تنه نور راواوښتل چې په هغو کې مولوی محملد یلونس‬
‫او انجینر احمدشاه هم وو‪ .‬دوی ټول د پاکستان حکوملت پله لګښلت‬ ‫خال‬

‫‪205‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پېښور کې د بېرسکو چلوک کلې ځلای پلر ځلای شلول‪ .‬د افغلان اخوانیلانو د‬
‫په کى‬
‫ورتګ دغه لړۍ روانه او د «بابر په وخت کې اته سوه کسان د اټک پله حصلار‬
‫کې تر روزنې النلدې ونیلول شلول‪ ».‬پله دې رول د ‪ ۱۹۷۴‬کلال پله سلر کلې د‬
‫پاکستان حکومت پله نوښلت او مرسلتې د اخوانیلانو حرکلت د محملد داود د‬
‫حکومت پر ضد شکل او نظم وموند او پیاوړی شو‪ .‬خو دوی پله دې اړه سلره‬
‫موافق نه و‪ ،‬چې د محمد داود د حکومت پر ضد پله څله رول مقابلله وکلړي‪.‬‬
‫رباني په دې فکر و چې په افغانستان کې بایلد اول د «اسلالمي انقلالب» لپلاره‬
‫نظري او فکري کارونه وشي‪ ،‬خلو حکمتیلار د حکوملت پله وړانلدې د نظلامي‬
‫عمل پلوي کوله‪ )۴۶(.‬له دغه اختالف سره سره دوی په کال ‪۱۹۷۵‬کې د بهوټو‬
‫د حکومت په هڅونې او مرستې د خپل وطن پله څلو والیتونلو کلې وسللهوال‬
‫پاڅونونه وکړل خو افغان حکومت هغه ټول وځپل او دوی بېرته پېښور تله پلر‬
‫شاشول‪.‬‬
‫دوی هلته د شوروي اتحلاد تلر یرغلل پلورې د ثیاسثی او ځینلو اسلالمي‬
‫تنظیمونو په مرسته د بې نومۍ په حال کې ژونلد کلاووه‪ .‬د شلوروي اتحلاد پله‬
‫یرغل سره دوی په غورځنګ راوستل شول‪ ،‬تر څو د یرغلګر پوځ او د هغله د‬
‫الس الندې پرچمي رجیم په وړاندې له دوی نه دغسلې پیلاوړی ځلواک جلوړ‬
‫شو‪ ،‬چې د افغانستان په تاریخ کلې سلاری نله للري‪ .‬پله دې رول دا د شلوروي‬
‫اتحاد یرغل و‪ ،‬چې د افغان جهاد د پیاوړي کېدلو المل شو‪.‬‬
‫له هغه وروسته په خاص رول امریکا او سعودي عربستان پر خپلو ملالي او‬
‫نلورو رول رول مرسلتو سلره افغلان اسلالمي تنظیمونله او داسلې هلم پله خپلله‬
‫پاکستان پیلاوړي کلړل‪ ،‬پله دغله مقصلد چلې دوی دغله تلوان پیلدا کلړي چلې‬
‫شوروي اتحاد د خپل یرغل په مقصد کې ناکام کړي‪ .‬د پاکسلتان پله پیلاوړي‬
‫کېللدلو سللره ضللیاءالحق او د ثیاسثی سللروال اخترعبللدالرحمن بیللا دغسللې‬

‫‪206‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوبونه ولیدل چې د همدغو اسلالمي تنظیمونلو لله الرې افغانسلتان تلر خپلل‬
‫کى‬
‫نفوذ الندې راولي‪ ،‬تر څو پاکستان افغانسلتان تله یلو بلل رول شلوروي اتحلاد‬
‫شي‪ .‬د دې لپاره هم دوی د ستراتیجکي ژورتیا پالن تر هر بل وخت نه ټینلګ‬
‫ونیوه‪.‬‬
‫حسین حقاني په وینا د ستراتیجکي ژورتیا پالن فکلر د پاکسلتان‬ ‫د مول‬
‫په جوړېدلو سره پیدا شوی و‪« .‬پاکستاني مشرانو که څه هم له خپلواک کېدلو‬
‫نه وروسته داسې ګڼله چلې دوی د برتلانوي هنلد حکوملت وییفلې پله میلراا‬
‫خپلې کړې چې د افغانسلتان بانلدني سیاسلت تله للوری ورکلړي‪ .‬د افغانسلتان‬
‫ځواب دا شو چې د پاکستان شتون تر پوښتنې النلدې راوللي‪ ».‬د حقلاني دغله‬
‫وینا سمه نه ده‪ ،‬افغانستان د پاکسلتان د جوړېلدلو پله وخلت (‪)۱۹۴۷‬کلې یلو‬
‫پوره خپلواک هېلواد و او بانلدنۍ اړیکلې یلې هلم پله خپلله پلرمخ بېلولې‪ ،‬خلو‬
‫افغانستان د تاریخي او قومي دلیلونو لله مخلې د پښتونسلتان د خلکلو لپلاره د‬
‫پخپله ټاکنې د اصل موضوع د خپل باندني سیاست مهمه برخله وګرزولله‪ .‬ان‬
‫تر دې چې د ملګرو ملتونو په موسسه کې یلې د پاکسلتان د غړیتلوب پلر ضلد‬
‫رایه ورکړه‪ .‬د پاکستان لوړو چلارواکو بیلا خپلل بانلدنی سیاسلت درې خاصلو‬
‫ټکو ته متوجه کړ‪ ،‬چې پر اسالمي ایډیالوجۍ باندې ټینګار وکړي‪ ،‬د دې لپلاره‬
‫چې هغه قومي نېشنلزم بې اثره کلړي‪ ،‬چلې افغانسلتان یلې ننګله کوللهس چلې د‬
‫افغانستان د پښتونستان داعیه د هند په پالن پورې وتړي چې غواړي پاکستان‬
‫وویشيس او چې د امریکې مرستې جلب کلړي‪ ،‬د دې لپلاره چلې پله سلیمه کلې‬
‫(‪)۴۷‬‬
‫خپل نفوذ خپور کړي‪.‬‬
‫څنګه چې د پاکسلتان للوړو چلارواکو لله هندوسلتان نله پله تېلره د کشلمیر‬
‫موضوع پر سر پاکستان رېر نامصؤن ګاڼه رېلر پلام یلې هغلې خواتله واړوه‪ .‬پله‬
‫‪۱۹۷۱‬کې چې ختیځ پاکستان له لویدیځ پاکستان نله د هندوسلتان د پلوځ پله‬

‫‪207‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زورکىد بنګله دېلش پله نامله بېلل او یلو خپللواک هېلواد شلو‪ ،‬سلرواالن پله تېلره‬
‫نظامي سرواالن یې د پاکستان د امنیت په هکله نور هم اندېښمن شلول‪ .‬دوی‬
‫بیا د پښتنو او بلوڅو د حرکتونو په وړاندې خپل چلند نلور هلم زیلږ کلړ او پله‬
‫هغو کې یې مشایخ او دیني عالمان وګمارل چې د هغو د حرکتونو او مشلرانو‬
‫په مخالفت او د اسالم پله پللوي د یلوه ملوټي کلوونکي قلوت پله توګله تبلیلا‬
‫وکړي‪ )۴۸(.‬پاکستاني چارواکو په دې رول له اسالم دین نله د سیاسلي او مللي‬
‫استفادې کولو ته مال وتړله او دغه ماموریت یې په خاص رول د ثیاسثی پلر‬
‫غاړه واچوه‪ ،‬چې اداره یې په ملکي کالیو کې د پنجلابي جنراالنلو پله الس وه‪.‬‬
‫په دغه ماموریت سره د پاکستان د نظامیلانو او مالیلانو او دینلي عالملانو یلا د‬
‫هغو ترمنځ چې دیني او نظامي قوت په انحصار کې لري‪ ،‬یو رول اتحاد ملنځ‬
‫ته راغی‪ .‬دا یو اثر بښونکی اتحاد ثابت شو‪ ،‬په دې چې پاکستان غلټ پلوځ او‬
‫رېر نظلامي افسلران للرل‪ ،‬او پله خپلله د اسلالم پلر بنلا جلوړ شلوی هېلواد و او‬
‫مالیان او مذهبي کسان یې هم بې شماره وو‪ .‬د همدغه غټ پوځ په قلوت و‪،‬‬
‫چې جنراالنو یې رېرې کودتاګانې وکړي او په پاکسلتان کلې یلې ناراضلیان او‬
‫مخالفان د پښتنو او بلوڅو په ګډون رېر وټکول‪.‬‬
‫د همدغه ځپونکي سیاست په وړاندې و‪ ،‬چې په پای کلې پښلتانه او بللوچ‬
‫نېشنلستان ال له چپي روښانفکرو او فعلاالنو سلره د حکوملت پله وړانلدې یلو‬
‫موټی شول‪ )۴۹(.‬لکه چې ما په خپل د ثور کودتا نومي اثر کې شر کړی‪ ،‬دغه‬
‫اتحاد د افغانستان د خلقي حکومت په خاص مالتړ دغومره پیاوړی شلوی و‪،‬‬
‫چې ضیاءالحق یې اندېښمن کړی و‪ ،‬هغه بیا له خلقي حکوملت سلره پله دغله‬
‫اړه جوړې ته نزدې شلو‪ ،‬خلو پله همدغله وخلت کلې شلورویانو پلر افغانسلتان‬
‫ودانګل‪.‬‬
‫د ستراتیجکي ژورتیا پالن په اصلل کلې د پاکسلتان د خونلدیتوب او دفلاع‬

‫‪208‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لپاره تجویز شوی و‪ ،‬څنګه چې پاکستان یو هوار ملک دی له هندوستان سلره‬

‫کى‬
‫په جنګ کې ترېنه دفاع کېدلی نه شي‪ .‬د دغسې جنګ په حلال کلې د پاکسلتان‬
‫پوځونه به د پاکستان د نظامي ستراتیجي پوهانو د پالن له مخې افغانستان تله‬
‫په شاکېږي او بیا به له دغه سنګر نه ګوریالیي یا نلامنظمو پرلله پسلې جنګونلو‬
‫ته مال تړي‪ )۵۰(.‬په دې رول افغانستان او حکوملت د پاکسلتان دفلاعي ژورتیلا‬
‫تهیه کولی شوي‪ .‬د دوي په فکر د دې لپاره چې دغه پالن مانا او ژورتیلا لرللی‬
‫وشي افغانستان او حکومت یلې بایلد د دوی تلر نفلوذ النلدې یلا نلې یلو تلابع‬
‫زاهد حسین په نظر «د طالبانو لپاره د پاکسلتان مالتلړ پله‬ ‫هېواد وي‪ .‬د مول‬
‫یقین سره ایډیالوجیکي نه و‪ ،‬هغه یوازې د جیو‪-‬ستراتیجي د کتنو له مخلې و‪،‬‬
‫په دغه مقصد چې د یلوه پښلتون حرکلت لله الرې پلر افغانسلتان بانلدې خپلل‬
‫نفوذ خپور کړي‪« .‬لوی مقصد د هند پله وړانلدې سلتراتیجکي ژورتیلا ترالسله‬
‫کول او د ایران ګوښه کول وو‪.».‬‬
‫د ده په فکر له ‪ ۱۹۸۰‬لسیزې نه وروسته د پاکستان د باندني سیاست لوی‬
‫مقصد دا و‪ ،‬چې په افغانستان کې یو تغییر منونکی دوست حکومت پلر پښلو‪،‬‬
‫ودروي‪».‬‬
‫دا په واقع کې د پاکستان په نظلامي کړیلو کلې د افغانسلتان د النلدې کوللو‬
‫فکر و‪ ،‬چې د هغه له مخې پاکستان به افغانستان ته کلوم رول شلوروي اتحلاد‬
‫کېږي‪ ،‬لکه چې پاکستان د افغانستان اسالمي امارت په وخلت کلې د همدغله‬
‫فکر له مخې چلند وکړ او فکر یې کاوه چې د امارت لویان به چلې تلر سلخت‬
‫بللین المللللي فشللار النللدې دي‪ ،‬د دوی غوښللتنه ومنللي‪ ،‬خللو دوی سللخته رکلله‬
‫زاهلد حسلین پله وینلا‪ ،‬نله د ریورنلد‬ ‫وخوړه‪ ،‬چې د امارت چارواکو د مؤلل‬
‫کرښه ومنله او نه یې پر صوبې سرحد باندې د افغانستان له ادعا نه تېر شلول‪.‬‬
‫(‪)۵۱‬خو دا به سادګي وې چې فکر وشي‪ ،‬پاکستان به له دغه فکلر نله تېلر شلي‪،‬‬

‫‪209‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لکهکىچې زر به ولیدل شي‪ ،‬تر هغه د مخله جنلرال ضلیاءالحق د مللي جهلاد پله‬
‫وخت کې د اسالمي اتحاد په نامه د افغانستان الندې کولو ته مال تړلې وه‪.‬‬

‫‪210‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد ستراتیجکي ژورتیا پالن په غالب احتمال پلر هنلد بانلدې د انګلیسلانو د‬
‫حاکمیت د وخت د علمي سرحد پالن نه پله الهلام جلوړ شلوی دی‪ .‬انګللیس‬
‫ستراتیجک پوهانو د افغان‪-‬انګلیس دوهم جنګ نه وروسلته د علملي سلرحد‬
‫په نامه پالن وایسلت‪ ،‬چلې د هغله لله مخلې پله هغله حلال کلې چلې روسلان د‬
‫افغانستان له الرې پر هند حمله وکړي‪ ،‬دوی باید د هندوکش سهیلي ښارونو‬
‫یانې په ستراتیجکي ځایونو کې خپل پوځونله پله چټکلۍ سلره ځلای پلر ځلای‬
‫کړي او له روسي ځواکونو سره مقابله وکړي‪ .‬د رېورنډ کرښه پله اصلل کلې د‬
‫«علمي سرحد» د پالن یوه برخه وه‪ ،‬چې دوی به د هغې تر شاپر خپلو نفوذي‬
‫سیمو کې ټول هغه څیزونه ځای پر ځای کوي چې له هغو ځایونو نه به ژر تلر‬
‫ژره خپل پوځونه دغو ښارونو ته رسوي‪ .‬د رېلوې کرښو په ګډون چې هغله بله‬
‫په بیړه جوړوې او کابل‪ ،‬کندهار‪ ،‬غزنلي او جاللابلاد تله بله خپلل پوځونله پله‬
‫(‪)۵۲‬‬
‫چټکۍ سره رسوي‪.‬‬
‫د پاکستان له هسکېدلو نه وروسته نظامي افسرانو هلم «علملي سلرحد» تله‬
‫ورته فکر الره‪ ،‬چلې هغله د ثیاسثی د یلوه افسلر تفضلل حسلین صلدیقي پله‬
‫وینا داسې و چې څنګه چې په تاریخ کې لویو فاتحانو د افغانستان له الرې پلر‬
‫هند باندې حملې کړې وې‪ ،‬شوروي اتحاد به هلم یلوه ورځ رادمخله شلي او د‬
‫دغه احتمالي خطر په وړاندې پاکستان او افغانستان باید د پاکستان په مشرۍ‬
‫سره اتحاد وکړي‪ .‬ده د پاکسلتان خونلدیتوب پله همدغسلې اتحلاد کلې لیلده‪،‬‬
‫چې هغه به د دواړو په موافقې او که نه په زور وشلي‪ ،‬کله څله هلم د وروسلتي‬
‫حال پایلې به د دواړو لپاره ناوړې وې‪ )۵۳(.‬خو دغه اتحاد د مالومو دلیلونو لله‬
‫مخې ونه شو‪ ،‬او شورویانو اول په افغانستان کې د دوستۍ او مرسلتو لله الرې‬
‫نفللوذ وکللړ او وروسللته یللې پللرې ودانګللل‪ .‬ضللیاءالحق خپللل هېللواد د هنللد او‬
‫شوروي اتحاد ترمنځ تر خر الندې ولید‪ .‬ده بیا د نویو متحدانو د موندلو په لړ‬

‫‪211‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىافغان اسلالمي تنظیمونله د جهلاد او اسلالم پله نامله د پاکسلتان د دفلاعي‬

‫پللالن پلله چوکللاټ کللې راښللکېل کللړل‪ .‬ثیاسثی ال دمخلله افغللان تونللد الرې‬
‫اسالمي تنظیمونه تر نفوذ الندې راوستلي وو‪ ،‬چې زر به یې بیان وشي‪.‬‬
‫د ثیاسثی سلللروال جنلللرال اخترعبلللدالرحمن د جنلللرال ضلللیاءالحق پللله‬
‫غوښلتنه د شلوروي اتحلاد د یرغلل د پلر شلاکولو پله مقصلد یلو دفلاعي پلالن‬
‫وایست‪ .‬په هغه کې یې «استداالل وکلړ چلې خدغله مقاوملتت بله نله یلوازې د‬
‫اسالم بلکې د پاکستان دفاع هلم وکلړي‪ ،‬نلو حتملي ده چلې دغله مقاوملت د‬
‫شورویانو په وړاندې د پاکستان د مخکې کرښلې دریلځ یلوه برخله وګرځلوي‪.‬‬
‫که دوی پرې ښوول شي چې افغانستان په اسانۍ سره الندې کړي بیا بله هغله‬
‫پاکستان ته ممکن د بلوچستان له الرې یوه لنډه الر وي‪ ».‬جنرال عبلدالرحمن‬
‫«په یلوه پلراخ ګلوریالیي جنلګ سلره د شلوروي د ملاتولو لپلاره قلوي دلیلونله‬
‫وړاندې کړل‪ .‬د هغه په فکر له افغانستان نه یو بل ویټنام جوړېلدلی شلي‪ ،‬چلې‬
‫شورویان به د امریکایانو پر ځای وي‪ .‬له ضیاء نه یې پله ټینګله وغوښلتل چلې‬
‫نظامي الر غوره کړي‪ .‬مانا به یې دا وي چلې پاکسلتان بله پله وسللو‪ ،‬مهملاتو‪،‬‬
‫استخباراتو‪ ،‬روزنې او عملیاتي سال سره د ګوریالیلانو خمجاهلدانوت مالتلړ پله‬
‫پټله کللوي‪ .‬پلر هغلله سللربېره د پاکسلتان شللمال لویلدیځ صللوبه او د بلوچسللتان‬
‫سللیمې بلله هللم د کللډوالو او هللم د ګوریالیللانو پللرمخ خالصللې وي‪ ،‬ځکلله چللې‬
‫دغسې مبارزه به د یوې خونلدي او سلرحدي سلیمې نله پرتله بریلالۍ نله شلي‪.‬‬
‫(‪)۵۴‬‬
‫ضیاء موافقه وکړه‪».‬‬
‫ضیاءالحق وروسته له هغله چلې د دغله پلالن لپلاره متحلدان ومونلدل او د‬
‫هغو پرېمانه وسللو‪ ،‬پیسلو او مالتړنله راره شلو‪ ،‬پراختیلایي غلټ خوبونله یلې‬
‫ولیدل‪ .‬دا په دغسې حال کې چې ده د خپلې کودتا نله وروسلته د حکوملت پله‬
‫نظامي کولو او د صدراعظم بهوټو په اعدامولو سره رېلر پاکسلتانیان تروللي او‬

‫‪212‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بېګانه کړي وو‪ .‬د هېواد اقتصادي وضع هم خرابه وه‪ .‬دی د باندنیو په مرسلتو‬
‫کى‬
‫سره په دې فکر شلو چلې «پاکسلتان بله یلو پلر ځلان بسلیا‪ ،‬باثبلات او پیلاوړی‬
‫دولت شي‪ ،‬چې په اسالمي نړۍ‪ ،‬سلهیلي اسلیا‪ ،‬او لویلدیځې اسلیا کلې بله یلو‬
‫قوي دریځ ولري او د دغسې توان خاوند به شي چې پله ګاونلډیو هېوادونلو او‬
‫سیمې کې د اسالم بېرته ژوندي کولو حرکتونه پیاوړي کړي‪ )۵۵(».‬په دغه حلال‬
‫کې د ده په فکر د پاکستان «د نفوذ ساحه به هغه وي چې له افغانسلتان څخله‬
‫تر ترکیې پورې د ایران او د شووري اتحلاد د منځنلۍ اسلیا رېلر دولتونله پکلې‬
‫شللامل وي‪ )۵۶(».‬پلله دې رول ضللیاءالحق د خپلللې خیللالي امپراتللورۍ سللاحه د‬
‫مغلي امپراتورۍ له ساحې نه هم پراخه ونیوله‪ .‬د دغه خوب واقعي کولو لپلاره‬
‫ده د مخلله پلله دې پیللل کللړی و چللې د پاکسلتان اسللالمي دولللت «یللو اسللالمي‬
‫ایډیالوجیکي دولت» کړي‪ .‬د دې لپلاره پله پاکسلتان کلې «ده د اسلالمي شلرع‬
‫رواج کللړ او ‪ ...‬مللذهبي کسللان یللې پیللاوړي کللړل‪ .‬د دولللت د‬ ‫جامللد تعری ل‬
‫اسالمي کولو دغه حرکت په مذهبي ګوندونو کې ‪ ...‬املاده متحلدان ومونلدل‪.‬‬
‫اسالمي جماعت او نلورې ملذهبي رللې د حکوملت پله هڅلونې همکلارۍ تله‬
‫حاضرې شوې‪ .‬اسالمستانو د لومړي ځل لپاره خپه حکومتي څانګو کلېت هلم‬
‫مقامونه ونیول‪ ».‬ضیاءالحق په سیاست کې هم د پوځ ونډه دغومره رېره کلړه‪،‬‬
‫چې هیڅ وخت هغومره دېره نه وه‪ .‬پلوځ تلر دغله وخلت د برتلانوي ملارل پلر‬
‫اساس سلیکولر و‪ .‬ده ورتله «نلوی اسلالمي للوری» ورکلړ‪ .‬د ټلولنې د اسلالمی‬
‫زاهلد حسلین پله نظلر د‬ ‫کولو لپاره یې هم یو لړ نوي کارونه وکلړل‪ .‬د مولل‬
‫ټولنې او دولت «د اسالمي کولو پروسه» د ضلیاءالحق د اوږدې واکمنلۍ رېلره‬
‫مهمه خوا وه‪ ،‬ځکه چلې د هغله پله نظلر «پاکسلتان یلو اسلالمی ایلډیالوجیکي‬
‫دولت و‪ ،‬او سیاست له دین څخه بېلېدلی نه شي‪ .‬د هغله پله عقیلده دا د هغله‬
‫دیني وییفه وه چې دغسې اسلالمي ټولنله جلوړه کلړي‪ ،‬چلې د قلران مجیلد او‬

‫‪213‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شرع له مخې وچلوله شلي‪ .‬دی چلې د ازادو رایله ورکوونکلو سلره لله مخلامخ‬
‫کى‬
‫کېدو نه ویرېده او د حکومت چلولو له قیمومیت نه محروم و‪ ،‬لوی څښتن تله‬
‫(‪)۵۷‬‬
‫شو‪».‬‬ ‫عار‬
‫په پاکستان کې د دیني مدرسو رېرېدل هم د ټولنې د اسالمي کېدلو یلو اړخ‬
‫و‪ ،‬چللې د ضللیاءالحق پلله وخللت کللې ورتلله ځللانګړې پاملرنلله وشللوه‪ .‬ایللران پلله‬
‫‪۱۹۷۹‬کې له خپل انقالب نه وروسته په پاکستان کې د شیعي مدرسلو تمویلل‬
‫پیللل کللړ‪ .‬ورپسللې د کویللټ‪ ،‬سللعودي عربسللتان‪ ،‬عللراق او نللورو پټللرول‪ ،‬رالللر‬
‫لرونکللو هېوادونللو د ایللران د نفللوذ د مخنیللوي لپللاره للله هغللو سللخت دریځللو‬
‫اسالم ي تنظیمونو سره د پرېمانه مرستو کول پیل کړل چې حاضر وو‪ ،‬د شیعه‬
‫مذهبو مدرسو په وړاندې ودرېلږي‪ .‬د پاکسلتان حکوملت هلم د ضلیاءالحق د‬
‫اسالمي کولو په لړ کې د زکات او عشر په نامه مدرسلې د پاکسلتان پله تلاریخ‬
‫کې د لومړي ځل لپاره تمویل کړې‪ ،‬په دې رول پله پاکسلتان کلې ملذهبي زده‬
‫کړه‪ ،‬رېره پرمخ والړه‪ .‬د مدرسو زیاتره زدهکوونکي د اطراف له غریبو کورنیلو‬
‫په تېره له پنجاب او صوبې سرحد نه وو‪ .‬په مدرسو کلې د شلاګردانو هلر څله‬
‫وړیللا وو‪ ،‬خللو دوی تللر رېللر سللخت رسللپلین النللدې هللم وو‪ ،‬سللني مدرسلې د‬
‫دیوبندیانو او بریلویانو تر ارادې الندې وي‪ :‬سلفیانو یا وهابیانو ځانله مدرسې‬
‫لرلې‪ ،‬لکه جعفریانو چې ځانلله شلیعي مدرسلې لرللې‪« .‬زدهکلړه للومړنۍ وه او‬
‫او قلوت سلره‬ ‫شاګردانو ته د عنعنوي نظر له مخلې ملذهبي ښلوونه پله جلو‬
‫ورکول کېده او شلاګردان پله ژور رول د تنلګ نظلر او محافظله کلار نلړۍ لیلد‬
‫خاونللدان کېللدل‪ .‬ښللوونه پلله زیاتلله انللدازه فرقللوي او د تعصللب پلله رنللګ وه‪.‬‬
‫مخالفان مرتدان او کاپران ګڼل کېلدل او جهلاد د زدهکلړې مهلم مضلمون و‪ .‬د‬
‫افغان جهاد له امله په مدرسو کې د جهاد مضمون خاص اهمیلت پیلدا کلړ‪ .‬د‬
‫مدرسو په رېرېدلو او د جهاد په مهم کېدلو سلره مالیلان‪ ،‬مولویلان او روحلاني‬

‫‪214‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کسان په سیاست او جامعه کې د قوت خاوندان شول‪.‬‬

‫کى‬
‫پاکسللتان د خپللل هسللکېدلو پلله وخللت کللې ‪۱۳۷‬مدرسللې لرلللېس لللس کاللله‬
‫وروسته یې شمېر ‪ ۲۴۴‬ته ورسلېد او پله هلرو لسلو کلونلو کلې یلې شلمېر دوه‬
‫برابره کېده‪ .‬حکومتي سرچینو د هغو ټول شمېر دیلارلس زره او شلاګردان یلې‬
‫یو ملیون او اووه لکه ښودلي دي‪ .‬د افغان جهاد پله بهیلر کلې لله ‪۱۹۸۲‬نله تلر‬
‫‪ ۱۹۸۸‬پورې زر نوې مدرسې پرانستل شوې‪ ،‬چې زیاتره یې پله صلوبه سلرحد‬
‫او د بلوچسللتان پلله والیلت کللې وې‪ .‬للله مدرسللو نلله پلله سیاسللت کللې هللم کللار‬
‫اخیستل کېده‪« .‬د حکومت په اټکلل هلم لله للس نله تلر پلنځلس سللنې پلورې‬
‫مدرسو لله فرقلوي جګلړه ملارۍ او بلین الملللي تلرورزم سلره ارتبلاط الره‪ ».‬د‬
‫دارالعلوم حقانیه مدرسله چلې دمخله پله کلال ‪۱۹۴۷‬کلې پرانسلتل شلوې وه د‬
‫افغان جهاد له پیل نه وروسته د پان‪-‬اسالمزم د مرکز په شلان انکشلاف وکلړ‪.‬‬
‫تر ‪۱۹۸۵‬پورې د دغې مدرسې ‪ ۶۰‬سلنه شاګردان افغانان وو‪ .‬د دغې مدرسې‬
‫ځینې فارغلان وروسلته د طالبلانو پله رجلیم کلې وزیلران شلول‪ .‬د بلین الملللي‬
‫بحران رلې د راپور له مخې د پاکستان مدرسو ته هر کال د خیریله مرسلتو لله‬
‫الرې له یو نیم ملیارر رالرو نه رېر ورکړل شوي دي‪ .‬په پای کې د زاهدحسین‬
‫په وینا‪« :‬په پاکستان کې اسالمي مدرسې او مذهبي کسان هیڅ وخت دغومره‬
‫رېر او پیاوړي نه وو‪ ».‬د پاکستان ټولنه هلم هلیڅ وخلت دغلومره کړکېچنله نله‬
‫(‪)۵۸‬‬
‫وه‪ ،‬لکه چې په دغه وخت کې شوه‪.‬‬
‫د ضیاءالحق بل خوب د شوروي پوځ له ایستل کېدلو نه وروسلته د افغلان‬
‫اسالمي تنظیمونو له الرې د جهاد او اسالم په نامه افغانستان دتحت الحمایله‬
‫دولت په شان د پاکستان تر اثر الندې راوستل وو‪ .‬هغه د دغه مقصلد لپلاره د‬
‫ثیاسثی له الرې د افغانستان له رېرو سیاسي رلو‪ ،‬ګوندونو او شخصیتونو نله‬
‫هغه تنظیمونه غوره او مخکښان کړل چې د ده له فکر سلره موافلق وو‪ .‬لله دې‬

‫‪215‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وروسته د افغلان تنظیمونلو تلاریخی مخینله‪ ،‬جوړښلت او لله پاکسلتان سلره د‬

‫کى‬
‫هغوی خاص ارتباط کتل کېږي‪.‬‬
‫د افغانستان د اسالمي حرکت بنسټ ايښلودونکي لله اطرافلي سلیمو څخله‬
‫وو‪ .‬چې په کابل کې یې په عصلري تعلیملي موسسلو کلې زدهکلړه کلړې وهس او‬
‫ځینللو یللې لللوړه زدهکللړه پلله بانللدنیو ملکونللو کلې سللرته رسللولې او بیللا د کابللل‬
‫پوهنتون د شرعیاتو په پوهنځي کې یې ښوونه کوله‪ .‬د قانوني پاچلایۍ لسلیزې‬
‫د دموکراسۍ او ازادۍ هوا دوی او نورو ته موقع ورکلړه چلې غونلډې وکلړي‪،‬‬
‫ټولنې جوړې کړي او فکرونه خپاره کړي‪ .‬پله دغلې هلوا کلې اول مللي او چپلي‬
‫ګوندونه تنظیم او فعال شول که څه هم ګوندونه قانوني نه وو‪ .‬په یلوه حسلاب‬
‫دغلله اسللالمي حرکللت د هغللو پلله وړانللدې هسللک شللو‪ .‬د افغانسللتان اسللالمي‬
‫جمعیللت پلله همللدغې هللوا کللې هسللک شللو‪ ،‬چللې د بنسللټ تیللږه یللې پلله کللال‬
‫‪۱۹۵۷‬کې په پغمان کلې د ابوحنیفله پله مدرسله کلې د غلالم محملد نیلازي او‬
‫نورو له خلوا ایښلوول شلوې ده‪ .‬دا پله واقلع کلې پله افغانسلتان کلې د سیاسلي‬
‫اسالم د حرکت پیل و‪.‬‬
‫نیازی تازه د قاهرې د االزهلر پله پوهنتلون کلې د للوړې زدهکلړې لله سلرته‬
‫رسللولو نلله وروسللته سللتون شللوی و‪ .‬اسالمسللتانو یللا سیاسللي اسللالم پللالو تللر‬
‫‪ ۱۹۶۹‬پورې د عمل رله ټاکلې وه‪ ،‬چې مشر یې د امیر په نامله نیلازی و‪ .‬دوی‬
‫په قانوني پاچایۍ لسیزې کې رېر فعال شول او په ‪۱۹۷۳‬کې یې یوه پټه شلورا‬
‫جوړه کړه‪ ،‬چې مشر یې برهان اللدین ربلاني‪ ،‬د شلرعیاتو د پلوهنځي اسلتاد او‬
‫نهایي مشر یې نیازی و ‪ .‬دی چې د پوهنځي سروال و‪ ،‬په غونډه کې یې برخه‬
‫نه اخیستله‪ .‬د دوی د تنظیم نلوم د افغانسلتان اسلالمي جمعیلت شلو‪ ،‬خلو پله‬
‫خلکو کلې د اخلوان او اخوانیلانو پله نامله یلاد شلول‪ .‬دغله نلوم د پاکسلتان لله‬
‫جماعت اسالمي سره اړخ لګوي‪ .‬د افغان سیاسي اسالم پلالو د ټلولنې دولتلي‬

‫‪216‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نظام او دموکراسۍ په اړه د سلید قطلب او ملودودي لله نظریلو نله متلاثر وو‪ .‬د‬
‫کى‬
‫دوی په یوې خپرونکې کې د موږ‪ .‬څوک یو او څه غواړو؟ په نامله ویلل شلوي‬
‫وو چې زمونږ موخه دا ده چې افغلان خللک د یالملانو لله منګللو نله وژغلورل‬
‫شي او په دین کې نوی غورځنګ راوړل شي‪ .‬د مسلمان ځوانانو مشر‪ ،‬ګلبدین‬
‫رول څرګنللده کللړې وه چللې د دغلله حرکللت موخلله د‬ ‫حکمتیللار پلله مشللخ‬
‫واکمنې رلې نسکورول او اسالمي نظام یې پر ځلای راوسلتل دي‪ ،‬د دې لپلاره‬
‫ګلل‬ ‫چ ې د ټولنې سیاسي‪ ،‬اقتصادي او اجتماعي اړخونه اسالمي کړي‪ .‬مولل‬
‫زرک ځللدران ال ويلللي وو چللې «للله دې امللله چللې اسللالم‪ ...‬تللر قیامللت پللورې‬
‫تکمیل دی له اسالم نه وتلی بل هر رول قانون رسلم او رواج خاوت طلرز عملل‬
‫او تخیالت د اسالم په محتوی کې نه ځایېږي‪ ».‬د هغه په فکر دموکراسلي «‪...‬‬
‫نله‬ ‫د اسالمي نظام سره په بشلپړه توګله مغلایرت للري‪ ».‬محملدیونس خلال‬
‫یللوازې «د حکومللت جمهللوري بڼلله» ردوي «عمللومي انتخابللات هللم ردوي او‬
‫وايللي چللې یللوازې د اهللل حللل او عقللد شللورا دې چللې للله عللادلو او متقللي‬
‫مسلمانانو نه جوړه وي‪ ،‬د ټولنې مشر د هغه د وړتیا او اسالمي پوهې پربنسټ‬
‫(‪)۵۹‬‬
‫غوره کړي‪.‬‬
‫لکله چلې دمخله ویلل شلوي د محملدداود پله ولسمشلرۍ کلې چپلي للوړو‬
‫چللارواکو د اخوانیللانو پلله ځپلللو پیللل وکللړ‪ ،‬چللې یللې خپللل نلله پخالکېللدونکي‬
‫مخالفان ګڼل‪ .‬د نیازي په ګډون یې رېر بندي کړل او نلور یلې پېښلور تله الړل‬
‫او له هغه ځای نه یې د پاکسلتان پله هڅلونې او مرسلتې پله کلال ‪۱۹۷۵‬کلې د‬
‫افغانستان په ځینو والیتونو کې پاڅونونه وکړل‪ .‬خو حکومت هغه ټول وځپل‬
‫او د وی بېرتله پېښلور تله پلر شاشلول‪ .‬پلله پېښلور کلې دوی نله یلوازې د خپلللې‬
‫ناکامۍ له امله خپل پخوانی اهمیت له السه ورکړ‪ .‬پر خپلو کې هم سلره وران‬
‫او بې اتفاق شول‪ .‬په اول سر کلې اسلالمي جمعیلت دوه ټلوټې شلو‪ .‬ربلاني د‬

‫‪217‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جمعیت امیر پاتې شو‪ ،‬چې د مودودي په شان د تشدد او سختۍ پللوی نله و‪.‬‬
‫کى‬
‫د اسالمي حزب په نامه یو بل ګوند ترېنه ووت چلې مشلر یلې د لنلډې ملودې‬
‫لپاره قاضلي محملد املین وقلاد او وروسلته ګلبلدین حکمتیلار شلو‪ .‬حلزب تلر‬
‫جمعیلت نلله سلخت دریځللی و‪ ،‬پلله مرامنامله کللې یللې ویلل شللوي دي چللې «د‬
‫حکومت اصال د ټولنې او د اسې هم د فلرد د اصلال لپلاره مخکینلی شلرط‬
‫دی‪ ».‬په هغه کې دا هم ویلل شلوي چلې حلزب د دوللت لله سلره تنظیملول د‬
‫اسالمي اصلونو له مخې د خپل پروګرام له الرې غلواړي‪ ،‬پله هغله کلې دا هلم‬
‫ویل شوي چې په افغانستان کې «غیر اسالمي فکرونه او تمرینونه باید نه وي»‬
‫ځینې ال په دې عقیده وو‪ ،‬چې حکمتیار له پیل نه نظر دېته چې د افغانستان د‬
‫خپلواکۍ لپاره وجنګېږي‪ ،‬د قدرت ګټللو لپلاره جنګېلده‪ .‬موللوي محملدیونس‬
‫د همدغې موضوع پر سر ترېنه بېل شو او د اسالمي حزب په نامه یلې‬ ‫خال‬
‫یو بل تنظیم جوړ کړ‪ .‬د هغه په عقیده د افغانستان خپلواکي تر قدرت نیولو نه‬
‫مهم و(‪ )۶۰‬دا چې د حکمتیار حزب د پیاوړي مرکز په لرلو او د ټینګ انضلباط‬
‫په مراعات کولو سره نوم ګټلی‪ ،‬او سلخت دریځلی هلم و‪ ،‬د ثیاسثی لپلاره د‬
‫زیاتې توجه وړ شو‪ ،‬د حقاني په ژبله «ګلبلدین حکمتیلار‪ ...‬لله هماغله پیلل نله‬
‫اماده و‪ ،‬چې افراطي الر ووهي‪ .‬د هغه ټینګ دریځ هغه د ثیاسثی لپاره منلی‬
‫کړ‪ ،‬چې په دغه وخت کې نظر دېته چې په افغانسلتان کلې د اسلالمي انقلالب‬
‫بنسټ کښېږدي‪ ،‬د داود په رجیم باندې د فشار اچوللو رېلر عالقملن و‪ ،‬داسلې‬
‫هم ثیاسثی غوښتل د افغانستان لپلاره دغسلې راتللونکي لویلان پله نظلر کلې‬
‫ولري چې له پاکستان سره نزدې اړیکې وللري‪ .‬داسلې ښلکارېدله چلې پښلتون‬
‫حکمتیار به د دغه رول لپاره وړ کس وي»(‪ )۶۱‬حزب د ضیاءالحق په واکمنلۍ‬
‫کې په ‪ ۱۹۸۸‬کې د هغه او اختر عبدالرحمن تر مړینې پورې ښه پله غلوره کلې‬
‫و‪.‬‬

‫‪218‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد شوروي اتحاد یرغل د دې سبب شو‪ ،‬چې پله عملومي رول د افغانسلتان‬
‫اسالمي حرکلت او پله خلاص رول اسلالمي تنظیمونله د ولسلواکو او وطنپلالو‬
‫ګوندونو په تاوان د پاکستان د ثیاسثی له الرې پله خلاص رول د امریکلې او‬
‫عربستان او نورو په پیسو او وسلو پیاوړي او د جګړې او سیاست په رګر کلې‬
‫مخکښان وګرزول شي‪ .‬په دغه وخت کې او له هغه زر وروسته دغه تنظیمونله‬
‫په پېښلور کلې پلر ځلای وو‪ .‬لله درېیلو یلاد شلویو تنظیمونلو سلربېره د اسلالمي‬
‫انقللالب حرکللت د مولللوي محمللد نبللي پلله مشللرۍ‪ ،‬ملللي اسللالمي محللاذ د‬
‫پیرسیداحمد ګیالني په مشرۍ او د ملي نجلات جبهله د صلبغتالله مجلددي‬
‫په مشرۍ تنظیم شوي وو‪ .‬درې وروستي د ‪۱۹۷۹‬کال په بهیر کې جوړ شلوي‬
‫وو‪ .‬د اسالمي انقالب حرکت په اصل کې د جمعیت او حلزب د ایلتالف نلوم‬
‫و‪ ،‬خو څلو میاشلتې وروسلته جمعیلت او حلزب لله دغله ایلتالف نله ووتلل او‬
‫محمد نبي ورته دوام ورکړ‪ .‬په دغه رول د اسالمي انقالب حرکت په نامله یلو‬
‫بل تنظیم اضافه او ټول شپږ شول‪ .‬د تنظیمونو له تعدد نه سربېره مشللران یلې‬
‫هم سره وران وو‪ .‬پر دغې موضوع به زر بحث وشي‪.‬‬
‫د تنظیمونو له رېروالي او د سرانو له بې اتفاقۍ نه افغان کډوال او جهلادي‬
‫افغانان ناراضلي او اندېښلمن‬ ‫قومندانان او په عمومي رول د یرغلګرو مخال‬
‫وو‪ .‬دوی لکه چې د پېښور او پښین او د کابل پاڅونونو ښوولې ده‪ ،‬د یرغلګلر‬
‫پوځ او پرچمي رجیم په وړاندې هغسې ټینګ پیوسلتون غوښلته چلې افغانلانو‬
‫پخوا له انګلیسانو سره په دفاعي جنګونو کې ښلوولی و‪ .‬د سلعودي عربسلتان‬
‫حکومت ال پر تنظیمونو فشار راووړ چې سلره یلو ملوټی شلي‪ .‬عربسلتان دغله‬
‫اتحاد له هغو سره د مرستې یو شرط وټاکله‪ .‬دوی بیلا د ‪۱۹۸۰‬کلال پله ملارچ‬
‫کې د افغانستان د ازادۍ لپاره د اسالمي اتحاد په نامله سلره یلو ملوټی شلول‪.‬‬
‫عبدالرسول سیاف (وروسته عبدالرب رسول سلیاف) یلې مشلر‪ ،‬صلبغت اللله‬

‫‪219‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجددي یې مرستیال او مولوي نصرالله منصور یې منشي غوره شو‪.‬‬

‫کى‬
‫سیاف چې پخوا د کابل پوهنتلون د شلرعیاتو پله پلوهنځي کلې اسلتاد و‪ ،‬د‬
‫افغانستان د اسال مي حرکت له موسسانو څخه و‪ .‬د محمد داود په ولسمشرۍ‬
‫کې بندي شوی او د ثور تر کودتا پورې په څرخي پله زندان کې و‪ ،‬خلو څنګله‬
‫چې دی د حفیظ الله امین له نزدې خپلوانو څخه و‪ ،‬د کورنۍ په فشار سره لله‬
‫څرخي پله زندان نله کلوم بلل ځلای تله نقلل شلوی و‪ ،‬د ده ملګلري بنلدیان پله‬
‫څرخي پله کې ووژل شول او دی بیا د ‪۱۹۸۰‬کال په سر کلې لله نلورو بنلدیانو‬
‫سره ازاد شلو او پېښلور تله واوښلت‪ .‬د سلیاف ځانګړتیلا پله فارسلي‪ ،‬پښلتو او‬
‫عربللي کللې پلله فصللاحت او قللوت ګړېللدل او للله عربللي شللتمنو شللیخانو او د‬
‫عربستان له چارواکو سره اړیکې ټینګول او د جهاد په نامه له هغلو نله پرېمانله‬
‫پ یسې ترالسه کول و‪ .‬په دې الر کې وهابیت ته د ده تمایل او اسالمي سلخت‬
‫دریځي هم د ده په ګټه تمام شوي وو‪ .‬ویل شوې چې هغومره چې ده د جهلاد‬
‫په نامه له شتمنو عربانو نه رېرې پیسلې ترالسله کلړې د بلل هلیڅ تنظلیم مشلر‬
‫ترالسه کړې نه دي‪ .‬خو دی په ادارې او تنظیمي چارو کې د حکمتیار پله شلان‬
‫بارنت روبلین پله وینلا «سلعودي عربسلتان لله‬ ‫د انضباط خاوند نه و‪ ،‬د مول‬
‫دغه اتحاد سره په سخاوت پولي مرسته کوله‪ ،‬خو تر راتلونکې فبرورۍ پلورې‬
‫درې عنعنوي ولسواک تنظیمونه ترېنه ووتل او له سیاف نه یلې چلې د سلروال‬
‫په توګه د عربستان پیسې ترالسه کولې‪ ،‬د نه کنټلرول کېلدونکي اداري فسلاد او‬
‫تبعیض شکایت کاووه‪ )۶۱(».‬افغان لیکوال شهرت ننګیال بیلا وايلي چلې دغله‬
‫اتحاد نه د جهاد او نه په نورو برخو کې د اختالف مخه نیولی ونه شوه‪ ،‬ځکله‬
‫چې « ځینو تنظیمونو سلره لله دې چلې د اتحلاد منشلور یلې السللیک کلړی او‬
‫سوګند کړی و‪ ،‬د اتحاد د ټینګېدو لپاره یې هیڅ موثر اقدام ونه کړ او ال نلورو‬
‫یې هم په ځانګړي رول خپل فعالیتونه ګړندي کړل‪ ».‬په نتیجه کې «د جهاد په‬

‫‪220‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ساحه کې د مجاهدینو پیوستون رانه غللو او پله زیلاترو سلیمو کلې د دوو رللو‬
‫کى‬
‫مجاهللدینو تللرمنځ مسلللحانه او خللونړۍ جګللړې پېښللې شللوې‪ )۶۲(».‬وروسللته‬
‫نجات‪ ،‬محاذ او حرکت په یوې ګډې څرګندونې کې وویل چې دوی لله اتحلاد‬
‫نه وتلي دي او په خ پلو کې یې اتحاد کړی دی‪ .‬د حکمتیار حلزب ال دمخله د‬
‫اتحاد په شورا کې د غړو د موضوع پر سر له هغو سره پرېکړه کلړې ده‪ .‬اتحلاد‬
‫سیاف ته پاتې شو ا و په دې رول د افغانستان د ازادۍ لپلاره د اسلالمي اتحلاد‬
‫په نامه د سیاف په مشرۍ یو بل تنظلیم میلدان تله ووت‪ .‬لله هغله وروسلته پله‬
‫پېښور کې درې اعتدالي او څلور سخت دریخي تنظیمونه ځای پر ځای وو‪.‬‬
‫د تنظیمونو په رېروالي او د هغو د مشرانو په بې اتفاقۍ سره ګرانله وه چلې‬
‫د شوروي یرغل په وړاندې جهاد په اغیزناک رول پرمخ بوتلل شي‪ .‬دغه حال‬
‫د ثیاسثی لپاره هم غټه ستونزه وه او هغه دا چې هغله پرېمانله وسللې چلې د‬
‫جهاد لپاره ورته رسېدلې په پېښور کې تنظیمونو ته یا د جګړو پله رګرونلو کلې‬
‫جهادي قومندانانو ته ورسوي‪ .‬ثیاسثی په اولو وختو کې وسلې قومندانانو ته‬
‫په نېا رول رسولې‪ .‬په دغه طرز سره هلم پلر وسللو بانلدې سلوداګري کېلده او‬
‫هلللم د قومنلللدانانو شلللمېر نلللور هلللم رېرېلللده‪ .‬بیلللا د ثی ایلللس ثی د سلللروال‬
‫اخترعبدالرحمن په هدایت وسلې په نېغه ګوندونو ته ورکول کېدلې خو له دغو‬
‫تنظیمونو نه سربېره نور ګوندونه او رلې هم وې چې د پېژنلدلو لپلاره یلې هللې‬
‫ځلللې کللولې‪ ،‬د دې لپللاره چللې وسلللې ترالسلله کللړي‪ .‬د ثیاسثی د افغانسللتان‬
‫وايي چې «زه په دې فکر شلوم چلې پله‬ ‫څانګې سروال رګروال محمد یوس‬
‫سیاسي سطح کې له کوم رول اتحاد نه پرته په نظامي رګلر کلې سلمونونه پللي‬
‫کېدلی نه شي‪ ».‬په دې اړه له تنظیمي مشرانو سره خبلرې پیلل شلوې‪ ،‬خلو دی‬
‫وايي چې «ما د غه مشران یوازې بېلل بېلل لیلدلی شلول‪ .‬دوی نله غوښلتل پله‬
‫یوې کوټې کې له یوه بلل سلره کښلېني‪ ».‬دی دا هلم وايلي چلې «ملا لله دغسلې‬

‫‪221‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کسانو سره خبرې کولې که څه هم رښتیني مسلمانان وو‪ ،‬که څه هلم جهلاد تله‬
‫کى‬
‫ژمن وو‪ ،‬په شخصي رقابتونو‪ ،‬تعصبونو او نفرتونو تحریک کېلدل چلې زیلاتره‬
‫(‪)۶۳‬‬
‫وخت یې د هغوی نظرونه خیرنول او پر کړو باندې یې اثر کاووه‪».‬‬
‫دا به له دې امله و‪ ،‬چې هر یو د خپل تنظیم امیر یا جنګي قومندان و او پله‬
‫سیاسي چارو کې د تجربو خاوند نه و‪ ،‬له دوی نه هیڅ یو نه په هغه وخت کې‬
‫او نه وروسته د تنظیمي واکمنۍ په دوره کې ملي مشر شو‪ .‬دوی حتی پر خپللو‬
‫کې هم سیاسي فیصلې او اتفاق ته زړه نه کاووه‪ .‬د حکمتیار پله هکلله ال ویلل‬
‫شوي چې هغه «په متوافق رول د خپل اسالمي انقالب د اوږدې مودې موخله‬
‫د شورویانو او کابل رجیم په وړاندې له مقاومت نه للوړه نیلولې وه‪ .‬جنګیلالي‬
‫یې د نورو ټولو تنظیمونو له مخکینیو جبهو سره جنګېدل‪ ،‬ځکه چلې د حلزب‬
‫رېللر مهللم سللتراتیجکي هللدف پ لر نللورو اسللالمي ځواکونللو بانللدې الس بللری‬
‫و‪ )۶۴(».‬خو ال اساسي اختالف د اعتدالي او سلخت دریځلو تنظیمونلو تلرمنځ‬
‫و‪ .‬لللومړني هللم ملللي او اسللالمي وو او وروسللتي د ملللي ارزښللتونو پلله ټینګلله‬
‫او د اسالمي ارزښتونو ټینګ پلویان وو‪ .‬لومړنیو پخوانی پاچا غوښلته‬ ‫مخال‬
‫وو‪ .‬دوی د دې پلروا نله کولله چلې افغانلان‬ ‫او وروستي یې پله ټینګله مخلال‬
‫یوازې د هغه تر سیوري الندې یو ملوټی کېلږي‪ .‬ال مهمله دا ده چلې د سلخت‬
‫دریځ تنظیمونو مشلرانو د جهلاد دیپلوماسلي اړخ تله اهمیلت نله ورکلاووه‪ ،‬پله‬
‫داسللې حللال کللې چللې د افغانسللتان موضللوع پلله بېسللاري رول سیاسللي او بللین‬
‫المللي شوې وه‪ .‬د دغه فکر خام توب د امریکلې د بانلدنیو چلارو وزارت یلوه‬
‫چارواکي په دې رول ښوولی دی‪« .‬د دغه ښلار خپېښلورت خللک سیاسلي خلوا‬
‫ټینګه نه نیسي‪ .‬دوی فکر کوي چې که مونږ رښتیانۍ وسیلې خوسللېت ترالسله‬
‫کړې‪ ،‬هغه به سیاسي کشلالې هلوارې کلړي‪ ،‬خلو د ټلولې شللمې پېلړۍ تجربله‬
‫ښیي چې هر ګوریالیي جنګ پله سیاسلت سلره میلدان ګټللی دی‪ ».‬بیلا نلو ده‬

‫‪222‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغهکى نظر وړاندې کړ چې تر هلر څله دمخله دې د مقاوملت پلر مشلرانو بانلدې‬
‫(‪)۶۵‬‬
‫فشار واچول شي‪ ،‬چې «د خبرو لپاره یو پیاوړی شریک ترېنه جوړ شي‪».‬‬
‫د همدغه وړاندیز له امله یا به په خپله د ثیاسثی مشر هم په همدغه فکلر‬
‫شوی و‪ ،‬چې په کال ‪۱۹۸۴‬کې یې سختې هلې ځللې پیلل کلړې چلې تنظیملي‬
‫مشران د کلوم رول رسلمي اتحلاد پله ضلرورت بانلدې قلانع کلړي‪ .‬د رګلروال‬
‫په وینا «د کوم رول پېژندل شوي لوړ پوړي تنظیم لپلاره ټینلګ‬ ‫محمد یوس‬
‫ضرورت و ‪ ،‬چې د هغله لله الرې اسلتفاده کوونکلو خمجاهلدانوت تله پیسلې او‬
‫وسلې ورسول شي او له کلوم سلره چلې ملونږ دننله پله افغانسلتان کلې د عملل‬
‫همغاړیتوب وکولی شو‪ .‬په اونیو اونیو هغه خد ثیاسثی مشرت له دغو مشلرانو‬
‫سره د دغې پیچلې موضوع پر سر خبرې کولې چلې سلره جلوړه وکلړي‪ .‬پاچلا‬
‫زوی ترکي‪ ،‬د سعودي عربستان د اسلتخباراتو سلروال چلې هغله هلم د جهلاد‬
‫لپاره د خپل حکومت د پولي مرسلتې څارنله کولله‪ ،‬د دغلې کشلالې د هواروللو‬
‫لپاره راوغوښتل شو‪ ،‬خو دغو کوښښونو هیڅ نتیجه ورنکلړه‪ .‬اسلالمي بنسلټ‬
‫پالو نه غوښتل له اعتلدالي تنظیمونلو سلره کلار وکلړي‪ ».‬پله پلای کلې پله خپلله‬
‫ضیاءالحق مداخله وکړه او سر پر سر رېرې غونډې وشوې او وروسته له هغله‬
‫چې هغو هم نتیجه ورنکلړه‪ ،‬د ضلاءالحق حوصلله اخلر تله ورسلېده او هغله د‬
‫سهار په دوو بجو دغه دستور ورکړ‪ ،‬چې تنظیمونه دې اووه ګلونی اتحلاد سلره‬
‫جوړ کړي او په ‪۷۲‬ګړیو کې دې په دغه اړه یوه ګډه څرګندونه وکلړي‪ .‬هغله دا‬
‫ونه ویلل چلې د انکلار پله حلال کلې بله څله ورسلره وکلړي‪ .‬دغله مشللران ښله‬
‫(‪)۶۶‬‬
‫پوهېدل چې د پاکستان یانې د ضیاء له مالتړ نه پرته هر څه ختم وو‪».‬‬
‫هغه و چې په کال ‪۱۹۸۵‬کې د اوو تنظیمونو ترمنځ د افغانسلتان مجاهلدو‬
‫اسالمي اتحاد په نامه اتحاد و منل شو‪ ،‬په دې رول چې له اوو تنظیمونو نه بله‬
‫جوړه یوه شورا ټولې مهمې پرېکړې په اتفاق سره کوي‪ .‬نه د رایلو پله دېرواللي‬

‫‪223‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى او هر جهادي قومندان به د یوه تنظیم غړی کېږي او که نه له هغه سره بله‬
‫سره‬
‫هیڅ رول مرسته نه کېږي‪ .‬د اتحاد مشري به په هرو درییلو میاشلتو کلې د یلوه‬
‫تنظیم له مشر سره وي‪.‬‬
‫لکه چې ولیدل شو د افغلان اسلالمي تنظیمونلو دغله اتحلاد د پاکسلتان پله‬
‫نوښت او قوت وشو‪ ،‬نه د تنظیمي مشرانو په خوښله او نوښلت‪ .‬دا د خلقیلانو‬
‫او پرچمیانو هغه اتحاد ته ورته و‪ ،‬چې په کال ‪۱۹۷۷‬کې د شلوروي اتحلاد پله‬
‫نوښلت او زور شللوی و‪ .‬موجللود اتحللاد یللوازې د تنظیمونللو اتحللاد و‪ ،‬نلله ملللي‬
‫اتحاد‪ .‬هر تنظیم ځانله مرکلز‪ ،‬داراالنشلاء او کمیټلې لرللې‪ .‬دغلو تنظیمونلو لله‬
‫مقابل لوري سره له جنګ نه پرته نلور څله نله کلول‪ .‬پله دې رول دوی نله کلوم‬
‫متحد سیاسي او نه حتی کوم نظامي قوت وو‪ .‬دا له دې امله و چې لکه دمخله‬
‫ویل شوي دي‪ ،‬چې ضیاءالحق غوښتل ازاد شوی افغانستان به د پاکسلتان تلر‬
‫نفوذ الندې هېواد وي او دغه مقصد د هغه په فکر د تنظیمونو له الرې په ښله‬
‫رول ترسره کېدلی شي‪ .‬نه د ملي او متحدو افغانانو له الرې‪ .‬پاکسلتان هغسلې‬
‫چې دغه تنظیمونه پر خپلو کې سره یو کړل‪ ،‬کولی یې شول چلې هغلوی مللي‬
‫اتحاد ته هم اړ کړي‪ ،‬خو ضیاءالحق دغله کلار نله کلاووه‪ .‬ثیاسثی او سلخت‬
‫دریځو تنظیمونو ال دمخه د پېښور او پښین ممثللې للویې جرګلې شلنډې کلړې‬
‫وي چې مقصلد یلې د وللس پله رار د ملوقتي مللي حکوملت د جوړوللو لپلاره‬
‫هڅې وي‪ .‬له دې امله د افغان په مسئله کې ښکېلو خواوو نه هغه وخلت او نله‬
‫وروسته دغه اتحاد د افغانسلتان پله اسلتازیتوب ومنله‪ ،‬نلو دغله اتحلاد دغسلې‬
‫سیاسي اهمیت پیدا نه کړ‪ ،‬چې د ټول افغانسلتان اسلتازیتوب وکلولی شلي‪ .‬دا‬
‫هغسې یو اتحاد و‪ ،‬چلې پله هغله کلې هلر تنظلیم کوښلښ کلاووه‪ ،‬خپلل شلتون‬
‫وساتي د دې لپاره چې وسلې‪ ،‬پیسې او نور ضلروري څیزونله ترالسله کلړي او‬
‫پلله دې رول قومنللدانان یللې وکللولی شللي للله یرغلګللر پللوځ او کابللل رجللیم پلله‬

‫‪224‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وړاندې ښه وجنګېږي‪ .‬دوی په دغه رول تر پایه پلورې جنګلي تنظیمونله پلاتې‬
‫کى‬
‫شول‪.‬‬
‫خو دغه اتحاد تر ټولو هغو نه مهم و‪ ،‬چې د تنظیمونو ترمنځ دمخله شلوی‬
‫و‪ ،‬هغه رسمي او د پاکستان په فکر شوی و او پاکستان بیا د مرسلتې کوونکلو‬
‫هېوادونو پیسې‪ ،‬وسلې‪ ،‬لوجستکي او نور څیزونه چې د افغلان جهلاد پله نامله‬
‫یې ترالسه کولې‪ ،‬همدغو تنظیمونو ته سلپارلې او هغلوی خپللو قومنلدانانو تله‬
‫رسولې‪ .‬په دې رول تنظیمونو جهادي جنګي اهمیت پیلدا کلړ او کوښلښ یلې‬
‫هم ونه کړ‪ ،‬چې په بین المللي ټولنو او مهمو هېوادونو کې دفترونله وللري او د‬
‫افغللان کشللالې او جهللاد پلله اړه تبلیللا وکللړي او پلله دغلله کللار کللې للله افغللان‬
‫متخصصانو او کارپوهانو نه کار واخلي چې د کابل رجیم په مخالفلت پېښلور‬
‫ته اوښتي وو‪ ،‬واقعیت دا دی چې د پاکستان لوړپوړو چارواکو پیلاوړی افغلان‬
‫اولیور رای وايي چې «پاکستان په سیاسي سلطح کلې‬ ‫اتحاد نه غوښته‪ ،‬مول‬
‫ویرېده چې دغه مقاومت به په هغه رول انکشاف وکړي چې د فلسطنیانو رللو‬
‫کړی وو‪ ،‬چې د ملیونو کډوالو له مالتړ نله بهلره ملن وو‪ )۶۷(».‬د افغانسلتان او‬
‫شوروي اتحاد په نامه کتاب لیکونکی هنري برارشلیر پله دې اړه ال وایلي چلې‬
‫« پاکستان شاید رښتینی اتحاد هلیڅ نله غوښلته‪ ،‬شلاید پله دغله دلیلل چلې پله‬
‫خاوره کې به یې یو ځانګړی پیاوړی تشکیل د پښتونستان د حرکت لپلاره یلوه‬
‫نوې بڼله شلي‪ ،‬یلا د فلسلطین د ازادۍ موسسلې پله شلان شلي چلې پله اردن او‬
‫وروسته په لبنان کې پر ځان راره یلو بېلل ځلواک شلو‪ ».‬دی دا هلم وایلي چلې‬
‫مالومه نه ده چې د مجاهدو د منځني ختلیځ مالتړانلو بله هلم د دوی رښلتینی‬
‫یووالی غوښته‪ .‬د هغو رېر پیلاوړی مالتلړ سلعودي عربسلتان غوښلتل چلې «د‬
‫ال‬ ‫خپل سني اسالم ارتو د کس وهابي شلکل تبلیلا وکلړي‪ ».‬موللوي خلال‬
‫په ‪۱۹۸۳‬کې سیاف په دې تورن کړی و‪ ،‬چې له اتحاد نه نلاوړې ګټله وچتلوي‬

‫‪225‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫او «کىغربي ملکونه مجاهدان بې اتفاق کوي او د هغو السپوڅو ته خپله مرسلته‬
‫(‪)۶۸‬‬
‫ورکوي چې هغوی رښتیني سیاسي ګوندونه نه تمثیلوي‪».‬‬
‫د پاکستان چارواکو چې د افغان جهاد سیاسي خوا ځانله منحصره کلړه او‬
‫تنظیمونه یې یوازې په جنګي چارو کې سره متحد کړل‪ ،‬د هغو له لویانو سلره‬
‫یې خپل تعلقلات تلاوده سلاتل او تنظیمونله یلې ورتله پیلاوړي کلول‪ .‬پله هلرو‬
‫څلورو میاشتو کې بله ضلیاءالحق‪ ،‬جنلرال اختلر عبلدالرحمن د بانلدنیو چلارو‬
‫له نظامي ماهرانو سره په ګډه پله راولپنلډۍ کلې‬ ‫وزیر او رکروال محمد یوس‬
‫د اختر په کور کې له تنظیمي مشرانو سره په پټه لیدل‪ .‬د باندنیو چارو وزیلر بله‬
‫للله شللوروي اتحللاد سللره د افغانسللتان د کشللالې پلله اړه د ملګللرو ملتونللو پلله‬
‫منځګړیتوب سره د خبرو مالومات ورکول او د هغو په اړه به یلې د هغلو نظلر‬
‫غوښته‪« .‬هر ختنظیميت مشر به د خپل تنظلیم جنګلي چلارو او سلتونزو پله اړه‬
‫راپور ورکاووه‪ ».‬دغه غونډې غیر له هغو وې چلې دوی بله لله محملد یوسل‬
‫سره په لنډو وختو معموالً د هرې میاشتې په پای کې کولې‪ ،‬دی وايلي چلې «د‬
‫هرې میاشتې په پای کې هر غلړی مجبلور و‪ ،‬د خپلل تنظلیم د عملیلاتو لنلډیز‬
‫ورکړي‪ ».‬د ده په فکر دغه غونډې د دوی ترمنځ د اعتملاد هلوا پیلاوړې کوللو‬
‫لپاره وې‪ )۶۹(.‬دا چې د تنظیمونو مشرانو په دې دول په منظم رول د پاکسلتان‬
‫تلله د خپلللو تنظیمونللو‬ ‫لللوړو چللارواکو او داسللې هللم رګللروال محمللد یوس ل‬
‫کارونو او ستونزو په اړه راپورو ورکاوه‪ ،‬ښيي چې دوی د افغانستان پله چلارو‬
‫کې د پاکستان چارواکو مشري منلې وه‪ .‬د همدغې رارینې له املله بله وو چلې‬
‫سلیګ هري‬ ‫ضیاءالحق له خپل ناڅاپي مرګ نه لږ څه دمخه امریکايي مول‬
‫سن سره په یوې مرکې کې ویلي وو چلې لله اول نله د هغله موخله د کمونسلتي‬
‫نظام له مینځه وړل او پر ځای یې د یوه الس النلدې رجلیم پلر پښلو د رول او‬
‫جلوړول» وو‪ .‬پله دې اړه د هغله‬ ‫په سهیلي اسیا کې «د سلتراتیجکي بیها فه‬

‫‪226‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپل الفا دا دي‪« :‬مونږ د دې حق خپل کړی چې هلتله خپله افغانسلتان کلېت‬
‫کى‬
‫یو ملګری رجیم ولرو‪ ،‬مونږ د یوه مخکیني دولت په توګه خطلر ومنله او ملونږ‬
‫به پرې نه ږدو چې وضع د پخوا په شان وي چلې هلتله بله د هنلد او شلوروي‬
‫نفوذ او زمونږ پر خاوره ادعاګانې وې‪ .‬دا به یو رښتیني اسالمي دوللت وي‪ ،‬د‬
‫اسالمي احیا یوه برخه چې یوه ورځ به د شلوروي اتحلاد مسللمانان هلم پکلې‬
‫(‪)۷۰‬‬
‫شامل وي‪ .‬ته به یې بیا ووینې‪».‬‬
‫چارلز ولسن د امریکې د استازو مجلس غړی چې رېر کوښښ يې کلړی و‬
‫چې امریکا مجاهدو ته د سټنګر راکټونو په ګلډون وسللې ورکلړي او پله خپلله‬
‫هم پکتیا ته د مجاهلدو د عملیلاتو لیلدلو لپلاره تلللی و‪ ،‬پله اسلالماباد کلې لله‬
‫ضیاءالحق سره په خبرو کې دغې نتیجې ته رسېدلی و‪ ،‬چې «‪ ...‬ضلیاء نلړۍ د‬
‫هنللدوانو او مسلللمانانو تللرمنځ د جنللګ رګللر ګاڼلله او فکللر یلې کلاووه چللې پلر‬
‫حکمتیار باندې حساب کولی شي‪ ،‬چې د هند په مقابل کې بله د پلان اسلالمي‬
‫اتحاد په چوکاټ کې کار وکړي‪ ».‬هغه دا هم ویلي وو چې ضیاء دغسلې نقشله‬
‫ورته ښوولې وه‪ ،‬چې پکې د دغسې کانفډرېشن طر وه‪ ،‬چلې پله سلر کلې بله‬
‫«پاکسللتان او افغانسللتان او وروسللته منځنللۍ اسللیا پکللې شللامله و ي»(‪ .)۷۱‬د‬
‫همدغه فکر له مخې به وو چې ثیاسثی سخت دریځو تنظیمونو او په خاص‬
‫رول د حکمتیار حلزب تله رېلرې وسللې ورکلولې‪ .‬پله کلال ‪۱۹۸۷‬کلې سلخت‬
‫دریځو تله لله ‪۶۷‬نله تلر ‪ ۷۳‬سللنې پلورې وسللې رسلېدلی‪ .‬پله دې رول چلې د‬
‫حکمتیار حزب ته له ‪ ۱۸‬نه تر ‪ ۲۰‬پورې‪ ،‬رباني ته له ‪ ۱۸‬نه تر ‪ ،۱۹‬سیاف تله‬
‫ته له ‪ ۱۳‬نه تر ‪ ۱۵‬پورې‪ .‬په اعتدالي تنظیمونو کلې‬ ‫له ‪ ۱۷‬نه تر ‪ ۱۸‬او خال‬
‫د مولللوي محمللدي سلللنه للله ‪ ۱۳‬نلله تللر ‪ ،۱۵‬د ګیالنللي للله ‪ ۱۰‬نلله تللر ‪ ۱۱‬او د‬
‫(‪)۷۲‬‬
‫مجدددي له ‪ ۳‬نه تر ‪ ۵‬پورې وه‪.‬‬
‫پر هغه سربېره سخت دریځو تنظیمونو ته د عربي نړۍ له شتمنو خلکلو او‬

‫‪227‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫موسسو له خوا نغلدې پیسلې رسلېدلې او هغله غیلر لله هغلو څخله وي چلې د‬
‫کى‬
‫عربستان حکومت د امریکې حکومت په انلدازه د ثیاسثی لله الرې مجاهلدو‬
‫تنظیمونو او افغان کډوالو ته ورکولې‪ ،‬له اعتدالي تنظیمونو سره شتمنو عربلانو‬
‫او موسسو مرسته نه کوله‪ .‬البته د رګر قومندانان چلې د جهلاد اصللي قلوت و‪،‬‬
‫مجبور وو د خپلې خوښې په تنظیم پورې ځانونه ونښلوي‪ .‬په پېښور کې افغان‬
‫کډوال هم مجبورېدل چې کوم تنظیم ته منسوب وي‪ .‬پله دې دول د جهلاد پله‬
‫ټوله دوره کې سخت دریځلي تنظیمونله هلم د پاکسلتان او هلم عربلي شلتمنو‬
‫شیخانو او عربستان ته مقرب او په غوره کې وو‪ ،‬د دغه چلنلد پلایلې هغله وې‬
‫چې ما په کال ‪۱۹۹۰‬کې د افغانزوی په مستعار نامه ویلي وو چې «ایلن امتیلاز‬
‫حساسیت و نفاق را بین تنظیم ها خلق و شدید سلاخت‪ .‬حکوملت پاکسلتان‬
‫همچنان افغلان هلا و تنظلیم هلای مللی ګلرای‪ ،‬ازادی ګلرای‪ ،‬و مسلتقل اللرای‬
‫بخصوص طرفداران شاه ممنوع را درخاک خود اجلازه فعالیلت نلداد‪ .‬انهلا را‬
‫ساخته و یا هلم‬ ‫توسط متحدین اسالمست افغان خود یا منکوب و یا ضعی‬
‫بله جهلان دور غللرب بله مهلاجرت دوم مجبللور نملوده در اینصلورت سللاالری‬
‫جهاد ملی افغان در دست د تنظیم ههای اسالمسهت قهرار ګرفهت‪ .‬مګلر ایلن‬
‫تنظیم ها با هیئت های رییسه ان‪ ...‬بر پاکستان متکی شلدند و حتلی در املور‬
‫جهلللادی خلللود هلللم ازادی عملللل را از دسلللت دادنلللد‪ .‬اسلللتخبارات نظلللامی‬
‫پاکستان‪ ....‬که حکومت پاکستان پالیسی خلود دربلاره افغانسلتان را از طریلق‬
‫ثن عملي مینمود‪ ،‬ازادی عملی تنظیم ها را از روی پالیسی تحدید نمود‪ .‬هلیچ‬
‫جلسه و فیصله این تنظیم ها‪ ...‬بدون حضور نماینلدګان ان بخصلوص کرنېلل‬
‫پاچا صورت ګرفته نمیتوانست‪ .‬په دغه حال کې د پاکسلتان للوړو چلارواکو د‬
‫دغو تنظیمونو له امیرانو سره دغسې چلند کاووه‪ ،‬چې لکه خپل چارواکي یلې‬
‫وي‪ .‬پلله پېښللور کللې د امریکللې د سلليثیاې څللانګې امللر ملللټ بیللررن ‪(M.‬‬

‫‪228‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫)‪ Bearden‬وایي چې د ‪ ISI‬مشلر اخترعبلدالرحمن پله ‪۱۹۸۶‬کلې د هغله پله‬

‫کى‬
‫مخ کې په یوې غونډې کلې چلې د تنظیمونلو ټلول مشلران پکلې حاضلر وو‪ ،‬د‬
‫نویو وسلو په اړه په دغو الفایو مخاطب کړل‪« :‬که له دغو وسللو څخله کومله‬
‫یوه د دښمن الس ته ورغله‪ ،‬یا زه واورم چې هغه پر نورو خرڅله شلوه‪ ،‬زه بله‬
‫تاسې هر یو مسؤل وګڼم»(‪ )۷۳‬د تنظیمي لویانو د دغه تابیعت پله جلایزه کلې د‬
‫پاکستان حکومت دوی ته په خپلې خاورې کې د افغان کډوالو پله اړه دغلومره‬
‫واک ورکړی و‪ ،‬چې شاید بل هیڅ حکومت په خپللې خلاورې کلې بانلدنیو تله‬
‫قایل شوی نه وي‪ .‬په یوه حساب دوی ته په پېښور کې پر افغان کډوالو بانلدې‬
‫د یو رول په خپل سر حکومت واک ورکړل شوی و‪ ،‬چې د هغله یلوه نتیجله د‬
‫بللې شللمېره افغانللانو کللډوالو تللر ورکېللدل یللانې وژل کېللدل وو‪ .‬د ثیاسثی پلله‬
‫اشاره د ځینو تنظیمونو له خوا بې شمېره افغانان ترور شلوي دي‪ .‬تلرور شلوي‬
‫وو‪.‬‬ ‫ملي او زیاتره تعلیم کړي افغانان وو‪ ،‬چې د سیاسلي اسلالم پلالو مخلال‬
‫په دغه رول دغه ترور په اصل کې سیاسي او عقیلدوي وو او هغله رېلر دمخله‬
‫شروع شوی وو‪ .‬بیا هم زما د لیکنې لله مخلې «در پشلاور در شلروع جهلاد بله‬
‫ترور توسل شد‪ .‬افغان هاییکه از کابل به پشاور پناه می اوردند و مظنون واقع‬
‫میشدند ترور میشدند‪ .‬ممکن نیست تعداد واقعی ترور شده ګان ګم نام تا ابلد‬
‫معلوم ګردد‪ ،‬ولی ګفته میشد که این تعداد از صلدها تجلاوز نملوده بعضلی ثن‬
‫ها را بله هزارهلا میرسلانند‪ .‬بقلولی دو ملاه بعلد از تجلاوز شلوروي کله تعلداد‬
‫مهاجرین دفعتاً زیاد شد‪ ....‬در حدود چارنیم صد افغان تلرور شلدند‪ .‬در ایلن‬
‫وقت در روز روشلن در سلړک هلا و بازارهلا تلرور صلورت میګرفلت‪ .‬اجسلاد‬
‫ترور شدهګان یکجا دیګر جلا بخصلوص در کانلال پشلاور دیلده شلده اسلت‪.‬‬
‫بقول همین راوی چند سال پیش در پشلاور فرملانی بله نشلر رسلید کله در ثن‬
‫بقومندان های خیک تنظیم افراطيت باین مفهوم هدایت داده شده بلود‪« :‬کله د‬

‫‪229‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫رقیبو رلو یا محلي او ملي کسانو نه څلوک پله کلومې منطقلې کلې نلوم او نفلوذ‬
‫کى‬
‫پیدا کوي‪ ،‬باید مخه یې ونیوله شي‪ .‬یا له منځه الړ شي او یلا دې د دښلمن پله‬
‫الس کې ورکړل شلي» یلک قومنلدان بلا ایملان و خبیلری دو سلال پلیش بلاین‬
‫نویسنده هم چنین راز دل کرده است‪ .‬در هر حال در اول نسبت ترور بله تملام‬
‫تنظیم ها کرده شده‪ ،‬و لی بتدری مشغله حرفوی هلا شلد و نسلبت ثن عملدتاً‬
‫بان تنظیم ها میشود که از خود محابس دارند و به بندی ها علذاب و شلکنجه‬
‫(‪)۷۴‬‬
‫میدهند‪».‬‬
‫ممکنه نه ده چې چې دغومره رېر افغانان په پېښور کې ترور شي او یو ترور‬
‫کللوونکی هللم ونلله نیللول شللي‪ .‬پلله پېښللور کللې للله ثیاسثی او سللخت دریځللو‬
‫تنظیمونو نه پرته نور خلک د افغان کډوالو له ترور سلره عالقملن نله وو‪ ،‬هغله‬
‫هم په دغومره رېر شمېر‪.‬‬
‫له نوم ورکو افغانانو سربېره د نامله او نفلوذ خاونلد افغانلان هلم رېلر تلرور‬
‫شوي دي‪ ،‬چې د هغو رېر یاد کسان دا دي‪ :‬جنت خان غروال‪ ،‬عزیزالرحملان‬
‫الفت‪ ،‬پوهاند راکټر سلیدبهاءالدین مجلرو ‪ ،‬پوهنلدوی راکټلر نسلیم للودین‪،‬‬
‫راکټلللر سلللعادت شلللګیوال‪ ،‬اسلللتاد ذاکلللر‪ ،‬عبلللدالرحیم څلللین زی‪ ،‬حلللاجی‬
‫عبداللطی ‪ ،‬مال نسلیم اخنلدزاده‪ ،‬راکټلر قیلوم رهبلر‪ ،‬محملد وللي کړوخېلل‪،‬‬
‫جنللرال عبللدالحکیم کټللوازی‪ ،‬د ولسللي جرګللې پخللوانی مرسللتیال عبداالحللد‬
‫کرزی‪.‬‬
‫دغه تصفیه په واقع کې د هغې تصفیې دوام و‪ ،‬چلې خلقیلانو او پرچمیلانو‬
‫دمخه په کابلل کلې پلرې پیلل کلړی و‪ .‬پله کابلل کلې مللي‪ ،‬دملوکرات او لبلرال‬
‫افغانللان د ضللد انقللالب پلله ناملله او پلله پېښللور کللې للله سیاسللي اسللالم سللره د‬
‫مخالفت په پلمه له مینځ نه وړل کېدل‪ .‬په نتیجه کلې هغله پراخله تعللیم کلړې‬
‫معتدله رله چې له وطنپالو‪ ،‬خپلواکي پالو‪ ،‬افغانلانو نله جلوړه وه او پله اداره او‬

‫‪230‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سیاسللت کللې د پوهللاوي‪ ،‬زغللم‪ ،‬او ایللتالف پلویللان وو او د ملللي کشللالې پلله‬
‫کى‬
‫هوارولو کې یې اثر او خدمت کولی شو‪ ،‬په کابلل کلې د چپلي افراطیلانو او پله‬
‫پېښللور کللې د مللذهبي سللخت دریځللو للله خللوا وځپللل شللول‪ .‬د دغللې تصللفیې‬
‫سلللرچینه د شلللوروي اتحلللاد ک‪ .‬ج‪ .‬ب او د پاکسلللتان ثیاسثی وه‪ .‬دواړو د‬
‫افغانستان الندې کولو ته سترګې نیولې او په دې اړه یې دسیسلې کلولې‪ .‬دواړو‬
‫د خپلې خوښې افراطي رلې پیاوړې کولې‪ ،‬د دې لپاره چې افغان وللس د دوی‬
‫سرمشري منلو ته اماده کړي‪ .‬د همدغه چلند بله خوا د افغان ملي هویت ځپل‬
‫او د ملي خپلواکۍ له مینځ نه وړل وو‪ .‬په کابل کې کارملل غوښلتل افغانسلتان‬
‫د شوروي اتحاد شپاړسم جمهوریت کړي او په پېښور کې ځینو افغان سیاسلي‬
‫اسالم پالو ویل چې «که په دغو دواړو هېوادونو خافغانسلتان او پاکسلتانت کلې‬
‫اسالمي نظام غلبه وکړي‪ ،‬مونږ غوره ګڼلو چلې زملونږ تلرمینځ ګلډې پلولې لله‬
‫مینځ نه یووړلې شي او دواړه هېوادونه سره یو موټی شي‪ ».‬ځینلو ال ویلل چلې‬
‫د افغانستان نوم اسالمستان شي‪.‬‬

‫‪231‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫څلورم څپرکی‬

‫د کابل پرچمي رجیم‬

‫او یرغلګر پوځونه او د وطن مدافعان‬

‫لومړنۍ خبرې‪:‬‬
‫شوروي اتحاد په خپل پوځ سره په کابل کې د کارملل پله سلروالۍ د پلرچم‬
‫رجیم پر پښلو ودروه‪ ،‬پله دې هیلله چلې شلوروي شلوي پرچمیلان او شلوروي‬
‫شللوي خلقی لان بلله پللر افغانسللتان بانللدې د دوی پلله دسللتور حکومللت وکللړي‪.‬‬
‫شورویان په دې اړه دغومره راره وو‪ ،‬چې غوښلتل یلې د خپلل دغله پلوځ یلوه‬
‫برخه په لنډه موده کلې بېرتله وغلواړي‪ .‬دوی فکلر کلاووه چلې افغانسلتان بله د‬
‫دوی د پللوځ پلله شللتون سللره ارام او د پللرچم رجللیم بلله هلتلله حللاکم وي‪ .‬دوی‬
‫افغان ولس په نظر کې نه و نیولی‪ ،‬که څه هم دوی هر وخت خلق ستایل او د‬
‫ت لاریخ اصلللي جللوړونکي یللې ګڼللل‪ .‬خللو د خپلللو وینللاوو پللر خللالف یللې پلله‬
‫افغانستان کې دغسې کسان د واکمنۍ پر ګدۍ کښېنول چې هم پله اقلیلت کلې‬
‫وو او هم یې اجتماعي بنسټ نه الره‪ ،‬خلو دوی شلوروي شلوي او د شلوروي‬
‫اتحاد چارواکي شوي وو‪ ،‬بیا نلو دوی ټلول د افغانلانو لله مخالفلت سلره ملخ‬
‫شول‪ .‬دغه مخالفت ټینګ او رښتینی و‪ .‬په وړاندې یې سمله السه ښلاریان او‬
‫د ښوونځیو او پوهنتون شاګردان جګ شلول‪ .‬د دوی پاڅونونله وځپلل شلول‪،‬‬
‫خو هغه د افغانانو د غوڅ اکثریت په مالتړ د وطن‪ ،‬خپلواکۍ او ننګ نلاموس‬

‫‪232‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مدافعانو یانې مجاهدانو لپاره د پرله پسې مجاهلدې پیالمله شلوه‪ .‬مقاوملت د‬
‫کى‬
‫نړۍ والو توجه او مرسته هم جلب کلړه او شلورویان مجبلور شلول د هغلو پله‬
‫وړاندې له خپل زیاتېدونکي پوځ نه په بې رحمۍ سلره کلار واخللي او د خپلل‬
‫تابع رجیم پوځي ځواک هم پیاوړی کلړي‪ .‬سلره لله دې هلم دواړه پوځونله پلر‬
‫خپلو کوښښونو کې بېرته پاتې شول او د هغلو پلر خلالف مجاهلدان پله خپلل‬
‫خلل نه منونکي عزم کې د خپل ولس او داسې هم د دېرو نړۍ والو پله مرسلته‬
‫بریالي شول او افغانستان یې خپلواک کړ‪ .‬په دغه څپرکلي کلې د دواړو خلواوو‬
‫جنګي ځواکونه او اړوندې موضوع ګانې تر بحث الندې نیولې کېږي‪.‬‬

‫د شوروي اتحاد پوځ‬

‫د افغلان‪ -‬شلوروي جګلړې پله یللوې خلوا کلې د روسلیې د للوی درسللتیز د‬
‫ادارې افسرانو په حواله د شوروي اتحاد څه باندې سل زره سلرتېري وو‪ ،‬چلې‬
‫له دزروي وسلو نه پرتله پله رول رول عصلري وسللو سلمبال وو‪ .‬دغله پلوځ د‬
‫شوروي اتحاد د څلوېښتم لمبر پوځ په نامه یادېده‪ ،‬چې د ‪۱۹۸۵‬کال له اپرېل‬
‫نلله د بللل کللال تللر اپرېللل پللورې للله څلللورو فرقللو )‪ ،(divisions‬پنځوغونللډو‬
‫)‪ (brigades‬څلور کنډکونو )‪ (Regiments‬او شلپږو لواګلانو )‪(batalians‬‬
‫نه جوړ وو‪ .‬د سرتېرو ټول شمېر کال په کال تغییر کاووه او یو کال ‪۱۳۰۰۰۰‬‬
‫سرتېرو ته جګ شوی و‪ .‬ټولې غټلې ماشليني وسللې یلې د شلپږ زره رول رول‬
‫ټانکونو په ګډون نهه ویشت زره وې‪ .‬هوایي کنډکونه یلې څللور او هیلیکلوپټر‬
‫کنډکونه یې درې وو‪ .‬یلو وخلت یلې د ‪ ۱۰۸۸۰۰‬سلرتېرو نله ‪ ۷۳۰۰‬د جنلګ‬
‫لپاره او نور یې د نظامي تاسیساتو‪ ،‬لویو الرو او ښاري مرکزونو د ساتلو لپلاره‬

‫‪233‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وو‪ )۱(.‬شورویانو له دغو وسیلو نه تر هغو پورې مجاهدانو تله پله کلال‬ ‫موی‬
‫کى‬
‫‪۱۹۸۶‬کې د امریکې نلوي جلوړ شلوي دسلټنګر راکټونله ورسلېدل‪ ،‬او دوی پله‬
‫هغو سره الوتکې او هلیکوپټرونه نسکورولی شول‪ .‬بېخلي رېلره اسلتفاده کولله‪.‬‬
‫دغو هلیکوپترونلو بله ټیټلې اللوتنې کلولې‪ ،‬پله مجاهلدو پسلې بله اخلوا دېخلوا‬
‫ګرځېدل او په راکټونو به یې ویشتل‪ .‬لیرې سیمو ته به یې د زاڼلو پله شلان پله‬
‫لوړه فضا کې په لویو رلو کې الوتنې کولې‪ .‬مجاهدان لله دغلو هلیکوپټرونلو نله‬
‫رېر پله تنلګ وو‪ ،‬او شلورویانو د رې لپلاره چلې تلفلات یلې کلم وي‪ ،‬لله دغلو‬
‫هلیکوپترونو نه رېر کار اخیست‪ .‬د ضرورت په وخت کې یې له امو نه اخلوا د‬
‫ترکمنستان له نظامي هډو نه هم له هغو نه کار اخیست خو له ټانکونو نه یې د‬
‫افغانستان په غرنیو سیمو کې ښه کار اخیستلی نه شو‪.‬‬
‫خبره چې له ماشیني وسلو نه سرتېرو ته راشلي‪ ،‬قصله بیلا بلل راز شلي‪ .‬پله‬
‫عمللومي رول سللرتېري د اجتمللاعي او اقتصللادي ښللکته رلللو للله ځوانللانو نلله‬
‫افغانستان ته استول کېدل‪ .‬په افغانستان کې د سخت جنګ خبر چلې شلوروي‬
‫اتحللاد کللې خپرېللده‪ ،‬د جنللګ وړ ځوانللانو او کورنیللو یللې کوښللښ کلاووه چللې‬
‫ځوانان یې له جلبېدلو نه وژغورل شي‪ .‬د جلب ملامورانو تله رشلوتونه ورکلول‬
‫کېدل‪ ،‬د شتمنو او نفوذ خاوند کورنیو ځوانان په دې رول له عسکري خدمت‬
‫نه ژغورل کېدل‪ ،‬د جلب مامورانو بیلا د اطرافلي سلیمو ځوانلان رېلر او د ښلار‬
‫ځوانان لږ جلبولی شول‪ .‬داسې هم دغلو ملامورانو جنایتکلار بنلدیان د بنلد پله‬
‫برابر کې جلبول او افغانستان ته استول‪ )۲(.‬د شوروي اعلی قومندانۍ پله خپلل‬
‫پوځ کې دافغانستان د چم ګاونډیو جمهوریتونو نه تاجکان‪ ،‬ازبکان او ترکمنان‬
‫ونیولو‪ .‬په اول سر کې په دغه پلوځ کلې زیلاتره سلرتېري دوی وو‪ ،‬هیلله کېدلله‬
‫چې د دوی شتون به په افغانانو په تېره په ازبکو‪ ،‬تاجکو او ترکمنو افغانانو ښله‬
‫اثر وکړي‪ .‬خلو د دغله چلنلد پایلله سلرچپه شلوه‪ ،‬ځکله چلې دغلو سلرتېرو پله‬

‫‪234‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان کې لله خلکلو سلره خواخلوږي ښلووله‪ ،‬دغله خواخلوږي د اسلالمي‬

‫کى‬
‫جذبې له امله هم وه‪ .‬دوی له افغانانو نه وییفات او قرثن مجید ترالسه کلول‪.‬‬
‫له بلې خوا «د ازبکانو‪ ،‬تاجکلانو او ترکمنلانو شلتون د یلوه اخلري تخلریش پله‬
‫شان شو‪ ،‬چې انقالب ضد محرکاتو او پروپاګندچیانو خافغان مجاهدوت ترېنله‬
‫ګټه وچته کړه‪ ».‬په پوځ کې د هغو شتون جنګ ته قومي بڼه ورکلړه او د جنلګ‬
‫(‪)۳‬‬
‫لمبې یې شدیدې کړې‪.‬‬
‫په شلوروي اتحلاد کلې د جللب پله و خلت کلې پله روزنیلزو مزکرونلو کلې‬
‫سرتېرو ته ویلل کېلدل چلې دوی بله پله افغانسلتان کلې لله چینلي او امریکلايي‬
‫اجیرانو سره جنګ وکړي‪ .‬خو چې په افغانستان کې به ننوتلل ورتله بله مالومله‬
‫شوه چې دوی په خپله په یوه دښمن ملک کې نابلل شوي یرغلګر دي‪ .‬د دغله‬
‫شلو‪ )۴(.‬دوی تله بله دا هلم ویلل‬ ‫حال په درک سره به مورال نلور هلم ضلعی‬
‫کېدل چلې دوی بله پله افغانسلتان کلې خیریله کارونله وکلړي‪ ،‬لکله د کورونلو‪،‬‬
‫ښوونځيو او وړوکتونو جوړول‪ ،‬په دغو تېر ایستلو سلره بله افسلران بلې اعتبلار‬
‫کېدل‪« .‬افسرانو به سلرتېري وهلل او سلرتېرو بله د افسلرانو پله وژللو سلره کلله‬
‫انتقام اخیسته او دغه وژنې به یې نظامي عملیاتو ته منسوبولې‪ ».‬په قلومي رللو‬
‫کې په تېره د منځنۍ اسیا او سلوانو ترمنځ اختالفات بله د وژنلو‪ ،‬بغلاوتونو او‬
‫(‪)۵‬‬
‫ناارامیو الملونه هم کېدل‪ .‬په نظامي واحدونو کې قومي نښتې رېرې وې‪.‬‬
‫په افغانستان کې د شوروي سرتېرو لپاره وارکلا او نیشله یلي ملواد یلوه غټله‬
‫ستونزه وه‪ .‬دواړه سرتېرو او افسرانو ته موجود وو‪ .‬خو د پیسو په برابلر کلې او‬
‫بیله یللې د سللرتېرو للله تللوان نلله للوړه وه‪ .‬جلبللي سللرتېري تلله چللې د تجربللې او‬
‫مسلکي زدهکړې خاوند نه و‪ ،‬په میاشت کې د جېب خرڅ پله نامله پینځله راللر‬
‫ورکول کېده او دغه پیسې به په معملولي رول پله اضلافي خلوړو لګېلدلې‪ .‬رېلر‬
‫سرتېري به زیاتره وخت وږي وو‪ .‬د خوړو جیره نه پله کلافي انلدازه او نله رول‬

‫‪235‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى وه‪ .‬دوی ته به سابه او مېوه کله کله رسېدله‪ .‬د رېرو ژوند ستړی کېدونکی‬
‫رول‬
‫او یو رول و‪ .‬د جنګ حال د دې المل کېده‪ ،‬چې رېر سرتېري الکلول او نیشله‬
‫یي موادو ته مخه وکړي‪ .‬د چرسو رانیول ارزان خو د وارکا بیله دغلومره للوړه‬
‫وه‪ ،‬چې هغه به یوازې افسرانو رانیولی شوه‪ .‬د یوه استونیایي شلوروي پله وینلا‬
‫«افغان سرتېرو به زیاتره وخت خپللې روسلي وسللې د خلوراک او څښلاک پله‬
‫بدل کې له خلکو سره مبادلله کلولې‪ .‬ملونږ هلم همدغسلې کلول‪ ،‬ځکله چلې د‬
‫جنګ په حال کې رېره اسانه وه‪ ،‬چلې د وسللو ضلایع تلوب لپلاره پلمله برابلره‬
‫شي‪ ...‬بیا مونږ د وسلو په بدل کې هر رول خواړه او د څښلو څیزونله او حتلی‬
‫وچلله رورۍ ترالسلله کوللله‪ ...‬ځینللو سللرتېرو چللرس او نللور نیشلله یللي څیزونلله‬
‫رانیول‪ .‬زمونږ اسیایي سلرتېري زیلاتره وخلت پله نیشله یلي ملوادو معتلاد وو‪،‬‬
‫ځکه چې د دوی په ملکونو کې د چرسو بوټي او نور کرل کېږي»(‪ )۶‬په الکوللو‬
‫معتللاد سللرتېرو بلله د هغللو د رانیولللو لپللاره جرمونلله هللم کللول‪« .‬د شللوروي‬
‫څارپوسلتو )‪ (Check Points‬کلې بله سلرتېرو د ملکلي افغانلانو سلامانونه د‬
‫وسلو لپاره لټول‪ .‬هغه افغانان به «کابل ته» استول کېدل‪ ،‬چې رېلرې پیسلې بله‬
‫ورسره وې‪ ،‬و کابل ته د استولو مانا دا وه چلې هغلوی او سلامانونه بله یلې لله‬
‫نظر نه لېري د کوم دېوال تر شاه ګوښه کېدل‪ ،‬هلتله بله سلرتېرو هغلوی وژل او‬
‫پیسې به یې خپلولې (‪ )۷‬د پوځ وړه برخه لږ و رېر په چوڼیلو کلې پله ښله حلال‬
‫کې وه‪ ،‬خو ستره برخه یې په خېمه ییزو ښارونو کلې ځلای شلوي او شلاوخوا‬
‫به یې ماینونه ايښودل شوي وو‪ .‬حتی په کابل کې هم کمپونله زیلاتره د خېملو‬
‫وو‪ .‬په ژمي کې به څلوېښت سلرتېري د یلوه تجیلر پله ملنځ کلې لله بخلاریو نله‬
‫راټول وو‪ .‬د تجیر د مینځ کسان به له تودوخې نه ورتېدل او په څنډو کې به لله‬
‫یخنۍ نله لړزېلدل‪ .‬د روغتیلایي او ځلان وینځللو اسلانتیاوو نله شلتون لله املله‬
‫سرتېري نارو‪ ،‬کېدل‪ ،‬لکله چلې پله خلوړو کلې د ویټلامینو کمښلت د نلاروغۍ‬

‫‪236‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫المل کېده‪ ...« )۷(.‬حتی له شدیدو نښتو نه وروسته به هلم کنلډکونو تله مالومله‬
‫کى‬
‫(‪)۸‬‬
‫شوه چې د ناروغانو شمېر به تر ټپيانو نه رېر و‪».‬‬
‫په شوروي پوځ کې ناروغي غټه ستونزه وه‪« .‬پله افغانسلتان کلې د شلوروي‬
‫سرتېري په سلو کې شپېته تنه د سختو نلاروغیو لله املله بسلتري شلوي دي‪ .‬د‬
‫ځیګر انتاني ناروغۍ‪ ،‬کورال‪ ،‬شګی لوسس )‪ ،(Shigelosis‬امیبلي نلاروغۍ او‬
‫له اوبو نه پیدا نورو ناروغیو د څلوېښتم لمبر پوځ دلیکو لسمه برخله ورېبلله‪».‬‬
‫د افغان‪-‬شوروي د جګړې اثلر ژبلاړونکی وايلي چلې «د څلوېښلتم لمبلر پلوځ‬
‫لپاره ناروغي تر جنګ نه غټه ستونزه وه‪ )۹(».‬یوې بلې موضوع هلم د شلوروي‬
‫کړ او هغه دا چې د یلوه نلوي فرملان لله مخلې ټوللو تله‬ ‫سرتېرو مورال ضعی‬
‫ورکړل شي‪ .‬بې له دې چې هغلو تله چلې سلختې دنلدې‬ ‫باید یوه اندازه معا‬
‫ورکلړل شلي یلا هغلو تله چلې رېلرې او حیلاتي او‬ ‫یې ترسره کولې‪ ،‬رېر معلا‬
‫اخالقي ستونزې ګالي انعام ورکلړل شلي‪« )10(.‬پله دغله حلال کلې یلوه متوسلط‬
‫شوروي دغسې خوځلونکې قلوه نله حلس کولله چلې پله افغانسلتان کلې جنلګ‬
‫وکړي‪ ،‬غیر له هغه چې هغه ژوندی پاتې شي او کلور تله سلتون شلي‪ .‬هغله لله‬
‫خپل پالرني هېواد نه دفلاع نله کوللهس هغله یلو یرغلګلر و‪ ،‬چلې رېلرو افغانلانو‪،‬‬
‫متحدینو او دښمنو ترېنه کرکه لرله‪ ،‬ښه روزنه یې نه وه لیدلې او ښه ژونلد یلې‬
‫هم نه الره‪ ».‬د هغه امریکایي سرتېري فکر له ده سره جلوړ راتله چلې د ویټنلام‬
‫په جنګ کې یې ښکاره کړی او هغه دا چې «ما هیڅ وخت نه حس کولله چلې‬
‫زه د کومې خاصې داعیې لپاره جنګېږم‪ ،‬ما جنګ کاووه چې ژوندی پلاتې شلم‬
‫(‪)11‬‬
‫او ما وژل کول‪ ،‬د دې لپاره چې له وژل کېدلو نه وژغورل شم‪».‬‬
‫بیا هم شوروي سرتېري مجبور وو جنګ وکړي‪ ،‬په تېره هغله وخلت چلې‬
‫مجاهدان پرې رادمخه کېلدل‪ ،‬یلا یلې د مجاهلدانو تلرالس النلدې سلیمو کلې‬
‫عملیات کول‪ .‬خو دوی په افغانستان کې له دغسې ګوریالیي یا چریکي جنلګ‬

‫‪237‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى مخ شلول‪ ،‬چلې ورسلره روږدي نله وو‪ .‬دلتله یلې لله هغلو تجربلو نله کلار‬
‫سره‬
‫اخیستلی نله شلو‪ ،‬چلې پله دوهلم نړیلوال جنلګ کلې یلې ترالسله کلړې وې‪ ،‬د‬
‫نړیوال جنګ په عملیاتو کې به تر یو لک پورې سرتېرو برخه اخیستله‪ ،‬خو پله‬
‫افغانستان کې له لسو زرو نه تر پنځلس زرو پورې‪« .‬په افغانستان کې شلوروي‬
‫ځواکونلله مجبللور شللول د یللوه غیللر عللادي دښللمن پلله وړانللدې د ازمللوینې او‬
‫تېروتنې ‪ (Trial and error‬فارمول نه د یلوه نلوي نظلامي هنلر پله توګله کلار‬
‫واخلي‪ .‬دغه فارمول د دوی د عملیاتو اغیزه لږه کړه او د بېخایله تلفلاتو الملل‬
‫پیلل وکلړ‬ ‫شو‪ ».‬د بېلګې په رول د ‪۱۹۸۰‬په فبرورۍ کې یوې لوا چې په مار‬
‫له یاد نه یلې وایسلت چلې د خپللو خلواوو امنیلت ونیسلي‪ .‬مجاهلدو لله دغلې‬
‫غلطې محاسبې نه په استفادې سره د لوا پر مینځ سخت ګذارونه وکړل‪ .‬دوی‬
‫ټول شاید د شپېتو تنو په شاوخوا کې وو‪« .‬خو د دښمن عمل دغومره ناڅلاپي‬
‫و چې د ټولو سلطحو قومنلدانان یلې وارخطلا او هلک پلک کلړل او هلیڅ یلوه‬
‫قومندان ونه شو کولی د مقابلو رزو امر ورکړي‪ .‬په پلای کلې هغله وخلت املر‬
‫وشو چې دښمن خپل ځایونه پرې ایښي وو او سیمه یې له کوم خنډ او ژوبللې‬
‫(‪)12‬‬
‫نه پرته ترک کړې وه‪».‬‬
‫په اولو وختو کې شلوروي سلرتېري د جنلګ پله وخلت کلې نېلا درېلدل او‬
‫پروت یې نه کاووه یا یې کولی نه شو او تلفات یې رېر وو‪ .‬د پورته دلیلونو لله‬
‫مخې او دا چې مجاهدان د خلکو د ټینګ مالتړ پله قلوت پله عملومي رول لله‬
‫ښارونو او ښارګیو نه پرته په ټول ملک کې خواره وو او د رجیم له پوځ نه رېلر‬
‫سرتېري تښتېدل‪ ،‬پله نښلتو او جګلړو کلې د شلوروي سلرتېرو تلفلات رېلر وو‪.‬‬
‫روسي افسران اعتراف کوي چې د یرغل له پیل یا «د ‪۱۹۷۹‬کلال د رسلمبر لله‬
‫‪۲۵‬م نلله تللر یللو د ېرشللم پللورې هللره ورځ پلله متوسللط رول نهلله شللپېته(‪)۶۹‬‬
‫کېدل‪ ».‬له هغه وروسته د تلفاتو انلدازه للږه شلوه‪ ،‬خلو بیلا هلم‬ ‫شورویان تل‬

‫‪238‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جګه وه «د ‪۱۹۸۴‬کال په رېرو خونړیو ورځو کلې لله څلوېښلتم لمبلر پلوځ نله‬
‫کى‬
‫هره ورځ ‪۲۶‬تنه وژل کېدل‪ ،‬یا ټپي کېدل‪ )13(».‬دا سره لله دې لکله چلې دمخله‬
‫لرونکلو‬ ‫ویل شوي دي‪ ،‬شلورویانو لله ماشلیني هلوایي قلوې پله تېلره لله تلو‬
‫هلیکوپټرونو رېر کار اخیست‪ .‬په همدغه کال کلې اټکلل ‪ ۲۴۰۰۰۰‬مجاهلدان‬
‫(‪)14‬‬
‫شوي دي‪.‬‬ ‫او نور افغانان تل‬
‫داسې ښکاري چې شلورویانو پله کلال ‪۱۹۸۳‬کلې د وژنلې لله دغسلې نلوې‬
‫طریقې نه کار اخیستل پیل کلړي وي‪ ،‬چلې د هغلې لله مخلې د مجاهلدو هغله‬
‫بېسونه یا قاعدې )‪ (Bases‬له خلکو نه خالي کړي چې له هغو نه مجاهلدانو د‬
‫دوی په وړاندې عملیات کول‪ ،‬دوی د دې پروا نه کوله چې دغله کلار د انسلان‬
‫پر ضد او د د وی د هغې عقیدې پر ضد‪ ،‬چې ویلل یلې دوی د خلواري کښلو‬
‫خلکو خدمتګاران دي‪ ،‬خو په افغانستان کې یې په شلعوري او قصلدي رول د‬
‫دغسې خلکو پله وژللو پیلل وکلړ‪ .‬بیلا هلم پله خپلله د روسلي افسلرانو پله وینلا‬
‫«دغسې وضع شوروي ځواکونه اړ کړل چې د دښمن د له مینځ نه وړللو لپلاره‬
‫نوي شکلونه او الرې ولټوي دوی پرېکړه وکړه چې هغه یوازنۍ الره چلې خپله‬
‫هغې سرهت غوڅ ې نتیجې ترالسه شي دا ده چې د مجاهدو سلیمه ییلز بیسلونه‬
‫وران شي‪ .‬د دغه ماموریت لپاره خاصه پاملرنه وشوه‪ )15(».‬اصلي مقصلد دا و‬
‫چې د کلیو او بانډو خلک اړ کړل شي چې خپل کورونله پرېلږدي‪ .‬د دې لپلاره‬
‫چې مجاهدان د هغو له مرستو او مالتړ نه محروم وي او دوی یې ښه وځپي‪.‬‬
‫سټیفن تېنر په وینا «د دوی د اشلغال تلوره خلوا دا وه چلې پله داسلې‬ ‫د مول‬
‫حال کې غوښتل پوځ یې په یوه ټاکلي حدود کلې وي او لله لویلو عملیلاتو نله‬
‫رره وشي داسي ښکاري چې په ‪۱۹۸۳‬کې یلې پرېکلړه کلړې وي چلې اطرافلي‬
‫سیمې په خپل هوایي ځواک سره له خلکو نه خالي کړي‪ .‬په دغلو «ورانوللو او‬
‫لرونکي هلیکوپترونلو یلو کللی‬ ‫لټولو» ماموریتونو سره به د بېلګې په رول تو‬

‫‪239‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورانوهس له هغه وروسته به پوځیان ورننوتل چې کنډوالې یلې ولټلوي او وسللې‬

‫کى‬
‫او قیمتي څیزونه یې ترالسه کړي‪ .‬په اطرافي درو کې به بیا الوتکې د چوونکلو‬
‫موادو تارونه ښلکته غلورزول‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې پله نیپلام سلره بله یلې‬
‫فصلونه او باغونه ورانولو‪ .‬د پسو او وزو رمې به په هلیکوپترونلو سلره چلې پله‬
‫زره ګلولۍ اوروللې وهلل کېلدلې او د دې لپلاره‬ ‫یوه دقیقه کې به یې نهه دېلر‬
‫چې بیا کرنه ونه شي‪ ،‬په مځکو کې به ماینونله کلرل کېلدل‪ .‬د هملدغو او نلورو‬
‫خطرونو له امله وو چې د ‪۱۹۸۴‬کال تر نیمایي پورې درې نیم ملیون افغانلان‬
‫پاکستان ته او یو ملیون نور ایلران تله کلډوال شلول‪ .‬پله سللګونو زره نلور دننله‬
‫کډوال شول او د کابل ښار نفوس چې له جنلګ نله دمخله اووه نلیم لکله وو‪،‬‬
‫نزدې شللو لکلو تله ورسلېد‪ ،‬د افغانسلتان درېیمله برخله خللک بېخایله شلول‪.‬‬
‫فرانسوي راکټرانو چې د مقاومت پله سلیمو کلې یلې بلې لله پلولې طلب سلره‬
‫خدمت کاووه‪ ،‬په یوه راپور کې څرګنده کړه‪ ،‬چې په هغو ټپيلانو کلې چلې دوی‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫یې عالج کړی دی‪ ،‬په سلو کې اتیا تنه ملکي کسان وو‪».‬‬
‫د شورویانو د دغه ټینګ او پرله پسې فشار له امله رېر پښلتانه د رېورنلډ لله‬
‫کرښې نه اخوا په پېښور‪ ،‬کوتې او د هغو شاوخوا سلیمو کلې مېشلته شلول‪ .‬پله‬
‫پاکستان کې په افغان کډوالو کې د دوی ونلډه پله سللو کلې پنځله اتیلا تنلو تله‬
‫ورسېده‪ ،‬دا ځکه چې شورویانو له خلکو نه د سیمو د خلالي کوللو پروګلرام لله‬
‫مخې د دوی سیمې تر سلختو بمبلاریو النلدې نیلولې وې او پله خپلله دوی پله‬
‫حکومتي ضدخاو د اسې هم په شوروی‪-‬ضدت حرکلت کلې تلر ټوللو رېلر فعلال‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫وو‪.‬‬

‫د کابل رجیم پوځ‬

‫‪240‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬
‫دمخه ویل شوي چې د خلقي پوځ‪ ،‬د شوروي یرغل په وړاندې له وطن نه‬
‫دفاع ونکړه‪ ،‬خو رېرو یلې وروسلته د مجاهلدو پله پللوي دغسلې پلټ او بلراال‬
‫کارونه وکړل‪ ،‬چې د شورویانو له خوا د هېواد الندې کول یې مشلکوک کلړل‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۰‬په سر کې د شوروي څلوېښتم لمبر پوځ له دوپنځوس زره سلرتېرو او‬
‫افسرانو نه جوړ و‪ .‬شورویانو فکر کاووه چې دغله شلمېر بله د هېلواد د النلدې‬
‫کولو لپاره کافي وي‪« .‬فکر کېده چې شوروي ځواکونه به د یرغلل او وروسلته‬
‫د مېشته کېدلو په وخت کې جنګ کولو ته اړ نه شي‪ ،‬دغسې احساس کېده چې‬
‫شللوروي ځواکونللو یللوازې شللتون بلله د مجاهللدو لپللاره د عبللرت درس وي‪ .‬د‬
‫شللوروي نظللامي مرسللته بلله پلله لللومړي سللر کللې د افغانسللتان دموکراتیللک‬
‫هلم پله امریکلې کلې‬ ‫جمهوریت ته معنوي مالتلړ وي‪ )۱۹(».‬پله خپلله برېژنیل‬
‫خپل سفیردوبري نن تله د ‪ ۱۹۸۰‬کلال پله جنلوري کلې رار ورکلړی و‪ ،‬چلې د‬
‫افغانستان کشاله به «‪...‬په درېیو یلا څللورو اونیلو کلې هلواره شلي‪ ».‬برېژنیل‬
‫دغومره راره و‪ ،‬چې د پولټبورو په یوې غونډې کې یې څرګنده کلړې وه‪ ،‬چلې‬
‫د خپل پوځ یوه برخه له افغانستان څخله بېرتله وغلواړي خلو «‪....‬انلدروپوف‪،‬‬
‫په مالتړ اسلتدالل وکلړ چلې کارملل پله‬ ‫اوستینوف او ګرومیکو د پونوماریی‬
‫کللافي انللدازه پیللاوړی نلله دی او زمللونږ د پللوځ للله مالتللړ نلله پرتلله بلله وپللرزول‬
‫که څه هم د شوروي د پراخلې امپراتلورۍ سلر مشلر و‪ ،‬پله‬ ‫شي‪ )۲۰(».‬برېژنی‬
‫دې نلله پوهېللده چللې هغللو «امپراتورانللو او جنراالنللو چللې خپللل پوځونلله د‬
‫‪۱۹۱۴‬کال په اګست کې جنګ ته واستول‪ ،‬فکر کاووه چې هغله بله پله اونیلو‬
‫کې ختم شي‪ ،‬نه دا چې میاشتې یا کلونه به ونیسي‪ ».‬د جلرمن امپراتلور قیصلر‬
‫خپلو عسکرو ته د اګست په اولو کې وفرمایل چې «تاسې به پخوا له دې چلې‬
‫د ونو پاڼې ورژېږي خپلو کورونو ته ستانه ش ‪ ».‬په علین حلال کلې د روسلیې‬

‫‪241‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫امپراتوري ګاررثان برلین ته په ننوتلو راره وو‪ ،‬خو پله دې کلې متلردد وو‪ ،‬چلې‬
‫کى‬
‫خپل نظامي یونیفورمونه له ځان سره یوسي یلا پله بلله پوسلته کلې ور واسلتول‬
‫شي‪ )۲۱(.‬خو د دغله بلین الملللي جنلګ ځلانګړی قلوت او منطلق د دوی ټلول‬
‫غلط ثابت کړلس هغله د څلو اونیلو پلر ځلای څللور کالله ونیلول او د برېژنیل‬
‫جنګ څه باندې نهه کاله‪ ،‬هغسې چې د هغه جنګ شروع کلوونکي پله مقصلد‬
‫جنلګ شلروع کلوونکي هلم پله مقصلد ونله رسلېدل‪.‬‬ ‫ونه رسلېدل‪ .‬د برېژنیل‬
‫په جنګ کې‬ ‫هغسې چې په هغه کې بیخي رېر انسانان ووژل شول‪ ،‬د برېژنی‬
‫شول او کشاله هم په پای کلې پله خبلرو سلره حلل‬ ‫هم بیخي رېر انسانان تل‬
‫شوه‪.‬‬
‫شوروي لویان په دې فکر هم وو‪ ،‬چې افغان پوځ د مخالفانو په وړانلدې د‬
‫جنګ اصلي بار پر غاړه اخلي‪ ،‬خو دوی دا نه وه سنجولې چې پوځ په پرچمي‬
‫رجیم کې هغسې نه پاتې کېږي‪ ،‬چې د خلقي حکوملت پله وخلت کلې و‪ .‬دوی‬
‫ته به هم مالومه وه‪ ،‬چې پوځ پله اصلل کلې د خلقلي افسلرانو پله الس و‪ ،‬نله د‬
‫پرچم افسرانو تر حکم الندې‪ .‬البته دا به دوی ته مالومه نه وه‪ ،‬چې لله سلرتېرو‬
‫وو‪ .‬دغه حال جنرال پاولوفسکي تله ملالوم و‪ ،‬چلې‬ ‫نه دېر یې د یرغل مخال‬
‫د خپل د دفاع وزیر جنرال اوستینوف ته ویللي وو‪ ،‬چلې افغانسلتان تله د پلوځ‬
‫اسللتول مصلللحت نلله دی‪« .‬ببللرک کارمللل للله اول نلله د ملللي دفللاع وزارت د‬
‫عملیاتو ګروب مشران له دغې وضع نه خبر کړي او ورنه یې غوښتي وو چلې‬
‫څنګه چې دی پر خپل پوځ اعتملاد نله للري‪ ،‬شلوروي ځواکونله دې پله فعلال‬
‫جنللګ الس پللورې کللړي‪ )۲۲(«.‬د شللورویانو بللله تېروتنلله دا وه چللې خیللال یللې‬
‫کاووه‪ ،‬مجاهدان به د دوی له پوځ نله ورار شلي‪ ،‬حلال دا چلې هغلوی د دوی‬
‫په یرغل سره نور هم وپارېدل‪ .‬شوروي افسران هم پله دغله حقیقلت اعتلراف‬
‫کوي او وايي چي «مخالفانو له دغه احساس نله سلمله السله ګټله وچتله کلړه‪،‬‬

‫‪242‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځکه چې دوی کارمل نه یوازې سیاسلي دښلمن بلکلې د مسلکو تلابع ګاڼله‪ ».‬د‬
‫کى‬
‫دوی په اند دغه کار دوه سمې نتیجې ورکړېس «یو دا چلې د مخالفلت حرکلت‬
‫په ټول افغانستان کې خلور شلو‪ .‬بلل دا چلې د نسلبتاً اراملې دورې نله وروسلته‬
‫مخالفانو په خاص رول د شوروي ځواکونو په وړانلدې وسلله وال تېلری پیلل‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫کړ‪».‬‬
‫پرچمیان نه دا چې په پوځ کې کم وو‪ ،‬د شوروي یرغلل پله وخلت کلې یلې‬
‫نومیالي افسران هم نه لرل او هیڅ پرچمي افسر په یرغل کې برخه نله لرلله‪ ،‬او‬
‫خلقیانو دوی دوه ځلي ځپلي هم وو‪ .‬له بلې خوا ټولو خلقي افسلرانو د یرغلل‬
‫مالتړ نه کاووه‪ ،‬که څه هم په اول کې یې ورسلره مخالفلت نله و کلړی‪ .‬د پلوځ‬
‫وو‪ .‬رېلرو‬ ‫غیر کمونستي افسران او عادي سرتېري خو د یرغل ټینګ مخلال‬
‫افسرانو مجاهدانو ته اطالعات ورکول‪ ،‬د ‪ ۱۹۸۰‬په منځ کلې د مللي وزارت د‬
‫استخباراتو ټول افسران د هغو د سروال جنرال خلیل پله ګلډون لله مجاهلدانو‬
‫سره د الس لرلو په تور ونیول شول او جنرال خلیلل اعلدام شلو‪ .‬د پلوځ رېلرو‬
‫افسرانو د رسمي ګوند له غړیتوب نه رره وکړه‪ ،‬او هغوی چلې پله فشلار سلره‬
‫ګوند ته جلب شول ورته وفا دار نه وو‪ .‬دوی دیوه یا بل اسالمي تنظلیم غلړي‬
‫وو‪ .‬للله رجللیم سللره د دغللو نظللامي افسللرانو د نلله همکللارۍ للله امللله وو چللې د‬
‫شوروي حکومت ونه شلو کلولی د کابلل رجلیم لپلاره یلو پیلاوړی پلوځ تنظلیم‬
‫کللړي‪ .‬پلله نتیجلله کللې شللورویان اړ ش لول للله مجاهللدانو سللره پلله خپللله جنللګ‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫وکړي‪.‬‬
‫په دغه حال کې دېر سرتېري له پوځ نه تښتېدل‪ .‬عسکري تېښته په دوو بڼلو‬
‫وه‪ ،‬فردي او رله ییزه‪ .‬د یرغل په مهال د بغالن ټوله فرقه تیته شلوه‪ .‬لله یرغلل‬
‫نه وروسته د پوځ واړه واحدونه تښتېدل‪ ،‬په تېره له نهرین او حسین کلوټ نله‪.‬‬
‫فردي تېښته له رله ییزې تېښتې نه عامه وه‪ .‬هغله سلرتېري هلم تښلتېدل چلې د‬

‫‪243‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خدمت موده یې اخر ته رسېدلې وه‪ ،‬په تېره د کابل له پاڅونونو نه وروسته‪ .‬تر‬
‫کى‬
‫دغه وخته دغه فکر عام شوی و‪ ،‬چې د پرچم رجلیم پلاتې کېلدلی نله شلي‪ .‬لله‬
‫یرغل نه څه باندې دوه نیمې میاشتې وروسلته د ‪۱۹۸۰‬پله ملارچ کلې د میلدان‬
‫ښار اټکل دوه زریز غونډ نه یوازې څلور سوه سرتېري پلاتې شلول او نلور یلې‬
‫تښتېدلي وو‪ .‬تر دغه وخته ټول پوځ چې د ثور له کودتا نه دمخه شلاوخوا اویلا‬
‫زره و‪ ،‬شل زرو ته ښکته شوی و‪ .‬د مې په میاشت کې دغه پوځ نور هلم للږ او‬
‫پله وینلا چلې لله ‪۱۹۷۸‬نله‬ ‫لس زرو ته کم شلو‪ )۲۵(.‬د رګلروال محملد یوسل‬
‫وروسته یې په ثی اېس اي کې خپله وییفله پرېښلودله‪ ،‬افغلان پلوځ تلفلات‪ ،‬د‬
‫سرتېرو د تښتېدلو او وژل کېدلو لله املله هلر کلال شلل زره سلرتېري لله السله‬
‫ورکول‪ ،‬دی دا هم وايي چې افغان پوځ له سلل زرو نله پنځله و یشلت زرو تله‬
‫کللم شللو او افغانسللتان تلله د کللاپرو راتللګ د مجاهللدو د پیللاوړي کېللدلو المللل‬
‫(‪)۲۶‬‬
‫شو‪.‬‬
‫د دغه حال پایله سمله السله دا شلوه چلې د کابلل رجلیم پلر یرغلګلر پلوخ‬
‫پاندې پوره متکي او دغه پوځ د افغانستان په سیاسي چارو کې نور هم ښلکېل‬
‫شو‪ .‬بیا نو د رجیم د پلوځ پیلاوړي کېلدلو لپلاره رېلره پاملرنله وشلوه او د دغله‬
‫مقصد لپاره د خدمت وړ ځوانان په نظامي عملیاتو سلره پله زور نیلول کېلدل‪.‬‬
‫خو ځینې اطرافي نظامي واحدونه لږو رېلر پله خپلل سلر وو‪ .‬لله یرغلل نله یلوه‬
‫میاشت وروسته د خوسلت د فرقلې افسلرانو څرګنلده کلړه چلې کله پرچملي یلا‬
‫روسي افسران هلتله واسلتول شلي‪ ،‬دوی بله لله مجاهلدو سلره یلو ځلای شلي‪.‬‬
‫قومندان یې ال کابل ته له ورتللو نه په دې پلمه رره وکړه چې په غیاب کلې بله‬
‫یې په فرقه کې ګډوري راشي‪ .‬داسلې هلم د رجلیم هغله تجلویز رد شلو چلې د‬
‫شلي‪.‬‬ ‫هغه له مخې د کندهار خلقلي افسلران پله پرچملي افسلرانو سلره علو‬
‫ځینې پرچمي افسران د همدغه مقصد لپاره د مارچ په میاشت کې کنلدهار تله‬

‫‪244‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫الړل‪ ،‬هغه له مینځه یووړل شلول‪ .‬پله رېلرو نظلامي واحلدونو کلې د خلقلي او‬
‫کى‬
‫پرچمي افسرانو ترمینځ حتی اخ و رب کېده او وروستي به رټل کېدل او وهلل‬
‫کېدل‪ .‬د دوی ترمنځ کړکېچ هغه وخت نور هم ټینګ شلو چلې د ‪۱۹۸۰‬جلون‬
‫په میاشت کې اول د امین مشلر ورور عبداللله املین او وراره اسلدالله املین او‬
‫وروسته د هغه درې وزیران او یو څو افسران اعدام شول‪.‬‬
‫په نظامي زور او اجبار سره عسکري خدمت ته د ځوانلانو نیلول پله خلکلو‬
‫کې نارضایت نور هم زیات کلړ لله دغسلې ځوانلانو نله رېلر پېښلور تله الړل او‬
‫پاتې یې تل څار وو چې د رجیم د ځواک په ښکاره کېدلو سلره بله پټېلدل‪ .‬پله‬
‫معاصر افغانستان کې مسکو ته تابع دغله پرچملي رجلیم پله ولسلي نارضلایت‬
‫سره تر ټولو حکومتونو نه میدان ګټللی دي‪.‬رجلیم د دې پلر ځلای چلې د خپلل‬
‫ناکام اجباري جلبي چلند نه عبرت واخلي په بل دغسلې غیلر عمللي سیاسلت‬
‫یې الس پورې کړ‪ ،‬چې شورویانو د اکتوبر له کودتا نه وروسلته پله روسلیه کلې‬
‫عملي کړی و‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۱‬کال د سپټمبر په اتمه پرچمي رجیم څرګنده کړه چې هغه افغانلان‬
‫دې د جلب مرکزونو ته حاضر شيو چلې د ‪ ۱۹۶۸‬او ‪۱۹۷۸‬کلونلو تلرمنځ یلې‬
‫خدمت کړی وي او عمر یلې لله پنځوسلو کلونلو نله ښلکته وي‪ .‬للوی درسلتیز‬
‫جنرال بابه جان په دغه مناسبت وویلل چلې څنګله چلې «یاغیلان» رېلر شلوي‪،‬‬
‫الزمه شوه چې «د انقالب» د بریلالي تلوب او د امنیلت د خونلدي کوللو لپلاره‬
‫احتیاطي سرتېري راوغوښلتل شلي‪ .‬کله پله دغله دسلتور عملل شلوی وای څله‬
‫باندې نیم ملیون احتیاطي عسکر به جلب شوي وای‪ .‬د دغومره رېلرو جلبیلانو‬
‫لپاره رجیم نه د هستوګنې ځایونه‪ ،‬نه افسران او نه نور ضروري څیزونه لرل‪ .‬د‬
‫رجیم چلوونکي پوهېدل چې د عامه نارضایت له کبلله لله هغلو نله بله رېلر للږ‬
‫حاضر شي‪ .‬د همدغه لږ شمېر لپاره هم دوی حاضر وو چې خپلل رجلیم نلور‬

‫‪245‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همکىنلامنلی وګرځلوي‪ ،‬کله څله هلم هلر احتیلاطي سلرتېري نله یلې د یلو شلمېر‬
‫ورکوللو وعلده ورکلړه‪،‬‬ ‫امتیازاتو ترڅنګه د میاشلتې د درې زره افغلانیو معلا‬
‫چې هغه وخت دا رېرې پیسې او غټ امتیازونه وو‪.‬‬
‫د جلب د دغه نوی سیاست په وړانلدې د خلکلو ځلواب رر او چټلک و‪ .‬د‬
‫اعالم په سبا یې احتیاطي سرتېرو له ښارونو نه په وتلو پیلل وکلړ او خلکلو پله‬
‫کابل کې هغله محکلوم کلړ‪ .‬دوی کله اوس د رجلیم مخالفلت پله څرګنلد رول‬
‫کولی نه شو له دغه سیاست سلره یلې د پرېکلړې او مقلاطعې غلږ ښلاریانو تله‬
‫ورسوه‪ .‬پله نتیجله کلې د ښلوونځیو زدهکوونکلو یلا پلر سلړکونو کلې الریونونله‬
‫وکړل یا یې د خپلو محاصره شویو ښوونځيو په انګړونلو کلې غونلدې وکلړې‬
‫او نارې یې وهلې چې «تاسې زمونږ وروڼله ووژل اوس غلواړ زملونږ پلرونله‬
‫ووژنۍ‪ ».‬ګوندي فعاالن ښوونځيو ته ننوتل‪ ،‬څوک یلې د ټوپکلو پله کنلداغونو‬
‫ووهل او څوک یې د منتظرو موټورونو په للور د بنلدي کوللو لپلاره کشلول‪ .‬پله‬
‫دغلله ورځ یللې نللزدې دوه سللوه زدهکللوونکي بنللدي کللړل‪ .‬پلله بللله ورځ بیللا پلله‬
‫غونډې وشوې‪ .‬نظامي کسانو د دغلو‬ ‫محاصره شویو ښوونځيو کې د اعترا‬
‫کوونکلو لله وهللو نله رره کولله‪ ،‬خلو وسلله واللو پرچمیلانو د هغللو د‬ ‫اعتلرا‬
‫لینګیو په لور رزې کولې‪ .‬د جمهوریت په روغتون کې شپږ زدهکلوونکي د ټپلي‬
‫لینګیللو تللر عللالج النللدې نیللول شللوي وو‪ .‬یللو څللو زده کللوونکي ووژل شللول‪.‬‬
‫ښاریان په غوسه شول او اسالمي تنظیمونو په ښار کلې پله شلپې پلاڼو کلې لله‬
‫خلکو وغوښتل چې د رجلیم پرضلد جلګ شلي‪ .‬پله بلله ورځ هټۍواللو خپللې‬
‫په توګه وتړلې‪ ،‬خو پولیسو مجبور کړل چې بېرته یې خالصې‬ ‫هټۍ د اعترا‬
‫کړي‪ .‬رجیم مجبور شو د احتیاطي سرتېرو په جلب کلې تغییلر راوللي‪ .‬د هغلو‬
‫رلو خلک یې لکه د حکومتي الریو او موټرونو چلوونکي او حکومتي ماموران‬
‫چې وییفې یې اساسي ګڼل کېلدلې لله جللب نله معلاف کلړل‪ .‬داسلې هلم رېلر‬

‫‪246‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کوونکي یې د ضمانت په ورکولو سره له بند نه ازاد کلړل‪ .‬د زدهکوونکلو د‬

‫زدهکى‬
‫رارینې او تسل لپاره یې ښځینه رلې ښوونځیو تله واسلتولې خلو ګټله یلې ونله‬
‫کلړه‪ .‬زده کلوونکي هاغسلې تورېلدلي وو‪ .‬پلله محلبس کلې پېغللې کبلرا پوښللتنو‬
‫کوونکو مامورانو ته په پلوره زړورتیلا حیرانلونکي ځوابونله ورکلړل‪ .‬د پوښلتنې‬
‫کوونکي مامور د یلوې پوښلتنې پله ځلواب کلې هغلې وویلل چلې د هغلې نلوم‬
‫«جنګ»‪ ،‬د پالر نلوم یلې «څرخلي پلل» او مقصلد یلې «ملرګ» دی‪ .‬د دغسلې‬
‫ځواب وزن له دېنه اټکل کېدلی شي چې د رجیم چارواکو کولی شول هغې ته‬
‫رېره سخته جزا ورکړي‪ .‬بې له دې چې پوښتنه ترېنه وشي‪ .‬پېغله کبلرا پلنځلس‬
‫کلنه او د زرغونې لېسې زدهکوونکې او په اصل کې د کونړ وه‪ .‬د هغلې د بنلدي‬
‫ملګرې پلوشله سلاپۍ پله وینلا هغلې دغسلې زړوره نجللۍ پله عملر کلې نله وه‬
‫لیدلې‪ .‬د هغې یوازنۍ اندېښنه دا وه چې بې عفته یلې نله کلړي‪ .‬پله افغاسلنتان‬
‫کې پرچمي رجیم لومړنی رجیم و چې د ښوونځيو ښځینه زدهکوونکې یلې پله‬
‫رله ییز رول بندې کړې دي‪.‬‬
‫احتیاطي سرتېري چې باید د جلب مرکزونو ته حاضلر شلوي وای‪ ،‬حاضلر‬
‫نه شول‪ .‬هغوی بایلد غوښلتل شلوي وای‪ ،‬خلو د رجلیم لپلاره دا ممکلن نله و‪،‬‬
‫ځکه چې بیخي رېر شمېر یې تښتېدلي وو‪ ،‬که څه هم امنیتي ځواکونو للوګر او‬
‫ننګرهار تله د تلګ الرې نیلولې وې‪ ،‬د جللب د ټلاکلې نېټلې نله دمخله د درې‬
‫ورځو په بهیر کې له کابل ښار نه اټکل یو لک کسان یا پاکستان ته واوښتل یلا‬
‫له مجاهدانو سره یو ځای شول‪ .‬د جلب د اعلالم پله سلبا د جمعلې پله ورځ د‬
‫کابل بازارونه په غیر معملولي رول لله خلکلو نله رک وو او پله بیلړه یلې اړیلن‬
‫څیزونه رانیول‪ .‬په میرویس میدان کې د خلکو ګڼه ګوڼه بیخلي رېلره وه‪ .‬خلو د‬
‫ماسپښین په مهال ټول بازارونه له خلکو نه خالي مالومېدل‪ .‬کابل د یلوه هېلواد‬
‫د مرکز په شان نه مالومېده‪ .‬کابل ما هیڅ وخلت پله دغله حلال نله و لیلدلی‪ .‬د‬

‫‪247‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫احتیاطي عسکرو د وتلو لړۍ روانه وه‪ ،‬خو نه د اولو ورځو په انلدازه‪ .‬پله دغله‬
‫کى‬
‫کار سره پرچمي رجیم خلکو ته نلور هلم نلامنلی شلو‪ .‬او مجاهلدانو حکلومتي‬
‫ضد فعالیتونه نور هم رېر کړل‪ .‬ګوندیان یلې د شلپې لله کورونلو ایسلتل او لله‬
‫مینځ نه وړل‪ .‬د ښار په ځینو برخو کې د رجیم وسللهوال ځواکونله د شلپې لله‬
‫خوا ګرځېدلی نه شول‪ ،‬خو د ورځې به هر چېرې لیدل کېدل‪ .‬داسلې ښلکارېډه‬
‫چې د کابل ښلار دوه حکومتونله للري‪ .‬پله ورځ کلې د رجلیم او پله شلپه کلې د‬
‫مجاهدو‪ .‬پرچمي د احتیاطي سرتېرو په جلبوللو سلره د کابلل امنیلت لله خطلر‬
‫سره مخ کړ‪ .‬د رفع لپاره یې د سپټمبر میاشتې په پای کې د کابل شاوخوا هغله‬
‫غرونه په ټوبونو او راکټونو ویشتل چلې لله هغلو نله مجاهلدان چلې پله غاللب‬
‫احتمال د قومندان عبدالحق له رلې نه وو‪ ،‬د شپې لله خلوا پله ښلار ننوتلل‪ .‬پله‬
‫همدغه وخت کې په خلکلو کلې پله پرلله پسلې رول اوازې وې چلې شلورویان‬
‫غواړي کارمل په کودتا سره له واک نه وغورځوي‪ .‬د رجیم په ټوللو کوښښلونو‬
‫سره سره د اکتوبر تر نیمایي پورې اټکلل پینځله زره جلبیلان پله الس ورغللل‪.‬‬
‫یوازې په هرات کلې رېلر جلبیلان د جللب مرکزونلو تله حاضلر شلول‪ ،‬پله دغله‬
‫مقصد چې وسلې تر السه کړي او بیا وتښتې‪ .‬له عسکري خلدمت نله تېښلته د‬
‫(‪)۲۷‬‬
‫پرچمي رجیم په وخت کې عامه وه‪.‬‬
‫په دې رول په پرچمي رجیم کې په نظلامي رګلر کلې دوه متضلاد حرکتونله‬
‫فعال وو‪ .‬په نظامي زور د جلبیانو نیلول او لله عسلکري خلدمت نله د سلرتېرو‬
‫تېښته‪ .‬پرچمي رجیم لکه جې دننه په وطن کې له ځوانانو سره پله جنلګ اختله‬
‫و‪ ،‬دغې وضع هم په راګه کلړه چلې رجلیم خلکلو تله اعتبلار او مشلروعیت نله‬
‫لري‪ .‬سره له دې هم چارواکو خپل رجیم د پخوا په شان د خواري کښو نظلام‬
‫باله‪ .‬د ‪۱۹۸۲‬کال په فبرورۍ کې د شوروي اعللی قومنلدان جنلرال سلوکولوف‬
‫او نورو کارمل ته هدایت وکړ چې د جلبي عمر دې لله شللو کلونلو نله اتللس‬

‫‪248‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کلونو ته ښکته شي او د خدمت موده دې د دوه کلونو پر ځای درې کالله شلي‬
‫کى‬
‫ورکړل شي‪ )۲۸(.‬ګرومیکلو‬ ‫او هر یوه ته دې د میاشتې درې زره افغانس معا‬
‫هم د ‪۱۹۸۶‬په نومبر کې د پولټبورو ملګرو ته وویل چې «په افغان پلوځ کلې د‬
‫(‪)۲۹‬‬
‫جلبیانو شمېر د تښتېدونکو له شمېر سره برابر دی‪».‬‬
‫په دغه حال سره فکر نه کېده چې رجیم دې د للوی پلوځ خاونلد شلي‪ .‬بیلا‬
‫هللم شللوروي افسللرانو لیکلللي چللې «د افغانسللتان دموکراتیللک جمهوریللت د‬
‫وسلهوال پوځونو متوسط حد د وخت په پېژندلو سره د یو للک او شلل زره او‬
‫یو نیم لک ترمینځ تحول کاووه‪ )۳۰(».‬خو د دغه اثر ژباړونکي هلم دغله شلمېر‬
‫ته په شک ګوري او د یوې بلې سرچینې له مخې لیکي چلې «د جنلګ پله ټولله‬
‫م وده کې د تښتېدلو او تلفاتو په سبب افغان پوځ د څلوېښلت زره پله شلاوخوا‬
‫کې و»(‪ )۳۱‬د هوایي ځواک او هوایي دفاع ټوله مجموعه لږ و رېلر اووه زره وه‬
‫او د داخلللي امنیللت ځواکونلله یللا څارنللدوی شللمېر ممکللن پللنځلس زره وو‪.‬‬
‫سرحدي سلاتونکي شلاید څللور زره تنله مېړونله وو‪ .‬قلومي ملېشله د کاغلذ لله‬
‫مخې څلوېښت زره تنله وو خلو د هغلو رېلر دنلیم وخلت لپلاره وه‪ ،‬پلوځ تله د‬
‫وسلوکمی نه و چې هغه شورویانو ورته تهیله کلولې‪ ،‬ټانکونله د ‪ ۸۰۰‬شلاوخوا‬
‫کللې‪ ،‬سللرتېري لرونکللې جنګللي الرۍ (‪۱۳۰ ،)Bmp‬اتلله ارابلله ییللز سللرتېري‬
‫لرونکې الرۍ او نورې له ‪۱۲۲۰‬څخله رېلرې‪ ،‬رول رول راکټونله او توپونله لله‬
‫‪ ۲۶۰۰‬نله رېللر او رول رول الرۍ ‪ )۳۲(.۱۳۰۰۰‬پللوځ چلې هللر څللومره و‪ ،‬اویللا‬
‫سلللنه یللې پلله زور نیللول شللوې او سللرتېرو نلله غوښللتل د وطللن د مللدافعانو پلله‬
‫وړاندې د دغسې رجلیم لپلاره جنلګ وکلړي چلې شلورویانو تله تلابع او وللس‬
‫و‪ .‬په خپله روسي ماهرانو هم همدغه مطلب ته په اشاره ویلي‬ ‫ورسره مخال‬
‫چې «افغان پوځ له لویوالي سره سلره او کله څله هلم د شلوروي پله وسللو ښله‬
‫سمبال و‪ ،‬د دولت د سیاسي بې ثباتۍ له امله یې خجنګيت وړتیا پوره له السله‬

‫‪249‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورکړې وه‪ ».‬د همدغو او نورو دلیلونو له امله له مجاهدانو سره جنلګ کلول د‬
‫کى‬
‫شوروي سرتېرو پر غاړه وو او د رجیم پوځ په هغو پورې تړللی فرعلي ځلواک‬
‫و‪ ،‬لکلله چللې جنللرال شبرشللین هللم وایللي چللې «‪ ...‬مللونږ پللر هغللوی خپرچمللي‬
‫افسرانوت خپل امرونه چللول‪ ،‬هغلوی تله ملو قومنلدې ورکلولېس پلر هغلوی ملو‬
‫(‪)۳۳‬‬
‫حکومت کاووه‪ ...‬خاوت پر هغوی مو خپلې پرېکړې تحمیلولې‪».‬‬

‫‪250‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫مجاهدان‬
‫یا د وطن‪ ،‬اسالم او خپلواکۍ مدافعان‬

‫د باندنیو تېریو په وړاندې له وطن نه دفاع د افغانانو ټینګله عنعنله ده‪ ،‬دغله‬
‫عنعنه له دې امله هم پیاوړې ده چې ګاونډیو هېوادونو د درانلي امپراتلورۍ لله‬
‫مینځ نه تللو نه وروسته پلر افغانسلتان بانلدې رېلر بریدونله کلړي او افغانلانو د‬
‫منظم پوځ او د ولسي واکمن د نه شتون په حال کې هم لله وطلن نله پله خپلله‬
‫دفاع کړې ده‪ .‬په نولسمې پېړۍ کې پله افغانسلتان کلې د کورنیلو جنګونلو پله و‬
‫خت کې پارس (اوسنی ایران) پر هرات باندې څو ځله پوخي بریدونه کړي او‬
‫هراتیانو هغه په خپله په شاوهلي دي‪ .‬افغاسلنتان د افغلان‪-‬انګللیس تلر دوهلم‬
‫جنګ پورې دایمي منظم پلوځ نله الره‪ .‬د امیرشلېرعلي د دوهملې واکمنلۍ پله‬
‫وخت کې چې افغانستان د لومړي ځل لپاره د منظم پلوځ خاونلد شلو‪ ،‬هغله د‬
‫انګلیسلانو د دوهللم تېلري پلله وخلت کللې تیلت شللو او افسلرانو یللې د قللومي او‬
‫مذهبي مشرانو په فعال ملګرتوب او د قلومي ملیشلاوو پله سرښلندنې سلره لله‬
‫خپل وطن نه دغسې ټینګه دفاع وکړه چې پله پلای کلې یلې تېلري کلوونکي پلر‬
‫شاکېدلو ته اړ کړل‪ .‬افغانستان د امیرعبدالرحمن په واکمنۍ کې د لومړي ځلل‬
‫لپاره د څه کم یو لک منظم پوځ او قوي مرکزي حکوملت خاونلد شلو‪ .‬خلو دا‬
‫به رېرو ته مالومه نه وي چې هغه ولس هم وسللهوال کلړی و‪ .‬پله خلاص رول‬
‫په ختیځو سیمو کې یې ځوانان د نظامي افسرانو لله خلوا پله نظلامي مرکزونلو‬
‫کې تر روزنې الندې نیولي او قومي مشرانو ته یې پرېمانه وسللې ورکلړې وې‪.‬‬

‫‪251‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بیاکىنو دا عجبه نه وه چې د رېورنډ له توافق لیک نله وروسلته ختیځلو پښلتنو د‬

‫انګرېزانللو د بریللدونو پلله وړانللدې ټینګللې غزاګللانې وکللړې چللې د وزیرسللتان د‬
‫میرزاعلی خان (یا د ایپي فقیر) غزاګانې یلې رېلرې مشلهورې دي‪ .‬پله نتیجله‬
‫کې په افغان ولس او په خاص رول په پښتنو کې له وطن‪ ،‬اسالم او خپللواکۍ‬
‫او ننګ ناموس نه د دفاع عنعنه ښه ټینګه شوه‪ .‬دغه عنعنه د مجاهدو پله نامله‬
‫د وطن ځوانلانو پله ټلول وطلن کلې د دغسلې زبرځلواک یرغلګلرو سلرتېرو پله‬
‫وړاندې په خاصې جذبې سره وښووله‪ ،‬چې لله اټلومي وسللو نله پرتله پله رول‬
‫رول عصري وسلو سمبال وو‪ .‬د مجاهد نوم دمخه هلم اورېلدل شلوی و‪ ،‬خلو‬
‫اوس افغان مجاهد د وطن‪ ،‬اسالم او خپلواکۍ د مدافع په توګه په ټلولې نلړۍ‬
‫کې وپېژندل شو‪.‬‬
‫د شوروي یرغلګر پوځ په وړاندې وسلهوال مقاومت تلر هلر بلل وخلت نله‬
‫رېر پراخ او عام و‪ ،‬خو پوره سراسري نه و‪ ،‬له ټولو پرچمیانو او رېرو خلقیلانو‬
‫نه سربېره د ځینو وړو اطرافي سیمو خلک هلم د یرغلګلرو پلر خلوا وو‪ ،‬لکله د‬
‫نازیللانو شللنواري‪ ،‬د تخللار او دولتابللاد ځینللې ازبکللان او د ش لغنان او روښللان‬
‫اسماعیلي تاجکان‪ .‬له دوی نه پرته چې ټول یې ووړ اقلیت کېده‪ ،‬د افغانسلتان‬
‫ټولو سیمو‪ ،‬قومونلو‪ ،‬ژبلو او ملذهبونو تله منسلوب افغانلان د یرغلګلر پلوځ او‬
‫پرچمي رجیم په مخالفت او د مجاهدو په پلوي ودرېدل‪ .‬روسي افسلرانو هلم‬
‫دغه واقعیت منلی او ویلي یې دي چې «د هغو خمجاهدانوت اساسي قوت دا و‬
‫چې د محل د خلکو له فعال مالتړ نه بهلره ملن وو‪ )۳۴(».‬افغلان ټولنله پله دغله‬
‫وخت کې سخته قطبي شوې وه‪ ،‬خو دغه قطبي توب سیاسي او ایډیالوجیکي‬
‫و‪ ،‬ان تر دې چې دغه قطبي توب د ځینو کورنیو غړي هم سلره ویشللي وو او‬
‫د رجیم دغه محدود پلویان تعلیم کړي یا نیمچه تعلیم کړي افغانان و و‪.‬‬
‫لکه چې دمخه ویل شوي چې یرغلګر پوځ د افغانستان د قلدرت مرکزونله‬

‫‪252‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زرکىونیول‪ ،‬دغسې هم مجاهدان له سردرو نه زر ښلکته او پله کلیلو کلې خلواره‬

‫شول او د والیتونو او ولسوالیو مرکزونو ته نزدې شول‪ .‬پله معاصلر افغانسلتان‬
‫کې دا لومړی ځل و‪ ،‬چې د وطن د یرغلګلرو پله وړانلدې رلله‪ -‬رلله د مقلابلې‬
‫رګر ته زر ووتل‪ .‬له دوی سره بیا له وطن او د پېښور لله افغلان کلډوالو نله نلور‬
‫ځوانان ملګري شول‪ .‬له پاکستان نه د افغان اسالمي تنظیمونو له الرې وسللې‬
‫او نور اړین څیزونه ورتله رسلول کېلدل‪ .‬پله هلر ټلاکلي محلل کلې یلوه یلا څلو‬
‫قومندانانو چې بېلو تنظیمونو ته منسوب وو‪ ،‬د هغو سروالي کوله‪ .‬پله دې رول‬
‫مجاهدان د قومندانانو په لرلو سره د یو رول نظم خاونلدان شلوي وو‪ ،‬د دوی‬
‫وییفه تر نورو نه رېلره درنلده وه‪ .‬پله واقلع کلې د وطلن‪ ،‬خپللواکۍ‪ ،‬اسلالم او‬
‫ننګ ناموس اصلي مدافعان همدوی وو‪ ،‬چې د خپلل خلواږه ژونلد پله قیملت‬
‫یې خپله وییفه ترسره کوله او پکې ټکني نه وو‪.‬‬
‫د مجاهدانو شمېر وار په وار رېرېده‪ ،‬ټول شمېر یلې پله یلوه وخلت کلې پله‬
‫باوري توګه مالوم نه دی‪ .‬له ‪۱۹۸۱‬نه تر ‪۱۹۸۳‬پورې اټکل ‪ ۴۵۰۰۰‬مجاهدان‬
‫فعال وو‪ .‬تر ‪ ۱۹۸۵‬پورې دغه شمېر یونیم لک ته جګ شو‪ ،‬په داسې حال کلې‬
‫چې دغه وخت د شوروي او رجیم پوځونو شلاوخوا څللور لکله وو‪ )۳۵(.‬د ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب په اټکل د مجاهدو شمېر‪ ،‬چلې هغله یلې د مخالفلانو پله نامله یلادوي‪،‬‬
‫پینځه لکه و‪ )۳۶(،‬خلو هغله نله وایلي چلې دا پله ک وم کلال کلې و‪ ،‬د مجاهلدو‬
‫شمېر چې هر څومره و‪ ،‬د هغو اراده خلل نه منلونکې وه‪ .‬دا بایلد پله نظلر کلې‬
‫ولرل شي‪ ،‬چې مجاهدان په ټول ملک کې خواره وو او پله یلوه مرکلز کلې یلې‬
‫له مجاهلدانو سلره د خپللې تجربلې پلر‬ ‫شمېر رېر نه و‪ .‬رګروال محمد یوس‬
‫اساس وایلي‪ ،‬چلې «‪ ...‬مجاهلدان د شلریکې جنګیلالیو ټلول اساسلي صلفتونه‬
‫لري‪ ،‬په خپلې داعییې ټینګ والړ ديس په ذهني او جسمي لحلاط تکلړه دي‪ ،‬د‬
‫خپلو عملیاتو سیمه ښه پېژني‪ ،‬له وسلو سره په طبیعلي رول مینله للري او رېلر‬

‫‪253‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زړور دي‪ .‬دوی له غرنیو سیمو نه عملیات کوي چې هم ورتله پنلاه ورکلوي او‬
‫کى‬
‫هم ورسره مرسته کوي‪ .‬دغه خاصیتونه له سر زورۍ او پر خپلو کلې پله یلاهر‬
‫کې د بې پایه دښمنیو له بدۍ سره ملګري دي‪ )۳۷(».‬دغه مخالفتونله پله اصلل‬
‫کې د قومندانانو د شخصلي سلیالیو او د تنظیمونلو چلنلدونو او سیاسلتونو لله‬
‫امله دي چې زر به یې بیان وشي‪.‬‬
‫همدغه مجاهلدان د افغلان د مللي جهلاد د ملال د تیلر پله شلان وو‪ ،‬دوی د‬
‫افغانستان د بېلو سیمو عادي افغانان وو‪ ،‬خو عادی افغانان په واقع کې ټینلګ‬
‫افغانان او ټینګ انسانان دي‪ ،‬په پېښور کلې د ملګلرو ملتونلو د کلډوالۍ ادارې‬
‫چلونکی رسانا یاګام وايي چې «یو افغان چې له ماشومتیا نه رو‪ ،‬وتللی وي د‬
‫دغسللې جسللمي جوړښلت‪ ،‬بېرتلله رغېلدونکی قابلیللت او غیللر عللادي اسللتعداد‬
‫خاوند وي چې په سخت او وچ فریکي چاپېریلال کلې یلې د سلړو او تلودو پله‬
‫افراط کې انکشاف کړی‪ ،‬محرومیتونه ګاللی شي‪ .‬دی په دغسې ملک کې للوی‬
‫شوی دی‪ ،‬چې په رېر لږ خوراک باندې ژوند کلولی شلي‪ .‬ټلول هغله څله چلې‬
‫دی ورته اړه لري وچه رورۍ او چای دي چې د ورځو ورځو لپاره یلې سلاتلی‬
‫شي‪ ،‬تر څو چې یوه مېلمه پال کلي یا خپل بېس یا مرکلز تله رسلېږي او بیلا پله‬
‫مړه ګېده رورۍ خلوری‪ ».‬افغانلان زړور دي او نله غلواړي د درد پله حلال کلې‬
‫چیغې او نارې وکړي‪« .‬د دوی زړورتیا بې له مبالغې نه په دغلې عقیلدې سلره‬
‫نوره هم پیاوړې وې‪ ،‬چې که دوی له کاپرانو سره پله جنلګ کلې وللوېږي‪ ،‬نېلا‬
‫په نېغه جنت ته ځي‪ .‬داسې هم دوی په دې عقیده وو‪ ،‬چلې د غلازي لپلاره پله‬
‫(‪)۳۸‬‬
‫جنت کې خاص ځای وي یانې چا چې په جهاد کې جنلګ او ژونلد وکلړ»‬
‫یو روس په افغانستان کې د دغسې افغان جوګه نه و‪.‬‬
‫په وینا ا فغان مجاهلد«‪ ...‬تلر خپلل نلرم شلوروي‬ ‫بیا هم د رګروال یوس‬
‫سیال نه په فریکي لحا رېر تلوان للري چلې د خپللې سلیمې او اقللیم افراطلي‬

‫‪254‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حالونه وزغمي‪ .‬هغه د خپلې عقیدې‪ ،‬خپلې خپلواکۍ او د خپلل فامیلل لپلاره‬
‫کى‬
‫چې رېر روحي قوت ورکوي‪ ،‬جنګېلږي‪ ...‬مجاهلدان پله ورځلو ورځلو ان تلر ا‬
‫ونیو پورې په لږو خوړو سره پلي دروميس بیا چې موقلع وربرابلره شلي پله ملړه‬
‫(‪)۳۹‬‬
‫ګېډه رورۍ خوري او د بل سفر لپاره د اوښانو په شان زېرمه ساتي‪».‬‬
‫انګلللیس جورنلسللت مایللک مللارتین‪ ،‬چللې للله مجاهللدو سللره یللې دننلله پلله‬
‫افغانستان کې سفر کړی‪ ،‬وايي چې «مجاهدو په سوونو کیلومتره بلې لله کلوم‬
‫شکایت نه سفر کاووه‪ .‬ما دغسې ا نسانان ولیدل چې په غرونو کې پښې ابللي‬
‫روان وو‪ .‬مجاهدو به نویو چیلنجو ته هر کلی وایه‪ ،‬بې له دې چې د ځان پروا‬
‫وکړي‪ ...‬مجاهدان په دغسې وطن کې چې فزیکي تحمل او جنګیلالي کلړه یلو‬
‫عادي څیز دی‪ ،‬یلوه خاصله رلله ده‪ .‬دوی د اسلالم جنګیلالي دي‪ ،‬د دغله کلار‬
‫لپاره کمی نشته‪ .‬د وسلو شته توب او د خلکو له خوا د هغوی د خوړو غمله د‬
‫دوی شمېر ټاکي‪ .‬زه باور لرم چې که په افغانستان کلې سلمله السله یلو ملیلون‬
‫(‪)۴۰‬‬
‫ټوپک پیدا شول‪ ،‬یو ملیون ځوانان به حاضلر شلي چلې پورتله یلې کلړي‪».‬‬
‫شوروي یرغلګرو به له دغسې افغانانو سره نېغه مقابله سلخته لیدلله‪ ،‬چلې بیلا‬
‫یې یو ضد انسان چلند غوره کړ‪ .‬بیا هم د مارتین په وینا «داسې ښلکاري چلې‬
‫سور پوځ د درې نیمو کلونو له ناکام جنلګ نله وروسلته د فکرونلو پله افلالس‬
‫اخته وو‪ ،‬چې په ارادي رول یې پرېکړه وکړه چې ملکي خلک ووژني‪ .‬په دغې‬
‫بې ګټې هیلې چې هغوی بله مجاهلدان تلرک کلړي‪ ،‬دغله چلنلد پله ټوللو هغلو‬
‫سیمو کې چې زه ګرځېلدلی یلم علام او ناکلام و‪ .‬څلومره چلې خللک رېلر وژل‬
‫(‪)۴۱‬‬
‫کېدل‪ ،‬هغومره یې د یرغلګرو په وړاندې کرکه رېرېدله‪».‬‬
‫مجاهدان له دغسې وللس نله هسلک شلوي او د خپللو خلکلو لله مالتلړ او‬
‫رارینې نه خوښ وو او دجهاد په سختو حاالتو کې یې بدلې او سندرې ویللې‪،‬‬
‫که څه هم اسالمي حزب هغله منلع کلړې وې‪ .‬ملارتین وایلي چلې مجاهلدو د‬

‫‪255‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان په ټولو درو کې عشقي او نور رول بلدلې ویللې‪ .‬د بامیلانو قومنلدان‬
‫کى‬
‫عبدالحی هغه تله یلو څلو بېتونله ژبلاړلي‪ ،‬پله دغله مفهلوم چلې «راځله ملونږ د‬
‫روسانو په وړاندې جهاد ته ځو‪ ،‬زمونږ وینې به د افغانستان ګالن اوبله کلړي‪».‬‬
‫یوه بل مجاهد جنګ ته په روانېدلو سره خپلې مېرمنې ته وایي چې «له دښمن‬
‫سره د جهاد لپاره ځي او تر هغو به یې ونه ویني‪ ،‬تر څو یې وطن ازاد کړی نه‬
‫و ي‪ ».‬مارتین وایي چې «د رېرو مجاهدانو لپاره وضع همدغسلې وه‪ )۴۲(».‬پله‬
‫دغې برخې کې هم دغو مجاهدو د خپل ولس تمثیل کلاووه‪ ،‬چلې د جنلګ پله‬
‫حال کې یې هم سندرې ویلې او خپل غم يې غلطوه‪ .‬افغانان په دې هم ممتاز‬
‫نلله رکلله موسللیقي لللري‪ .‬د همللدغې رینللامیکې‬ ‫دي چللې ژونللدۍ او للله جللو‬
‫موسلیقۍ للله برکتلله ده چللې دوی د ملللي مصلیبتونو پلله وخللت کللې هلم د قللوي‬
‫روحیې خاوندان وي او ناهیلي توب تله غلاړه نله ږدي‪ .‬پله دې رول موسلیقي‬
‫دوی ته په ملي مصیبت کې هم له رارینې نه سربېره یو روحي قوت دی‪.‬‬
‫داسې مجاهدان هم لږ نه وو‪ ،‬په تېلره د قومنلدان عبلدالحق پله ملګلرو کلې‬
‫چې د ورځې به یې په کابل ښار او شاوخوا کلیو کې خواري غریبلي کولله او د‬
‫شپې به یې د رجیم پرضد فعالیتونله کلول او شلپې لیکونله خپلرول‪ ،‬دا چلې د‬
‫جهاد په ټوله دوره کې د کابل ښار لویدیځه برخه پله خلاص رول نارامله وه‪ ،‬د‬
‫دغسې مجاهدو د فعالیت له امله و او د دوی فعالیت د کلیو د ولسي خلکلو د‬
‫ټینګ مالتړ له برکته و‪.‬‬
‫د مجاهدانو بله خاصه هغه وه چې افغانان یې په عمومي رول لري او هغله‬
‫دا چې که سخت ټپي هم شي یا ان په چاقو او تبرګي سره یې پښه هلم بلې لله‬
‫دې چې بې حسه شوی وي غوڅېږي‪ ،‬کم طاقتي نله کلوي او نلارې سلورې نله‬
‫وهلي‪ .‬د طبلي عصلري څیزونلو پلله نله شلتون سلره پلله چلاقو یلا تبرګلي سللره د‬
‫مجاهللدانو د پښللو پرېکللول مللروج او رېللر وو‪ .‬داسللې نلله وه چللې مجاهللدان نلله‬

‫‪256‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وېرېدلس دوی وېره پېژندله خو له مرګ څخه نه وېرېدل‪ .‬له ماین نه وېرېدل پله‬
‫کى‬
‫دې چې که ماین یلې پښله ووهلي تلر ملرګ پلورې بله عیبلي او محتلاج وي‪ .‬د‬
‫مجاهدانو لپاره طبي عالج محللي او پله خپلل سلر و‪ )۴۳(.‬پله دې اړه یلوه غټله‬
‫بېلګه په خپله قومندان عبدالحق دی‪ ،‬چې د ‪ ۱۹۷۸‬بله اکتلوبر کلې د پغملان د‬
‫ارغندۍ په سیمه کې د پرسنل ضد ماین چاودنې له امله یې د ښۍ پښې پنجله‬
‫او وی یللې ونلله کللړ او چللې ملګللري‬ ‫تللر ښللنګر پللورې للله السلله ورکللړه‪ ،‬و‬
‫مجاهدان یې «‪...‬د پښې په لیدلو سلره وارخطلا شلول او ژړل» هغله خنلدل او‬
‫هغو ته یې «رار ورکاووه او ورته یې ویل چې کوم مجاهدین چې پله عملیلاتو‬
‫بوخت دي‪ ،‬هغوی مله خبلرو » د دې لپلاره چلې «د عملیلاتو پلالن ګلډور نله‬
‫شي‪ ».‬زر وروسته چې د هغه د پښې پانسمان د چک په ولسوالۍ کلې وشلو‪ ،‬د‬
‫اساسي علالج لپلاره پله درې ورځلو کلې د غزنلي او پکتیلا لله الرې پېښلور تله‬
‫یللووړل شللو‪ ،‬پلله دغللې اوږدې الر کللې یللې چللا نلله شللکایت او نلله زګېللروی‬
‫(‪)۴۴‬‬
‫واوروېد‪.‬‬
‫خو مجاهدو ته د جهاد لپاره ښه موقع برابره وه‪ .‬للومړی یلو صلادق وللس‬
‫و‪ ،‬چې زیلاتره خلکلو یلې د خطلر پله منللو سلره مجاهلدانو تله پنلاه‪ ،‬رورۍ او‬
‫جنګیالي او اطالعات ورکول‪ .‬بل د مجاهدو عقیده وه چې پله خپللې داعییلې‬
‫یې لرله او ځان ښندنې ته تیار وو‪ .‬بل د هېواد خاصله ځانګړتیلا وه چلې دوه‪-‬‬
‫درېیمه برخه یې غرنۍ او هغه یوازې د محل خلکو ته مالومله وه‪ .‬څللورم یلې‬
‫رارمن پناه تون یانې پاکستان و‪ ،‬چې مجاهدانو پکلې دمله کلولی شلوه‪ .‬بلې لله‬
‫دې چې برید پرې وشي‪ .‬پنځم یې د باندنیو هېوادونو مالتړ و‪ ،‬چې هم یې پله‬
‫بین المللي غونډو او هم بې د وسلو او پیسو په ورکولو سره وښود‪ .‬د امریکلې‬
‫متحد دولتونه او سعودي عربستان په دغې برخې کې تر ټولو دمخله وو‪ )۴۵(.‬د‬
‫پاکستان د حکومت او خلکو مرسته په دې بېجوړې او اساسي وه‪ ،‬چې د هغو‬

‫‪257‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫رو‪ ،‬نیتۍ او د وستۍ له امله مجاهدانو کولی شول بې لله کلوم خنلډ نله پله ا‬
‫د کى‬
‫زاد رول د ریورنډ له کرښې نه اخوا پېښور یا کوټې ته واوړي او بېرتله راواوړي‬
‫بې له دې چې د شوروي پوخ یې مخه ونیسلي یلا نیلولی وشلي‪ .‬مګلر پله هغله‬
‫حللال کللې چللې للله هغللو سللره هللم جنللګ وکللړي‪ .‬د رېورنللډ کرښلله د شللوروي‬
‫یرغلګرو ته بین المللي پولله وه‪ ،‬نله ا فغانلانو تله‪ .‬دوی تله هغله دمخله هلم لله‬
‫اعتبار نه غورځېدلې وه‪ ،‬خو په دغه جنګ کلې هغله پله واقلع کلې لله میلنځ نله‬
‫الړه‪.‬‬
‫تر ‪۱۹۸۵‬پورې رېرو مجاهدو له پخوانیو وسللو څخله کلار اخیسلت لکله د‬
‫لومړني جنګ یوولس ټکه ټوپکونله او د دوهلم جنلګ ماشلین ګلڼ‪ .‬مجاهلدان‬
‫وروسته د اتومات ګولۍ ویشلتونکو ټوپکونلو یلا کالشلنکوف )‪ (AK-47‬او د‬
‫ټانک ضد راکټونو )‪ (RPG-7‬سپکو توپونو )‪ (Light morters‬او ملاینونو‬
‫خاوندان شول‪ .‬څنګه چې په وروستو وسلو سره تر درې سوه متره پورې لیرې‬
‫هدفونه ویشتل کېدلی شول‪ ،‬شوروي سلرتېرو زړه نله کلاووه چلې مجاهلدو تله‬
‫هغومره نزدې شي‪ ،‬له دغه واقعیت نله پله اسلتفادې سلره مجاهلدان د دغسلې‬
‫درنللدو وسلللو خاونللدان شللول لکلله درانللده ماشللین ګللڼ‪ ،‬پللس لګللد توپونلله‬
‫)‪ (recoilless rifles‬او د مځکني هدف راکټونه‪ .‬په دغو وسلو سلره نلور هلم‬
‫لېرې هدفونه ویشتل کېدلی شول‪ ،‬خو د هغو او مهماتو لېلږد چلې درانلده وو‪،‬‬
‫ګللللران و‪ )۴۶(.‬زیکللللو‪-‬یللللو‪ ،‬روسللللي سللللقر )‪(MRL‬سویسللللي اویرلیکللللون‬
‫)‪ (Blowpipe‬او پلله پللای کللې تللر ټولللو‬ ‫)‪ ،(Oerlikon‬برتللانوی بلوپایلل‬
‫عصري او اغیزناک د سټنګر راکټ‪.‬‬
‫سيثیاې د مجاهدو لپاره پاکستان ته وسلې اسلتولې او هغله یلې لله نلورو‬
‫هېوادونو نه د امریکې او عربستان په پیسو پله بیله رانیلولې‪ ،‬لله مصلر‪ ،‬ترکیلې‪،‬‬
‫انګلستان‪ ،‬اسراییل‪ ،‬چین او حتلی هنلد نله‪ .‬لله ا مریکلا نله نله‪ .‬دغله وسللې پله‬

‫‪258‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کښتیو کې کراچۍ ته او بیا په الوتکو کې راولپنلډۍ تله وړل کېلدلې‪ .‬خلو دغله‬
‫کى‬
‫وسلې زیاتره زړې او ځینې یلې حتلی د کلار نله وې‪ ،‬خرڅوونکلو هېوادونلو لله‬
‫دغو زړو وسلو نه نه یوازې ځان بېغمه کوه‪ ،‬ګټه یې هلم کولله‪ .‬پله داسلې حلال‬
‫کې چې په کال ‪۱۹۸۳‬کې لس زره ټنه وسللې او مهملات کراچلۍ تله رسلېدلي‬
‫(‪)۴۷‬‬
‫وو‪ .‬تر ‪۱۹۷۸‬پورې دغه مقدار ‪ ۶۵‬ټنو ته ورسېد‪.‬‬
‫د پاکستان ثیایسثی به دغه وسلې پله راولپنلډۍ کلې د اوجهلړي پله للوی‬
‫کام کې ځای پر ځای کولې او بیا به یې په هغه تناسلب افغلان تنظیمونلو تله‬
‫سپارلې‪ ،‬چې دمخه یې یادونه شوې ده‪ .‬هغو بله خپللې وسللې پلر خپللو الریلو‬
‫کې تر رېورنډ کرښې پلورې پنځله پنځلوس مرکزونلو تله رسلولې‪ ،‬چلې د پلاړه‬
‫چنار او چملن شلا وخلوا واقلع وو‪ .‬د ژملي لله سلختو سلړو نله پرتله وسللې او‬
‫مهمات به هره ورځ وړل کېدل‪ .‬بیا به هغه په قاطرو‪ ،‬اوښانو او اسانو بانلدې د‬
‫قومندانانو تم ځایونو ته پر شپږو الرو باندې دننه افغانستان تله وړل کېلدل‪ .‬لله‬
‫چترال نه پنجشېر او بدخشان ته‪ ،‬له پاړه چنار نه د الي خېلو له الرې لوګر او د‬
‫کابل شاوخوا تهس له میران شاه او ژورې نه هم لوګر او کابلل تلهس لله چملن نله‬
‫کندهار تهس له چمن نه د سهیل په لور ګرزي ځنګل‪ ،‬هلمند‪ ،‬نیملروز‪ ،‬فلراه‪ ،‬او‬
‫هرات ته‪ .‬له دغو هوارو الرو نه به له الریونه استفاده کېدله‪ ،‬خو هغه به زیاتره‬
‫په امن نه وې‪ .‬شپږمه الر له زاهدان نه د فلراه او هلرات لپلاره وه‪ ،‬خلو د ایلران‬
‫حکومت به څو میاشلتې وروسلته د هغلو د وړللو اجلازه و رکولله‪ .‬وروسلته لله‬
‫شوې‪ ،‬سيثیاې اسلونه لله‬ ‫هغې چې وطني اسونه او قاطرې په رېر شمېر تل‬
‫ارجنټللاین او کچللرې للله چللین نلله رانیللولې‪ .‬سلليثیاې بلله دغلله حیوانللات د‬
‫قومندانانو لپاره تنظیمونو ته سپارلې‪ .‬دا د قراردادیانو لله حیوانلاتو نله علالووه‬
‫(‪)۴۸‬‬
‫وو‪.‬‬
‫د جهاد په ټوله موده کې سيثیاې د درې ملیلارر راللرو پله ارزښلت وسللې‬

‫‪259‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اسثی ته په کراچې یا راولپنډۍ ته د افغان مجاهدو په نامه استولې دي‪ .‬لله‬

‫ثیکى‬
‫هغه وروسته مجاهدو ته د وسلو رسول‪ ،‬د وسلو په استعمال کې د هغلو روزل‬
‫د ثیاسثی پ لر غللاړه و‪ ،‬خللو ټللولې وسلللې‬ ‫او تنظیمونللو تلله د وسلللو تخص ل‬
‫مجاهدو ته نه دې رسېدلې‪ .‬له هغو وسلو څخه چې عصلري او پیچللې وې او‬
‫پاکستان نه لرلې یو څه یې د هغه پوځ خپلې کړللې‪« .‬جنلرال ضلیاءالحق هغله‬
‫وسلې چې د سيثیاې له خوا د مجاهدانو لپاره استول کېدلې پله رېلر احتیلاط‬
‫زېرمه کولې او ساتلې او نه یې غوښتل هغه ټلولې بېلرون کلړي‪ .‬د هغله للومړی‬
‫دلیل دا و چې که عنعنلوي تنظیمونلو تله رېلرې وسللې پله الس ورشلي رېلر بله‬
‫پیاوړي او خپلواک شي او وبه هڅلول شلي چلې لله کابلل حکوملت سلره کلوم‬
‫رول موافقه وکړي‪ ...‬د ضیاء بل دلیل دا و چې که مجاهدان د جنلګ پله رګلر‬
‫کې رېر وسلهوال او رېر پیاوړي شلول‪ ،‬شلورویان بله وپلارېږي او پلر پاکسلتان‬
‫باندې به یرغل وکړي‪ ،‬چې د تنظیمونو مرکزونه او زېرمه تونونه وران کلړي یلا‬
‫حتی د سرحد ځینې سیمې ونیسي‪ .‬دغسې بین المللي پېښه ممکن د پاکسلتان‬
‫په تاوان زر غټه شلي‪ ».‬د دغسلې احتملالي پېښلې د مخنیلوي لپلاره ضلیاء «‪...‬‬
‫رېګن ته شکایت وکړ چې مجاهدانو ته دغسې وسللې اسلتولې کېلږي چلې تلر‬
‫اوسه هغه ته نه دي استولې شوې‪ ».‬رېګن بیا د سټنګر له راکټونو نه سلل میلله‬
‫پاکستان ته ورکړل چې په هغو سره د شوروي په وړاندې له پاکستان نله دفلاع‬
‫وکړي‪ )۴۹(.‬له دغو راکټونو نه سربېره ‪ ۲۰۰‬څوارلس ملي متره ماشین ګڼونله‪ ،‬د‬
‫)‪ (RPG-7‬او )‪(SA-7‬رول ټانللک ضللد راکټونلله هللم پاکسللتان تلله ورکللړل‬
‫شول چې په لویدیځې پولې کې د شوروي‪-‬افغان تېریو په وخت کې ترېنله کلار‬
‫واخلي‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۸‬کال په اپرېل کې د اوجهړي زېرمه تون کلې اور ولګېلډ او پله هغله‬
‫زره راکټونو په ګډون لس زره ټنه رول رول عصلري وسللې د اور‬ ‫کې د دېر‬

‫‪260‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لمبو کې لله میلنځ نله الړې‪ .‬کله ټلولې وسللې مجاهلدو تله ورکلول کېلدلی د‬
‫په کى‬
‫دغومره رېرو وسلو زېرمه کولو ته به اړتیا نه وه‪ .‬په افغان تنظیمونو کې هلم لله‬
‫وسلو نه ناوړه استفاده کېدله‪ .‬د ځینو تنظیمونو امیرانو وسلې دغسې کسانو تله‬
‫ورکولې چې هغو پرې سوداګري کوله‪ .‬ځینو نلورو وسللې زېرمله کلولې چلې د‬
‫قدرت په راتلونکي لوبه کې ترېنه کار واخلي‪ .‬قومندانانو هلم وسللې خرڅلولې‪.‬‬
‫پلله وینللا «‪ ...‬زمللا پلله عقیللده پلله افغانسللتان کللې بلله دغسللې‬ ‫د رګللروال یوس ل‬
‫کلړې‬ ‫قومندان نه وي چې یو وخت بل وخت یې وسله خرڅه کلړې یلا علو‬
‫نه وي‪ ».‬دی دا هم وایي چې په بېړني حال کې کلله کلله دا یلوازنۍ الر وه چلې‬
‫خواړه پرې ترالسه شي‪ ،‬ټپي انتقال شي یا اړین څیزونه پلرې را ونیلول شلي‪».‬‬
‫د هغه په فکر اعتدالي تنظیمونو په تېلره د محملد نبلي تنظلیم لله وسللو نله پله‬
‫ناوړه استفادې سترګې پټولې‪ )۵۰(.‬د تنظیمونو لګښلتونه هلم رېلر وو‪ ،‬یلوازې د‬
‫وسلو په لېږد باندې په هره میاشت کې دوی یو نیم ملیون رالر لګول‪ ،‬خو دغه‬
‫پیسې سيثیاې ورکولې‪.‬‬
‫له دغې شر نله جوتله ده چلې د درې زره ملیلون راللرو پله ارزښلت ټلولې‬
‫وسلې مجاهدو ته نه دي رسېدلې‪« .‬او واقعي مقدار چې ورته رسلېږي بیلا هلم‬
‫لږ وي‪ ،‬د بېلګې په رول د پنجشېر جبهې ته د کلال شلپږ کاروانونله رسلېږي‪ ،‬د‬
‫پنجشېر کاروانونه د مقاومت له لویو کاروانونو څخله دي‪ ،‬لله پنځوسلو نله تلر‬
‫سل اسونو پورې چې په هر سفر کې سل ټنه وسلله وي‪ )۵۱(».‬مجاهلدو تله پله‬
‫پله وینلا‬ ‫وسلو باندې په یوه یا بل رول غټه سوداګري کېده‪ .‬د رګروال یوسل‬
‫«په افغانستان کې پر جنګ باندې رېرې پیسې ضایع شوې دي‪ ...‬بلې لله شلکه‬
‫ځینې یې په پاکستان او افغانستان کې د فساد یا تېروتنو لله املله‪ ،‬خلو زملا پله‬
‫فکر غټه برخه یې د درغلو حکومتونو‪ ،‬د وسله معامله ګرو‪ ،‬سیاست واللو او د‬
‫سيثیاې ایجنټانو په جیبونو کې لوېدلې چې هغو پله ناوړتیلا یلا د رغلل ګلرۍ‬

‫‪261‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى په ملیونو رالرو باندې بېکاره یا بې لزومه وسلې رانیلولې او خرڅلې کلړې‬
‫سره‬
‫(‪)۵۲‬‬
‫دي‪».‬‬
‫نویو او عصلري وسللو حتملي کولله چلې مجاهلدان یلې پله اسلتعمال ښله‬
‫وپوهېږي‪ ،‬د دغه مقصد لپاره په ‪۱۹۸۳‬کلې اول د روزنلې درې مرکزونله جلوړ‬
‫شول او هغه تر ‪۱۹۷۸‬پورې اووه شول‪ .‬څلور یې د پېښور او درې یې د کوټې‬
‫په شاوخوا کې‪ ،‬دننه په افغانستان کې هم پرانیستل شول‪ .‬د دغو څلورو کلونلو‬
‫په موده کې لږ تر لږه اتیا زره مجاهدان په دغلو کمپونلو کلې روزل شلوي دي‪.‬‬
‫سره له دې هم «‪ ...‬مجاهدان په سلویه نله وو روزل شلوي او د فلردي رللو خد‬
‫کیفیت معیارت د هغو د قومندانانو کار و‪ )۵۳(».‬د کورسونو روزنکي د پاکستان‬
‫نظللامي افسللران وو‪ ،‬نلله امریکللایي یللا چینللي‪ .‬امریکللایي روزونکللو یللوازې د‬
‫پاکسللتان افسللران روزل‪ .‬پلله هغللو وسلللو کللې چللې د پاکسللتان پللوځ نلله لللرل‪،‬‬
‫امریکایانو د وسلو په اسلتعمال کلې مجاهلدان نله روزل‪ .‬ا فغلان تنظیمونلو نله‬
‫غوښتل له امریکایانو سره اړیکې ولري‪ .‬واقعي حلال بله همدغسلې و‪ .‬خلو کله‬
‫ثیاسثی غوښتالی هغوی یې هڅولی شول چې هغوی مجاهدان د وسللو پله‬
‫استعمال کې وروزي‪ .‬ثیاسثی دغه کار نه کاووه او غوښتل یې چې مجاهدان‬
‫په دغې الرې هم د پاکستان تر نفوذ الندې او د امریکایلانو لله نفلوذ نله لېلرې‬
‫وي‪ ،‬که څه هم په دغه جنګ کې د امریکا‪ ،‬افغانسلتان او پاکسلتان هدفونله یلو‬
‫وو‪ .‬د تنظیمونو له امیرانلو سلره دغله ویلره وه‪ ،‬چلې کله مجاهلدان د وسللو پله‬
‫استعمال کې د امریکایانو له خوا وروزل شي بیا به د شورویانو او کابلل رجلیم‬
‫دغه پروپاګنلډ اثلر وکلړي چلې دغله جنلګ «جهلاد نله بلکلې یلوازې د نړیلوال‬
‫کمونست‪ -‬پانګه ور د جګړې یوه برخه ده‪ )۵۴(».‬دغله وېلره د دوی هغلې بللې‬
‫وېرې تله ورتله وه‪ ،‬چلې لله نومیلالیو افغانلانو نله یلې لرلله‪ ،‬لکله راکټلر محملد‬
‫یوس ‪ ،‬راکټلر عبدالصلمد حاملد‪ ،‬راکټلر عبلدالقیوم او عبلدالرحمن پلژواک‪،‬‬

‫‪262‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫په ‪ ۱۹۸۸‬کې په پېښور کې دغه وېره ماته ښکاره کلړي او‬ ‫محمد یونس خال‬
‫کى‬
‫ویلي وو چې پژواک غواړي د افغانستان مشر شي‪ .‬په دغسلې خطرنلاک حلال‬
‫کې چې افغانان ورسره مخ شوي وو‪ ،‬د هر افغان سیاست وال وییفله وه چلې‬
‫د باندنیو هېوادونو په تېلره د امریکلې غونلدې زبرځلواک مالتلړ پله خپلله یلا د‬
‫نورو افغانانو له الرې وګټي‪ ،‬نه د پاکستان له الرې‪ .‬خو د اسالمي حزب امیلر‬
‫ګلبدین حکمتیار په ‪ ۱۹۸۵‬کې په نیویارک کې د ولسمشر رېګن هغله غوښلتنه‬
‫ونه منله چې په څرګند رول یې له هغه نله غوښلتي وو‪ ،‬چلې ورسلره وګلوري‪.‬‬
‫هم وایي چې «‪ ...‬حکمتیار په خپل دغه قضاوت‬ ‫حتی رګروال محمد یوس‬
‫سره غټه تېروتنه وکړه او د ده دغه عمل جهاد ته زیان ورسوه او امریکلایي پلر‬
‫خپل دغه فکر نوره هم ټینګه کړه چلې پله کابلل کلې د د غسلې کسلانو واکملن‬
‫کېللدل بلله هغللومره خطرنللاک وي چللې د کمونسللتانو بلله وي‪ )۵۵(».‬دا چللې د ا‬
‫فغانستان د کشالې په اړه د ژنیو په خبرو کې افغان تنظیمونو ته برخه ورنکلړی‬
‫شوه‪ ،‬له همدې امله به وي‪ .‬د حیرانۍ ځای دی چې حکمتیار سره له دې هلم‪،‬‬
‫د نورو تنظیمونو د امیرانو په شان‪ ،‬نله یلوازې د امریکلې لله سليثیاې نله رول‬
‫رول وسلې ترالسه کولې‪ ،‬د خپللو دفترونلو لګښلتونه یلې هلم ترالسله کلول‪ .‬د‬
‫په وینا‪« :‬سيثیاې هره میاشت د ثیاسثی په بانکي حساب کې پیسې‬ ‫یوس‬
‫اچولې‪ .‬دغه پیسې د تنظیمونو دفترونو‪ ،‬ودانیلو‪ ،‬او تحویلخلانو پله سلاتلو او د‬
‫سللپکو څیزونللو لکلله راشللن‪ ،‬کللالیو‪ ،‬او امیرانللو او د تنظیمونللو مللامورانو تلله پلله‬
‫(‪)۵۶‬‬
‫معاشونو او نقلیه وسیلو باندې لګېدلې‪».‬‬
‫د سلليثیاې بللله غټلله مرسللته د مصللنوعي میاشللتې اسللتخباراتو للله الرې د‬
‫پله وینلا‪« :‬لله دغلې ټلول‪ -‬لیلدونکي‬ ‫تصویرونو تهیه کول وو‪ .‬بیا هم د یوس‬
‫مصنوعي میاشتې نه پر مځکه باندې هیڅ څیز پټ نه و‪ .‬دغو تصویرونو‪ ،‬چلې‬
‫له رېرې لوړې څخه اخیستل کېدل‪ ،‬ټانکونه‪ ،‬نقلیه وسیلې‪ ،‬پلونه‪ ،‬پلچکونله او‬

‫‪263‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى ورانۍ چې د بمونو او راکټونلو پله لګېلدلو سلره پیلدا شلوي وې‪ ،‬دغلومره‬
‫هغه‬
‫روښانه ښودلې چې زه یې حیران کړم‪ )۵۷( ».‬دی دا هم وايي چې‪ « ،‬ما به چلې‬
‫له سي ای اې نه د یوې ټاکلې سیمې تصویرونه وغوښتل‪ ،‬هغو بله رېلر زر زملا‬
‫دفتر ته راوړل» د هغو له مخې د عملیاتو پالن جلوړول او د مجاهلدو پوهلول‬
‫به ښه اسان شول‪ ،‬په نتیجه کې‪« ،‬دغو اطالعلاتو او د عملل پله اړه د مجاهلدو‬
‫(‪)۵۸‬‬
‫مالومات په د اغېز ناکو عملیاتو په کولو کې زموږ قابلیت رېر کړي »‬
‫مجاهدو یوه غټه او نه رفع کېدونکې ستونزه هم لرله‪ ،‬دا د دوی خپلمنځلي‬
‫بې اتفاقۍ او حتی نښتې وې‪ .‬د هغو غټه سلرچینه تنظیمونله او د هغلو امیلران‬
‫وو‪ ،‬لکه څنګه چې دمخه ویل شوي‪ ،‬ځینې تنظیمونه او د هغو امیران دغلومره‬
‫سخت دریځي وو‪ ،‬چې له اعتدالي تنظیمونو سره تر پای پلورې جلوړ رانغللل‪،‬‬
‫نور ګوندونه ال پر ځای پرېږده‪ .‬دغه بې اتفاقي په وطن کې قومندانانو تله او لله‬
‫هغو نه مجاهدانو ته رسېده‪ .‬څنګه چې قومندانان د وسللو ترالسله کوللو لپلاره‬
‫په تنظیمونو پورې تړلې وو‪ ،‬دوی مجبور وو‪ ،‬د خپل تنظلیم سیاسلت کلړنالره‬
‫او چلند ومني او له هغه نه دفاع وکړي‪ ،‬حتی که ورسره موافق هلم نله وي‪ .‬پله‬
‫شیعي تنظیمونو کې هم حال همدغسې و‪.‬‬
‫د افغانستان په هرې عالقه دارۍ او ولسوالۍ کې یو یلا څلو تنله قومنلدانان‬
‫فعللال وو‪ ،‬هللیڅ والیللت د یللوه تنظللیم تللر اثللر النللدې نلله و ‪ ،‬قومنللدانان بېلللو‬
‫تنظیمونو ته منسوب وو‪ .‬د ټولو شمېر په یقلین سلره ملالوم نله دی‪ .‬د رګلروال‬
‫په اټکل هغوی به څلور زره تنه وو‪ .‬خو څنګه چې د افغانسلتان‬ ‫محمد یوس‬
‫ټول اداري واحدونه ‪ ۳۲۰‬وو‪ ،‬دغه اټکل له حد نه رېر ښکاري‪ .‬پله هلر حلال د‬
‫قومندانانو رېروالی او بېلو تنظیمونو ته د هغو انتسلاب د هغلو د رقابلت الملل‬
‫کېده‪ ،‬که څه هم د دښمن په وړاندې به یې په ګډه عملیات کول‪ .‬قومندانان بله‬
‫په عمومي رول په دوه رولله ټاکلل کېلدل‪ .‬دوی بله یلا د خپللو کورنیلو‪ ،‬قلومي‬

‫‪264‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اعتبار‪ ،‬زدهکړې او شخصي وړتیا له مخې قومندانان کېدل یلا د ایلډیالوجۍ لله‬
‫کى‬
‫مخې‪ .‬په لومړي رول کې د کورنۍ اعتبار مهم و‪ ،‬چې یو چا به د خپلې کلورنۍ‬
‫د نفوذ له امله خپل خپلوان او نور په خپلې رلې کې نیول‪ .‬د کندهار په ارغنداو‬
‫کللې اخترجللان وروسللته للله هغلله د لللوی قومنللدان مللال نقیللب تللر الس النللدې‬
‫قومندان شو‪ ،‬چې دوه مشر قومندان وروڼه یې له شورویانو سره پله جنلګ کلې‬
‫یو په بل پسې له السله ورکلړي وو‪ .‬قومنلدان اختلر جلان د ښلوونځي دووللس‬
‫کلن ځوان و‪ ،‬چې جهاد یې پیل کړ‪ .‬دوی چلې د جمعیلت تنظلیم تله منسلوب‬
‫وو‪ ،‬یو مرکز یا منځی یې لېرې په خاکرېز او بل یې د ارغنداو پله چارقلبله کلې‬
‫و‪ .‬په بل رول ټاکنې کې د کورني دریځ پرځای زدهکلړې او اسلالمي پلوهنې تله‬
‫اهمیللت ورکللول کېللده‪ )۵۹(.‬د سللیاف او حکمتیللار پلله تنظیمونللو کللې اسللالمي‬
‫او ربللاني پلله تنظیمونللو کللې د ایللډیالوجۍ ترڅنګلله‬ ‫ایللډیالوجي او د خللال‬
‫اجتماعي دریځ هم په نظلر کلې نیلول کېلده‪ ،‬کله څله هلم دغله تنظیمونله ټلول‬
‫سخت دریځي بنسټ پال تنظیمونه وو‪.‬‬
‫دغې وضع د قومندانانو او مجاهدو په سطح کې تنظیمونه اغیزمن کلړل‪ .‬د‬
‫حزب زیاتره قومندانان متعهد‪ ،‬تعللیم کلړي او بېللو ټلولنیزو رللو ا و حرفلو تله‬
‫منسوب ځوانان وو‪ .‬انګلیس جورنلست مایک مارتین‪ ،‬چې په کال ‪۱۹۸۳‬کلې‬
‫د حزب له قومندانانو سره د کونړ او لغمان له الرې پله تګلاو‪ ،‬پلروان‪ ،‬غوربنلد‬
‫او بامیان کې د مجاهدو فعالیتونه او له خلکو سره د هغو چلندونه لیدلي‪ ،‬هغه‬
‫یې په خپل اثر کې بیان کړي‪ ،‬په نامه د افغانستان له مجاهدانو سلره سلفرونه‪.‬‬
‫په هغه کې یې ویلي چې د حزب قومندانانو له هغه سلره د عیسلویت‪ ،‬اسلالم‪،‬‬
‫د خدای تعالی(ج) په ماهیت‪ ،‬او رارونزم په هکله بحلث کلړی او دی یلې چلې‬
‫عیسوي و‪ ،‬اسالم ته بللی و‪ ،‬په تګاو کلې د احملدي د قومنلدانۍ یلوه مجاهلد‬
‫ورته ویلي وو چلې «زه دموکراسلي للولم‪ ،‬مارکسلزم للولم‪ ،‬عیسلویت للولم‪ .‬زه‬

‫‪265‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۶۰‬‬
‫افالتون للولم‪ ،‬او برترانلد رسلل مطالعله کلوم‪ ،‬خلو زه اسلالم غلوره ګلڼم‪».‬‬
‫کى‬
‫چېرته په کوهستان کې انجینلر قومنلدان تلورک د رارون پله اړه لله مبلاحثې نله‬
‫وروسته مارتین ته په پوسخند او تعجب سره وویلل چلې «ښلاغلیه مایکله! نلو‬
‫مونږ له بیزوګانو څخه پیدا شوي یو‪ )۵۹(».‬مارتین وایي چې له دغسې مبلاحثو‬
‫نه وروسته به هم مونږ د پخوا پله شلان ملګلري وو او زه د دوی پله ملګرتلوب‬
‫خوښ خو ستړی به وم‪ .‬په غوربند کې د حزب یلو بلل قومنلدان سلګمت اللله‬
‫خنعمت الله یا صبغت اللهت مارتین ته هم په بحث کې ویلي وو چلې «پله دغله‬
‫تنظیم کې رېر روښانفکر او مسلکي کسلان غړیتلوب للري چلې لله کمونسلتي‪-‬‬
‫افغانستان نه وروسته به رېر مهم وی‪ .‬دغه تنظیم د اسلالمي اصللونو پربنسلټ‬
‫جوړ شوی او له اسالم نه یې یوازې د وسیلې په توګه استفاده نه ده کړې‪ ،‬لکله‬
‫ځینو نورو چې کړې وه‪ ».‬دی دا هم وایلي چلې «دغله تنظلیم بله پلرې نله ږدي‬
‫چې افغانستان د لویدیځ تر نفوذ الندې شي‪ .‬دا به اسالمي انقالب د شلوروي‬
‫اسالمي جمهوریتونو ته هم نقلل کلړي او ژمنله یلې کلړې چلې د حکوملت پله‬
‫(‪)۶۲‬‬
‫نسکورېدلو سره به ټول کمونستان ووژني‪».‬‬
‫د حزب قومندانانو تله تنظیملي اتحلاد و اقعلي نله و‪« .‬دوی د ضلرورت لله‬
‫مخې سره یو ځای اوسېدل او دغه اتحاد یې یوه ټوکله ګڼلله چلې د پېښلور پټلو‬
‫خاینللانو ژونللدی سللاتلی دی‪ ».‬د همدغلله ضللرورت للله امللله وو چللې د حللزب‬
‫قومندانانو نه یوازې په غوربند بلکې په بامیان کې هم د حرکلت لله قومنلدانانو‬
‫سره څنګ پر څنګ ژوند کاووه‪ .‬د ملارتین پله ژبله «دواړو رللو سلره مشلورې‬
‫کولې که څه هلم د یلوه قومنلدان تلرالس النلدې یلې هیڅکلله پلر خحکلومتيت‬
‫پوستې باندې په ګډه برید نه دی کړی‪ .‬دوی به په یلوه پلالن سلره هوکله وکلړه‬
‫خو بیا به هره رله د خپل قومندان تر شاروانه وه‪ .‬د اتحاد مفکورې ته دلتله پله‬
‫سپکه نه کتل کېدل او زه به د حرکلت او حلزب قومنلدانانو تله پېژنلدل کېلدلم‪.‬‬

‫‪266‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وروسته راته مالومه شوه چلې دغله همکلاري د ضلرورت محصلول و‪ .‬دلتله د‬
‫کى‬
‫والیت په مرکز کې د دغو تنظیمونو ترمنځ د زور انډول پر ځای و او هیڅ چلا‬
‫زړه نه کاووه چې ګډور یې کړي‪ )۶۳(».‬خو په نورو سلیمو کلې پله تېلره د کابلل‬
‫شاوخوا سیمو کې د حزب ا و جمعیت د قومندانانو ترمنځ نله یلوازې دغسلې‬
‫همکاري نه وه‪ ،‬په مینځ کې یلې جنګونله هلم کېلدل‪ .‬د جنلګ غلټ دلیلل دا و‬
‫چې د هر تنظیم قومندان کوښښ کاووه چې نه یوازې خپله الس النلدې سلیمه‬
‫وساتي‪ ،‬بلکې د نورو سیمه هم الندې کړي‪ .‬په دې رول سیمه سلاتنه او سلیمه‬
‫نیونه رېر غټ خوځلونکی قلوت و‪« .‬نله ویلل کېلدونکی حقیقلت دا و‪ ،‬چلې د‬
‫مقاومت له جنګ سره خوا په خوا رقیبو تنظیمونلو سلره زیلاتره وخلت جنلګ‬
‫کاووه‪ ».‬سره له دې هلم دوی داسلې ګڼلله چلې کله یرغلګلر پله خلکلو هلر څله‬
‫(‪)۶۴‬‬
‫وکړي دوی غالب کېږي‪.‬‬
‫د حزب قومندانان په قوت کې لږ و رېر سره برابر وو‪ ،‬پله دوی کلې یلو هلم‬
‫پله حلزب کلې چلې موللوی جلاللاللدین‬ ‫هغومره نامتو نه شلو‪ ،‬لکله د خلال‬
‫حقاني او عبدالحق او په جمعیت کې احمدشاه مسعود وو‪ .‬دلیل یلې شلاید دا‬
‫وي چې د حکمتیار حزب د اسالمي ایډیالوجۍ له مخې قومولۍ ته اهمیت نه‬
‫ورکاووه او اجرايیوي شورا او حزبلي انضلباط یلې دغلومره ټینلګ وو‪ ،‬چلې د‬
‫قومندانانو د پیاوړي کېدلو پله ملخ کلې خنلډ کېلدلی شلو‪ .‬د حلزب قومنلدانانو‬
‫زورواکي نه کوله‪ ،‬یا یې کولی نه شوه‪ .‬او «د یوه مجاهد وفاداري اول قومندان‬
‫او بیا تنظیم ته وه‪ ».‬په پای کې مارتین وایي چې «دلته دوه مخلي تلوب او ریلا‬
‫نه وه او هیڅ چا هغو مقلررو تله اهمیلت نله ورکلاووه‪ ،‬چلې سیاسلت واللو پله‬
‫(‪)۶۵‬‬
‫میلونو لېرې په پېښور کې له خپلو ذهنونو ایستلې وې‪».‬‬
‫لکه چې دمخه یې بیان شوی د رګر قومندانان او مجاهدان یې د یرغلګلرو‬
‫په وړاندې د مقاومت اصلي قوت وو‪ .‬دوی په ټول هېواد کې خواره‪ ،‬په شلمېر‬

‫‪267‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىرېر او په قوت او نفوذ کې سره متفاوت وو‪ .‬دلته بله د یلو څلو قومنلدانانو‬
‫نومونلله واخیسللتل شللي او بیللا بلله د قومنللدان جال‌الللدین حقللاني‪ ،‬قومنللدان‬
‫عبللدالحق او قومنللدان احمدشللاه مسللعود شخصللیتونه‪ ،‬چلندونلله او سیاسللتونه‬
‫معرفي شي‪.‬‬
‫سیمه‬ ‫تنظیم‬ ‫نوم‬
‫هرات‬ ‫جمعیت‬ ‫محمد اسماعیل خان‬
‫هزاره جات‬ ‫سللید حسللن مشللهور پلله سللید د اتفاق شورا‬
‫جګړن‬
‫پروان‬ ‫عبدالصبور مشلهور پله ا سلتاد اسالمي حزب‬
‫فرید‬
‫بدخشان‬ ‫اسالمي جمعیت‬ ‫عبدالبصیر خالد‬
‫بغالن‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫سید منصور حسنیار‬
‫شمال‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫محمد بشیر شهادتیار‬
‫اندراب‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫صوفي پاینده‬
‫اسلللللالمي انقلللللالب کندهار‬ ‫مال محمد نسیم اخوندزاده‬
‫حرکت‬
‫اسلللللالمي انقلللللالب کندهار‬ ‫مال ملنګ‬
‫حرکت‬
‫اسلللللالمي انقلللللالب پغمان‬ ‫بالل نیرم‬
‫حرکت‬
‫د کابللللللللللل‬ ‫د نظار شورا‬ ‫بسم الله خان‬
‫شمال‬
‫بغالن‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫بشیر بغالني‬

‫‪268‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کونړ‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫کشمیر خان‬

‫کى‬
‫بلخ‬ ‫جمعیت‬ ‫ذبیح الله‬
‫شکردره‬ ‫جمعیت‬ ‫محمد انور رنګر‬
‫اسلللللالمي انقلللللالب غزني‬ ‫قاري بابا‬
‫حرکت‬
‫کندوز‬ ‫جمعیت‬ ‫قاضي کبیر‬
‫ننګرهار‬ ‫اسالمي محاذ‬ ‫شمالي خان‬
‫کندوز‬ ‫جمعیت‬ ‫عارف خان‬
‫فاریاب‬ ‫اسالمي حزب‬ ‫محمد نسیم مهدي‬
‫اسالمي اتحاد‬ ‫محمد انور جګدلک‬

‫‪269‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫قومندان مولوي جاللالدین حقاني‬

‫حقلاني د پکتیللا والیلت ځللدران قللوم تله منسللوب د موللوي محمللد یللونس‬
‫د اسالمي حزب غړی و‪ .‬پله پکتیلا‪ ،‬پکتیکلا او خوسلت والیتونلو کلې‬ ‫خال‬
‫چې دلته به درې واړه د لویې پکتیا په نامه یاد شلي للوی پښلتانه قومونله پراتله‬
‫دي‪ .‬لویه پکتیا نورې ځانګړتیاوې هم لري چې رېره مهمه یې دا ده چلې هغله‬
‫پراخه سرحدي مهمه سیمه ده او ځینې قومونه یې د رېورنلډ کرښلې پله دواړو‬
‫خواوو کې پراته دي او سره پیاوړي معنوي او حیاتي اړیکې لري‪ .‬په خلکو کې‬
‫یې تګ راتګ هم رېر او ازاد دی‪.‬‬
‫ژوند یې عنعنوي او د پښتونولۍ خاصیتونه یې سلره مشلترک دي او پښلتو‬
‫ژبه یې نسبتاً سوچه ده چې دا د دوی بله مهمه ځانګړتیا ګڼله کېلږي‪ .‬لکله چلې‬
‫دمخه ویل شوي د وزیرسلتان او مسلعود یلا مسلید لله میلران شلاه او بنلو نله د‬
‫وسلو کاروانونه د همدغو قومونو له الرو نه د کابل شاوخوا سلیمو قومنلدانانو‬
‫ته تلل‪ .‬کابل ته نسبتاً نزدې او تګ الرې یې هم رېرې دي‪ .‬دغه نلزدې واللي د‬
‫دغو سیمو اهمیت ال زیات کلړی‪ .‬دا چلې د هندوسلتان انګللیس حکوملت پله‬
‫کال ‪۱۸۹۳‬کې د د ېورنډ په توافق لیلک سلره د وزیلرو او مسلعودو سلیمې پله‬
‫خپلې نفلوذي سلاحې کلې ونیلولې پله اصلل کلې د دې لپلاره و‪ ،‬چلې د عاجلل‬
‫ضرورت پله وخلت کلې د ګوملل لله الرې پله للږ وخلت کلې نظلامي سلوقیات‬
‫وکړي او خپل پوځ کابل ته ورسوي‪ .‬د شورویانو یرغل دغله سلیمې او قومونله‬
‫هم مهم وګرزول او شورویانو په لویې پکتیلا کلې چلې دغلومره سلتر عملیلات‬
‫وکړل چې په نورو سیمو کې یې لوی عملیات نه دی کړي‪ ،‬لکه چې دمخه یې‬

‫‪270‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى شوی دی‪ ،‬د لویې پکتیا بله ځانګړتیلا دا ده چلې زیلاتره خللک یلې د پیلر‬
‫بیان‬
‫سیداحمد ګیالني او صبغت الله مجددي د کورنیلو مریلدان دي‪ .‬دوی د هغلو‬
‫مشران خپل پیران ګڼي او پرې ټینګه عقیده لري‪ .‬که څه هلم دوی غیلر لله دې‬
‫چې په روحي او مذهبي لحا تسل ورکړي‪ ،‬نلور څله یلې ورتله نله دي کلړي‪.‬‬
‫لومړنی د قادري صوفي طریقې او وروستي د نقشبندي صوفي طریقلې مشلري‬
‫پر غاړه لري‪ .‬دوی په دغو پښتنو کې دغومره رېر نفوذ لري چې په نورو خلکو‬
‫کې هغومره نفوذ نه لري‪ ،‬خو د دغه مللي جهلاد پله بهیلر کلې پله پکتیلا کلې د‬
‫اسللالمي حللزب پلله خللاص رول د حقللاني للله الرې هللم نفللوذ وکللړ او‬ ‫خللال‬
‫تنظیم یې هلته نوم وایست‪.‬‬
‫قومن دان حقاني پېښور تله نلزدې د خټکلو پله اکلوړه کلې د حقلاني مدرسله‬
‫لوستلې ده‪ .‬دی له سخت دریځو اسالمي بنسټ پالو څخه و او ال هلم دی‪ .‬ده‬
‫د شورویانو او کابل رجیم په وړاندې رېر دمخله جهلاد پیلل کلړی و او پله دې‬
‫اړه دی شاید لومړني مجاهلد قومنلدان وي‪ .‬وروسلته یلې د فعالیلت رکلر رېلر‬
‫پراخ کړ‪ .‬د خپل تنظیم له الرې ثی اسثی او په خپل شخصي ارتباط او اعتبار‬
‫سره یې د خلی د عربي امارتونو او عربستان له بنسټ پالو سره اړیکي ټینلګ‬
‫کړل او له هغو نه یې رېرې پولي مرستې ترالسه کولې‪ .‬د ده یلوه مېلرمن هلم د‬
‫عربي امارات له قطر نله ده او دی پله عربلي ژبله هلم ښله پلوهېږي‪ .‬د همدغله‬
‫اعتبار او د پکتیا والیت د ستراتیجکي اهمیت له امله و‪ ،‬چې د پکتیلا پله ژوره‬
‫نومي سیمې کې د مځکې الندې دغسې لوی مرکزونه جوړ شول‪ ،‬چې پله ټلول‬
‫وطن کې یې ساری نه درلود‪ .‬دغه مزکرونه د البدر په نامه یادېدل‪ ،‬چلې د غلره‬
‫په رره کې جوړ شوي وو‪ .‬په دغو مرکزونو کې نله یلوازې افغلان ځوانلان بلکلې‬
‫باندنیان هم په نظامي او جنګي چارو کې او هم په ایلډیالوجیکي او پله خلاص‬
‫بارنلت روبلین پله روایلت‬ ‫رول د جهاد په چارو کې روزل کېلدل‪ )۶۶(.‬د مولل‬

‫‪271‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حقاني دغه مرکزونله چلې هلم یلې برېښلنا لرلله او هلم یلې د عصلري او نلورو‬
‫کى‬
‫څیزونو لپاره پراخ زېرمه تونونه لرل‪ ،‬د عربستان په پیسو د پاکسلتان ثیاسثی‬
‫د ودانۍ په کوم شرکت ورته جوړ کړل‪ )۶۷(.‬خو د جورنلست دراز پله وینلا دا د‬
‫تخصل‬ ‫اسامه بن الدن کلار و‪ ،‬چلې د ټونلونلو جلوړول د بلن الدن د ګلرو‬
‫دی‪ .‬امریکایي جورنلست رابرت فسک هم د هغه په تایید وايلي چلې هغله لله‬
‫بن الدن سره د مرکې کولو لپاره په دغسلې یلوه تونلل کلې انتظلار کلاووه‪ ،‬چلې‬
‫چت یې ښه لوړ و او «د یوه کلک غره په رره کې د سلل ګونلو متلرو پله اوږدو‬
‫کې کندل شوی و‪ ».‬دی دا هم وايي چې بلن الدن پله ژوره کلې د حقلاني هغله‬
‫پوځي مرچلونه ټینګ کړل‪ ،‬چې د جهاد په پیل کې یې جوړ کړي وو‪ ،‬حقلاني‪،‬‬
‫بن الدن او عبدالله عزام په جهادي چارو کې سره په ګډه کلار کلاووه‪ )۶۷(.‬لکله‬
‫چې دمخه ویل شوي حقلاني او مجاهلدانو یلې د ‪۱۹۸۶‬کلال پله اپرېلل کلې د‬
‫شورویانو او کابل رجیم د ګډ برید په وړانلدې پله ټینګله مقاوملت وکلړ‪ ،‬دغله‬
‫برید د شوروي د یوه خاص کومندویي غونډ یلا سلپتناز لله خلوا وشلو‪ ،‬جنلګ‬
‫درې اونۍ اوږد شو او په سل ګونو مجاهلدان پکلې شلهید شلول‪ .‬پله پلای کلې‬
‫لورنکلو هلیکوپترونلو یلې سلاتنه‬ ‫شوروي ځواکونه چې جنګي الوتکو او تلو‬
‫کوله‪ ،‬پر شاشول‪.‬‬
‫پلله پکتیللا کللې للله حقللاني نلله سللربېره نلور نومیللالي قومنللدانان هللم وو‪ ،‬لکلله‬
‫پاچاخان ځدران او نایم ځدران‪ .‬د جهاد په وخت کلې دوی هلم د حقلاني پله‬
‫شان په شمالي وزیرستان کې اوسېدل‪ .‬خو د د وی جهاد قومي او ملی و‪ ،‬نله د‬
‫حقاني د جهاد په شان چې د بنسټ پالۍ او سخت دریځۍ پله یې رېلره درنله‬
‫وه‪ ،‬تر څو په پای کې دوی د خپللو دریځونلو او فکرونلو لله ا ملله سلره بېلل او‬
‫شول ا و دغه مخالفت قوم ته سرایت وکړ‪ ،‬او قلومي عنعنلوي اتحلاد‬ ‫مخال‬
‫درزي او زیانمن شو‪ )۶۸(.‬د جنرال ګل زرک ځدران او دهغله د ملګلرو پله وینلا‬

‫‪272‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کال ‪ ۱۹۷۸‬کې د سټه کنډو په لویې نښلتې کلې «د جنلګ او مقاوملت کوللو‬
‫په کى‬
‫پرېکړه د قومي شورا له خوا وه‪ ،‬نه د تنظیمونو له خلوا» او پله دغله جنلګ کلې‬
‫دغو محلي او قومي قومندانانو برخه اخیستې وه‪ :‬موللوي نظلاماللدین حقلاني‪،‬‬
‫مال ابلراهیم‪ ،‬ملال عبلدالرحمن‪ ،‬کفتلان خلان رنلګ‪ ،‬علزت خلان‪ ،‬غلدي‪ ،‬رول‬
‫خان‪ ،‬غنمکی‪ ،‬سادات‪ ،‬حکیم‪ ،‬جنګ‪ ،‬راکټر خیالي‪ ،‬پاچا او ال ‪ )۶۹(.‬مولوي‬
‫حقللاني بلله للله روغتیللا نلله ښلله بهللره مللن و‪ ،‬چللې د امریکللې د کللانګرس غللړي‬
‫چارلزولسن ته ویلي وو‪ ،‬چې په یوه جګړه کې یې اته څلوېښت ګړۍ خوب نله‬
‫دی کړی‪.‬‬
‫د قومندان جاللالدین حقاني د فعالیت بل اړخ له عقیدوي مخالفانو سره‬
‫مرګکي چلند و‪ .‬په دې برخه کې دی د هغو ټینلګ دریځلو او زغلم نله منونکلو‬
‫بنسټپالو څخه و چې بې شمېره افغانان یې په دسلتور سلره بلې د محکملې لله‬
‫حکم نه له مینځ نه وړل شوي دي‪ ،‬په دې نامه چې چپیان او کمونستان دې یا‬
‫یې له خلقي او پرچمې رجیمونو سره کار او همکاري کړې ده‪ .‬ده پله دې رول‬
‫د اسالمي عقیدې په نامه د ټولنې تصفیه کولو ته ملال تړللې وه‪ .‬د یلوه اعتملاد‬
‫وړ مشاهد په وینا په سل ګونو هغه سرتېري ځوانان هلم د هغله پله حکلم وژل‬
‫شوي دي‪ ،‬چې د پرچم له پوځ نه تښتېدل‪ ،‬او د ده تنظیم ته تسلیمېدل‪ ،‬که څه‬
‫هم دا یو و اقعیلت و‪ ،‬چلې پله دغله رجلیم کلې ځوانلان پله زور نیلول کېلدل او‬
‫هغوی بیا په مناسب وخت کې له وسلو سره تښتېدل‪ .‬دغه مشاهد دا هم وایي‬
‫چې په ژوره کې یې د یوه غره الندې ګړنګ کې د انسانانو رېر هلډوکي لیلدلي‬
‫دي‪ .‬د همدغسې وژنو په اړه به وي چلې امریکلایي لیکلونکی اوبلاالنس لیکلي‬
‫چې د ‪۱۹۸۲‬کال یلې «‪ ...‬د پکتیلا والیلت د بلریم )‪ (Barrim‬چلوڼۍ ونیلول‬
‫شوه‪ .‬د مجاهدو له خوا ‪ ۲۶‬سرتېري ووژل شول‪ .‬دهمدغه کال په اګسلت کلې‬
‫یوه رله کلیوال مشران چې د افغان‪-‬شوروي سیمه ییز قومندان لیلدلو تله تلللي‬

‫‪273‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وو‪،‬کىچې د فصل ټولولو په و خت کې اوربند وشي‪ ،‬هغوی د مجاهلدو لله خلوا‬

‫ووژل شول‪ .‬دوی د دغسې غیر رسمي اوربندونو مخه نیولله‪ ».‬دغله لیکلوال دا‬
‫هم وایي چې د دغسې وژلو نتیجه هم سمالسي او د جهاد په تلاوان شلوه‪ .‬لله‬
‫هغه وروسته «‪...‬افغان سرتېرو په دې پیل وکړ‪ ،‬چلې تسللیم نله شلي او جنلګ‬
‫وکړي او هغو سمالسي مړینه تر اوږده او دردناک مرګ نه غوره ګڼله‪ ».‬په دغه‬
‫کار سره «د افغان پوځ معنویاتو په پیاوړي کېدلو پیل وکړ او د کابل رجیم بیلا‬
‫په یو څه رښتین توب سره ادعا کوله چې رېر مجاهدان ورته تسلیم کېلږي‪ ،‬پله‬
‫داسللې حللال کللې چللې د سللرتېرو د تښللتېدلو انللدازه یللې تللر رېللره حللده ښللکته‬
‫شوه‪ )۷۰(».‬داسې هم له هغو افغانانو نه رېر یې له مینځ نه وړل شلوي دي چلې‬
‫له کابل او شاوخوا سیمو نه د پکتیا پر الر پېښلور او نلورو ځلایونو تله کلډوال‬
‫کېدل‪.‬‬

‫قومندان عبدالحق‬

‫عبدالحق په ‪۱۹۵۸‬کې د هلمند د ګرمسلیر ولسلوالۍ د درویشلانو پله کللي‬

‫کې پیدا شوی‪ .‬پالر یې امان خان چې د ننګرهار د غلزي حصلارک جبارخېلل‬
‫قوم ته منسلوب و‪ ،‬هلتله ولسلوال و‪ ،‬ده دوه مېرمنلې او اتله زاملن او اتله للوڼې‬
‫لرلې‪ .‬جبارخېل د غلزیو یوه وړه څانګه ده‪ .‬د امیر شېرعلي خلان لله وخلت نله‬
‫یې نلوم ایسلتلی‪ .‬ارسلالخان جبارخېلل چلې د عبلدالحق غلور نیکله و‪ ،‬د امیلر‬
‫شېرعلي د باندنیو چارو وزیر او عصمت الله جبارخېلل د کورنیلو چلارو وزیلر‬
‫و‪ .‬امیر شېرعلي په دوهمې واکمنۍ کلې هلم د غلزیلو او هلم د وردګ مشلرانو‬
‫ته په دولت کې لوړ مقامونه ورکړي او ځوانان یې په پوځ کې نیولي وو‪.‬‬

‫‪274‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىعبدالحق په ننګرهلار کلې پله خپللې کلورنۍ او خپلل وللس کلې للوی او د‬
‫شخصیت خاوند شوی دی‪ .‬مشر ورور یلې حلاجي عزیزاللله مشلهور پله دیلن‬
‫محمد د هغه بیوګرافي لیکلې‪ ،‬په نامه د بس همدا و عبدالحق‪ .‬دی وایي چلې‬
‫عبلدالحق پلله ماشللومتیا کللې رېللر ضلدي خللو د خپلللواک فکللر او ټینګللې ارادې‬
‫خاوند و‪ .‬که یې غوښتنه نه منل کېده‪ ،‬خپل سر به یې پلر دېلوال وهله‪ ،‬تلر څلو‬
‫چې هغه به ومنل شوه‪ .‬دی پر خپلې کورنۍ او مور باندې د کشر زوی په توګله‬
‫رېللر ګللران و‪ ،‬خللو څنګلله چللې د هغلله «‪ ...‬افکللار‪ ...‬للله ماشللومتوب څخلله د‬
‫پوخوالي او غټانو په لور متوجه شلول‪ ،‬د ده د ماشلومتوب دوره لنلډه وه‪ .‬دغله‬
‫او معلم جمعه خان د ښلوونې لله املله و‬ ‫بدلون د مولوي محمد یونس خال‬
‫چې د کورنۍ نزدې دوستان یې وو‪ .‬عبدالحق د کیسو له اورېدلو سره دغلومره‬
‫مینه لرله‪ ،‬چې هم یې د کلي له لویانو او هم له الرویو نله غوښلتل چلې «کاکلا‬
‫یا ماما یوه کیسه خلو راتله ووایله‪ ».‬خلو د ده د فکلري تحلول اصللي تحلرک د‬
‫پښتونخوا د خدایي خدمتګار د تحریلک موسلس عبلدالغفار خلان کتلابګوټي‪.‬‬
‫((ما وپېژنۍ)) په نامه ګڼل کېدلی شي‪ ،‬چې «همایون ورڅخه رېر متاثر شلوی‬
‫او انقالبي ښکارېده‪ ».‬د عبدالحق اول نوم عبدالروف او پله کلور کلې هملایون‬
‫(‪)۷۱‬‬
‫ورته ویل کېده‪.‬‬
‫غفار خلان چلې د هنلد د خپللواکۍ لله ټینګلو مالتړانلو څخله و‪ ،‬د مهاتملا‬
‫ګاندي په شان د نه تشدد الر نیولې وه او خپل دغه لنډ ا ثر یې د هغله پله رڼلا‬
‫کې کښلی و‪ .‬عبدالحق د هغه له لوستلو نه وروسته دغله الر غلوره کلړه‪ .‬دی د‬
‫ملي جهاد په شروع کې د ځوانۍ په قوت کې و‪ .‬عبدالحق له دوولس کلنلۍ نله‬
‫وروسته د وژنې الر پرېښوده‪ ،‬مګر په هغه حال کې چې د وطن په دفاع کلې بله‬
‫بله چاره نه وه‪ .‬په داسې حال کې چې تر هغه دمخله یلې «پله کلور کلې دننله او‬
‫بهر رېر جنګونه کولس تلل بله یلې سلرمات و‪ ».‬عبلدالحق د ملرګ تلر ورځلې د‬

‫‪275‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همدغه فکر له مخې عمل کاووه‪ .‬ده حتی په لومړۍ ځوانۍ کې په غیلر علادي‬
‫کى‬
‫رول فکر کاووه او دغسې دلیلونه به یې وړاندې کول چې لویان به یلې حیلران‬
‫کړل‪ .‬حاجي دین محمد و ایي چې یوه ورځ له بیرون نه سلتړی سلتومانه کلور‬
‫ته دننه شوم او «د کور خلکو راته وویل چې عبدالحق رېر په تنګ کړي یو‪ ،‬ما‬
‫یوه لښته ورپسې راواخیستله‪ ....‬عبدالحق راته وویلل چلې ګلذار مله کلوه! زملا‬
‫خبره واوره‪ ...‬ده راته وویل چې زه پوه یم د داود خلان لله حکوملت سلره سلتا‬
‫جوړه نه دهس ته بل وطن ته ځې ‪ ...‬او زه غواړم چې له تا سره په دې سلفر کلې‬
‫ملګری شمس نو د دې لپاره چلې ملور او خوینلدې راپسلې خفله نله شلي‪...‬دوی‬
‫خپهت تنګوم » عبدالحق په دغه وخلت کلې پلنځلس کللن و‪ .‬د همدغله فکلر لله‬
‫مخې به و‪ ،‬چې ده د سره رود د فقیراللله پله لېسله کلې زدهکلړه پرېښلوده او لله‬
‫خپل ورور حاجي دین محمد او نورو سره د حکومت پله مخالفلت پېښلور تله‬
‫واوښت‪ .‬دی د عمر د لږوالي له امله له پېښور نله څلو ځللې کلله د تیلرا‪ ،‬کلله د‬
‫تورخم او کله د پاړه چنار له الرې په یوازې ځان خپل کللي او کابلل تله الړ‪،‬‬
‫دی‪ ،‬خو په پلای کلې‬ ‫بې له دې چې څوک فکر وکړي‪ ،‬دی د حکومت مخال‬
‫خانه کې بندي شو‪ .‬دی بیلا د ثلور لله‬ ‫وپېژندل شو او د کابل والیت په توقی‬
‫کودتا نه وروسته ازاد شو‪ .‬د شوروي یرغلګرو او د هغو د تابع پرچملي رجلیم‬
‫په وړاندې یې په منظم فعالیت پیل وکړ‪.‬‬
‫دغه یرغل عبدالحق قلادر کلړ‪ ،‬چلې مجاهلدان پلر ځلان راټلول کلړي او پله‬
‫پغمان کې ځانله یوه جبهه جوړه کړي‪ .‬د شوروي پوځ تر و تلو پورې یلې غلټ‬
‫او بې ساري کارونه وکړلو چې زر به یې بیان وشي‪ .‬عبدالحق د یرغل په ا ول‬
‫کال دوه ویشت کلن و‪ ،‬ده په همدغه کال مجاهدان پر ځان راټلول کلړل او پله‬
‫پغمان کې یې د یوه زبرځواک او د شوروي شلویو پرچملي لویلانو پله وړانلدې‬
‫فعالیت پیل کړ‪ .‬خو ده اول خپل جهاد د پکتیا د خوست د مسلتلبر لله سلیمې‬

‫‪276‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پیل کړ‪ ،‬چې دی هلته له خبلو ورونو او نورو سره له پېښور نله تلللی و‪ ،‬چلې‬
‫نه کى‬
‫هلته دمخه له خپلو ورونو او کورنۍ سره کډوال شلوی و‪ .‬پله پېښلور کلې دوی‬
‫پلله مشللرۍ د‬ ‫او مولللوي جاللالللدین حقللاني د مولللوي محمللدیونس خللال‬
‫نلوی د ګلبلدین حکمتیلار لله‬ ‫اسالمي حلزب بنسلټ ایښلی و‪ .‬موللوي خلال‬
‫اسالمي حزب نه بېل شوی او د خپل حزب هلدف یلې «د خلدای رضلا لپلاره‬
‫جهاد‪ ،‬د وطن ا زادي او د شلریعت نافلذول» ټلاکلی و‪ .‬پله دې رول د موللوي‬
‫حزب ماهیت ملي او اسالمي و‪ ،‬عبدالحق ال د یوه ټینګ مسللمان پله‬ ‫خال‬
‫توګلله د وطللن پلله ازادولللو او بیللا د لللویې جرګللې للله الرې د سیاسللي نظللام پ لر‬
‫او د ملللي کشللالې د‬ ‫جوړولللو والړ او د ا فراطللي او زورواک چلنللد مخللال‬
‫هوارولو لپاره د وطن د ټولو قومونو په همکارۍ معتقد و‪ .‬ده تلر پایله پلورې د‬
‫همدغو فکرونو او اصلونو په چوکاټ کې کړه وکړل‪.‬‬
‫په هر حال له مستلبر نه چې د حاجي دین محمد په فکر «‪ ...‬په افغانسلتان‬
‫کې د منظم جهاد لومړنی مرکز ګڼل کېدلی شي» هم د پکتیا‪ ،‬ننګرهار او هم د‬
‫غزني یو شمېر مجاهدانو د مولوي حقاني په عمومي قومندانۍ جهاد پیل کلړ‪.‬‬
‫د رګر قومندان یې مطیلع اللله ولیخېلل و‪ .‬دوی لله دغله مرکلز نله چلې حقلاني‬
‫دمخه جوړ کړی و‪ ،‬د خوست د بري پر تاڼې او نورو حکلومتي پوسلتو بانلدې‬
‫بریدونه کول‪ .‬عبدالحق که څه هم تلر ټوللو کشلر و‪ ،‬پله دغلو یرغلونلو کلې پله‬
‫خپلې زړورتیا سره نوم وایست او ځایي خلکو او د حقاني او مطیع الله مینلدو‬
‫ته په خاص رول ګران شو‪ .‬بیا نو د ده «‪ ...‬عزت او جاروقربان تر هر چلا رېلر‬
‫و‪ ».‬د حقاني مور به ویل چې «یو خلو عبلدالحق وړوکلی دی او مسلافر دی او‬
‫بللل زړور دی‪ ».‬د مطیللع الللله مللور دغللومره تکللړه او صللبرناکه مېللرمن وه چللې‬
‫« ورونه او زامن به یلې شلهیدان شلول خلو د دې بله پلروا نله وه‪ ،‬د مجاهلدینو‬
‫خلدمت بله یلې کلاووه‪ ».‬هغله «لله زامنلو سلره بله جهلاد تله تللله‪ ...‬او د زامنلو‬

‫‪277‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حوصلې به یې وچتولې‪ )۷۳(».‬دغو مېرمنو چې کله به یې زاملن پله کلور کلې نله‬
‫کى‬
‫وو‪ ،‬د مېلمنو قدر او عزت په خپله کاووه‪.‬‬
‫په دغې جبهې کې چې مجاهدان رېر شول او په پسرلي کلې چلې پله سلپین‬
‫غره باندې اوښتل ممکن شول‪ ،‬فیصله وشوه چې د ننګرهار پله خوګیلاڼیو کلې‬
‫دې هم جهادي مرکز پرانستل شي‪ .‬بیا نلو د تلورې بلورې مرکلز د پچیراګلام د‬
‫ولسوالۍ د سلیمان خېلو په تنګي کې غوره شو‪ .‬د تورې بورې شاوخوا دغسې‬
‫غرونه پراته دي‪ ،‬چې په ځنګلونو پټ دي او د نا اشلنا خلکلو تلګ ورتله ګلران‬
‫دی‪ .‬دلته د مجاهدانو لپاره د پټ کېدلو ځایونه رېلر وو او د الوتکلو او توپونلو‬
‫د تورې بورې دفاعي سیسلتم‬ ‫بمپاري هم پرې اثر کولی نه شو‪ .‬مولوي خال‬
‫عبدالحق او نورو ته وسپاره او په خپله یې کله په عملیاتو کې برخله اخیسلتله‪،‬‬
‫که څه هم دی د تنظیم مشر او عمر یې هم رېر و‪ .‬د یادولو وړ ده چلې د اګلام‬
‫او چپرهار خلکو‪ ،‬د سره رود عربي سیدانو او دېرو نورو هم «مجاهدینو ته تلر‬
‫خپلې وسې پورې نغدې مرستې راولېږلې‪ ».‬د جاللابلاد ښلار د هنلدوانو ونلډه‬
‫هم د یادولو او قدر وړ ده‪ .‬حلاجی دیلن محملد وایلي چلې «هلم ښلځو خپللې‬
‫ګاڼې مونږ ته پېښور ته راولېږلېس هغه ملونږ خرځلې کلړې او لله دره ادم خېلل‬
‫څخلله مللو ټوپلک او کللارتوس رانیللول او ور ومللولېږل‪ ».‬دا هغلله وخللت و چللې‬
‫تنظیمونو ته د باندې نه وسلې نله رسلېدلې‪ .‬لله هملدغې جبهلې څخله وو چلې‬
‫مجاهلدانو وروسللته «خپلل ګروپونلله چپرهلار‪ ،‬خوګیللاڼیو‪ ،‬سلره رود او شللنوارو‬
‫سیمو‪ ،‬حصارک غلجایي‪ ،‬سروبي ولسوالي‪ ،‬تورغر او جاللاباد ښار تله خپلل‬
‫عملیات وغزول‪ ».‬او عبدالحق «د جاللاباد په ښار کې د ځینلو دوسلتانو او د‬
‫هغو پوځي افسرانو په ملګرتوب چې مجاهدینو سلره یلې خواخلوږي درللوده‪،‬‬
‫چریکي عملیات پیل کړل‪».‬‬
‫عبدالحق به هلته له ملګرو سره د ورځې د دوستانو په کورونو کلې تېروللې‬

‫‪278‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى شپې به یې د هغو د ځوانانو په ملګرتوب له خپلو ملګلرو سلره پله ګلډه د‬
‫او د‬
‫رجیم پر پوستو بریدونه کول او له ښار نه د بانلدې یلې پله پچیلر اګلام او سلره‬
‫رود کې عملیات کول‪ .‬دننه پله ښلار کلې یلې یلو رول ابتلدایي جلال یلا شلبکه‬
‫جوړه کړه‪ .‬دا په جاللاباد کې و چې عبدالحق د خپلواک قومندان په توګله پله‬
‫خپل نوښت چریکي عملیات کلول‪ .‬پله دغلو عملیلاتو کلې چلې دی د مهلارت‬
‫خاوند او پر ځان راره شو‪ ،‬په دې فکر شو چې که له کابل نه د بانلدې د رجلیم‬
‫پر ضد فعالیتونه هر څومره رېر او بریالي هم وي‪ ،‬رجلیم پلرې نسلکورېدلی نله‬
‫شي او د دې لپاره چې رجیم په اساسي رول تاواني او د نسکورېدلو لپلاره یلې‬
‫الر هواره شي باید د کابل ښار شاوخوا هدفونه وویشلتل شلي او پله ښلار کلې‬
‫دننه نفوذ وشي‪ .‬نو دی باید په پغمان کې یوه جبهه ولري‪ .‬نور نو د ده په خپلله‬
‫ژبه‪« :‬زه پوهېدلم چې زه باید په کابل کې ځانله جبهه ولرم‪ .‬په هغه وخلت کلې‬
‫هلته هیڅ نه لرل‪ .‬زمونږ ټول قوت په ننګرهار او کابل کلې و‪ ،‬خلال‬ ‫خال‬
‫ا و زما ورور خدین محمدت ویل نه‪ ،‬حکومت به دې ووژني‪ .‬ته ال تنکلی ځلوان‬
‫یې او په دې نه پوهېږې چې په کابل کې له رجیم سلره جنګېلدل حلومره ګلران‬
‫کار دی‪ .‬ته د دغسې جنلګ لپلاره تیلار نله یلې‪ )۷۴(».‬عبلدالحق پله دې اړه رېلر‬
‫دلیلونه وویل خو هغوی قانع نه شلول‪ .‬پله پلای کلې عبلدالحق ورتله کلړه چلې‬
‫«ګور ! که د تاسې هوکړه وي یا نه وي‪ ،‬زه غلواړم پله کابلل کلې ځانلله جبهله‬
‫ولرم‪ .‬ایا له ماسره د پیسو او وسلو مرسلته کلولی شل ؟» د هغلو ځلواب نله و‪.‬‬
‫عبدالحق بیا له دوی سره بې له خلدای پله املانۍ لله پېښلور نله ووت او ټلولې‬
‫هغه ماشین ګڼې او وسلې یې چلې پله ننګرهلار کلې د رجلیم لله پوسلتو څخله‬
‫(‪)۷۵‬‬
‫ترالسه کړې وې له ځان سره یووړې‪.‬‬
‫په رښتیا هم له پغمان نه د رجیم پر ضد عملیات کول یو ګران کار و‪ ،‬هغه‬
‫هم د عبدالحق لپاره چې دغه وخت دووه ویشت یلا درویشلت کللن ځلوان و‪.‬‬

‫‪279‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دیکىپغمانیانو ته نا اشنا و او په پغمان کې یې ژوند هم نله و کلړی‪ .‬دغله خطلر‬

‫کلړي او‬ ‫هم محسوس و‪ ،‬چې د خاد جاسوسان به د ده شبکه یلا مرکلز کشل‬
‫دی به له مینځ نه یوسي‪ .‬خو دی راره و چې څنګه چې پغمانیلان هلم د رجلیم‬
‫دي مالتړي به یې وکړي‪ .‬دی بله پله دې فکلر هلم و‪،‬‬ ‫او یرغلګر پوځ مخال‬
‫چې حنګه چې یرغلګر پوځ د پغماني حفیظ الله امین حکومت نسلکور کلړی‪،‬‬
‫وي‪ .‬د پغمان غوره کلول بله لله دې املله هلم و‪،‬‬ ‫دوی به د هغو ټینګ مخال‬
‫چې هغه لږو رېر د تورې بورې په شلان سلخته غرنلۍ سلیمه وه‪ ،‬هلر څله چلې‬
‫وو‪ ،‬عبدالحق د وطن د ژغورلو لپاره دغه کار ته مال وتړله او د ننګرهار جبهې‬
‫مشللري یللې انجینللر محمللود تلله وسللپارله او پلله خپللله د ‪۱۹۸۰‬کللال پلله کللومې‬
‫میاشت کې له یو څو ملګرو سره له پېښور نله افغانسلتان تله ننلوت‪ .‬پله پغملان‬
‫کې د څارندوی یو منصب وال ضابط عبدالحلیم له حکومتي ګړنلدي ملوټر او‬
‫څه وسلو سره هم ملګری شو‪ .‬ورور یې حاجی عبدالقلدیر هلم یلو څله وسللې‬
‫چې د اپریدو له ادم خېل درې نه یلې رانیلولې وې هلم ور واسلتولې‪ .‬پغملان د‬
‫قومندان عبدالحق نظامي جبهه وه‪ ،‬چې له هغه ځای نه یې عملیات کول‪ .‬خلو‬
‫د شپې تېرولو لپاره یې د جلرېلز دیلوالن پله سلیمه کلې یلو څلو کلوټې جلوړې‬
‫کړې‪ ،‬په دې چې پغمان د اوسېدلو لپاره خوندي نه و‪ .‬په دغلو کوټلو کلې یلې‬
‫درنې وسلې‪ ،‬مهمات او لوجستیکي وسیلې هم ځلای پلر ځلای کلړې‪ .‬دوی بله‬
‫عملیات په شپه کې کول‪ ،‬او د ضابط حلیم له موټر نه به اسلتفاده کېدلله‪ )۷۶(.‬د‬
‫دوی لومړني عملیات اسان وو‪ ،‬ځکه چې په غه وخت کلې شلورویانو د کابلل‬
‫ښار شاوخوا امنیتي پوستې نه وې جوړې کړې‪.‬‬
‫عبدالحق په هاغه اولې مرحللې کلې د ملګلرو مونلدلو‪ ،‬نفلوذ خپروللو او د‬
‫تنظیم جوړولو موضلوع تله ملال وتړلله‪ .‬امریکلایي جورنلسلت رابلرټ کلاپالن‬
‫لیکي‪« :‬حق په پالزمینه کې خپل وخت له باوري ملګلرو سلره تېلروهس لله خپلل‬

‫‪280‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مقصد نه به ورته غږېده او لله هغلو نله بله یلې مرسلته غوښلتله‪ .‬داسلې هلم ده‬
‫کى‬
‫او دیللن محمللد تلله پیغامونلله واسللتول او ترېنلله ویللې غوښللتل چللې پلر‬ ‫خللال‬
‫موضوع له سره فکر وکړي‪ .‬هغه نورو پیسو او وسلو ته اړ و‪ ،‬ځواب ورتله ونله‬
‫رسلېد‪ .‬پلله پللای کللې یللې للله هغللو سلره پللوره وشللکوله‪ )۷۷(».‬پلله دغلله حللال کللې‬
‫عبدالحق بله چاره نه لرله‪ ،‬خو دا چې په خپل ځان رره وکلړي او ملګلري رېلر‬
‫کړي‪ .‬په دې اړه ملي جهاد ته د هغه رښلتین تلوب‪ ،‬قلوي منطلق او لله ملګلرو‬
‫سره ښه چلند هم ورته ګټه وکړه‪ .‬کاپالن چې له عبلدالحق سلره افغانسلتان تله‬
‫څو ځله تللی وایي چې «په تحلیلي توګه د هغله د سلوچ کوللو قابلیلت د هغله‬
‫ستره پانګه وه چې د هغه له هغه استعداد نه یې رېلر انکشلاف کلړی و‪ ،‬چلې د‬
‫چاودونکو موادو په هکله یې الره‪ )۷۸(».‬عبدالحق یو ځل کلاپالن تله ویللي وو‬
‫چې «ما درک کړه چې هر څلوک ټوپلک جګلولی او جنلګ کلولی نله شلي‪ .‬هلر‬
‫څوک ما غوندې سرسخت کېدلی نه شلي‪ .‬خلو هلر څلوک یلو څله کلولی شلي‪.‬‬
‫هغوی چې پیسې لري‪ ،‬مونږ ته ساق دار بوټلان او پرېلړ واسلکټونه تهیله کلولی‬
‫شي او هغوی چې پیسې لري‪ ،‬او جنګ کولی نه شلي لله حکلومتي دفترونلو نله‬
‫هم یو څه کولی شي‪ .‬غوږ نیولی او مونږ له واقعي حال نه خبرولی شي‪ .‬تاسلې‬
‫رېرو ناتوانو او احمقانو ته هم دغه احساس ورکولی ش چې دوی یو مهم کار‬
‫(‪)۷۹‬‬
‫کولی شي‪ .‬په دغه رول هر یو کولی شي له تاسو سره مرسته وکړي‪».‬‬
‫د عبدالحق له ویناوو نه څرګنده ده چې هغه د ابتکاري او راڼه فکلر خاونلد‬
‫و‪ ،‬پر خلکو یې باور او د ملګرو په موندلو کې یې مهلارت الره‪ .‬کلاپالن وایلي‬
‫«عبدالحق له جنګ کولو نه زیلات خپلل وخلت پله خبلرو کوللو تېلروه‪ .‬دا یلوه‬
‫ابتدایي وسیله وه چې هغه جوړوله‪ .‬له هغو نه چې یې ښله پېژنلدل د پنځلو یلا‬
‫تر هغه لږو نه یوه رله جوړوله‪ .‬هغوی بیا له هغلو نله چلې یلې پلرې بلوره بلاور‬
‫الره بله رله تنظیموله‪ .‬یوې پټې رلې به یوازې پاڼې چاپولې او بل څه نلهس بللې‬

‫‪281‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هغه وېشلې‪ ،‬بللې رللې بله د چلاپوونکي او ویشلونکي تلرمنځ پیغامونله وړل‬
‫به کى‬
‫راوړل‪ .‬یوې رلې به یوازې چوونکي مواد پټول‪ .‬په داسې حال کې بللې بله هغله‬
‫درېیمې ته وړل‪ ،‬چې یې عملیات کول‪ .‬هیڅ رله پله دې نپوهېدلله چلې هلابلې‬
‫څه کول‪ .‬عبدالحق له شفري کلمو‪ ،‬شفري کالیو او د سړکونو لله عالملو څخله‬
‫د شفري کلمو نه ژبه جوړه کړه‪ .‬یوه میاشت به یو چا توره چترۍ ګرزولله چلې‬
‫عملیات کېږيس بله میاشت به د هماغه رنګ مانا دا وه چلې عملیلات ځنلډول‬
‫شللوي دي‪ .‬دغلله طللرز مللوثر و ځکلله چللې پلله افغانسللتان کللې پخللوا دغسللې‬
‫استخباراتي طرز په کوم نظم سره نه و ازمییل شلوی او ځکله چلې شلورویان د‬
‫(‪)۸۰‬‬
‫هغه په فکر نه وو‪».‬‬
‫د عبدالحق په فعالیتونو سره د پغمان چبهې نوم وایست‪ ،‬پله تېلره وروسلته‬
‫له هغه چې د ‪۱۹۸۰‬کال په جوالیۍ کې د بي بي سلي پله خبرونلو کلې وویلل‬
‫شول چې «په پغملان کلې د مجاهلدانو زیلات شلمېر شلورویان پله تنلګ کلړي‬
‫دي‪ ».‬د عبدالحق په وینا دوی په دغه وخت کې په پغمان کې دیلارلس تنله وو‬
‫او رېر ملګري یې په کابل کې وو‪ .‬د بي بي سي دغلې څرګنلدونې دوی تله ګټله‬
‫وکړه‪ .‬د عبدالحق د پالر سلوداګر دوسلتانو یلې پیسلې ورواسلتولې‪ ،‬لکله چلې‬
‫مشر ورور یې عبدالقدیر هلم چلې د جاللابلاد او پېښلور تلرمنځ پټلې معلاملې‬
‫وو‪ ،‬ملالي‬ ‫کولې‪ ،‬پیسې ور واستولې‪ .‬نورو خلکلو هلم چلې دکملونزم مخلال‬
‫مرستې ورچاالن کلړې‪ ،‬خلو دغله مرسلتې د عبلدالحق لپلاره کلافي نله وې‪ .‬پله‬
‫همدغه وخت کې و چې دی په چاودېدونکې مرمۍ )‪ (Shrapnel‬سره په سلر‬
‫یې پوښلتنې تله‬ ‫کې ولګېد او د درملنې لپاره پېښور ته الړ‪ .‬هلته مولوي خال‬
‫ورغي‪ ،‬خو هغه ورسره له خبرو کولو نه رره وکړه‪ .‬سلره لله دې هلم عبلدالحق‬
‫وایي چې مولوي صاحب «په ټینګه کش کلړم او پله جلګ اواز یلې راتله وویلل‬
‫چې باید دغومره مغرور نه اوسلي‪ ،‬ویلې منلله چلې د ده پله اړه تېلر وتللی وم‪».‬‬

‫‪282‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دوی چې سره پخال شول مولوی صاحب ورته کړه چلې «ښله ده هلر څله چلې‬
‫کى‬
‫(‪)۸۱‬‬
‫دې ضرورت وي‪ ،‬تنظیم به یې درته تهیه کړي‪».‬‬
‫له هغه وروسته د عبدالحق د جهاد ساحه پراخله شلوه او د کابلل شلاوخوا‬
‫سیمو کې درویشت جبهې جوړې شوې‪ .‬حاجي دین محمد په خپل اثر کلې د‬
‫هرې جبهې نلوم او د هغلې قومنلدان یلادوي‪ .‬دغله جبهلې پله دغلو سلیمو کلې‬
‫جوړې شوې‪ :‬پغمان‪ ،‬چاردهي‪ ،‬شېوه کي‪ ،‬شکر دره‪ ،‬ده سلبز‪ ،‬خاکجبلار‪ ،‬قلره‬
‫با‪ ،،‬ستال ‪ ،‬موسهي‪ ،‬سلروبي‪ ،‬ملاهیپر‪ ،‬داراالملان‪ ،‬اوزبلین‪ ،‬جلریلز او کوټله‬
‫اشرو‪ .‬د جبهو شمېر د سیمو او اهمیت او ضرورت په تناسب و‪ ،‬پغمان څلور‬
‫(‪)۸۲‬‬
‫جبهې لرلې‪ .‬دغو جبهو معاونان‪ ،‬همکاران او په «سوونو» مجاهلدان للرل‪.‬‬
‫د کاپالن په وینا د عبدالحق مجاهدان سربېره پر هغو چې د کابل ښار کې یې‬
‫لللرل‪ ،‬اووه زره تنلله وو‪ )۸۳(.‬انګلللیس لوسللي ایللډوررز د افغللان کشللالې هللوارول‬
‫لیکواللله وایللي چللې قومنللدان عبللدالحق «‪...‬د ښللار شللاوخوا چریکللي تللاکتیکي‬
‫جنګیالیو واحدونو تله انکشلاف ورکلړس د هغله دفلاعي جنګیلالي لله څللور زره‬
‫پنځلله زره نلله رېللر شللول‪ )۸۴(».‬د عبللدالحق د جنګیللالیو یللانې مجاهللدانو دقیللق‬
‫مالومول به ګران وي‪ ،‬خو دغومره یقینلي ده چلې هغله د چریکلي جنلګ لپلاره‬
‫کافي جنګیاالن لرل او هغوی د هغه په قومندانۍ او ښه چلند راضي وو‪.‬‬
‫د حاجي دین محمد په وینا عبدالحق د خپلو مجاهدانو له کلار او فعالیلت‬
‫نه ځان خبراووه او ورته به یې پالن ورکاووه او کوم هغه اهداف به چلې یلې د‬
‫ښاري حوضلو او یلا جبهلو تله پله نظلر کلې للرل «‪ ...‬للومړی بله یلې لله خپللو‬
‫شوراګانو سره پرې مشوره کوله او بیا به په خپله عبدالحق هغله وڅېلړل‪ ».‬دی‬
‫دا هم وایي چې «په لومړنیو وختلو کلې بله پلر دغلو اهلدافو بانلدې چلې پلوره‬
‫څېړل شوي به وو‪ ،‬په خپله عبدالحق قومانده په الس کلې واخیسلته او ګلډون‬
‫ونله‬ ‫به یې پکې کاووه او هدایات به یې ورکول چې غیلر نظامیلانو تله تکلیل‬

‫‪283‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫رسېږي او یا هم د ټاکل شوي هدف نه په اخوا مجاهدین پله نلورو کلې ګلوتې‬
‫کى‬
‫ونه وهي‪ ».‬عبلدالحق د ښله چلنلد لله املله و چلې هلر«‪ ...‬مجاهلد بله کوښلښ‬
‫کاووه چې له ده سره د حملې په وخت کې نزدې کار وکړي‪ ،‬چې هم یلې د ده‬
‫(‪)۸۵‬‬
‫زړورتوب خوښېده او هم به یې له تدبیر څخه مطمین و‪».‬‬
‫عبدالحق کوښښ کاووه چې مجاهدان یې ملنظم ویس لله نلورو مجاهلدانو‬
‫سره ونه نښلي او ولسي خلکو ته ضرر ونه رسوي‪ .‬یلو ځلل د کابلل‪-‬جاللابلاد‬
‫پر الر د کڅ په برخه کې د ده یوه مجاهلد د ملوټر لله یلوه سلورلۍ نله یلو پټلو ا‬
‫خستی و او دی چې پرې خبر شو خپل «‪...‬مجاهلدینخیېت راټلول کلړل او پله‬
‫دې خبره یې وپوهول چې زمونږ کلار د خلکلو ځلورول او یلا د هغلوی ملالونو‬
‫اخیسللتل نلله ديس بلکللې د د وی د سللر او مللال حفایللت دی‪ ».‬ده دا هللم ورتلله‬
‫وویل چې «مونږ چې سرونه په الس کې نیلولي دي‪ ،‬د خپلل مللک د سلاتلو او‬
‫خپلو خلکو دناموس او مال ساتلو لپاره خديت نله دا چلې د دوی نلاموس‪ ،‬سلر‬
‫او مال ته غله شو‪ )۸۶(».‬دغه پېښله بله پله ننګرهلار کلې د هغله د قومنلدانۍ پله‬
‫وخت کې شوې وي‪.‬‬
‫د عبدالحق د کابل شاوخوا مجاهدانو وییفه دا شوه چې د نورو تنظیمونلو‬
‫د مجاهدو په شان پر لویو الرو باندې د یرغلګرو پر قطارونو حمللې وکلړي او‬
‫دننه په ښار کې د شپې په تیاره کې پله وړو وړو رللو سلره د رجلیم او شلوروي‬
‫پیللره داران پلله نښلله کللړي‪ .‬د یرغللل پلله اول کللال پلله تېللره د کابلل ښللاریانو او د‬
‫ښوونځيو او پوهنتون محصالنو لله پلاڅونو نله وروسلته مجاهلدو د رجلیم پلر‬
‫ضد فعالیتونو ته زور ورکړ او پله لویلو الرو کلې یلې نقلیله وسلیلې لټلولې‪ .‬پله‬
‫داسې حال کې چې د شوروي پوځ او رجیم پوځي پوستې به هم لېرې نله وې‪.‬‬
‫دوی یې مخه نه نیوله یا نیولی نه شوه‪ .‬شورویانو هلم د کابلل شلاوخوا امنیتلي‬
‫پوستې جوړې کړې وې‪ ،‬خو د رابلرټ کلاپالن پله وینلا دغله کلار اول قومنلدان‬

‫‪284‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عبدالحق کړی و‪ .‬په لویلو الرو کلې شلوروي سلرتېرو او مجاهلدانو یلو بلل لله‬
‫کى‬
‫مجبوریت نه زغمل‪ .‬په دې چې شوروي سلرتېري تماشلاچي وو او مجاهلدانو‬
‫له نقلیه وسیلو نه د رجیم نامطلوب ماموران‪ ،‬ګوندیان او نور هغله کسلان چلې‬
‫پرې مشکوک کېدل‪ ،‬بېول‪ .‬په دې رول د کابل رجلیم او یرغلګلر پلوځ پله لویلو‬
‫الرو کې مجاهدان د واقعیت په توګه منلي وو‪ ،‬خو پر ضد به یې د معمول پله‬
‫شان پروپاګندونه کول‪ .‬البته رجیم او شوروي پوځ بله اړیلن او مهلم نظلامي او‬
‫غیر نظامي څیزونه په لویونو کاروانونو سلره وړل چلې غټلې نظلامي قلوې بله‬
‫یې ساتنه کوله‪ .‬که مجاهدانو نه شو کولی له بیرون سره د ښار اړیکې وشلوي‪،‬‬
‫پکې یې شلریکي عملیلات او نفلوذ کلولی شلول‪ .‬د ښلار زیلاتره اوسلېدونکي د‬
‫او د مجاهدانو پلر خلوا وو‪ .‬د دغله حلال پله درک‬ ‫رجیم او شو رویانو مخال‬
‫سره د قومندان عبدالحق بل غټ کار دا شو چې دننه په ښلار کلې کلار وکلړي‪.‬‬
‫دغه کار که څه هم د خاد د رېرو جاسوسانو د شتون له امله ګران او خطرناک‬
‫و‪ ،‬سره له دې هم هغه پرې شروع وکړه‪ .‬دکاپالن په وینا «عبلدالحق پله پټله د‬
‫څو سوو محفویو کورونو نه یو جال یا شبکه جوړه کړه چې په زرګونلو خللک‬
‫پکې شامل وو او دوی به یو څه د مخه خبرتیا سره کولی شلول‪ ،‬شلپې لیکونله‬
‫(‪)۸۷‬‬
‫په څو ګړیو کې په ټول ښار کې ټیټ کړي‪.‬‬
‫حاجی دین محمد پله دې اړه اوږد غږېلږي او لیکلي چلې «‪ ...‬وړې‬ ‫مول‬
‫وړې حوزې د ښار پله هلر ګلوټ کلې جلوړې شلوېس عملیلات پکلې کېلدلس د‬
‫زخمیانو عالج به په پټه سرته رسېده‪ ،‬شبنامې (شپې پاڼې) به ویشل کېلدلې‪...‬‬
‫عبدالحق به هرې حوزې ته ځان خپه شپه کېت رساووه او په هغه سیمه کلې بله‬
‫یې عملیات سرته رسول‪ .‬په دې عملیاتو کې څو ځلې زخمي هم شلو‪ .‬پله دې‬
‫رول د کابل په ښار کې د عملیاتو یو جال جوړ شو‪ .‬کله څله هلم پله کابلل کلې‬
‫نورو چریکي ګروپونو هم کار کاووه او ځینو یې رېلر ښله کلار هلم کلاووه‪ .‬خلو‬

‫‪285‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځینو به یې وران کارونه هم کول او یا به یې خلک بلې ځایله ځلورول‪ .‬لله دې‬
‫کى‬
‫امله چې عبدالحق به خپل ګروپونه په خپله رهبري کول او هم به یې څارل نلو‬
‫عبدالحق او مجاهدینو یې د کابل د خلکو په زړونلو کلې ځلای درللود» داسلې‬
‫هم عبدالحق په کابل کې «‪ ...‬د شپې پاڼو په ذریعله او هلم لله ښلاریانو سلره د‬
‫(‪)۸۸‬‬
‫مستقیمو اړیکو په ذریعه د رجیم پرخالف خلک منظمول‪».‬‬
‫هر چاته به د یقین وړ نه وي چې حتی یوه باندني به هم په کابلل ښلار کلې‬
‫شللپې لیکونلله خپللاره کللړي وي‪ .‬د کللاپالن پلله روایللت دغلله بانللدنی د سللاویک‬
‫شوسللتر )‪ (savik Shuster‬پلله ناملله د لیتللوانیې د هېللواد یللو یهللود و‪ ،‬دی پلله‬
‫پېښور کې له قومندان عبدالحق سره اشلنا شلوی او د هغله پله مرسلته کابلل تله‬
‫راغلی و‪ .‬ده د ‪۱۹۸۳‬کال د شپې پر یوولسلو بجلو د عبلدالحق د مجاهلدو پله‬
‫ملګرتوب او الرښود په میرویس میدان کلې پله داسلې حلال کلې چلې د رجلیم‬
‫ګزمه وال پنځوس متره لېرې والړ وو‪ ،‬د یوې روسي ورځپاڼې کمونسلتي ضلد‬
‫شپاړس نسخې د میدان شلاوخوا دېوالونلو بانلدې نصلب کلړې‪ ،‬چلې پکلې پله‬
‫روسي ژبه ویل شوي وو‪ ،‬چې «جنګ بس کړ ‪ ،‬راځ چلې خپللو کورونلو تله‬
‫الړ شو‪ ».‬دا هغله لیکنله وه چلې لیلنن د للومړي نړیلوال جنلګ پله بهیلر کلې د‬
‫روسي سرتېرو لپاره خپره کړې وه‪ .‬د یادې شپې په سبا د عبدالوکیل په نامله د‬
‫عبدالحق یوه قومندان د دغې پاڼې شپاړس سوه نسخې په ښلار کلې ووېشللې‪.‬‬
‫یو څو نسخې یې د انټرکانټیننټل هوټل پله تلاالر کلې هلم خپلرې کلړې‪ .‬پله بلله‬
‫ورځ د شوروي پوځ میلرویس میلدان احاطله کلړ او کورونله یلې ولټلول‪ .‬ویلل‬
‫شوي چې د رجیم دوه افسران د دغې پېښلې پله تلړاو ووژل شلول‪ .‬د شلوروي‬
‫اتحللاد یللوې ورځپللانې دغلله کللار د سلليثیاې کللار وباللله‪ )۸۹(.‬یللو شللمېر نللورو‬
‫جورنلستانو هم افغانستان ته سفر کلړی و‪ ،‬چلې پله هغلو کلې جلان ګلن سلټن‬
‫انګلللیس هللم و‪ ،‬چللې یللو ځللل یللې د اسللالمي حللزب‪ ،‬اسللالمي جمعیللت او‬

‫‪286‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عبدالحق له ملګرو سره پینځه میاشتې دننه په افغانسلتان کلې تېلرې کلړې او د‬
‫کى‬
‫رجیم له یوه نظامي جنرال سره یې هم لیدلي وو‪ ،‬چې له عبدالحق سره یې پله‬
‫پټه کار کاووه‪.‬‬
‫په اول وخت کې د چریکي عملیاتو رلې له ځوانانو څخه جوړې وې چې د‬
‫ورځې به یې په ښار کې خپل ژونلد چلارې ترسلره کلولې او پله شلپه کلې بله د‬
‫عملیاتو لپاره ټاکلو ځایونو ته تلل‪ .‬د دغو چارو مسؤلیت په شلیوه کیلو کلې د‬
‫ضابط عبدالحلیم خیرخواه او په پغمان کې د اخوندزاده وحدت او عبدالوکیل‬
‫پر غاړه وو‪ .‬په دې اړه عبدالحلیم غټ کارونه وکړل‪ ،‬تر څو چې شهید شلو‪ .‬د‬
‫پغمان د یلوه قومنلدان حلاجي خلانمیر پله وینلا پله کلال ‪ ۱۹۸۲‬کلې د کابلل پله‬
‫شاوخوا سیمو کې رېر ځوانلان چلې وپېژنلدل شلول او چریکلي فعالیتونله یلې‬
‫کول پغمان ته الړل چې د نیولو له خطلر نله بلچ وی او هلم خپللو رجلیم ضلد‬
‫(‪)۹۰‬‬
‫عملیاتو ته دوام ورکړي»‬
‫په رښتیا هم د ښار په لویدیځو برخو کې نږدې هره شپه او کله کله تر بلا‪،‬‬
‫علیمردان پورې چریکي عملیات کېدل او د رجلیم او شلوروي ګزمله واللو یلې‬
‫مخه نه نیوله‪ ،‬یا نیولی نه شوه‪ .‬خو یوه شپه د ټکونو او ګولیو اوازونله دغلومره‬
‫قوي او هیبتناک وو‪ ،‬چې مونږ ټوله شپه د کور په تهکاوي کې تېلره کلړه‪ .‬ملونږ‬
‫هغه وخت د خوشال مېنې په دوهمه برخه کې په خپلل کلور کلې اوسلېدلو‪ .‬ملا‬
‫دغه پېښې د ‪۱۹۸۲‬کال تر اپرېل پورې یا یې تلر خپلل بنلدي کېلدلو پلورې پله‬
‫خپل جورنال کې ثبتې کړي او اوس خوښ یم چې وینم دغه لیکنلې د هغلو پله‬
‫تایید دي او عامالن یې هم راښيي‪ .‬هغه وخت زه حیران وم چې دا څوک دي‬
‫چې دغه خطرناک عملیات کوي‪ ،‬هغه هلم دننله پله ښلار کلې چلې د رجلیم او‬
‫یرغلګر و او په خاص رول د خاد د فعالیت مرکز و‪ .‬له دغو پېښلو نله څرګنلده‬
‫ده چې قومندان عبدالحق د وطن ټینګ مدافع و‪ .‬دغه پېښې په بل څپرکي کلې‬

‫‪287‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بیانېږي‪.‬‬
‫کى‬
‫زما تر بندي کېلدلو پلورې نلزدې هلره شلپه دغسلې عملیلات کېلدل‪ ،‬خلو د‬
‫ورځې به د رجیم سرتېري په خوشال مېنه کې رله رله ګرځېلدل او کورونله یلې‬
‫لټول او خلکو ته به یې ښووله چې حکومت پر ځای او ټینګ دی‪ .‬ما په خپلل‬
‫جورنال کې د شلوروي د یلوه مشلاور د تښلتول کېلدلو پېښله هلم راوړې‪ ،‬اوس‬
‫مالومه شلوه چلې هغله رښلتیا وو دغله «مشلاور» پله واقلع کلې یلو جنلرال او د‬
‫لېرې خپلوان و‪ ،‬چې د عبدالحق په تدبیر او د ضابط حلیم په مرسلته‬ ‫برېژنی‬
‫تښتول شوی و‪ ،‬دغه پېښه به هم په پنځم څپرکي کې بیان شي‪ .‬هلته بله دا هلم‬
‫بیللان شللي چللې پلله ‪۱۹۸۹‬کللې د قرغللې فرقللې پلله زېرملله تللون کللې د قومنللدان‬
‫ډالهرو‬ ‫عبدالحق په نوښت دغسې چاودنه شوې وه‪ ،‬چې رجیم یلې د پنځهو‬
‫په اندازه تاواني کړ‪.‬‬
‫قومندان عبدالحق په خاص رول په ښاري چریکي عملیاتو سلره د بانلدنیو‬
‫جورنلستانو له الرې نوم وایست‪ .‬په کال ‪۱۹۸۵‬کې د امریکې ولسمشلر رېګلن‬
‫په واشنګټن او بل کال د برتانیې صلدراعظمې مارګریلت تله چلر پله لنلدن کلې‬
‫ورسللره ولیللدل‪ ،‬دغللو لیللدنو للله دې سللره مرسللته وکللړه‪ ،‬چللې امریکللا پلله کللال‬
‫‪۱۹۸۶‬کللې مجاهللدو تلله د سللټنګر راکټونلله ورکللړي‪ ،‬چللې پلله هغللو سللره پلله‬
‫افغانستان کې د شوروي هوایي قوه تر رېلره حلده بلې اغیلزې شلي‪ .‬عبلدالحق‬
‫وایي چې «ما مېرمن ته چر ته وویل چې زما نیکه او تر هغه دمخه د هغه پلالر‬
‫له انګلیسانو سره وجنګېدل‪ ،‬چې پر افغانستان یې یرغلل کلړی و‪ ،‬د دې لپلاره‬
‫چې افغانستان له روسانو نه په امن وي‪ ،‬نو مې هغه وپوښتله چې اوس چې پله‬
‫پای کې روسان راغلي‪ ،‬لکه څنګه چې برتانیه وېرېدلله‪ ،‬تله وللې دغلومره غللې‬
‫یللې؟ تاسللې ولللې سللل کاللله دمخلله هللر څلله واسللتول خللو اوس هللیڅ څیللز نلله‬
‫(‪)۹۱‬‬
‫استو ؟»‬

‫‪288‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىقومندان عبدالحق ته جهاد دغلومره مهلم و‪ ،‬چلې پله سلخت زخملي تلوب‬
‫حللال کللې هللم د هغلله پلله فکللر کللې و‪ .‬د ‪ ۱۹۸۷‬کللال پلله اکتللوبر کللې د پغمللان‬
‫ولسلوالۍ د ارغنللدۍ پله سللیمه کلې د هغلله ښللۍ پښله پلله پرسلونل‪-‬ضللد مللاین‬
‫ولګېده او پنجه یلې سلخته زخملي شلوه‪« .‬مجاهلدینو تله یلې رار ورکلاووه او‬
‫ورته ویل یې کوم مجاهدین چې په جهاد بوخت دي‪ ،‬هغوی مله خبلرو ‪ ،‬تلر‬
‫څو د عملیاتو پروګرام ګډور نه شي او روحیه یې کمزورې نه شلي‪ ».‬دی بیلا د‬
‫میدان جلرېلز لله الرې د چلک ولسلوالۍ تله پله کلټ کلې یلووړل شلو‪ ،‬هلتله د‬
‫فرانسې د بې سرحده راکټرانو په کلینک کې پانسمان شو‪ ،‬دی بیا په موټر کلې‬
‫د غزني په الر پکتیا او له هغه ځای نه پېښور ته او بیلا امریکلې تله الړ‪ ،‬هلتله د‬
‫پټسبرګ ښار په یوه روغتون کې د امریکې حکوملت پله لګښلت د هغله علالج‬
‫وشو‪ ،‬خو د ښلۍ پښلې پنجله یلې قطلع او دی عملري ګلور شلو‪ )۹۲(.‬کلاپالن د‬
‫عبدالحق له خولې نه دغه پېښه په لږ تفلاوت یلادوي او وایلي چلې دغله پېښله‬
‫هغه وخت وشوه چې دی له خپلو مجاهدانو سره له هسکو غلرو نله د ښلار پله‬
‫لور د شوروي شپږ هدفونو وهلو په مقصلد روان و‪ ،‬دی دا هلم وایلي چلې پله‬
‫روغتون کلې یلې د لیلدلو لپلاره ورغللی و‪ ،‬هغله ورتله ویللي و‪ ،‬چلې «‪ ...‬هغله‬
‫یوازنی څیز چلې غلواړم وکلړم دا دی چلې افغانسلتان تله سلتون شلم او جهلاد‬
‫(‪)۹۳‬‬
‫وکړم‪».‬‬
‫د ‪ ۱۹۸۹‬کال په فبرورۍ کې د شوروي اتحاد پوځ له افغانسلتان نله د ژنیلو‬
‫د موافقې له مخې ووت‪ ،‬چې بیان به یې پله یلوه وروسلتي څپرکلي کلې وشلي‪.‬‬
‫قومندان عبدالحق به د نورو مجاهلدانو پله شلان لله ځلان نله راضلي و‪ ،‬چلې د‬
‫یرغلګر پوځ په ایستلو او په اصل کې پلر افغانسلتان بانلدې د یلوه زبرځلواک د‬
‫حاکمیت د پالن په شنډولو کې خپله ا فغاني‪ ،‬او اسالمي وییفله ترسلره کلړې‬
‫او للله خپللل وطللن نلله دغسللې ټینګلله دفللاع وکللړي چللې هغلله بلله افغانللانو تلله د‬

‫‪289‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وطنپالنې او خپلواکۍ پالنې یوه نمونه وي‪.‬‬

‫کى‬
‫څنګه چلې عبلدالحق د نجیلب اللله پله مشلرۍ د کابلل رجلیم د شلورویانو‬
‫«السپوځی» ګاڼه پر ضد یې خپل جهاد ته دوام ورکړ‪ .‬او شپې لیکونه یلې هلم‬
‫خپرول‪ .‬د یلوې لیکنلې پله یلوې برخلې کلې راغللي چلې « رېلرو ګرانلو د کابلل‬
‫ښللاریانو! تاسللې پلله افغانسللتان کللې د سللرو لښللکرو شللرمېدلې ماتلله ولیللده‪ .‬د‬
‫افغانستان ملت دا ویاړ تراوسه د بشلریت پله تلاریخ کلې د بلل مللت پله برخله‬
‫شوی نه دی‪ .‬دا ویاړ ستاسې د درنو هېوادوالو د هغو ځورولو‪ ،‬د هغلو ټکونلو‪،‬‬
‫لللوږو‪ ،‬زغللم‪ ،‬سرښللندنو او ټینګللار السللته راوړنللې دي چللې د کمللونزم نړیللوال‬
‫ځواک او د دوی د مزدورانو په وړاندې مو وښلودس نلو راځل چلې د یلوه ازاد‪،‬‬
‫سرلوړي او اسالمي افغانستان د رامنځ ته کولو لپاره السلونه سلره ورکلړو او د‬
‫(‪)۹۴‬‬
‫خپل ملت په سرښندنه د بري پړاو ته ورسېږو‪».‬‬
‫د نجیب الله رجیم وروسته له هغه چې شوروي اتحاد د ‪ ۱۹۹۱‬پله دسلمبر‬
‫کې له خپلې امپراتورۍ سره له منځ نه الړ‪ ،‬د بل کال په اپرېل کې نسکور شلو‪.‬‬
‫پر ځای یې له افغان اسالمي تنظیمونو نه جوړ حکومت په کابل کلې پله و اک‬
‫شو‪ .‬قومندان عبدالحق په کابل کې دامنیت لوی قومنلدان وټاکلل شلو‪ ،‬خلو ده‬
‫له یو څه مودې وروسته خپله وییفه پرېښوده‪ .‬د یوه راوي پله وینلا څله وخلت‬
‫چې د تنظیمونو مجاهدانو په خپل مینځ کې د غنیمتونو پر سر نښتې وکړې او‬
‫عامه افغانلان یلې وژل قومنلدان عبلدالحق پله ‪۱۹۹۲‬کلې لله افغانسلتان څخله‬
‫ووتس ویل یې چې ما د یرغلګرو د شړلو په مقصلد جهلاد د دې لپلاره نله دی‬
‫(‪)۹۵‬‬
‫کړی چې د غنیمت او مقلام پله سلر پله کلورني جنلګ کلې برخله و اخللم‪.‬‬
‫عبدالحق له هغه وروسته په یوې ملي سطح کې له پېښور او بیلا دوبلۍ تله یلې‬
‫لله بانلدنیو دیپلوماتلانو او نلورو نفلوذ منللو کسلانو نله غوښلتل چلې د اسللالمي‬
‫کړي او په اړه یې یو څه وکلړي‬ ‫بنسټ پالنې او جنګ مشري مسئلې تشخی‬

‫‪290‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىپه افغانستان او سیمې کې نوې هسکېدلې‪ .‬دی د افراطلي رللو او چلنلدونو‬

‫او په اصل کې له اسالمي بنسټ پالنې سره جوړ نه و‪ .‬ویل یې «چې کله زملونږ‬
‫خلک د هغه څیز کولو ته مجبور کړل شي چې نه غواړي جنګ بله پسلې اوږد‬
‫(‪)۹۶‬‬
‫شي‪ ،‬کوم څیز ته چې مونږ ضرورت لرو هغه پراخ بنسلټ حکوملت دی‪».‬‬
‫رول ویلي وو چې «که په افغانستان کې دغو افراطي مجاهدانو‬ ‫ده په مشخ‬
‫قدرت ترالسه کړ هلته بله تلل جنلګ وي‪ ،‬سلوله او امنیلت بله نله وي او ملونږ‬
‫افغانلان بله مجبلور اوسلو چلې د رورۍ او مالتلړ لپلاره د ژونلد تلر پایله پلورې‬
‫ګدایي وکړو‪ )۹۷(».‬وروسته چې د تنظیمي حکومت کورني جنګونلو پله وخلت‬
‫کې ترهګري‪ ،‬مخدر موادو او وسلو یو رول زهرجن کلتلور رامیلنځ تله کلړ‪ ،‬پله‬
‫داسې حال کلې چلې نلړۍ افغانسلتان تله شلاکړې وه‪ ،‬عبلدالحق یلوه پلر ځلای‬
‫وړاندوینله وکللړه او هغله دا چللې «ممکلن دوی خبللین الملللي ټللولنېت یللوه ورځ‬
‫مجبور شي له هغه سره د مقابلې لپاره پله سلل ګونلو زره پلوځ واسلتوي او کله‬
‫دوی راننوتل وبه نښلي‪ .‬مونږ په افغانستان کې د برتانویانو هدیره لرو‪ ،‬ملونږ د‬
‫(‪)۹۸‬‬
‫شورویانو هدیره لرو‪ ،‬بیا به د امریکایانو هدیره و لرو‪».‬‬
‫قوماندان عبدالحق د پاکستان له ثیاسثی سره جوړ نله‪ ،‬چلې یلې افراطلي‬
‫تنظیمونه غوره ګنل او هغه قومندانان یلې څنلدې تله کلول چلې د ا فغانیلت او‬
‫خپللل فکللر للله مخللې یللې جهللاد کلاووه‪ .‬د کللاپالن پلله وینللا «‪ ...‬ثیاسثی هغللو‬
‫تنظیمونو او قومندانانو ته وسلې ورکولې چې کنټلرول کلولی یلې شلول او هغلو‬
‫قومندانانو ته چې ثیاسثی به نظامي پالنونه ورته جوړول‪ ».‬عبدالحق له دغله‬
‫و‪ ،‬او ثیاسثی ته یې په ښکته نظر کتل‪« :‬د هغله پله انلد د‬ ‫چلند سره مخال‬
‫هغې ایجنټان یوه رله هغه متوسط پنجابیلان دي چلې پله نظلامي اکلارمیو کلې‬
‫روزل شوي او پله افغانسلتان کلې پله چریکلي جنګونلو نپلوهېږي» عبلدالحق د‬
‫نورو افغانانو پله شلان دا هلم ویلل چلې «پاکسلتانیان وللې افغانلانو تله دسلتور‬

‫‪291‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورکړي‪ ،‬چلې جنلګ یلې هیڅکلله ګټللی نله دی او خافغانلانوت جنلګ هیڅکلله‬
‫کى‬
‫بلایللی نله دی‪ )۹۹(».‬د ثیاسثی هلم لله عبلدالحق سلره ورانله وه‪ .‬د امریکللې د‬
‫خاص استازي پیټرټامسن په وینا یو دلیل داو چې عبدالحق ښله نلوم ګټللی و‪،‬‬
‫پلله قللانع کللوونکې ژبلله ګړېلدهس د پیللاوړې ارادې او سللالم فکللر خاونللد وس قللوي‬
‫و‪ .‬پلر دې سلربېره‬ ‫احساسات یې لرل او تر هر څه زیات یو خپللواک شلخ‬
‫سیاست یې عنعنوي‪ ،‬معتدل ا و د جرګې په دود غیر انحصاري او نور شلمول‬
‫و‪ .‬دی یوه نومیالي قوم او درندې کورنۍ ته هلم منسلوب و‪ )۱۰۰(.‬حلاجي دیلن‬
‫محمد هم وایي چې په نړیواله سطح کې د عبدالحق نومیالی تلوب نله یلوازې‬
‫ځینې تنظیمي متعصبان په غوسه کړل‪ .‬ثیاسثی یې هم ناخوښله کولله‪ ،‬ځکله‬
‫چې د جهاد په اړه باندنیانو ته به د هغې مالومات د عبلدالحق لله مالوملاتو نله‬
‫توپیر الره‪ ،‬چې هغه په پېښور او باندنیو هېوادونو کې جورنلستانو ته پله مرکلو‬
‫چلې پله ثیاسثی کلې داسلې انګېرلله چلې‬ ‫کې ورکول‪ .‬رګروال محمدیوسل‬
‫((‪ ...‬ټللول مجاهللدان بایللد للله ماسللره اړیکللې ولللري او زه چللې د افغانسللتان د‬
‫حاالتو په اړه نړیوالو ته کلوم تصلویر وړانلدې کلوم‪ ،‬مجاهلدین هلم خبایلدت پله‬
‫هماغه الر الړ شي‪ ».‬البتله تنظیملي مشلران مجبلور وو‪ ،‬د ثیاسثی پلر الر الړ‬
‫شي خو «‪ ...‬عبدالحق چې خیېت هم نړیواله پېژندګلوي درلوده‪ ...‬او خپلل غلږ‬
‫یې هر چاته رسولی شو‪ ،‬ځان د دې پالیسۍ عملي کولو ته مجبور نله ګاڼله‪ ».‬د‬
‫ثیاسثی مشر حمید ګل ال «‪ ...‬له عبدالحق څخه دا غوښتنه درلوده چې «‪...‬‬
‫اروپایان او امریکایان چې مسلمان نه دي له هغو سره ستا جال اړیکې سلاتل د‬
‫جهاد په ګټه نه دي‪ ».‬خو عبدالحق بله ویلل چلې «‪...‬تاسلې هلم دا هلر څله لله‬
‫هغوی اخل ‪ ،‬نو ملونږ وللې منلع کلو ‪ ».‬یلوازې جنلرال افضلل جنجوعله هغله‬
‫وخت چې د افغانستان د اړیکو مسلؤول و‪ ،‬کوښلښ وکلړ چلې د عبلدالحق او‬
‫ثیاسثی ترمینځ اړیکې ښې وي‪ ،‬د هغه په وخت کې همدغسې وشول خو لله‬

‫‪292‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تبدیلۍ نه وروسته یې «‪ ...‬د عبدالحق او ثیاسثی اړیکې روغې پاتې نه شوې‬

‫کى‬
‫(‪)۱۰۱‬‬
‫او تر اخره خرابې وې‪».‬‬
‫دوی د کابل رجیم د نسکورولو پله اړه هلم سلره وران وو‪ .‬ثیاسثی او هلم‬
‫داسللې سللليثیاې «‪ ...‬پللله کابلللل او جاللابللاد کلللې‪ ...‬د کمونسلللتي خلللدایانو‬
‫نسکورېدل غوښتل چې ورته به خلونړي او غلټ سلپکاوی وي‪ .‬امریکایلان پله‬
‫واقع کې حاضر وو‪ ،‬پاکستان پرېږدي حکمتیار تلر خپلل واک النلدې پله واک‬
‫کړي چې که دغه تاوان د هغې خوښۍ په مقابل کلې وي‪ »..‬چلې شلورویان پله‬
‫هغسې بدحال له افغانستان څخه وایستل شي‪ ،‬چې دوی لله ویټنلام نله ایسلتل‬
‫شوي وو‪ )۱۰۲(.‬خو عبدالحق به ویل چې «ملونږ کلولی شلو ښلار هلره شلپه پله‬
‫وکړو او ویې نیسو‪ ،‬خو پله دغله حلال‬ ‫زرګونو راکټونو وولو او بیا پرې مار‬
‫کې به په سل ګونو زره مړېنه وي‪ ».‬د دغه نظلر لله مخلې هغله غلوره ګڼلله چلې‬
‫کابل هیڅ ونه نیول شي او پرېښوول شي چې هغه په خپله چپله شلي‪ :‬د خللق‬
‫او پرچم په خپلمنځي فشار سره په مناسب وخت کې په راکلټ ویشلتلو سلره‪،‬‬
‫له رجیم نه د خلکو په تېښتې سره د شاوخوا د حکومتي پوستو پله نیوللو سلره‬
‫او ګام په ګام د ښار په محاصره کولو سره‪ )۱۰۳(».‬عبدالحق له کابل رجیم سلره‬
‫د خبرو کولو پلوي هم کوله‪ ،‬خو یوازې او یوازې هغه وخت چې د چپه کېلدلو‬
‫په حال کې وي‪ ،‬چې هغه وخت بله هلر رول شلرطونه ومنلي‪ ،‬خلو ثیاسثی او‬
‫وو او ځینللو امریکللایي‬ ‫نللور مجاهللد قومنللدانان للله دغلله فکللر سللره مخللال‬
‫چارواکو ال هغه «د پرون ورځې سړی» باله‪ .‬کاپالن وایي چلې عبلدالحق دغله‬
‫وضع حس کړې وه او ویل یې چې «دی د پاکستانیانو او امریکایانو خوښ نله‬
‫او خپل ورور له مخالفت سره سلره‬ ‫دی‪ ».‬خو ده هغسې چې د مولوي خال‬
‫په پغمان کې جبهه خالصه کړه‪ ،‬داسې هلم تلر اخلر پلورې پلر خپلل دغله فکلر‬
‫ټینګ ودرېد‪ ،‬که څه هم ثیاسثی ناڅاپه لله قومنلدان احمدشلاه مسلعود سلره‬

‫‪293‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىپه زور سره یې د کابل نیولو پلوي کوله‪ ،‬سخاوت پیل کلړ او د ‪ ۱۹۸۹‬پله‬
‫پیل کې یې عبدالحق ته وسله ورکول ګرد سره بند کړل‪ )۱۰۴(.‬دغه سره متضاد‬
‫دریځونه وروسته د قومندان عبلدالحق د ملرګ الملل شلو‪ ،‬چلې دغله پېښله بله‬
‫اوس په لنډ رول بیان شي‪.‬‬
‫قومنللدان عبللدالحق پلله تنظیمللي دوره (‪ )۱۹۹۶-۱۹۹۲‬کللې پلله یللاهر کللې‬
‫خپل شخصي کارونه کلول‪ ،‬خلو د اسلالمي املارت پله دوره (‪)۲۰۰۱-۱۹۹۶‬‬
‫کې په تېره وروسته له هغله چلې د املارت وهلابي رول ملیشلایي نظلام د زیلږ‬
‫چلند لله املله نارضلایت علام شلو‪ ،‬د ا مریکلې او ملګلرو ملتونلو لله خلوا پلرې‬
‫بندیزونه ولګول شول او افغانسلتان د للومړي ځلل لپلاره ګوښله او ژونلد پکلې‬
‫کېدلو لپاره یې حتی په نړیواله سلطح هلم تجویزونله نیلول‬ ‫ګران شو‪ ،‬د عو‬
‫کېدل‪ .‬په دغه وخت کې عبدالحق په دې لټه کې شو‪ ،‬چې امارت له دننه څخه‬
‫شلي‪ .‬د دغله مقصلد لپلاره ده د‬ ‫نسکور او په یوه پراخ بنسټ نظام سره عو‬
‫امارت له ناراضو لویانو سره‪ ،‬چې په شمېر کې کم نه وو‪ ،‬خبرې پیل کړې‪.‬‬
‫د امارت د کورنیو چارو وزارت مرستیال مال عبدالصمد خاکسار ال دمخه‬
‫دغسې ناراضه کسان په پټه تنظیم کړي وو‪ .‬دغو کسانو د یوه منشلور لله مخلې‬
‫غوښتل چې افغانستان د ټولو قومونو له استازو نله جلوړ‪ ،‬دغسلې یلو اسلالمي‬
‫نظام وي چې له «خارجي دنیا سره روابلط وللري» او جلاري جنلګ تله د پلای‬
‫ټکی کښېږدي‪ .‬د ده په وینا په دغې رلې کې وزیران‪ ،‬معینلان او رییسلان شلامل‬
‫وو‪ ،‬خو ځینو یلې مقاوملت لله السله ورکلړ او افغانسلتان یلې پرېښلود‪ )۱۰۵(.‬د‬
‫امارت زیاتره لویان اعتدالي وو‪ ،‬خو واقعي چلوونکي یې چې رېلر هلم نله وو‪،‬‬
‫سخت دریځي‪ ،‬وهابي پلوه‪ ،‬زورواکان وو‪ ،‬چې د اسامه بن الدن لله سلړیو او‬
‫پیسو او د عربي شیخانو له پترو‪-‬رالر او د ثیاسثی لله مالتلړ نله بهلره ملن او‬
‫وو‪.‬‬ ‫په نظام کې د سمون راوستلو مخال‬

‫‪294‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىعبدالحق د پېښور او پښین د ممثلو لویو جرګو د فیصللو پلر بنسلټ د مللي‬
‫نظام په فکر و او ویل یې چلې د افغانسلتان کشلاله پله پلراخ بنسلټه نظلام سلره‬
‫هوارېللدالی شللي‪ ،‬چللې د قومونللو د اسللتازو‪ ،‬او تجربلله لرونکللو سیاسللتمارو او‬
‫پوهللو افغانللانو نلله جللوړ وي‪ .‬دی هللم پلله دغلله فکللر و‪ ،‬چللې پخللوانی پاچللا‬
‫دی‪ ،‬چلې هلم د‬ ‫محمدیاهر د دغسې نظام د سلروالۍ لپلاره مناسلب شلخ‬
‫واکمنۍ تجربه لري او هم افغان قومونه پرې راټولېدلی او مللي پیوسلتون پلرې‬
‫واقعي کېدلی شي‪ )۱۰۶(.‬ملال خاکسلار او ملګلري یلې پله دغله پروګلرام کلې لله‬
‫عبدالحق سره متحد شول او دغسې نفوذمن کسان لکه عبدالسالم مشلهور پله‬
‫راکټ ي او مال ملنګ هم ورسره ودرېدل‪ ،‬چې مال محمد عمر د هغه په رله کې‬
‫جهاد کاووه‪.‬‬
‫پله‬ ‫دا هغه وخت و چې د امریکې متحدو دولتونو حکومت د جلارج بلو‬
‫ولسمشرۍ د افغانستان هغه برخې بمباري کولې‪ ،‬په دغه مقصد چې د امارت‬
‫نظام نسکور شي‪ .‬دغه بمباري د ‪ ۲۰۰۱‬کال د اکتوبر په اوومه شروع شوې وه‬
‫او د هغه عمل په انتقام وه چې د القاعلدې غلړو د اسلامه بلن الدن د پلالن لله‬
‫مخې نیویارک سوداګري ماڼۍ په هغو ملکي الوتکو سلره وهللې او نړوللې وې‬
‫چې له باسټن ښار نه د لویدیځ په لور روانې وې او دوی د هغو پیلوټي په زور‬
‫ترالسله کللړې وه‪ .‬پلله دغللې بېسللاري پېښللې سلره پلله نیویللارک او داسللې هللم پلله‬
‫واشنګټن کې نزدې درې زره امریکایان ووژل شول او امریکې ته پله ملیلاررونو‬
‫رالر تاوان واووښت‪ .‬د الوتکو تښتوونکي چې عربان وو‪ ،‬د افغانستان په پکتیا‬
‫کې د ژورې پله سلیمه د البلدر پله کامل کلې روزل شلوی و‪ ،‬چلې د جهلاد پله‬
‫وخت کې د بن الدن په مرسته جوړ شوی وو‪ .‬امارت د هغو پیسلو او مېلړو پله‬
‫بدل کې چلې بلن الدن د هغله د مخالفلانو پله وړانلدې کلول‪ ،‬هغله د البلدر پله‬
‫کام کې ازاد پرې ایښي وو او دغه تښتوونکي هلته روزل شوي وو‪.‬‬

‫‪295‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد امریکې ولسمشر د سلپټمبر پله ‪۲۰‬مله املارت تله التیملاتوم ورکلړ چلې د‬
‫القاعدې هغه مشران چې په افغانستان کې دي دوی ته وسپاري او د ترهګلرۍ‬
‫مرکزونه وتړي او که نه امارت دې د هغو په عمل کې ځان شلریک وګڼلي‪ .‬پله‬
‫دغه وخت کې ما دوه ځله د امارت ویاند عبدالحی مطمین ته له کلیفورنیلا نله‬
‫په تیلفون کې وویل چې د بن الدن پر سر د امارت پر ضد نړیوال ایتالف ملخ‬
‫پر جوړېدو دی او د امارت لویان باید هغه له ملک نه رخصت کړي او یلا یلې‬
‫وهڅوي چې ځان د اسالمي کنفلرانس موسسلې تله تسللیم کلړي‪ ،‬د دې لپلاره‬
‫چې د هغه پر سر پر افغانستان باندې یرغل ونه شلي‪ ،‬خلو د وی پله اصلطال‬
‫لکه چې د پیل په غوږ کې ویده وو او په دې اړه یلې هلیڅ ونله کلړل او امریکلا‬
‫بیا په نظامي عمل پر افغانستان رادمخه شلوه‪ .‬د املارت لویلانو پله تېلره د ملال‬
‫محمد عمر چې اساسي وییفه یې د وطن او وطنوالو ساتنه وه د یوه بېګانه پلر‬
‫سر هغو ته شلاکړه او یلو بېسلاري تلاریخي مسلؤلیت یلې پلر غلاړه واخیسلت‪.‬‬
‫دوی په دې رول پر افغانستان باندې یو رول سودا وکړه‪ ،‬چلې لله املله بله یلې‬
‫(‪)۱۰۷‬‬
‫په تاریخ کې د تل لپاره محکوم وي‪.‬‬
‫خو قومندان عبدالحق د وطن بمبلاري کېلدل زغمللی نله شلول‪ ،‬هغله ال لله‬
‫او د برتانیې صدراعظم ټونی‬ ‫بمبارۍ نه دمخه د امریکې ولسمشر جارج بو‬
‫بلییر نه غوښتي وو‪ ،‬چې افغانستان بمباري نه کړي‪ ،‬ځکه چې امارت د سقوط‬
‫په حال کې دی او دی کوښښ کوي چې له دننه څخه یې نسکور کړي‪ )۱۰۸(.‬ده‬
‫په مرکو کې هم له بمبارۍ سره مخالفت و ښود او هغه یلې بلې للزوم وبلللې‪.‬‬
‫دی د ملللال خاکسلللار پللله رښلللتین تلللوب او ملګرتلللوب راره و او د املللارت د‬
‫نسکورولو لپاره یې د اکتوبر په درېیمه یانې د امریکې له بمبارۍ نله دمخله یلو‬
‫پالن و ایست چې مېرمن لوسي ایډورز د هغله پلوره ملتن پله خپلل کتلاب کلې‬
‫راوړی په نامه (د افغان کشاله هوارول‪ )۱۰۹().‬د د غه پالن لله مخلې د کنلدهار‬

‫‪296‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لاوخوا ټللول قومنللدانان او یللو څللو وزیللران حاضللر وو ‪ ،‬د عبللدالحق پلر خللوا‬
‫شلکى‬
‫واوړي‪ )۱۱۰(.‬د انګلیس سرجان ګن سټن په وینلا عبلدالحق د طالبلانو پله لیکلو‬
‫کې دېر پلویان لرل‪ .‬دی دا هم وایی چلې څله وخلت چلې پله روم کلې د پاچلا‬
‫محمدیاهر لیدلو ته تلللی و‪ ،‬هلتله یلې د فلراه او هلزاره جلات نله رېلر کسلان‬
‫ولیدل‪« .‬دوی ټول د عبدالحق له پالن سره وو‪ )۱۱۱(».‬ګن سټن رېر ځلله دننله‬
‫افغانستان ته تللی و او انګلیس لیکواله لوسي ایډوررز شپږ کاله پله افغانسلتان‬
‫کې زیاتره د طالبانو په دوره کې او له هغه وروسته تېر کلړي او د عبلدالحق لله‬
‫کورنۍ سره ښه اشنا وه‪ .‬لوسي د عبدالحق د کورنۍ په حوالله وایلي چلې ملال‬
‫خاکسار د سپټمبر له یوولسلمې نله وروسلته لله عبلدالحق سلره پله پېښلور کلې‬
‫ولیدل او د هغه په پالن کې یې ورسره مرسته وکړه او د پراخ بنسټ حکوملت‬
‫په جوړولو کې یې د ملګرتوب وعده ورکړه چې په کابل کې به د همدغه پلالن‬
‫په عملي کوللو کلې لله قومنلدان خلانمیر سلره پله ګلډه عملل وکلړي‪ .‬قومنلدان‬
‫خانمیر د جهاد په وخت کې د عبدالحق ملګری او په دغه وخت کې د املارت‬
‫شللول چللې د کورنیللو چللارو د وزارت نظللامي‬ ‫یللو قومنللدان و‪ ،‬دوی مویلل‬
‫(‪)۱۱۲‬‬
‫لوسي د دغې حساسې موضلوع د‬ ‫واحدونه به د عبدالحق په لور واړوي‪.‬‬
‫ثقه کولو لپاره د ‪۲۰۰۴‬کال په جنلورۍ کلې لله مالخاکسلار سلره پله خیرخانله‬
‫مېنه کې د هغله پله کلور کلې ولیلدل‪ .‬ملال خاکسلار هغلې تله وویلل چلې «پله و‬
‫روستیو ورځو کې د عبدالحق دوستانو د کورنیلو چلارو وزارت کلې پله عملل‬
‫کې جنګ پیل کړی و‪ ،‬مونږ د عمل لپاره تیار وو‪ »،‬هغه دا هم ورته وویل چې‬
‫«رېرو خلکو حتی په خوست‪ ،‬پکتیا‪ ،‬ګردېز او په ټلول افغانسلتان کلې د هغله د‬
‫پالن مالتړي کوله‪ ».‬او «که هغه ژونلدی وای او پلالن یلې عمللي شلوی وای‪،‬‬
‫(‪)۱۱۳‬‬
‫زما له نظر نه هغه به اوس د افغانستان ولسمشر وای‪».‬‬

‫‪297‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىعبدالحق له پېښور نه د تیلفون له الرې د طالبانو له قومندانانو سلره ګړېلده‬

‫او هغوی هم د هغه لیدلو لپاره پېښور ته تلل‪ .‬د طالبانو قومندانان په سللو کلې‬
‫څلوېښت یا پنځوس پخلواني جهلادي قومنلدانان وو او عبلدالحق راره و چلې‬
‫«هغوی به له مونږ سره یو ځای شي‪ ،‬دغومره چې هغلوی د خپلل ژونلد پله اړه‬
‫اندېښنه ونه لري‪ .‬ده دا هم ویل چې مجاهدانو جنګ پله نظلامي لحلا وګټله‪،‬‬
‫خو له سیاسي پلوه یې بایلوله او دا چې «هیڅوک یې پله یلوازې ځلان نله شلي‬
‫کولی‪ .‬مونږ رله ییز عمل ته اړ یو‪ ،‬له سپټمبر نه دمخه مونږ یوه متحده مشلري‬
‫قومونه سره متحلد کلړو‪ .‬اوس چلې پخلواني پاچلا منللې‬ ‫نه لرله‪ ،‬چې مختل‬
‫چې خپل وطن ته ستون شي‪ ،‬دا کار له مونږ سره مرسته کوي چې خپله کشلاله‬
‫هواره کړو‪ ،‬مونږ دغسې ملي پروسه پیل کولی شو‪ ،‬چې پر قومي رللو والړه نله‬
‫(‪)۱۱۴‬‬
‫وي‪».‬‬
‫د امریکې له خوا د افغانسلتان بمبلاري کېلدل د عبلدالحق د پلالن د عمللي‬
‫کېدلو په مخ کې اساسي خنلډ و‪ ،‬لله هملدې املله و چلې هغله د خپلل پلالن د‬
‫عملي کېدلو لپاره له وخت نه د مخه پرې پیل وکړ‪ ،‬او له خپلو یلو څلو ملګلرو‬
‫سره د اکتوبر په یوویشتمه لله پېښلور نله د پلاړه چنلار ځلاځیو او حصلارک تله‬
‫نللزدې د غللوږیزې تنګللي درې تلله چللې د ناصللرو سللیمه وه ورسللېد‪ ،‬د ده دغلله‬
‫تاریخي سفر حاجي دین محمد په خپل اثر کې په اوږد رول بیلان کلړی‪ ،‬چلې‬
‫لنډیز یې دا دی‪.‬‬
‫عبدالحق خپله کورنۍ له خپل دغه سفر نه نله وه خبلره کلړې‪ .‬مشلر ورونله‬
‫حاجی دین محمد په پېښور او حاجی عبدالقدیر په جبلل سلراج کلې وو‪ ،‬ده د‬
‫دغه خطرناک سفر لپاره تیاری هم نه و نیولی او دوی ټول یوه وړه ملکلي رلله‬
‫وه او ملګرو یې د پاړه چنار پله برخله کلې ورنله وغوښلتل چلې «پېښلور تله بله‬
‫خبېرتهت الړ شو‪ ،‬یو قوي پروګرام به جوړ کړو او بیا به راشو‪ ».‬خو هغه د خپلل‬

‫‪298‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عادت پر خالف د هغو غوښتنه و نه منله‪ ،‬په دې چې «وخت راڅخه تېرېږيس‬

‫کى‬
‫اوس ال بمباریو دومره حاالت خراب کړي ديس که نور وخلت ووځلي حلاالت‬
‫به ال رېر خراب شي‪ ».‬عبلدالحق د ببلر قلوم مشلر حلاجی زرغلون پله ګلډون د‬
‫نورو دوستو قومي مشلرانو مشلوره هلم ونله منلله‪ ،‬چلې ورتله یلې وویلل دا یلو‬
‫خطرناک کار دی ‪ ،‬اوس ترېنه الس پر سر شله‪ ،‬پله عملومي رول عبلدالحق او‬
‫ملګري یلې چلې لله کوملو سلیمو نله تېرېلدل‪ ،‬مشلرانو یلې ورسلره خواخلوږي‬
‫ښووله‪ ،‬خو د عمل ژمنه یې نه کوله‪ .‬په همدغه وخت کلې و چلې د ده سلبز او‬
‫شمشللاد د امللارت د ملیشللاوو قومن لدانانو للله خللوا هغلله تلله دغسللې پیغامون له‬
‫ورسېدل چې په الزمي وخت کې به له هغله سلره یلو ځلای شلي‪ .‬تلر غلوږیزې‬
‫پورې د امارت ملیشاوو‪ ،‬د دوی د تګ مخه ونه نیوله‪ ،‬چې دا شاید له پاس نه‬
‫د هللدایت للله مخللې و‪ ،‬خللو پلله غللوږیزه کللې یللې دوی ټللول محاصللره کللړل‪ .‬د‬
‫ننګرهار والي مولوي عبدالکبیر ال «‪ ...‬یو غټ قوت له ځلان سلره د حصلارک‬
‫غلجي» په لور وخوځوه‪ ،‬شاید د دې لپاره چلې حصلارک تله د عبلدالحق او د‬
‫هغه ملګرو مخه ونیسي‪ ،‬ځکله چلې کله دی هلتله الړ شلي د خپللو قومیلانو لله‬
‫عملي مالتړ نه به بهره من شي‪ ،‬دغه وخت د للوګر‪ ،‬پکتیلا‪ ،‬ننګرهلار‪ ،‬کابلل او‬
‫لغمللان د اسللتخباراتو کسللانو غللوږیزه محاصللره کللړې وه‪ .‬د سللیمو مشللرانو او‬
‫مجاهدینو عبدالحق خبر کړ چې طالبان د جنګ لپاره تیاری نیسلي‪ ،‬خلو هغله‬
‫ورته وویل چلې «زه جنلګ نله کلوم‪ ،‬خبلرې ورسلره کلوم او لله مشلرانو سلره د‬
‫اړیکللو نیولللو کوښللښ کللوم‪ ،‬پیغامونلله مللې ورکللړي چللې ورسللره خبللرو تلله‬
‫کښېنو‪ )۱۱۵(».‬خو د طالبانو مشلران چلې واک یلې پله زور نیلولی و او پله زوره‬
‫یې ساته خبرو ته حاضر نه وو‪ ،‬دوی که څله هلم د امریکلا تلر بمبلارۍ النلدې‬
‫وو‪ ،‬فکر یې کاووه چې نظام یې ابدي دی او کله امریکلا پلر افغانسلتان پلوځي‬
‫یرغل وکلړي‪ ،‬افغانلان بله د هغلو پله وړانلدې هغسلې جلګ شلي‪ ،‬لکله چلې د‬

‫‪299‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شورویانو په وړاندې جګ شوي وو او دا عبدالحق څوک دی چلې غلواړي لله‬

‫کى‬
‫دوی نه واک واخلي‪.‬‬
‫طالبانو بیا د غوږیزې د محاصرې کړۍ ماته کړه او پلر عبلدالحق وردمخله‬
‫شول‪ .‬حاجي دین محمد وایي چې د عبدالحق ملګلري «جګلړن حاملد لله ملا‬
‫سره د تیلفون پر کرښه و او ویل یې چې د طالبانو د خبرو اواز راځي او وایلي‬
‫او ستړیا له امله پر یلوه ګټله‬ ‫چې څوک یاست؟ عبدالحق چې د پښې د تکلی‬
‫ناست و‪ ،‬د طالبانو له خوا د کالشنکوف باټونله وچلېلدل او چیغلې یلې کلړې‪.‬‬
‫عبدالحق خپلو ملګرو ته وویل چې زما له څنلګ نله ټلول لیلرې شل س ځانونله‬
‫محفو کړ او یوه تن ته یې وویل چې طالبانو ته غږ کړه او ورته ووایه چلې‬
‫رزې مه کو ‪ ،‬دلته عبلدالحق ناسلت دیس غلواړي تاسلې سلره خبلرې وکلړي»‬
‫حاجی دین محمد بیا وايي چلې «پله هملدې وخلت کلې ملې پله تیلیفلون کلې‬
‫شورماشور واورېد او جګړن حامد راته وویل چی دا دی ملونږ ونیلول شلوو او‬
‫تیلیفون هم بند شو‪ )۱۱۶(».‬دا د پنجشنبې ورځ د اکتوبر ‪۲۵‬مه وه‪.‬‬
‫عبللدالحق او ملګللري یللې د ازرې ولسلوالۍ مرکللز تلله ورسللول شللول او بیللا‬
‫ولسوال بندي عبدالحق او ملګري یلې پله خپلل پیلک ا کلې د کابلل پله للور‬
‫روان کړل‪ .‬کابل تله نلزدې د چارثسلیاب سلنګ نوشلته پله سلیمه کلې و چلې د‬
‫کورنیو چارو وزیر مال عبدالرزاق په خپل لوکس ګړندي موټر کلې ښلکاره شلو‬
‫او سمله له السه نارې کړې چې «هغه کابل ته تللی نه شي او باید اعدام شي‪».‬‬
‫جګړن حامد زارۍ وکړې چې عبدالحق اعدام نه کلړي‪ ،‬خلو عبلدالحق ورغلږ‬
‫کړ‪ ،‬چې «له دغو خلکو نه سوال مه کوه‪ ،‬ژوند په عزت سره کوه‪».‬‬
‫د طالبانو د کورنیو چارو وزیر په موټر پسې روان شوس لله یلو څلو‬ ‫پیک ا‬
‫دقیقو نه وروسته دوی یوه ګوښه ځای ته ورسېدل‪ .‬عبدالحق چې لله پیلک ا‬
‫نه بیرون شو‪ ،‬د عبدالرزاق په امر یې السلونه وتلړل شلول‪ .‬عبلدالحق پله جهلر‬

‫‪300‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نارې کړې چې «دا د الله تعالی اراده ده او زه یې منم» عبدالرزاق ورتله وویلل‬
‫کى‬
‫شه او وړاندې درومه‪ .‬هغه خپل کالشلنکوف )‪ (AK-47‬د هغله‬ ‫چې «چو‬
‫د شللاپه لللور ونیللوه‪ .‬عبللدالحق چللې نللزدې پللنځلس ګامونلله اخیسللتي وو‪ ،‬رزاق‬
‫چیغې کړې چې ودرېږه او راوګرځه او چې هغه همدغسې وکلړل هغله یلې پله‬
‫وچلي وویشت نورو محافظانو د هغله پلر لوېلدلي جسلد د ګولیلو بلاران جلوړ‬
‫کړ‪ )۱۱۷(».‬د عبدالرزاق جالدانو جګړن حامد هم وواژه‪ ،‬خو شلاهپور او ناصلر‬
‫یې پر خپل حال پرېښود او د عبدالحق ځوان وراره علزت اللله د حلاجي دیلن‬
‫محمللد زوی طالبللانو دمخلله وژلللی و‪ ،‬دا د جمعللې ورځ د اکتللوبر ‪۲۶‬ملله او‬
‫عبدالحق د درې څلوېښتو کالو ځوان و‪.‬‬
‫څرګنده ده چې طالبان د قومندان عبدالحق او ملګرو له ورتلګ نله خبلر وو‬
‫او د هغو د نیولو لپاره تیاری نیولی و‪ .‬کله خبلر نله وای څنګله چلې هغلوی تلر‬
‫بمبللاري النللدې وو‪ ،‬پکتیللا تلله خاصلله توجلله نلله کوللله‪ .‬ټامس لن د سلليثیاې د‬
‫‪(Vince‬‬ ‫ترهګلللرۍ‪-‬ضلللد یلللوه پخلللواني چلللارواکي ونلللس کانسلللټرارو‬
‫)‪ Cannistraro‬په حواله وایي چې د پاکستان ثیاسأی «‪ ...‬یو افغلان قلومي‬
‫مشر د عبدالحق له موقعیت نه خبر کړ او دغه قومي مشر دغه خبر طالبلانو تله‬
‫ورسوه‪ .‬د شمالي ټلوالې یو غټ کس هم همدغسلې وایلي‪ .‬لکله د خامریکلات د‬
‫کانګرس څو مرستیاالنو هم همدغسې ویل‪ )۱۱۷(».‬د لوسي ایډوررز په روایت‬
‫د عبدالحق قاتالن «پاکستانیان او عربلان وو» هغله بله د ملال عبلدالرزاق هغله‬
‫محافظللان ښلليي چللې د عبللدالحق پ لر جسللد یللې د ګولیللو بللاران اورولللی و‪ ،‬د‬
‫افغانستان د روانو پېښو نومیالی لیکوال احمد رشید هلم وایلي چلې پله پېښلور‬
‫کې «رېرو ویرکوونکو ثیاسثی براال د عبلدالحق پله وژنلې تلورن کلوه‪ ،‬چلې د‬
‫هغه موقعیت یې طالبانو ته ښلوولی و‪ )۱۱۸(».‬عجبله ده چلې د عبلدالحق ورور‬
‫حاجی دین محملد پله دې اړه چلې ورور یلې د چلا پله تحریلک او وللې ووژل‬

‫‪301‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لو‪ ،‬نلله غږېللږي او دغللومره وایللي چللې «د طالبللانو او پاکسللتان حکومللت پلله‬
‫شلکى‬
‫نادودرمې ټکونه وکړل‪ ».‬لوسي ایډوررز د مال عبدالرزاق له قول نه وایي چلې‬
‫طالبانو عبدالحق ځکه وواژه چې «په خوست‪ ،‬پکتیلا او پکتیکلا کلې هلر چلا د‬
‫هغلله د پللالن مالتللړ ک لاووه‪ )۱۱۹(».‬لکلله چللې دمخلله ویللل شللوي ثیاسثی للله‬
‫عبدالحق سره مخالفه وه‪ ،‬په دې چې هغه هلم د رېلرو نلورو افغانلانو پله شلان‬
‫کوښښ کلاووه‪ ،‬د افغلان کشلاله پله مللي اجنلډا سلره هلواره شلي‪ ،‬دغسلې رېلر‬
‫افغانان ال دمخه د ثیاسثی د اجنډا له مخې په پېښور او کوټه کې تررو شلوي‬
‫یانې وژل شوي وو‪ ،‬چې دمخه یې بیان شوی دی‪ .‬حتی د طالبلانو مشلران هلم‬
‫چې په همدغه فکر وو‪ ،‬لکه مال یارمحمد‪ ،‬مال بورجان او مولوي احسلان اللله‬
‫د جنګ په رګر کې د شاله خلوا ویشلتل شلوي دي‪ ،‬چلې دا هلم د ثیاسثی د‬
‫خاونلد افغلان و‪،‬‬ ‫ایجنټانو کار و‪ .‬عبدالحق خو یو نومیلالی او د مللي پرنسلی‬
‫چې د پراخ بنسټه حکومت لپاره یې فعالیت کلاووه‪ .‬امریکلایي لیکلوال بارنلټ‬
‫روبین د دغه نظر په تایید هم وایي چې «پاکستاني افسلرانو چلې غوښلتل یلې‬
‫خپللر افغللانت نظللامي عملیللاتو بانللدې سیاسللي او سللتراتیجکي کنټللرول ولللري‪،‬‬
‫عبللدالحق یللې للله حللد نلله رېللر خپلللواک ومونللد‪ ».‬دی دا هللم وایللي چللې کللوم‬
‫قومندان چې «تر ټولو رېر بین المللي نوم درللود‪ ،‬هغله عبلدالحق و‪ ».‬او ده لله‬
‫ولسمشر رېګن او صدراعظمې مارګریت ته چر سره په لیدلو کې وکولی شلول‬
‫راکټونو خاونلدان شلي‪ .‬دی‬ ‫چې مجاهدان د الوتکو ضد د سټنګر او بلو پای‬
‫دا هم وایي چې د ژنیو له توافقاتو نه وروسته د پراخ بنسټه حکومت جوړېلدلو‬
‫په اړه هغه دومره فعال شو‪ ،‬چلې د ‪ ۱۹۸۸‬کلال پله جلون کلې د ملګلرو ملتونلو‬
‫مرکز نیویارک ته الړ‪ ،‬چې د دغسې حکومت جوړولو د پلالن پله هکلله بحلث‬
‫وکړي او ده تر ‪۱۹۹۲‬پورې د ملګرو ملتونو له ځلانګړي ا سلتازي سلره پله دې‬
‫هکللله همکللاري کوللله‪ )۱۲۰(.‬پلله لنللډ رول قومنللدان عبللدالحق د یللوه رښللتیني‬

‫‪302‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپلواک افغان قومندان په توګه د افغانستان په اړه د ثیاسثی د اجنډا پله ملخ‬
‫کى‬
‫کې لوی خنډ و‪.‬‬
‫ځینو غیر حکومتي باندنیو چې له افغانسلتان سلره خواخلوږي لرلله‪ ،‬هلم د‬
‫عبدالحق پر خوا وو‪ ،‬چې مشهور او فعال یې دوه امریکایي ورونه وو‪ ،‬په نامله‬
‫د جللوریچي )‪ (Joe Richie‬او جیمللز ریچللي )‪ .(James Richie‬دوی د ا‬
‫فغان ملي اجنډا د واقعې کولو او پله خلاص رول د عبلدالحق د پلالن د عمللي‬
‫کېدلو لپاره په پېښور او روم کلې د پخلواني پاچلا محملد یلاهر پله دربلار کلې‬
‫فعالیت کاووه‪ .‬دوی دمخه په افغاسنان کې اوسېدلي وو‪ .‬یانې هغه وخت چلې‬
‫پالر یې هلته له یوې امریکایي کمپنۍ سره کار کاووه او هلته ملړ او ښلخ شلو‪.‬‬
‫چیمز ریچي ال په افغانسلتان کلې زېږېلدلی او اوس چلې دوی ښله شلتمن وو‪،‬‬
‫کوښللښ یللې کللاووه چللې د افغانللانو د بحللران پلله حللل کولللو کللې للله پاچللا‬
‫محمدیاهر او عبدالحق غوندې افغانلانو سلره د غونلډو او جرګلو کوللو لپلاره‬
‫پولي او نورې الزمې مرستې وکړي‪ )۱۲۱(.‬خلو ثیاسثی د الرې خنلډ وه او پله‬
‫مهللارت سللره یللې د عبللدالحق پلله شللان افغانللان د خپلللو ایجنټللانو او افراطللي‬
‫تنظیمونو له الرې له منځ نه وړل‪ .‬د دې لپاره چلې افغلان سیاسلي رګلر د دوی‬
‫منونکو په انحصار کې وي‪ ،‬ال تریخ واقعیت دا و چلې د امریکلې سليثیاې د‬
‫افغانسلتان پېښلو تله د ثیاسثی لله نظلر نله کتلل‪ .‬رابلرت فلارلین ‪(Robert‬‬
‫)‪ Farlane‬چې د ولسمشر رېګن په وخت کې د ملي مصلونیت شلورا مشلاور‬
‫و‪ ،‬وايي چې د سيثیاې اساسي ستونزه دا وه چې چلارواکي یلې د افغانسلتان‬
‫د جنګ په نظامي او سیاسي اړخونو نپوهېدل‪« .‬دوی دغه جنګ او اعتدالي او‬
‫افراطللي افغانللانو تلله د ثیاسثی د اسللتخباراتي د غرضللناکو تعبیرونللو تقلیللد‬
‫کاووه‪ ».‬احمد رشید هم وایي چې «په ا سالماباد کې د سيثیاې څلانګې ثملر‬
‫د ثیاسثی د خپه کېدلو له ویلرې لله عبلدالحق سلره مرسلته نله کولله‪ )۱۲۲(».‬د‬

‫‪303‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سيکىثیاې دغه چارواکي بله مللټ بییلررن وي‪ ،‬چلې قومنلدان عبلدالحق یلې د‬
‫«هالي ور حق» پله سلپک نامله یلادوه‪ .‬لله هملدې املله بله و چلې سليثیاې د‬
‫عبدالحق په ژغورلو کې موثر کار ونکړ‪ ،‬یا کولی نه شو‪ ،‬کله څله هلم د ریچلي‬
‫ورونو‪ ،‬رابرت فارلین او یو څو نلورو نلا رسلمي بانلدنیانو پله دې الر کلې رېلر‬
‫کوښښونه وکړل‪ .‬پر دې سربېره هغوی هغله وخلت لله دغسلې پېښلې نله خبلر‬
‫شول‪ ،‬چې عبدالحق په غوږیزه کې محاصره شوی و او هغو ته دقیقه پتله هلم‬
‫مالومه نه وه‪ ،‬دا هغه وخت و‪ ،‬چې په روم کې د پاچا محمدیاهر په حلقه کلې‬
‫زلمللی خلیلللزاد د امریکللې حکومللت د یللو ر ول نارسللمي اسللتازي پلله توګلله د‬
‫عبدالحق له پالن نه غیر یوه بله طر وړاندې کړې وه‪ ،‬چې د هغې شر دلتله‬
‫نه کېږي‪ .‬په داسې حال کې چې قومندان احمدشاه مسعود دمخه په تخلار کلې‬
‫د القاعللدې غللړو للله خللوا للله میللنځ نلله وړل شللوی و او پلله دغلله وخللت کللې د‬
‫قومندان عبدالحق له منځ نه تلل‪ ،‬د خلیلزاد د طر د عملي کېدلو لپلاره الر ه‬
‫هواره کړه‪.‬‬
‫د دغه سفر د ناکامۍ اصلي عامل په خپله قومندان عبدالحق و‪ ،‬دی په رېر‬
‫خطرناک وخت کې په سفر الړه‪ ،‬که د هغه په بري سره املارت نسلکور شلوی‬
‫هم وای‪ ،‬د امریکې د بمبارۍ درېدلو احتمال نه و ‪ .‬د بمبلارۍ اصلل مقصلد د‬
‫بن الدن‪ ،‬القاعدې او ترهګرو ځپل وو‪ ،‬چې په افغانستان کې یې ځالې جوړې‬
‫کړې وې‪ .‬د ده رله هم رېره وړه او په خپله هم معیوب و‪ .‬ملګرو یې دی دغې‬
‫نیمګړتیا ته متوجه کړ او د الرې خواخوږو قومي مشرانو هم د هغه د وړانلدې‬
‫تګ پر خالف مشلوره ورکلړه‪ ،‬خلو ده د خپلل علادت پلر خلالف هغله هلم پله‬
‫دغسلې حسللاس وخللت کللې د هغللو مشللورې ونلله منلللې‪ .‬د امللارت متحللدان او‬
‫مالتړان یې د مالخاکسار په ګلډون هلم پله وطلن کلې تیلت وو او نله یلې شلو‬
‫کولی له هغه سره یو ځای شي‪.‬‬

‫‪304‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىعبدالحق د خپل وطن او وطنوالو لپاره له خپلل ژونلد نله تېلر شلو‪ ،‬خلو پله‬
‫دغې قربانۍ سره د وی نور هم زیانمن شولس ځکه چې پله دغلې قربلانۍ سلره‬
‫دغسې افغان له مینځ نه الړ چې د افغانانو په یو موټي کولو او د بېلو پرګنلو لله‬
‫مشرانو نه د یوه پراخ بنسټه حکومت په جوړولو کې یې رېلر څله کلولی شلول‪.‬‬
‫خو ده په دغسې مهم وخت کې هغسې تېروتنه وکړه لکه موسی شلفیق چلې د‬
‫ثور له کودتا نه وروسته وکړه او لله افغانسلتان نله ونله ووت او پلر کمونسلتانو‬
‫یې باور وکړ او هغو له منځ نه یلووړ‪ .‬د عبلدالحق پله وخلت کلې د افغانسلتان‬
‫کشالې د هوارولو لپاره بین الملللي ټلولنې د پلراخ بنسلټه حکوملت د جوړوللو‬
‫لپاره کار کاووه او ده په دې اړه رېر څه کولی شول‪ .‬ده د جهاد په وخت کلې د‬
‫همدغې روحیې له مخې عمل کاووه‪ ،‬خپلو ملګرو ته یې په وار وار ویلل چلې‬
‫خلک ونه ځوروي او د نورو تنظیمونو لله غلړو سلره د جنلګ لله کوللو نله رره‬
‫وکړي او حتی که هغوی غوښتل لله دوی سلره وجنګېلږي یلا وغلواړي ځایونله‬
‫یې ونیسي‪ ،‬مقابله به ورسره ونکړي‪ .‬حاجي دین محمد پله دې ا ړه مشلخ‬
‫مثالونلله ورکللوي‪ .‬هغلله د پخللواني پاچللا محمللدیاهر پلله شللان د انسللان وژنللې‬
‫و‪ .‬ده حتی د هغله روسلي جنلرال پله سلر چلې ده نیلولی او پېښلور تله‬ ‫مخال‬
‫سلره سلخت جنجلال‬ ‫استولی و‪ ،‬او هلته بیا وژل شلوی و‪ ،‬لله موللوي خلال‬
‫وکړ‪.‬‬
‫عبللدالحق شللاید یللوازنی قومنللدان و‪ ،‬چللې للله نظللامي رګللر نلله د بانللدې پلله‬
‫سیاسي ساحه کې یې رېر څه وکړل‪ .‬د جهاد او جنګ له رګر نه د بانلدې کلوم‬
‫افغان د هغه په امر له مینځ نه وړل شوی نه دی‪ .‬دی د سالم فکر خاوند او یلو‬
‫موټی کوونکی افغان و او د دغه یو موټيوالي او پراخ بنسټه حکومت په هکله‬
‫یې له احمدشاه مسعود سره په داسې حال کې چې یو ریچي امریکایي ملګری‬

‫‪305‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همکىورسره و‪ ،‬په تاجکستان کې ولیدل او په دې اړه یې له دوبی نه دوه ځله لله‬

‫ماسره په تلیفون کې خبرې کړې وې‪.‬‬
‫انګلیس سرجان ګن سټن چې د ‪ ۱۹۸۳‬او ‪ ۱۹۸۹‬ترمنځ څلیرویشلت ځلله‬
‫دننه افغانستان ته تللی و او د حکمتیار له تنظیم‪ ،‬احمدشاه مسعود او د محلاذ‬
‫تنظیم سره یلې هلم وخلت تېلر کلړی و‪ ،‬وایلي چلې «‪ ...‬عبلدالحق د شلوروي‬
‫جنګ په بهیر کې د کابل په حوزه کې تر ټولو مهم قومنلدان و‪ ،‬کله څله هلم لله‬
‫ثیاسثی سره د جنجالونو لرلو له امله د ضرورت وړ منابع نه لرل‪ .‬دی بې لله‬
‫مللادي ګټللې او ممکللن د څنګیللز تلفللاتو للله امللله د لویللو ننللداره ییللزو عملیللاتو‬
‫و‪ ،‬نو ځکه د ثیاسثی خوښ نله و‪ .‬پلر دې سلربېره لله رسلنیو سلره د‬ ‫مخال‬
‫هغه دقیقې او اغیزناکې مرکې یې نه خوښولې او ده پر سيثیاې باندې انتقلاد‬
‫کاووه‪ ،‬چې د ثیاسثی له الرې یې د افغان جنګ مالتړ کاووه دا هغه څله وو‬
‫(‪)۱۲۳‬‬
‫چې د ‪۲۰۰۱‬په سپټمبر خاکتوبر؟ت کې پر ده باندې بېرته نازل شول‪».‬‬

‫‪306‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫قومندان احمدشاه مسعود‬

‫احمدشاه مسعود یو نومیالی خو النجمن قومندان و‪ ،‬پلویانو یې له حلد نله‬

‫رېر ستایلی او مخالفانو یې له حد نه رېر غندلی‪ .‬نو د هغله پله اړه هغله لیکنلې‬
‫چې افغانانو کړې په خاص رول یو اړخیزې دي‪ ،‬هسې هلم واقعیلت د جنلګ‬
‫په حال کې قرباني کېږي‪ .‬خو د ده په اړه واقعیت رېر قرباني شوی دی‪ ،‬خو لله‬
‫هغو رېرو لیکنو نه چې هم افغانانو او هم بانلدنیانو د هغله پله اړه کلړي دي‪ ،‬د‬
‫وخت او ځای په نظر کې نیولو سره په هکله یې یو انډولیز او شلاید یلو افلاقي‬
‫انځور وکښل شي‪ .‬دغه لیکنه په دغه الر کې یلو کوښلښ دی‪ ،‬پله بلل څپرکلي‬
‫کې به په پنجشېر کې نظامي عملیات هم وکتل شي‪.‬‬
‫د احمدشاه مسعود کوم نیکه له پار دریا یا له ننني تاجکستان نه افغانسلتان‬
‫ته مهاجر شوی‪ .‬هلته د ده کورنۍ د نوروزخېل په نامله یادېلده‪ )۱۲۴(.‬مسلعود د‬
‫ګلوهري پله وینلا پله کلال‬ ‫ب‪.‬ګروموف په وینا پله کلال ‪۱۹۵۴‬کلې او د مولل‬
‫‪۱۹۵۳‬کې په پنجشېر کې د بازارک په کللي کلې پیلدا شلوی‪ ،‬خلو عبلدالحفیظ‬
‫منصور او حناني پر خپلو کتابونو کې چې له هغله نله یلې پله دفلاع کلې لیکللي‬
‫دغه مطلب نه دی راوړی‪ .‬احمدشاه مسعود شاید په کابل کې پیدا شلوی وی‪،‬‬
‫یانې چیرته چې پالر یې د دوست محمد پوځي افسر و او پله کلال ‪ ۱۹۷۶‬کلې‬
‫د رګروالۍ په رتبه متقاعد شو‪ .‬که مسلعود پله پنجشلېر کلې پیلدا شلوی و‪ ...‬او‬
‫لوی شوی وای د پنجشېر له خلکو سره به یې اړیکې هغسې نه وای‪ ،‬لکله چلې‬
‫وې‪ ،‬د دغه ټکي په اهمیت به زر یو څه نور وویل شي‪ .‬په هر حال مسلعود پله‬
‫یوه روایلت پله ‪۱۹۷۲‬کلې د اسلتقالل لله لېسلې او پله بلل روایلت د ابوحنیفله‬

‫‪307‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مدرسې نه له فار‪ ،‬کېدلو نه وروسته په ‪ ۱۳۵۲ /۱۹۷۳‬کې په پولي تخنیک کې‬

‫کى‬
‫د محصل په توګه ومنل شو او هلته د انجینر حبیب اللرحمن پله هڅلونې سلره‬
‫چې هغه هم هلته محصل و‪ ،‬د اسلالمي غورځنلګ تلر تلاثیر النلدې الړ او پله‬
‫اصطال اخوانی شو‪ .‬په همدغله کلال کلې د محملد داود د سلرطان پله کودتلا‬
‫سره یې سخت ټکان وخوړ‪ .‬په دې چې مسکو پلوه پرچمیان په نوي نظام کلې‬
‫په واک شول‪ .‬بل کلال (‪ ...« )۱۳۵۳-۱۹۷۴‬بلدنبال افشلای کودتلای افسلران‬
‫هوایي حبیب الرحمن دستګیر و احمدشاه مسعود با دیګران به پاکستان فلرار‬
‫می کنند‪ )۱۲۵(».‬مسعود په دغه وخت کې شل کلن یا تر هغله زیلات و‪ .‬دا هغله‬
‫وخت و‪ ،‬چې د پاکستان حکومت او د افغانستان حکومت مخالفان د یوه بلل‬
‫پر ضد لمسول او تر روزنې الندې نیول‪ .‬پله مخکینلي څپرکلي کلې ویلل شلوي‬
‫چې په پاکستان کې اته سوه افغان اخوانیان د اټلک پله حصلار کلې تلر روزنلې‬
‫الندې نیول شوي وو‪ .‬رحمت اللله سلاپی پله خپلل کتلابګوټي کلې د (مسلعود‬
‫وپېژن ) په نامه د احمدشاه مسعود پله اړه دا هلم وایلي چلې «‪ ...‬مسلعود‪ ...‬د‬
‫جنرال بابر تر څارنې الندې پېښور ته نزدې چرات کلې د کومنلډو او ځلانګړیو‬
‫ځواکونو د ښوونکي تر الرښلوونې النلدې د تلرور‪ ،‬سلبوتاژ‪ ،‬ړنګوللو او وژللو‪،‬‬
‫حملې او نورو چارو زدهکړه وکړه‪ ».‬دی دا هم وايي چې «مسعود او حکمتیلار‬
‫د نورو په پرتله غوره وو‪ ».‬نظامي روزنې درې میاشتې دوام وکلړس حکمتیلار د‬
‫(‪)۱۲۶‬‬
‫و‪.‬‬ ‫جمعیت د تنظیم د نظامي څانګې ثمر‪ ،‬او مسعود یلې دوهلم شلخ‬
‫نصیرالله بابر د پاکستان د کورنیو چارو وزیر و او مسعود بل کال (‪ )۱۹۷۵‬لله‬
‫‪-۳۷‬کسیزې اخواني رلې سره په پنجشېر کې د حکومت پرضلد پلاڅون وکلړ‪.‬‬
‫(‪ )۱۲۷‬لکه چې نورو په بدخشان او لغملان کلې هلم پاڅونونله وکلړل‪ .‬حکوملت‬
‫هغه ټول د خلکو په مرسته وځپل او د منصور په ژبه پله پنجشلیر کلې «تعلداد‬
‫کثیری از بهترین مجاهدین با شهید و یا اسیر دوللت خمحملدت داود شلدند و‬

‫‪308‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نهضت اسالمي متحمل ضربه شدیدی ګردید‪ ».‬مسلعود لله پلاتې ملګلرو سلره‬
‫کى‬
‫پېښور ته پر شاشو له دې وروسته د مسعود په اړه پېښو په اړه اخلتالف ال رېلر‬
‫دی او دا چې مسعود د ثور تر کودتا پورې د دغو دوه نیمو کلونو په بهیر کلې‬
‫چیرته و‪ ،‬لیکونکي په یوه خوله نه دي‪.‬‬
‫ګروموف او ساپی وايي چې مسعود مصر ته الړ او پله فلسلطین کلې یلې د‬
‫اسراییلو پر ضد جنلګ کلې برخله و اخیسلته‪ )۱۲۸(.‬خلو حنلاني وایلي چلې «‪...‬‬
‫احمدشللاه مسللعود قطع لاً سللفری بلله مص للر و دیګللر کشللورهای خللاور میانلله‬
‫دی‪ ،‬خو په دغه اړه ټول په یلوه خولله‬ ‫نکرده‪ )۱۲۹(».‬منصور په دې هکله چو‬
‫شلول‪،‬‬ ‫دي چې په دغه وخلت کلې حکمتیلار او مسلعود سلره سلخت مخلال‬
‫ځکه چې د حناني په وینا «حکمتیار به کومک ثیاسثی انجینر جان محملد را‬
‫زنللدانی و بلله‪ ...‬شللهادت میرسللاند و در صللدد اقللدام مشللابهی علیلله احمدشللاه‬
‫مسعود می براید‪ ».‬مسلعود پله دغله وخلت کلې بیلا هلم د حنلاني پله وینلا «‪...‬‬
‫بخللاطر ګللم کللردن رد پللای خللود مرتبلاً بللین پشللاور و افغانسللتان رفللت و ثمللد‬
‫داشت‪ )۱۳۰(».‬دغه لیکنه د اعتبار وړ نه ښلکاري‪ ،‬ځکله چلې پله دغله حلال کلې‬
‫مسعود د ثیاسثی له چنګ نه خالصیدلی نه شو‪ ،‬لکه څنګه چې حناني وایلي‬
‫چې غوښتل یې هغه له مینځ نه یوسي‪ .‬خو احمدشاه مسعود د مصلر پله سلفر‬
‫کې نه یوازې له دغو خطرونو نه ځلان ژغلورلی شلو‪ ،‬چریکلي زدهکلړه یلې هلم‬
‫کولی شوه‪ .‬لکه چې ګروموف همدغسلې وایلي چلې «‪ ...‬پله غاللب ګملان یلې‬
‫همدلتلله خمنځنللي ختللیځت کللې د پللارتیزاني جګللړو مهارتونلله هللم زده کللړي‬
‫دي‪ )۱۳۱(«.‬د همدغې زدهکړې له امله به وي چې مسلعود وروسلته پله پنجشلېر‬
‫کې یو ماهر چریکي قومندان شو‪ .‬په هر حال واقعیت چلې هلر څله وي د ثلور‬
‫په کودتا سره پاڼه واوښته او دوی ټوللو تله د خلقلي حکوملت پله بڼله یلو نلوی‬
‫دښمن پیدا شو‪.‬‬

‫‪309‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىمسعود له یو شمېر ملګرو سره د نورستان له الرې د جوزا په میاشت کې د‬

‫پنجشېر سردرې ته ننوت‪ ،‬خو دهغه په وړاندې پهلوان احمدجان یلوه سلتونزه‬
‫وه‪ ،‬چې خلکو د مخه خپل ولسوال غوره کړی و او هغه یوې نفوذمنې کلورنۍ‬
‫و او د قلانوني پاچلایۍ‬ ‫ته هم منسوب و‪ ،‬دی په خپله هم یو پېژندلی شلخ‬
‫په دوره کې په کابلل کلې پله غلازي سلټدیوم کلې د پهللوانۍ پله هرکلاره کلې پلر‬
‫پهلوان فیض محمد (هزاره) باندې غالب شوی و‪ ،‬له هغه وروسلته خلکلو پله‬
‫تېره پنجشیریانو هغه ته د قهرمان په سترګه کتل‪ .‬له همدې امله به هلم و‪ ،‬چلې‬
‫خلکو دی په خلقي د وره کې خپل ولسوال غوره کړی و او د هغه پله سلروالۍ‬
‫سره د پنجشېر خلکو له یو لړ نښتو نه وروسته پنجشیر تر دهانه پنجشیر پورې‬
‫ونیوه‪ ،‬خو خلقي حکومت دوی بېرته په شلاووهل او دوی د ریلوت تلر دښلتې‬
‫پورې ورسېدل‪ .‬دا په دغسې حال کلې چلې احمدشلاه مسلعود تلر دغله وخلت‬
‫پورې نزدې ټول عمر له پنجشیر نه د باندې تېر کلړی او درې کالله دمخله یلې‬
‫په اصل کې د پنجشېر خلکو د مخالفت له امله ملاتې خلوړلې وه‪ ،‬سلره لله دې‬
‫هم منصور وایي چې «فرمانده مجاهدین بلرای بسلی ملردم پنجشلیربه سلران‬
‫تمام قریه ها نامه های جداګانه فرستاد و موضوع را باایشان درمیلان ګذاشلت‬
‫که این امر باعث جلب سریع مردم با مجاهدین شد‪ )۱۳۲(».‬د سهراب روایلت‬
‫بل دی هغه و ایي چې «در ابتدا احمدشاه مسعود توسط پهلوان احمدجان بله‬
‫یکللی از ګللروب هللای جنګللی منطقلله تعللین ګردیللد و بللرای‬ ‫حیللث سللرګرو‬
‫نخستین بار در جنګ های در مناطق دشت ریلوت‪ ،‬و در کلوه سلرخ شلرکت‬
‫(‪)۱۳۳‬‬
‫نمللود کلله در هللر دو جنللګ از طللرف نیروهللای دولتللی شکسللت خللورد‪».‬‬
‫احمدشاه مسعود د پهللوان اجملد جلان پله شلته تلوب سلره د پنجشلیر جبهلې‬
‫سروال کېدلی نه شو نو هغه باید له رګر نه وایستل شي په دې اړه هم روایتونه‬
‫سره په تضاد کې دي‪ ،‬د منصور په روایلت پهللوان احملدجان چلې د پنجشلیر‬

‫‪310‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حاکم و «در داخل جبهه دست به تنظیم یکعده کمونستان مربلوط بله سلازمان‬
‫کى‬
‫(شعله جاوید) زد و دو نفر را‪ ...‬به بهانه همکاری با رژیلم ترهکلی در محضلر‬
‫عام اعدام نمود‪ ».‬پر هغه سربېره دی وایي چې د شوروي له یرغل نه وروسلته‬
‫«ارتباط احمدجان با رژیم کابل بیشتر از بیش محکم شد‪ ».‬دوه ځلې کابلل تله‬
‫الړ «و منابع هنګفتی جهت جلب و جذب مردم از (خلاد) بلا خلود ثورد‪ ».‬پله‬
‫دغه کار سره د منصور په روایت په خلکو کې نارضایت تر دې حلده رېلر شلو‬
‫تر څو چلې «‪...‬توسلط اقربلایش ملردم سلفید چهلر‪ ،‬اسلیر و بله امریلت جبهله‬
‫سلپرده شلد‪ .‬سلر انجلام بعللد از ملدتی‪ ....‬اعلدام ګردیلد‪ )۱۳۴(».‬دغله روایللت د‬
‫پله لرللو سلره اعتبلار وړ کېلدلی نله شلي‪ .‬پله دې اړه د سلهراب روایلت‬ ‫تناق‬
‫واقعیللت ښللکاري او هغلله دا چللې «احمدشللاه مسللعود بلله پهلللوان احمللد جللان‬
‫مشوره میدهد تا به کابل برود و با استفاده از امکانات خلویش بله حیلث یلک‬
‫پهلللوان مشللهور اسلللحه و کومللک هللای مللادي جمللع اوري نمللوده و ثن را بلله‬
‫پنجشیر انتقال دهد‪ ».‬احمدشاه مسلعود بیلا د هغله پله نله شلته تلوب کلې «‪...‬‬
‫جلسه از اخوانیها و مالهای منطقه بشمول مولوی معراج الدین اسلتانه یلې را‬
‫دایر مینمایلد و‪ ....‬او پهللوان احملد جلان را‪ ...‬بلدون ارایله اسلناد‪ ...‬ملتهم بله‬
‫همکاری دولت و فرد ګماشته شده دولت معرفي نملود‪ .‬احمدشلاه مسلعود در‬
‫این جلسه موافقت خنمودتو فتوای مالها را برای قتل احملدجان بدسلت ثورد‬
‫(‪)۱۳۵‬‬
‫و با برګشت دوباره او به پنجشیر توسط احمدشاه مسعود به قتل رسید‪».‬‬
‫د منصور او ثریا بها د روایتونلو سلرچینه احمدشلاه مسلعود دی‪ ،‬خلو هغله‬
‫سره متفاوت دی‪ .‬ثریا بیا له هغه سره په پنجشیر کې د یوې مرکې په ترڅ کلې‬
‫وایلي چلې هغله ورتله ویللي وو چلې پهللوان احملد جلان پرچملي رجلیم تلله د‬
‫خدمت لپاره پنجشیر ته راغی چې د هغه پله ګټله د پلنځم سلتون پله شلان کلار‬
‫وکللړي خللو «‪...‬از سللوی مللردم سللپید چهللر شناسللایي و زنللدانی شللد‪ ،‬هنګللام‬

‫‪311‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫باران روس ها پا به فرار ګذاشت که هدف تیر انلدازی قلرار ګرفلت و کشلته‬
‫بمکى‬
‫(‪)۱۳۶‬‬
‫شد‪».‬‬
‫دغه پېښه د پهلوان احمد جان پر پلویانو یا ملي فکلر پنجشلیریانو بانلدې د‬
‫مالیانو او جمعیتیانو الس بری ښليي‪ ،‬چلې پله پایلله کلې احمدشلاه مسلعود د‬
‫جبهې قومندان او بیا «امری صاحب» کېږي خو دغه پېښه د دغو رلو تلرمنځ د‬
‫جګړې پای نه و‪ ،‬د بې اتفاقۍ پیل و‪ .‬مسعود هلم د قومنلدان حقلاني پله شلان‬
‫غوښتل ټولنه له مخالفانو نه خالي کړي خو د پهلوان احمد جان پلویان هم لږ‬
‫نلله وو‪ ،‬د هغللو پلله ځپلللو پیللل وشللو‪ ،‬چللې «‪ ...‬از نخسللتین بنیللادګزاران مبللارزه‬
‫مسلحانه علیه رژیم پوشالي و ارتش اشلغالګر روسلي در پنجشلیر بودنلد‪ ».‬پله‬
‫دې رول د سهراب پله وینلا «احمدشلاه مسلعود تلا اواخلر سلال ‪ ۱۳۵۹‬جهلت‬
‫استحکام پایه های قوایش در پنجشیر در حدود پنجاه تلن مجاهلد پنجشلیری‬
‫و تعداد زیاد روشنفکران پنجشیری را به قتل رسانید و بعد مصروف جبهلات‬
‫اطراف پنجشیر ګردید‪ )۱۳۷(».‬سهراب د ځینو دغلو وژل شلویو کسلانو نومونله‬
‫اخلي او هویت یلې هلم یلادوي‪ .‬قومنلدان مسلعود ددغلې دښلمنۍ او خلاد لله‬
‫ویرې به هم و‪ ،‬چې د ځان ساتنې لپاره یې بېساري امنیتي تدبیرونه نیلولس تلل‬
‫به په حرکت کې و‪ ،‬په یوه ځای کې به یې دوه شپې نله تېروللې او کلورنۍ یلې‬
‫هم په پېښور کې اوسېدله او مخالفان یلې د جهلاد تلر پایله پلورې لله میلنځ نله‬
‫وړل کېدل‪ .‬ان تر دې چې په یوه روایت په ‪ ۱۹۹۰/۱۳۶۹‬کې د چترال پله شلاه‬
‫سلللیم نللومي محللل کللې د افغلان قومنللدانانو پلله لللومړۍ سراسللري شللورا کللې د‬
‫کندهار یوه قومندان احمدشاه مسعود ته مخامخ وویل چې د قلدرت ګټللو پله‬
‫لوبه کې یې «لس زره پنجشیریان» له مینځ نله وړي دي‪ ،‬دغله رقلم لله حلد نله‬
‫لله املله بله و‪ ،‬چلې قومنلدان مسلعود د‬ ‫زیات ښکاري خو د همدغله اعتلرا‬
‫قومندانانو په دوهمې سراسري شورا کې ګډون ونکړ‪.‬‬

‫‪312‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىقومنللدان احمدشللاه مسللعود بیللا د پنجشللیر د جبهللې یللوازنی او نوښللتګر‬

‫قومندان شو او په دغو ساحو کې یې نوم وایستس د خلکلو پله پالنله‪ ،‬د خپللې‬
‫رلې په تنظیم‪ ،‬د پنجشیر جبهې په پیلاوړي کوللو او پراخوللو او د یرغلګلرو پله‬
‫وړاندې په دفاع کې‪ .‬احمدشاه مسعود د دغې عقیدې لله مخلې د خلکلو پالنله‬
‫کوله چې ویل یې «مردم ثب است و چریک هلا در ثن بمثابله ملاهی‪ ».‬پله دې‬
‫رول خلک هغه ته د جنګ له نظر نه مهلم وو‪ ،‬د هغلو ژونلد چلارو تله متوجله‬
‫شو‪ ،‬او کوښښ یې کاووه چلې هغلو تله دننله پله پنجشلیر کلې د ژونلد وسلیلې‬
‫برابرې کړي‪ ،‬خو منصور په دې اړه په دوه رول غږېږيس هم وایي چې مسلعود‬
‫کوښللښ کللاووه «‪ ...‬وسللایل زنللدګی مللردم را در داخللل مهیللا ګردانللد و‪ ...‬از‬
‫مهاجرت وسیع مردم بخارج کشور‪ ...‬جلوګیری نماید» او هم وایلي چلې «‪...‬‬
‫دوه هفته قبل از حمله قوای روس اهالی پنجشیر که تعلداد شلان بله اضلافه از‬
‫صد هزار تن میرسید بدستور امریت جبهه خانه و کاشانه شان را بقصد کابلل‬
‫و یا شهرهای دیګر ترک ګفتند‪ ».‬په عین حال کې دی دا هم وایي چلې «ملردم‬
‫(‪)۱۳۸‬‬
‫از زمان اغاز جنګ مساکن خویش را ترک ګفته بله کلوه هلا پنلاه بردنلد‪».‬‬
‫امریکایي جورنلسلت جلراردت )‪ (Girardet‬پنجشلیر تله پله سلفر تلللی او د‬
‫هغه ځای رېر وراني یلې لیلدلي‪ ،‬وایلي چلې پله ‪۱۹۸۳‬کلې پله پنجشلیر کلې د‬
‫شورویانو په بمبارۍ او یرغلل سلره د کرنلې مځکله رېلره للږه شلوې وه چلې د‬
‫څلوېښت او پنځوس زره ترمنځ خلک یې له لوږې سره مخ وو او پله همدغله‬
‫شمېر خلک یې یا کابل یا پېښور ته کډوال شول‪ )۱۳۹(.‬غیر له هغه هم په اصلل‬
‫کې د پنجشیر د تنګو درو کرنیز محصول لږ او هم پنجشیر په دغه وخت کلې‬
‫محصور و او خلکو یې د ستونزو په ګاللو سره له انلدراب او نلورو ځلایونو نله‬
‫غله راوړه‪.‬‬

‫‪313‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىقومندان مسعود د خپلې رلې د مجاهدانو په تنظیم او د هغو د انضلباط پله‬

‫هکله خاص مهارت وښود‪ ،‬په پنجشیر کې لکه په نورو ځایونو کې جنګ اول‬
‫دفاعي بڼه لرله‪ ،‬چې محلي نفوذمنو خلکو پکې غټ رول لوبوه‪ .‬په داسې حلال‬
‫کې د شوروي یرغلګرو په وړاندې یوازې چریکي جنګ اغیزناک کېلدلی شلو‪.‬‬
‫بیا نو د منصور په ژبه «‪ ...‬یک ګلروه از جوانلان ملومن و شلجاع بنلام فلدایي‪،‬‬
‫پیمان مجدد بستند و جنګ را به شکل چریکی اغاز نمودند‪ ...‬هر فلرد بعلد از‬
‫مجاهلدین پذیرفتله شلد‪ ،‬تعللیم مجاهلدین خبرنامله‬ ‫انتخاب و تعهد به ص‬
‫بمیان ثملد‪ ،‬شلرایط جدیلد متنفلذین محللی را از‬ ‫جبهه ګردید‪ .‬تقسیم ویای‬
‫راس مجاهدین دور نمود و جای ثنها را جوانان متعهد احراز نمودند‪ )۱۴۰(».‬د‬
‫‪۱۹۸۲‬کللال تللر اوړي پللورې د دغسللې وسلللهوالو جنګیللالي د اووه نللیم زر پلله‬
‫شاوخوا کې وو او د د وی په رلو وویشل شول او په هرې یلوې کلې ‪۳۲‬تنله پله‬
‫نظامي خاورین یونیفورم کې ورننوتل‪ .‬دوی هر یلو پله دوه میلل ‪ RPG‬ټانلک‬
‫ضد او یو میل ‪ PK‬سل ټکله ماشلین دار وسللهوال و‪ .‬دوی د قرارګلاه بله نامله‬
‫مرکزونو کې سره ویشل شوي وو‪ ،‬چې هره قرارګاه په فرعلي دره کلې پرتله وه‪.‬‬
‫د ټولو شمېر ‪ ۲۲‬و‪ .‬په ‪۱۹۸۲‬کې په هرې قرارګاه کلې یلو ضلربتي رلګلی جلوړ‬
‫شو‪ ،‬چې اصللي وییفله یلې جنلګ کلول وو‪ .‬پله داسلې حلال کلې چلې د نلورو‬
‫مجاهدانو وییفه د لوجستکي لوازم تهیه کول او د نورو چارو ترسره کلول وو‪.‬‬
‫د نظامي چارو تر څنګه په ملکي ساحه کې د قضلا‪ ،‬فرهنلګ او روزنلې کمېټلې‬
‫هم جوړې شوې‪ .‬په دې رول په پنجشیر کې د قومنلدان احمدشلاه مسلعود پله‬
‫نوښت له نفوذمنو خلکو نه د باندې له متعهدو ځوانانو نه دغسې یلو ملکلي او‬
‫نظامي نظم مینخ ته راغی(‪ )۱۴۱‬چې د افغانستان په بل ځای کلې یلې جلوړه نله‬
‫لرله‪ ،‬خو دا هم باید په یاد ولرل شي چې پنجشیر یلوه وړه او ګوښله دره وه او‬
‫د قومن لدان مسللعود عوایللد هللم لللږ نلله وو‪ .‬سللوداګرو نقللدي مرسللته کوللله‪ ،‬للله‬

‫‪314‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫محصوالتو نه عشر اخیستل کېده او د پنجشیر ملامورانو پله کابلل کلې د خپلل‬
‫کى‬
‫پینځمه دغې جبهې ته ورکولله‪ .‬جبهلې تله د کلال تلر نهلو ملیونلو راللرو‬ ‫معا‬
‫پورې د زمرودو‪ ،‬یاقوت او نورو قیمتي کانونو ه هم ورکلول کېلدل‪ .‬د پنجشلیر‬
‫په سر دره کې د ختیځ د سیاه قله په ګړنګونو کې پنځه ویشت کانونه وو‪ ،‬چلې‬
‫له هر یوه نه لس کارګرو په رېر ساده االتو کله د ځان په قیمت سره دغه کلاڼي‬
‫(‪)۱۴۲‬‬
‫را ایستل‪ ،‬چې د هغو کالنی عواید د اتیلا او نلوي ملیلون راللرو تلرمنځ و‪.‬‬
‫داسې هم قومندان مسعود یو پراخ استخباراتي جال غلوړولی و‪ ،‬چلې پله هغله‬
‫ګلوهري وایلي چلې «ده نله‬ ‫سره د کابل لله پېښلو او چلارو نله خبرېلده‪ .‬مولل‬
‫یللوازې د حکومللت پلله اړه مالومللات ترالسلله کللول‪ ،‬د نللورو د مجاهللدانو د‬
‫ستراتجیکي او نورو فعالیتونو په اړه یې هم اطالعلات حاصللولی شلول‪ ».‬دی‬
‫دا هم وایي چې «د یادولو وړ ده چې د هغه له نظامي دریځ سره په ګډه د هغه‬
‫په اعلی درجه مفاهماتي مهلارتونو دی پله دې قلادر کلړ چلې د اسلتخباراتو او‬
‫وسلو له مهمو سرچینو سره تماسونه ولري‪ )۱۴۳(».‬دغله اسلتخباراتي جلال دی‬
‫قادر کاووه چې هر کله چې یرغلګر پوځ او کابلل رجلیم د هغله پله وړانلدې د‬
‫حملې ترتیب نیوه‪ ،‬دی به رېر دمخه له هغه نه خبرېده او الزمي ترتیب بله یلې‬
‫نیوه‪.‬‬
‫احمدشاه مسعود په پنجشېر قانع نه و‪ ،‬څنګله چلې اطرافلي سلیمې د کابلل‬
‫رجیم په ولکله کلې نله وې‪ ،‬ده هلم د ځینلو نلورو قومنلدانانو پله شلان کوښلښ‬
‫کاووه‪ ،‬خپله سیمه پراخه کلړي‪ .‬ده ال لله اول نله ځلان د کاپیسلا او پلروان ثملر‬
‫ښودلی و‪ ،‬خو د ره پرمخ ستونزې رېرې وې‪ ،‬غټه سلتونزه دا وه چلې پنجشلیر‬
‫یوه تنګه او کم حاصله دره وه‪ ،‬چې د خپللو خلکلو لپلاره هغله هلم د جنلګ او‬
‫محصوریت په حال کې یې د خوړو او ژونلد لپلاره کلافي څیزونله نله للرل‪ .‬پلر‬
‫هغه سربېره په وړاندې یې دوه غټ قوتونه هم وو‪ .‬د شوروي او رجیم پوځ او‬

‫‪315‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حکمتیار اسالمي حزب‪ .‬لومړني یې دی دننه پله پنجشلېر کلې ځپللی شلو او‬
‫د کى‬
‫وروستی یې د ده د پراختیا په مخ کې خنلډ و‪ ،‬چلې پله دغله وخلت کلې یلې د‬
‫اندراب‪ ،‬د بګرام شاوخوا سیمې او کوهستان تر چاریکارو پورې د قره بلا‪ ،‬پله‬
‫ګډون تلر ولکلې النلدې وې‪ .‬پله کوهسلتان کلې د حلزب قومنلدان عبدالصلبور‬
‫(‪)۱۴۴‬‬
‫و‪.‬‬ ‫فرید‪ ،‬چې په استاد فرید یادېده‪ ،‬د جمعیت او مسعود سخت مخلال‬
‫اندراب د پنجشیر لپاره حیاتي ارزښت الره‪ ،‬د اندراب پر الر له پاکستان نله د‬
‫وسلو کاروان ور رسېده‪ .‬له هغه نله غلله هلم پنجشلیر تله وړل کېدلله‪ .‬پله دغله‬
‫حال کې قومندان مسعود ته نه یلوازې ګرانله وه چلې خپلله الس النلدې سلاحه‬
‫پراخه کړي‪ ،‬د شلوروي او رجلیم د پوځونلو د نظلامي عملیلاتو لله املله د هغله‬
‫(امریت) هم په شک کې و‪ .‬وروستیو پوځونو په پنجشیر باندې پله ‪۱۹۸۰‬کلې‬
‫درې ځله په ‪۱۹۸۱‬کې یو ځل او په بل کال هم یرغل وکړ‪ .‬خو په مقصد ونله‬
‫رسېدل‪ ،‬چې په بل څپرکي کې به یې بیان وشي‪ .‬له پلنځم یرغلل نله وروسلته د‬
‫ګروموف په وینا د ‪۱۹۸۲‬کال په رسمبر کلې او د نلورو پله وینلا د بلل کلال پله‬
‫جنورۍ یا فبرورۍ کې احمدشاه مسعود د یرغلګر پوځ له استازو سلره اوربنلد‬
‫السلیک کړ‪ ،‬که څه هم هغه د جهاد او وطن پله تلاوان او د مللي ارزښلتونو پلر‬
‫خالف و‪.‬‬
‫د تړون اصلي متن خپور شوی نه دی‪ ،‬منصور یې پله لسلو ملادو او بلروس‬
‫رچررسن یې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د یوه چارواکي د لیکنې له مخې په اتو ملادو کلې او‬
‫ثریابها یې په اوو مادو کې ذکلر کلوي‪ ،‬خلو دغله متنونله سلره تلوپير للري او د‬
‫منصور او بها متنونه یو اړخیلز دي‪ )۱۴۵(.‬متنونله د دغله اثلر پله اخلر کلې نیلول‬
‫شوي دي‪ ،‬دلته به یې مهم ټکی راوړل شي‪.‬‬
‫په دغه «پروتوکول» کې چلې پله افغانسلتان کلې د شلوروي ځواکونلو او «د‬
‫پنجشیر د وسلهوال اپوزیشن» ترمنځ السلک شوی‪،‬ویل شوي چې پله جنلوبي‬

‫‪316‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سالنګ او داسې هم د کابل‪-‬حیرتان پر الر به وسلهوال برید هیڅ نله کېلږي او‬
‫کى‬
‫د شوروي خوا به د مهماتو )‪ (Provisions‬او سمالسي اړتیلا څیزونله او نلور‬
‫څیزونه تهیه کوي او خپل نظامي واحدونه به لله پنجشلیر نله وباسلي او د درې‬
‫په خوله عنابه کې به د کابل رجیم د یوه کنډک تر څنګه یو کنډک ساتي‪ .‬داسې‬
‫هم د شوروي خوا به اپوریشن ته ‪ ۳۵۰۰۰۰‬رالر ورکلوي‪ )۱۴۵(.‬دغله اوربنلد د‬
‫‪۱۹۸۴‬کال تر اپرېل پورې اوږد شو‪ .‬ګروموف وایي چې «‪ ...‬مسلعود لله ځینلو‬
‫کوچنیو مواردو نه پرته خپلې ژمنلې بشلپړې سلرته رسلولې‪ ».‬دی دا هلم وایلي‬
‫چې په د غه پروتوکول سلره «‪ ...‬لله احمدشلاه مسلعود سلره ملو داسلې ټینګلې‬
‫اړیکې پیدا کړې چې له افغانستان څخه د شوروي پوځونو د وتلو تر وختله پلر‬
‫(‪)۱۴۶‬‬
‫خپل حال پاتې وې‪».‬‬
‫دا چې دواړو خواوو ولې سره اوربند وکړ پله دې اړه هلم اتفلاق نله شلته‪ .‬د‬
‫منصور په وینا «برای مجاهدین‪ ...‬ثابت شده بود که اګلر بقلول مسلعود جبهله‬
‫پنجشیر فوالدی هم باشد هر ګز به تنهایی مدت مدیدی در برابر ارتش روس‬
‫توان مقاومت را نخواهد داشت‪ .‬للذا مجاهلدین بعلد از فیصلله شلرعی علملا‬
‫اتش بس موقت و محدود در داخل پنجشیر را پذیرفتند‪ ».‬دی د اوربند موخله‬
‫«‪ ...‬یللافتن فرصللت بللرای انکشللاف نظللم و ایجللاد همللاهنګی میللان جبهللات‬
‫(‪)۱۴۷‬‬
‫همجللوار پینجشللیر»‪ ،‬ښلليي د دې لپللاره چللې د جنللګ رکللر پللراخ کللړي‪.‬‬
‫ګروموف هم وایي چې «احمدشاه د خپلو رلو د وسلو او مهملاتو د کمبلود لله‬
‫امله مجبور شو چې دغله تلړون تله غلاړه کښلېږدي‪ ».‬پنجشلیر کالبنلد و او پله‬
‫کاپیسا او نورو ځایونو کې د اسالمي حزب پنجشیر ته د وسلو د انتقلال مخله‬
‫نیوله‪ .‬ګروموف یو بل عامل هم په مسعود اغیزمن ښودلی او هغله دا چلې «لله‬
‫بلې خوا د سلیمه ییلزو خلکلو ناخوښلي چلې د احمدشلاه مسلعود د بانلډونو د‬
‫فعالیت له امله ورته زیان رسېدلی و‪ ،‬هم نوموړی د د غسې یلوې سلولې کوللو‬

‫‪317‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى کړ‪ ».‬تړون د پنجشیر جنګ ځپلي خلک قادر کړل چې خپلل وران شلوي‬
‫ته اړ‬
‫کورونه ودان کړيس کرنه وکړي او د خلوړو څیزونله زېرمله کلړي‪ .‬مسلعود هلم‬
‫ویلي وو چې ما «‪...‬ځکله سلوله وکلړه چلې یلو څله فرصلت الس تله راوړمس د‬
‫وسلو‪ ،‬مهماتو او خوړو زېرمې له سره اکمال کړم او چې څنګه مې دغه هلدف‬
‫ترالسه کړ‪ ،‬هماغه شېبه به مبارزه بېرته له سره پیلل کلړم‪ )۱۴۸(».‬د دغله مقصلد‬
‫لپاره په پنجشیر کې نوي مرچلونه جوړ شول او غارونه وکندل شول‪ .‬پله علین‬
‫حال کې چې پنجشیر له بمباري کېدلو نه خوندي او د ګرځېدلو خطر لله میلنځ‬
‫نه تللی و‪ ،‬د منصور په وینا د «‪ »۱۳۰‬قومندانانو په ګډون د نظار شلورا بنسلټ‬
‫کښېښودل شو‪ .‬د احمدشاه مسعود په قومندانۍ دغه شورا د جمعیت د تنظلیم‬
‫په چوکاټ کې د یلوه نظلامي قلدرت پله توګله وروسلته پله تېلره د افغانسلتان د‬
‫شمال ختیځ په سیمه کې مهمه شوه‪.‬‬
‫ګروموف نه وایي چې استازو یلې وللې لله یلوه محللي قومنلدان سلره دغله‬
‫پروتوکول السلیک هغه هم په نېا رول یلانې بلې لله دې چلې د کابلل رجلیم د‬
‫هغه یوه خوا وي‪ ،‬هر څه چې و‪ ،‬په دغه پروتوکلول سلره د کابلل رجلیم اعتبلار‬
‫نور هم لږ او لویلان یلې اندېښلمن شلول‪ ،‬خلو د ګروملوف او نلورو شلورویانو‬
‫اندېښنه دا وه چې د کابل‪-‬حیرتان پر الر په تېره د بغالن او سالنګونو په برخله‬
‫کې د وسلو او نورو څیزونو پر کاروانونو باندې غلچکي بریدونه کېدل او هغه‬
‫باید په امن کې شي‪ .‬دغه الر لږ و رېر د پنجشیر درې په اوږدو کې پرته ده‪ .‬پله‬
‫داسې حال کې چې د ګروموف په نظر جنوبي سالنګ د احمدشاه مسلعود بلې‬
‫رقیبه سیمه وه‪)۱۴۹(.‬له بلې خوا ګروموف چې پوځ یلې پله ټلول افغانسلتان کلې‬
‫په جګړو بوخت و‪ ،‬نه غوښتل چې یوه برخه یې په یوې تنګلې او سلختې درې‬
‫کې بنده وی‪ ،‬چې اوسېدونکي یې په دغه وخت کې د پنځوس زره په شاوخوا‬
‫کللې وو او پنجشللیر هللم محاصللره وي‪ .‬د ګرومللوف پلله وینللا د شللورویانو «‪...‬‬

‫‪318‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هدف د هغه د رلې له مینځ نه وړل او شخصاً د ده نابودول نه وو‪ ،‬که څله هلم‬
‫کى‬
‫د شوروي پوځ کولی شول احمدشاه مسعود «‪ ....‬له بشپړې ماتې سره مخامخ‬
‫کللړي‪ ».‬دی دا هللم وايللي چللې کلله «اړتیللا وای مللونږ بلله هغلله للله مللنځ نلله وړی‬
‫وای‪ )۱۵۰(».‬د دوی په اند دغه پروتوکول په اصل کې د دې لپلاره و چلې «‪ ...‬د‬
‫محدودو قطعو قومنداني سخته عالقه درللوده چلې مسلعود د همکلارۍ لپلاره‬
‫رامللات کللړي او پلله دې توګلله پلله پنجشللیر او د افغانسللتان د شللمال‪-‬ختللیځ پلله‬
‫نورووالیتونللو کللې د خونړیللو جنګونللو د بېښللېدلو مخلله بنللده کللړي‪ )۱۵۱(».‬د‬
‫«خونړیو جنګونو» مخنیوی هسې خبلرې دي‪ ،‬ځکله چلې همدغله پلوځ هسلې‬
‫چې دمخه یې بیان شوی‪ ،‬نورې سلیمې پله هلوایي بمبلارۍ سلره لله خلکلو نله‬
‫خالي کلولې‪ ،‬د دې لپلاره چلې مجاهلدانو تله د مرسلتو سلر چینلې لله میلنځ نله‬
‫یووړلی شي‪ .‬داسې ښکاري چې دغه طرحه د هغې لویې طرحې یوه برخله وي‬
‫چې شورویانو وروسته د پرچم رجیم له الرې په مزار کې یلو فرعلي حکوملت‬
‫جوړ کړ او دغه حکومت د شوروي اتحاد له جنوبي جمهوریتونو سره په ځینو‬
‫برخو کې نېغې اړیکې ټینګې کړې‪ ،‬په اصلل کلې د دې لپلاره چلې دغله تجلویز‬
‫شمالي افغانستان په اول سر کې په اقتصادي لحا پله شلوروي اتحلاد پلورې‬
‫تړلی وي‪.‬‬
‫شوروي چارواکو به دا هم په نظر کې لرله چې په دغلې ملوافقې سلره بله د‬
‫اسالم ي حزب او اسالمي جمعیت ترمینځ مخالفتونله نلور هلم ټینلګ شلي‪ .‬د‬
‫ګروموف په وینلا «د السللیک شلوي تلړون لله مخلې مسلعود خپللو وسللهوالو‬
‫بانډونو ته املر وکلړ چلې د حکلومتي عسلکرو خلالف دې لله جګلړې نله الس‬
‫واخلللي او خپللل ټللول ځللواک دې د مخللالفې رلللې اسللالمي حللزب د بانللډونو‬
‫خالف جګړې ته اړم کړي‪ )۱۵۲(».‬شوروي اتحاد په خپل یرغل سره جمعیتیان‬
‫او حزبیان خپل دښمنان ګرزوللي وو‪ ،‬لکله چلې نلزدې ټلول افغانلان یلې خپلل‬

‫‪319‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دښمنان کړي وو‪ ،‬خو د حزبیانو دښمني ورسره ټینګه او نله پخالکېلدونکې او‬
‫کى‬
‫د جمعیتیانو او احمدشلاه مسلعود دښلمني ورسلره انعطلاف منلونکې او نسلبتاً‬
‫نرمه وه‪ .‬جورنلست مارتین د ګروموف په څېر وایي چې «ما د جمعیت لله یلو‬
‫څو مجاهدو سره ولیلدل‪ .‬حتلی دوی هلم تاییلد کلړه چلې د د وی ملګلري لله‬
‫پنجشیر نه وتل او کوښښ یې کاووه‪ ،‬کابل ته نزدې د حزب سیمې ونیسلي‪ .‬د‬
‫نیول وو‪ .‬ځینو پر مسعود انتقلاد کلاووه‬ ‫د وی لوی بری له حزب نه د استال‬
‫او ویل یې چې هغه د جهاد په تاوان له حزب سلره پله جنلګ کوللو کلې خپلله‬
‫جاه طلبي غواړي‪ .‬ما چې د حزب قومندانان هر چېرې ولیلدل د جمعیتیلانو د‬
‫دغسې کوښښونو له امله په جنلګ کوللو اندېښلمن وو‪ ».‬دی دا هلم وایلي چلې‬
‫حزب په بامیان کې متجاوز و «خو زه دلته قلانع کېلدلم چلې حلزب نظلر دېتله‬
‫(‪)۱۵۳‬‬
‫چې تېری وکړي پرې باندې رېر تېری کېږي‪».‬‬
‫شورویانو ته د حزب او جمعیت د لویلانو تلرمنځ مخالفلت ملالوم و‪ ،‬دوی‬
‫په دې هلم پوهېلدل چلې احمدشلاه مسلعود او حکمتیلار سلره پله خلاص رول‬
‫رای په نظر لله وروسلتي سلره‬ ‫دي او د لومړني اصلي ستونزه د مول‬ ‫مخال‬
‫(‪)۱۵۴‬‬
‫لکله چلې‬ ‫ده او حزب «په منظمو وقفلو کلې پنجشلیر محاصلره کلړی و‪».‬‬
‫دمخه ویل شوي حزب په عمومي رول دکابل پر شاوخوا سیمو باندې مسللط‬
‫و او په دې رول په ښه موقعیت کې و چې د شورویانو له وتللو نله وروسلته تلر‬
‫نورو دمخه په کابل ننلوځي او حتلی ویلې نیسلي‪ .‬لکله چلې دمخله ویلل شلوي‬
‫حزب پر نورو تنظیمونو باندې الس بلری غوښلته‪ ،‬پله دغله مقصلد چلې هغله‬
‫دولتي واک خپل کولی وشی‪ .‬د قومندان مسعود موخه هم دولتلي واکمنلي وه‪.‬‬
‫بیا نو هره خوا په دې لټه کې شوه چلې د یرغلګلر پلوځ لله وتللو نله وروسلته د‬
‫دولتللي واک مرکللز یللانې کابللل پلله خپللله ونیسللي‪ .‬د دوی تللرمینځ دغلله سللیالي‬
‫دغومره ټینګه وه‪ ،‬چې یې نله غوښلتل پله مللي جهلاد کلې سلره اوږه ورکلړي‪.‬‬

‫‪320‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫احمدشاه مسعود په اصل کې د خپل دغه اساسي هدف لپاره لله یرغلګلر پلوځ‬
‫کى‬
‫سره جوړه وکړه‪ .‬په دې رول هغله د قلدرت پله لوبله کلې وطلن او وطنواللو تله‬
‫شاکړه او خپله موخه یې تلر هغلو غلوره وبللله‪ ،‬هغله ال پله ‪۱۹۷۵‬کلې د خپلل‬
‫سیاسي مقصد لپاره د افغانستان حکومت پر ضد د پاکسلتان لله حکوملت نله‬
‫وسلې ترالسه کړې وې‪ ،‬لکه چې حکمتیار هم همدغسلې کلړي وو‪ ،‬خلو اوس‬
‫یې له شورویانو سره هم همدغسې وکړل‪ .‬د مارتین په ژبه «روسانو پله رښلتیا‬
‫ورته وسلې تهیه کولې‪ ،‬د دې لپاره چې حزب الندې کولی وشي‪ ،‬چې هغه یلې‬
‫(‪)۱۵۵‬‬
‫خپل رېر ټینګ دښمن ګاڼه‪».‬‬
‫د دغه پروتوکول رېښله د اسلالمي تنظیمونلو رېرواللی او د هغلو خپلمنځلي‬
‫اخللتالف او پلله خللاص رول د حللزب او جمعیللت او پلله دغللو تنظیمونللو کللې‬
‫قومندان احمدشاه مسعود او حکمتیار ته رسلېږي‪ .‬پخلوا بله چلې وطلن تله لله‬
‫دباندې نه خطر پېښ شو‪ ،‬افغانانو به خپل منځي اختالفونه پلرې ښلوول او پله‬
‫اتفاق سره به یې له وطن نه دفاع کوله او وروسلته بله د حکوملت جوړوللو پله‬
‫لټه کې شول‪ ،‬خو د شوروي د یرغل د وضع په وخلت کلې دوی د ګلډې دفلاع‬
‫ازمییل شوې ملي عنعنه پرېښوده او په خپلې بې اتفلاقۍ سلره یلې وطنواللو تله‬
‫غټ زیانونه واړول‪.‬‬

‫د کابل نه د باندې‬
‫د نفوذ خپرولو هځې‬

‫له قومندان احمدشاه مسعود سره د روسانو پروتوکلول د هغلوی د عملومي‬

‫چلند یوه بېلګه وه‪ .‬دوی او د رجیم چارواکو کوښښ کاووه په ټلول مللک کلې‬

‫‪321‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپلو مخالفانو نه سربېره حتی نلور محللي مشلران او نفلوذمن کسلان هلم د‬
‫له کى‬
‫رجیم پلویان کړي‪ .‬دوی دغه کلار د اسلتخباراتي چلارواکو لله الرې پله پیسلو‪،‬‬
‫زور او چل او ول سره کاووه‪ ،‬چلې د هلرات شلیراغا چلونغر یلې یلوه څرګنلده‬
‫نمونه ده‪ .‬د ‪۱۹۸۱‬کال په پیلل کلې د کاسلکېد )‪ (Cascade‬افسلرانو قومنلدان‬
‫شیراغا چونغر د کابل رجیم پلر خلوا راواړوه‪ ،‬کاسلکېډ پله للوړ اختیلار سلره د‬
‫سبوتاژ‪ ،‬ترورستي عملونلو او نلور رول ورانیلو کوللو او د مخالفلانو د جلبوللو‬
‫لپاره د ک‪ .‬ج‪ .‬ب له افسرانو نه جوړ واحدونه وو‪ .‬دوی له هغلو تلاکتیکونو نله‬
‫کار اخسیت چې چیکا )‪ (Checka‬په منځنۍ اسلیا کلې د بزمچیلانو پلر ضلد‬
‫ترېنه کار اخیست‪ .‬چیکا د لینن په وخلت کلې د ځلانګړي کمیسلیون پله مانلا د‬
‫شوروي روسلي اسلتخباراتي اداره وه‪ .‬چلونغر د پیسلو او شلوروي اتحلاد تله د‬
‫سفر او ځینو نورو امتیازونو په بدله کې ومنله چې لله کاسلکېد سلره بله مرسلته‬
‫ک لوي او د رژیللم مخالفللان بلله ځپللي‪ .‬دی تللر هغلله د مخلله د ‪۲۵۰‬مجاهللدانو‬
‫قومندان و‪« .‬د ‪ ۱۹۸۱‬لله اپريلل نله د ‪۱۹۸۲‬تلر ملارچ پلورې د هغله جنګیلالیو‬
‫خمجاهدانوت د کاسکید له واحد سره په ګلډه پله ‪ ۲۱‬لویلو عملیلاتو کلې برخله‬
‫واخیسللتله او پلله بېللل رول یللې ‪ ۴۰‬مللورچلیز بریدونلله وکللړل او د مقاومللت د‬
‫واحدونو ‪ ۳۱‬قومندانان یې له میلنځ نله یلووړل‪ ».‬پله دوی کلې ګلبلا‪ ،‬اذانلي‪ ،‬د‬
‫هغلله دوه مرس لتیاالن او قیللوم ترکللان هللم وو‪ .‬وروسللتی هغلله څللوک و‪ ،‬چللې د‬
‫شلللوروي اتحلللاد د کمونسلللت ګونلللد د مرکلللزي کمېتلللې مشلللاور کوالژنکلللو‬
‫)‪ (Kalazhenko‬یې تښتولی و‪ .‬په ټلولیز رول د چلونغر رللې پله چلل او زور‬
‫سره «‪ »۲۰۵۰۰‬خلک خد رجیم او شوروي مخالفانت له میلنځ نله وړي او اتیلا‬
‫تنه یې اسیر نیولي وو او د کوبالټ )‪ (Cobalt‬رلې قومندان یې وژلی‪ ،‬چلې د‬
‫هرات او شاوخوا سلیمو کلې یلې پلر شلوروي پلوخ ګذارونله کلول‪ .‬شلورویانو‬
‫چونغر د ‪۱۹۸۲‬کال په اوړي کې شوروي اتحاد تله د تفریحلي رخصلتۍ لپلاره‬

‫‪322‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واستوه‪ )۱۵۶(.‬له میتروخین نه سربېره ګروموف هم وایي چې هلرات تله د هغله‬

‫کى‬
‫د خاص اهمیت له امله رېره توجه کېده‪ ،‬چې پله مخلالفو قومنلدانانو او قلومي‬
‫رول نله غږېلږي او وایلي چلې‬ ‫مشرانو کې نفوذ وکړی‪ ،‬خلو دی پله مشلخ‬
‫«مونږ د هر بانډ اعمال په دقت څلارل‪ ».‬دی دا هلم وایلي چلې پله هلرات کلې‬
‫«‪...‬زمونږ د فرقې مشرتابه او پوځي سالکارانو په ګلډه د للومړي ځلل لپلاره لله‬
‫دوو خمجاهدوت رلو سره تماس پیدا کړ‪ ،‬چلې مشلرانو یلې لله حکلومتي ارګلانو‬
‫سره د همکلارۍ ژمنله وکلړه‪ ».‬پله هلرات کلې هلم لله جاسوسلانو نله رېلر کلار‬
‫اخیستل کېده‪ .‬ګروموف ال وایلي چلې «دښلمنانو پله هلره رلله کلې د څلوېښلتم‬
‫دستګاه له الرې زمونږ سړي خجاسوسانت موجود وو‪ ».‬هلرات‬ ‫لښکر د کش‬
‫ته به له دې امله هم رېره توجه کېدله چې پله شلین رنلډ کلې هلوایي ځلواک د‬
‫مجاهدانو له خوا له مینځ نه وړل شوی وو‪ ،‬ګروملوف وایلي چلې د افغانسلتان‬
‫هوایي ځواک اصالً په هوا کې پاتې نه شو‪ ،‬هغه ټول د مځکې پلرمخ لله میلنځ‬
‫(‪)۱۵۷‬‬
‫نه یووړل شو‪».‬‬
‫په ‪۱۹۸۲‬کې یو شمېر نور قومندانان هم د ر جیم پر خلوا واړول شلول‪ .‬پله‬
‫دې کې د جوزجلان د اقچله سلیمې دیلر اوراز هللډي )‪ (Dir Oraz heldy‬د‬
‫همدغه واللت د فیض ولسوالۍ دیر عبدالله جان او ثیو عبدالله حنلایي ‪(Iao‬‬
‫‪ )Abdullah Hanai‬هم شامل وو‪ .‬د د وی له جنګیلالیو نله هلم هغسلې کلار‬
‫واخیستل شو‪ ،‬لکه د چونغز له کسانو نله چلې اخیسلتل شلوی و‪ .‬سلید حسلین‬
‫شاه منصور چې په «شمال» کلې د خلقلي حکوملت پرضلد فعالیلت کلاووه پله‬
‫‪۱۹۸۲‬کال په دسمبر کې د پرچم پر خوا واړول شو‪« .‬د هغه په دسلتور د بللخ‬
‫او جوزجان په والیتونو کې د مخلالفو پلارتیزاني رللو پرضلد څللور ځلله بملي‬
‫چاودنې وشوې» کابل ته نزدې د قره با‪ ،‬اغلا محملد رحلیم خلان هلم د کابلل‬
‫رجیم پر خوا واړول شو‪ .‬ده چې په تېرو دوولسو کلونو کلې د افغلان حکومتلو‬

‫‪323‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ضد فعالیتونه کول‪ ،‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب په لمسونې یې د جمعیت ‪۲۶‬تنه غلړي لله‬
‫پر کى‬
‫مینځ نه یووړل او په رادیو کې یې څرګنلده کلړه چلې دی د کابلل حکوملت پلر‬
‫خللوا شللوی دی‪ )۱۵۸(.‬داسللې هللم ک‪ .‬ج‪ .‬ب او د خللاد پنځمللې څللانګې پلله‬
‫‪۱۹۸۱‬کللې د «وطنپللال» )‪ (Patriot‬پ له ناملله پلله هللزاره جلات کللې یللو نظللامي‬
‫قومندان د کابل پر خوا واړوه او د هغه په الس د اسالمي اتحلاد د ړنګوللو پله‬
‫بدل کلې پله حکوملت کلې ورتله برخله ورکلړل شلوه‪ .‬خلاد د دغلې اتحلادیې د‬
‫ړنګولللو پللر ځللای د ځللوان هللزاره )‪ (Young Hazara‬رللله تللر خپلللې ولکللې‬
‫النللدې راوسلتله‪ .‬پلله همدغلله مهللال کللې یللې د هللزاره روحانیللانو یللا مالیللانو د‬
‫وعظونو او فعالیتونو د مخنیوي لپاره د اوږدې ملودې یلو پلالن وایسلتل شلو‪،‬‬
‫خو په دې اړه دوی مهم بری ترالسه کولی ونله شلو‪ ،‬دغلومره وشلول‪ ،‬چلې لله‬
‫هغو نه یې یو شمېر د رجیم پلر خلوا واړول‪ ،‬خلو پله ملاجتونو کلې وعظونله د‬
‫(‪)۱۶۰‬‬
‫امنیتي قوتونو له خوا کنټرول کېدل‪.‬‬
‫دغه چلندونه د انسجام رلې یا کمیسیون له خوا کېدل‪ ،‬چې د کاسکیډ‪-‬ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب او نظامي استخباراتو )‪(GRU‬له استازو نه جوړ و‪ ،‬دغه کمیسلیون پله‬
‫خاص رول د پکتیلا او ننګرهلار سلرحدي قومونلو تله متوجله و‪ ،‬او د پیسلو او‬
‫وسلو په بدل کې یې په هغو کې د قلومي ملیشلیا او نظلامي پوسلتو د جوړوللو‬
‫پروګرام پرمخ بېوه‪ .‬د ‪۱۹۸۰‬کال له سپټمبر نه دمخه یې په پکتیلا کلې لله بېللو‬
‫قومونو نه دغسې نظامي پوستې جوړې کړې چې سلرواالن یلې خلقلي افسلران‬
‫وو‪ .‬پرچمي افسران د هغو سروالۍ ته نه پرېښودل کېدل او خلقلي افسلرانو پله‬
‫خپل سلر عملل کلاووه‪ .‬رجلیم پیسلې پلرې ودروللې او وسللې یلې ترېنله بېرتله‬
‫وغوښتلې‪ ،‬خو خلقیانو وسلې ورنکړې‪ ،‬په دې دلیل چلې څنګله چلې دوی پله‬
‫دغله کلار سلره دښلمنان پیلدا کلړي‪ ،‬دوی مجبلور دي پله هملدغو وسللو خپلل‬
‫ځانونه وساتي‪.‬‬

‫‪324‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد پرچم رجیم خپل د قومي چارو وزیر فیض محمد‪ ،‬د دغه نلوي سیاسلت‬
‫د پلي کولو او په قومونو کې د نفلوذ خپروللو لپلاره وګملاره‪ ،‬دی چلې پله خټله‬
‫مسید وزیر و په کابل او شوروي اتحاد کې یې زدهکړه کړې وه‪ .‬د محملد داود‬
‫په ولسمشرۍ د کورنیو چارو وزیر په توګله د پکتیلا خلکلو تله ګټله رسلولې وه‪،‬‬
‫و‪ ،‬ده وروسلته لله هغله چلې د سلید کلرم او‬ ‫هغو ته یو پېژنلدل شلول شلخ‬
‫خوست پر ځینو قومونو کې یې یو څه بری ترالسه کړ‪ ،‬د ځدران للوی قلوم تله‬
‫متوجه شو‪ ،‬چې د ‪۱۹۷۹‬کال له پسلرلي نله رادېخلوا یلې د خوسلت او ګردېلز‬
‫فرقو تر مینځ د سټه کنډو لویه الره بنده کړې وه‪ .‬فلیض محملد چلې د پښلتني‬
‫قومونو په دود ښه پوهېده‪ ،‬د ځدرانو له مشرانو سلره هلم د وسللو او پیسلو پله‬
‫بدل کې پرېکړه وکړه او د هغلې لله مخلې دغلو مشلرانو ومنلله‪ ،‬چلې پله خپللې‬
‫سیمې کې به امنیت خوندي ساتي او د سټه کنډو الر پرانیزي‪ .‬د فلیض محملد‬
‫دغه بری په پکتیا کې د نورو بریو لپاره پیالمه کېدلی شوه‪ .‬خو فیض محملد د‬
‫میزي )‪ (Mizzi‬څانګې په سیمه کې د اربکو یلا اروبکیلو لله خلوا لله میلنځ نله‬
‫یووړل شو‪ .‬اربکي د غټو کورنیو ځوانانو نه جوړه رله او دغومره واک خاونلده‬
‫وه‪ ،‬چې کولی یې شول چې هره هغه پرېکړه چې د قام پر ضد وګڼلي لله میلنځ‬
‫نه یوسلي کله څله هلم هغله بله قلومي لویلانو کلړې وي‪ )۱۶۱(.‬دوی د امنیتلي او‬
‫دفاعي دندو سربېره ټلولنیزې چلارې هلم ترسلره کلوي‪ ،‬څنګله چلې د ځلدرانو‬
‫لویانو د شوروي له یرغلل نله وروسلته پرېکلړه کلړې وه‪ ،‬چلې د یرغلګلرو او د‬
‫هغو د السپوځي رجیم پر ضد به جنګېږي‪ ،‬اربکيو د فیض محمد سلره جلوړه‬
‫د قوم پر ضد وګڼله او د هغه مرګ یې روا وباله‪ .‬اربکو ته قومي څارنلدویان او‬
‫د قومي ګټو مدافعان هم ویل کېلدلی شلي‪ .‬د هغلو یلو سلروال ببلرک ځلدران د‬
‫پاچا محمد نادر په واکمنۍ کې د دغومره حیثیت خاوند شلو‪ ،‬چلې بیلا د ټلول‬
‫قوم مشر او اعزازي جنرال هلم شلو‪ .‬د ځلاځیو لله حلاجي کنلدهاري سلره هلم‬

‫‪325‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همدغسې جوړه شوې وه‪ ،‬هغسې چې رجیم منګلو تله پیسلې ورکلړې وې‪ ،‬پله‬
‫کى‬
‫ځاځیو کې یې هم د فیض محمد له الرې پيسې وررسولې ان تر دې چې ویل‬
‫کېده چې رجیم د پکتیا له «قومونو» سره سوله کلړې ده‪ .‬دغله «قومونله» شلاید‬
‫منګل او ځاځي وو‪ ،‬چې ملیشیاوو یلې د وردګلو پلر ضلد عملیلاتو کلې برخله‬
‫اخیستې وه‪ ،‬له دغو قومونو سره د رجیم د بري یو دلیل د او‪ ،‬چلې د دوی یلو‬
‫څو کسان د اسالمي حرکت مولویانو له خوا په دې نامه اعدام شلوي وو‪ ،‬چلې‬
‫د هغوی په فکر له کابل رجیم سره یې الس یو کړی و‪ .‬رجیم د دې لپاره چلې‬
‫دوی ارام اوسي دوی ته پیسې ورکړې وې‪ ،‬خو همدا چې د رجلیم او شلوروي‬
‫پوځ په پکتیا کې ولیدل شو‪ ،‬د حاجي کندهاري پله ګلډون هغلوی ټلول یلې پلر‬
‫ضد شول‪ .‬د دغو پوځونو د عملیاتو اصللي مقصلد دا و‪ ،‬چلې هغله رېلره لنلډه‬
‫الر تر خپل کنټرول الندې ولري‪ ،‬چې له پاکستان نه مجاهلدو تله پلرې وسللې‬
‫رسېدلې‪.‬‬
‫د ځاځیو ختیځ تله د ننګرهلار خوګیلاڼي پراتله دي‪ ،‬چلې وزیلر‪ ،‬خربلون او‬
‫شیرزاد یې غټې څانګې دي‪ .‬شیرزاد یې تر ټولو مهمله څانګله ده‪ .‬خلو هغله د‬
‫مشهور ملک قیس او ملک محمد جان د کورنیو د خپلمنځي دښلمنۍ لله املله‬
‫رېره کړکېچنه وه‪ .‬دغه دښمني د نیمې پېړۍ په اوږدو کې د دغو کورنیو ترمنځ‬
‫په دغه رول کېده‪ ،‬چلې د شلوروي تلر یرغلل پلورې لله دواړو کورنیلو نله ‪۱۵۰‬‬
‫کسان پکې وژل شوي وو‪( .‬ملک قیس لله ‪ ۱۹۷۸‬نله دمخله د ‪ ۱۲۰‬کلونلو پله‬
‫منګ مړ شوی و‪ ).‬رجیم له دغسې دښمنۍ نه په استفادې سلره د مللک قلیس‬
‫ګنډه وهڅوله چې د وسلو او پیسو په بدل کې ولسوالي ومني‪ .‬د امان بېلګ پله‬
‫سروالۍ د مللک قلیس کلورنۍ ورسلره دغله وړانلدیز ومانله‪ ،‬خلو د املان بېلګ‬
‫اصلي مقصد دا و چلې وسللې او پیسلې ترالسله کلړي او بیلا د رجلیم پلر ضلد‬
‫عملیات وکړي‪ .‬رجیم ته هم زر مالومله شلوه‪ ،‬چلې د دغلو کورنیلو لویلانو پله‬

‫‪326‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پېښور کې سره روغه کړې او د هغه او یرغلګرو پرضد سلره یلو شلوي دي‪ ،‬لله‬
‫کى‬
‫خپل لو نه واوښت‪ .‬له کمونستانو سره د ملک محمدجان ضدیت یو څرګند‬
‫واقعیللت و‪ .‬د خلقللي حکومللت د هغلله ځینللې زامللن او ورېرونلله چللې د نظللامي‬
‫افسرانو په توګه په پوځ کې خدمت کاووه‪ ،‬په کوم تور بندي کلړل او سلیمه یلې‬
‫هم بمباري کړه‪ .‬ملک محمدجان غرو ته وختله او حکوملت تله یلې خبلرداری‬
‫ورکړ‪ ،‬چې که هغوی ازاد نله کلړي او پلر هغله سلربېره د ده د هغله سلپي ناغله‬
‫شلوی و‪ ،‬پلر ضلد بله یلې عملیلات وکلړي‪.‬‬ ‫ورنکړي چې په بمبارۍ کې تلل‬
‫حفیظ الله امین چې نه یې غوښتل خوګیاڼي نور هم وپارېږي د هغه غوښلتنې‬
‫ومنلې او د سپي په ناغه کې یې پنځلوس زره افغلانۍ ورکلړې‪ .‬پله هغله وخلت‬
‫کللې د یللوه سللپي ناغلله کلې دغللومره رېللرې پیسللې ورکللول‪ ،‬هغلله هللم د دغسللې‬
‫حکومت له خوا چې د مخالفو انسانانو د ژوند پروا یې نه کوله‪ ،‬رېر عجب و‪.‬‬
‫له پرچمي رجیم سره د خوګیاڼو اړیکې د ملک خیرمحمد او نورو لله یلوې‬
‫پېښې نه څرګندېږي‪ .‬دوی د جاللاباد له خادستانو نه په یوه عجلب چلل سلره‬
‫دوه اویا تنه له منځ نه وړي وو‪ .‬دوی په یاهر کې له خلاد سلره همکلاري پیلل‬
‫کړه‪ .‬دغه خادستان یې په دغسې وعدې سره هلته وبلل‪ ،‬چې پله ورتلګ سلره‬
‫به یې پارېدلي خوګیاڼي د حکومت په خوا واړول شي‪ ،‬هغوی هلته په رسېدلو‬
‫سره په وړو رلو کې یوه خلوا بلله خلوا واسلتول شلول او د ټلاکلي پروګلرام لله‬
‫مخې اعدام شول‪ ،‬خو رییس یې ژوندی وتښلتېد‪ .‬د دغلې بېسلاري پېښلې نېټله‬
‫مالومه نه ده‪ ،‬خلو پله رښلتین تلوب کلې یلې شلک نشلته‪ .‬پله ‪۱۹۸۵‬کلې ځینلو‬
‫خوګیاڼیو د خپل قوم په استازیتوب په کابل کې په جرګو کې ګلډون وکلړ‪ ،‬خلو‬
‫هغو نه یوازې دا چې په قوم کې نفلوذ نله الره‪ ،‬لله هغلو سلره اوسلېدلی هلم نله‬
‫شو‪ ،‬هغوی د ځینو نورو په شان په جاللاباد کې اوسېدل‪.‬‬

‫‪327‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد شینوارو د قوم یوه ځانګړتیا دا ده چې له څلورو لویو څانګو څخه د اللي‬
‫شیرخان څانګې یوه برخه د رېورنډ له کرښې نه اخلوا پله للواړګي کلې پرتله ده‪.‬‬
‫نورې څانګې یې سنګوخېل (یلا سلن خېلل) ‪ ،‬سله پلای‪ ،‬منلدوزي یلا منلدېزي‬
‫دي‪ .‬د مالګللوړي پلله ناملله للله دوی سللره نللور خلللک هللم اوسللېږي‪ .‬شللنواري د‬
‫کابللل‪-‬تللورخم پللر الرې بانللدې حللاکم دي‪ .‬شللنوارو پخللوا للله حکومللت نلله د‬
‫مواجب یا پیسې اخیستلو په بدل کې د جاللاباد‪-‬خیبر الر ساتنه کولله ‪ ،‬او لله‬
‫کاروانونو او سوداګرو نه یې بلاج ترالسله کلاوه‪ .‬امیرعبلدالرحمن نله یلوازې د‬
‫الرې ساتنه د حکومت وییفه وګرزوله پلر شلنوارو بانلدې یلې د مځکلو مالیله‬
‫هم حواله کړه‪ .‬شنواري له ‪۱۹۸۲‬نه تر ‪۱۸۹۲‬پورې لس کاله له حکوملت سلره‬
‫وجنګېدل‪ ،‬او بیا یې د حکومت اطاعت تله غلاړه کښېښلوده‪ .‬شلنوارو تله اوس‬
‫هم د رېورنډ کرښه پوله نه ده او له رېرو الرو نه بې له کوم خنډ نله تلرې اوړي‬
‫را اوړي‪.‬‬
‫شنواري د افغانستان یوازنی قوم دی چې رېر کسان یې په خلقي حکوملت‬
‫کې ننوتلي وو‪ .‬د سنګوخېل څانګې شنواري نلزدې ټلول خلقیلان شلوي وو‪ .‬د‬
‫دوی خلقللي تللوب پلله اصللل کللې د حفللیظ الللله امللین پلله سللبب وه‪ ،‬چللې د‬
‫دارالمعلمین او ابن سینا لېسو د مدیر په توګه د شنوارو زدهکړه تر نفوذ النلدې‬
‫راوستلي وو‪ .‬په ټول شنوارو کې یوه لېسه یا لوړه ښلوونځۍ وه‪ ،‬چلې حکوملت‬
‫د ‪ ۱۹۵۰‬پلله لسللیزې کللې د سللنګوخېلو پلله نازیللانو کللې جللوړه کللړې وه‪ ،‬چللې‬
‫حکومت غوښتل د هغې لله الرې پله اپریلدو کلې هلم نفلوذ وکلړي‪ .‬د نازیلانو‬
‫اوږده دره اپریدیو ته رسېږي او د دغو قومونو ترمینځ یوازې سپین غلر پلروت‬
‫دی‪ .‬د خلقي حکومت په وخت کې تعلیم کړو شنوارو تله پله نظلامي او ملکلي‬
‫ساحو کې مقامونه ورکړل شول او په دغه وخت کې د سنګوخېلو او په خلاص‬
‫رول د نازیانو د درې شنواري‪ ،‬چې د مځکې لږوالي له امله په تنګسله کلې وو‪،‬‬

‫‪328‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫غوره کې وو‪ .‬مجاهدانو ناریانو ته «وړه مسکو» ویل‪ ،‬خو د هغو په وړانلدې‬
‫په کى‬
‫نللور شللنواري وپارېللدل او د شللوروي للله یرغللل نلله وروسللته یللې جرګلله وکللړه‪.‬‬
‫مجاهدانو هم د قومي دود او دستور په چوکاټ کې پکې ګډون وکړ‪ .‬د جرګلې‬
‫په پرېکړه کې دوی په مرګ محکوم شول‪ .‬شنوارو د غیر کمونست سلنګوخېلو‬
‫په الرښودنه پر کمونستي تورن شوي سنګوخېلو برید وکړس مال یې ورچور کړ‬
‫او کورونه یې وسوزول‪ ،‬خو ټول یې له مینځ نه وړی ونه شول‪ .‬خو په نازیلانو‬
‫کللې د کمونسللت پلله ناملله شللنواري پللاتې نلله شللو‪ ،‬دوی د جاللابللاد ښ لار تلله‬
‫وتښتېدل او د ننګرهار خلقي والی یې له پېښې نه خبلر کلړ‪ .‬دغله واللي چلې د‬
‫نازیانو په لېسه کې یې د معلم په توګه د کمونستي فکرونو په خپرولو کې برخه‬
‫لرله‪ ،‬په انتقام اخیستلو پیل وکړ‪ .‬د نازیلانو کللي څلو ورځلې بمبلاري شلول او‬
‫رېر خلک ووژل شول‪ .‬د نازیانو کمونستان په خپل ملک کې کډوال شلول‪ .‬لله‬
‫هغو نه څوک د جاللاباد الرې ساتلو لپاره په امنیتي ځواک کې ونیلول شلول‪،‬‬
‫او ن ور یې د غني خېلو په دښته کې میشت شول یا د کانال پله برخله کلې ورتله‬
‫کار ورکړل شو‪ ،‬دوی بیا د ټول قام د استازیتوب پېښې کولې او یو وخلت بلل‬
‫وخت کې یې د پرچم رجیم په پلوي په تېره په تلویزیون کې مرکې کولې‪.‬‬
‫د سرحدي قوم په توګه د مومندو قام رېر مهم دی‪ ،‬مومندان له کامې نله تلر‬
‫پېښللور پللورې پراتلله دي‪ ،‬او پېښللور پلله اصللل کللې د د وی ښللار و‪ ،‬خللو اوسلني‬
‫اوسېدونکي یې تر مومندو او خلیل نه رېر دي‪ .‬د رېورنډ کرښه لله مومنلدو نله‬
‫تېللره شللوې ده‪ ،‬خللو مومنللدان د رېورنللډ د توافللق لیللک موضللوع نلله و او امیللر‬
‫عبدالرحمن تر اخر پورې ټول مومند د افغانستان خاوره ګڼله‪ .‬د هغله لله ملرګ‬
‫نه وروسته و‪ ،‬چې مومند پر دوه برخو وویشل شلول‪ .‬د مومنلد ختیځله خلوا د‬
‫پیتللاوي یللا کللوز مومنللد او لویدیځلله برخلله یللې د سللوري یللا برمومنللد پلله ناملله‬
‫یادېږي‪ .‬خو په دواړو خواوو کې د مومندانو عین خېلونه پراتله دي‪ :‬تلرک زي‪،‬‬

‫‪329‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زیلو او درانیلو پله شلان د‬ ‫ییزي‪ ،‬حللیم زي او خلواییزي‪ .‬مومنلدان د یوسل‬

‫با کى‬
‫سړبن یلا سلرند زوزاد دي‪ ،‬دوی پله شپاړسلمې پېلړۍ کلې د کنلدهار لله مرغله‬
‫نومي سیمې نه اول غزني او بیا په اوسنۍ مېنه کلې میشلت شلول‪ .‬لله کلامې نله‬
‫پرته د دوي سیمه زیاتره سپېره او غرنۍ او د مځکې او اوبلو د لږواللي لله املله‬
‫د نلورو‬ ‫خواره ده‪ .‬پله مومنلدو کلې د ګونلديماري او تربلوري اجتملاعي ملر‬
‫پښتني قومونو په پرتله رېر ټینګ وو او شلاید اوس هلم وي‪ .‬د نولسلمې پېلړۍ‬
‫په دوهمې نیمایي کې یوه انګلیس څېړونکي مالومه کړې وه‪ ،‬چې د مومندو له‬
‫لویانو نه رېر یې د خپلمنځي دښمنۍ له امله او تر هغه لږ یلې پله طبعلي ملرګ‬
‫مړه شوي وو‪.‬‬
‫د پلرچم پلله وخلت کللې دوه رللې مومنللدان یلا پلله دقیلق رول د دوه ځللایونو‬
‫مومنلدان پله غلوره کلې وو‪ ،‬د ګوشلتې خانلان او د حلاجي محملد حسلن خللان‬
‫کللورنۍ‪ .‬د اللپللورې او ګللرداو خانللان للله عنعنللوي اهمیللت نلله لوېللدلي وو‪ .‬د‬
‫شوروي له یرغل نه وروسته مجاهدان له پېښور نه د مومندو پر الر تلل راتلل‪.‬‬
‫د هغلو د مخنیلوي او د الرې د بنللدولو پله مقصلد د یرغلګللر او رجلیم نظللامي‬
‫واحدونه هلته واستول شلول او لله څله سلتونزو نله وروسلته هلتله یلې نظلامي‬
‫پوستې جوړې کړې او وخت په وخت یې عملیات هم کول‪ .‬د مومندو خانلان‬
‫له کرښې نه واوښتل او په لر یا کوز مومند کې یې یا له خپلو قومیانو سره یلا د‬
‫پېښور په ښار کې واړول او د مقاومت او مجاهدانو مالتړ یې کاووه‪ .‬یوه خان‬
‫پیر دوست اتمرخېل مومند چې خپل تربوران یې د تنظیمونو پلر خلوا ولیلدل‪،‬‬
‫د کابل پر خوا شو‪ ،‬او په کال ‪۱۹۸۵‬کې یې په کابل کې په جرګلو کلې د خپلل‬
‫قوم په استازیتوب ګډون وکړ‪ ،‬خو هغه نه قومي ملیشه تنظیمولی شلوای او نله‬
‫یې له خپل قلام سلره ژونلد کلولی شلوای‪ .‬پله مومنلدو پله تېلره پله کامله کلې د‬
‫عنعنوي خانانو په نه شته توب کې د یرغلګر پوځ او د کابل پرچمي رجلیم پلر‬

‫‪330‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ضدکى نویو قو مندانانو د مللي جهلاد بیلر‪ ،‬رپانلده وسلاته‪ ،‬پله هغلو کلې د ګلرداو‬
‫اتمرخېل مومند مولوي عبدالشکور یاسلیني ښله نلوم وایسلت‪ .‬د هغله جهلادي‬
‫(‪)۱۶۲‬‬
‫عملیات به په بل څپرکي کې بیان شي‪.‬‬

‫‪331‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پنځم څپرکی‬

‫د شوروي اتحاد‬
‫د یرغل ځواب د جنګ په ډګر کې‬

‫لومړنۍ خبرې‪:‬‬
‫شوروي لویانو پر افغانستان بانلدې پله وسللهوال تېلري سلره د حفلیظ اللله‬
‫امین په سروالۍ خلقي حکومت نسکور کړ او د ببلرک کارملل پله سلروالۍ یلې‬
‫پرچمي رجیم پر پښلو ودروه‪ ،‬پله دغله مقصلد چلې افغانسلتان النلدې او تلابع‬
‫وګرځوي لکه هسې چې د خپللې امپراتلورۍ یلو شلمېر ګاونلډي هېوادونله یلې‬
‫تابع کړي وو‪ .‬دوی هغه وخت خپل مقصد ته رسېدلی شول چې افغانانو دغله‬
‫یرغل او د هغه پرچمي رجیم منلی او له خپلې واکمنۍ نه تېر شلوي وای‪ .‬خلو‬
‫افغانللان پ لر خپلللې خپلللواکۍ او واکمنللۍ ټینللګ ودرېللدل او یرغلګللر پللوځ او‬
‫پرچمي رجیم یې رد کړ‪ .‬بیا نو د دواړو خواوو ترمنځ جنګ حتمی شو که څه‬
‫هم دا یو رېر نابرابر جنګ و‪ ،‬په یوې خوا کې پنځلس نیم میلیلوني خلودټینګي‬
‫ارادې خاوند ولس او په بلې خوا کې د نړۍ دوهم زبرځواک حکومت و‪ ،‬چلې‬
‫د ‪۲۵۵‬ملیون نفوس او درې ملیون ملنظم نظلامي پلوخ او د رول رول عصلري‬
‫وسلو خاوند و‪ ،‬خو لکه چې په تېرو پاڼو کې یې شر شوې‪ ،‬د وطن ملدافعان‬
‫په اخالقي او معنوي لحا تر یرغلګرو نه پیاوړي او د عربي او غربي ولسونو‬
‫او حکومتونو له خواخوږۍ او مرستو نه بهرهمن وو‪.‬‬

‫‪332‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد دغه رېر اوږده جنګ د ټولو نښتو بیان ناممکن دی که څه هم لله دغسلې‬
‫بیان نه د دخیلو قلواوو اصللي سیاسلتونه او چلندونله او د هغلو د جنګیلالیو او‬
‫ولسونو شخصیتونه په رېر ښه رول پېژنلدل کېلدلی شلي‪ .‬خلو د دغسلې تلاریخ‬
‫کښلو لپاره د رسمي پاڼو نه استفاده حتمي ده‪ .‬له بده مرغه دغسلې پلاڼې درک‬
‫نلله لللري‪ .‬یللوازې د شللوروي اتحللاد د کمونسللتي ګونللد د پولتبللورو ځینللې هغلله‬
‫پرېکللړې چللې د افغانسللتان او دغلله جنللګ پلله اړه دي‪ ،‬د هغلله للله شللړېدلو نلله‬
‫وروسته ترالسه شوې دي‪ .‬له بده مرغه د پېښو هم مهال جورنالونه هلم نشلته‪.‬‬
‫په دې اړه زما خپل جورنال د یادولو وړ دی‪ ،‬چې د ‪۱۹۸۲‬کال تر اپرېل پورې‬
‫یو شمېر پېښې په زر مخونو کې ثبت شوې دي‪ .‬خو د درېیم الس لیکنې د یلو‬
‫څو کتابونو په بڼه راوتلې دي‪ ،‬چې له هغو نه هم دلته پوره استفاده شوې ده‪.‬‬
‫د شوروي اتحاد په خوا کې د (شوروي‪-‬افغان جګړه) په نامه اثلر دی چلې‬
‫د روسللیې د لللوی درسللتیز اداري افسللرانو کښلللی او پلله کللال ‪۲۰۰۲‬کللې پلله‬
‫انګرېزۍ کې خپلور شلوی دی‪ .‬خلو دا یلوازې نظلامي تلاریخ دی‪ ،‬چلې پکلې د‬
‫جنګ اړخونه‪ ،‬وسلې‪ ،‬جنګي تاکتیکونه کتل شلوي او انګرېلزي ژبلاړونکو یلې‬
‫پر هغو ځای پر ځای انتقادي او دقیقې تبصرې کلړې او پله دې رول یلې هغله‬
‫ال مهم او ګټور کړی دی‪ .‬په دې اړه بل اثر (خرس غره ته وخته) په نامله دی‪،‬‬
‫چې لیکوونکي یې هغه افسران دي چې په جنګي رګرونلو کلې جنګېلدلي دي‪،‬‬
‫خو هغه رېر مالومات نه لري‪ ،‬بل مهم اثر (د خرس تلک) په نامله د پاکسلتان‬
‫دی‪ .‬دی پللله دغلللې ادارې کلللې د‬ ‫د ثیاسثی افسلللر رګلللروال محملللد یوسللل‬
‫افغانستان د څانګې امر و‪ .‬دغه اثر له دې امله هلم مهلم دی‪ ،‬چلې د جنلګ پله‬
‫اړوند رېر مالومات هم ورکوي‪ .‬په افغان خوا کې د (غلره بلله خلوا) پله نامله د‬
‫‪۹۳‬جهللادي قومنللدانانو وینللاوې دي‪ ،‬چللې د نظللامي چللارو متخصصللانو علللي‬
‫احمد جاللي او لسترګراو تنظیم او انګرېزي کړې دي‪.‬‬

‫‪333‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىدغه اثر هم نظامي دي چې په هغله کلې جهلادي قومنلدانانو خپلل جنګونله‬

‫بیان کړي دي‪ .‬په دې رول دا یو بېساري او مهم اثر دی‪ .‬د یادولو وړ بلل اثلر د‬
‫نظامي تاریخپوه سټیفن تېنلر )‪ (Stephen Tanner‬پله قللم د افغانسلتان پله‬
‫نامه اثر دی‪ ،‬چې د لوی سکندر نه د طالبلانو تلر نسلکورېدو پلورې د مجاهلدو‬
‫دوره په دقیق رول بیانوي‪.‬‬
‫د افغان مجاهدو او یرغلګرو پوځونو ترمینځ تر دغه ځایله نښلتې‪ ،‬بریدونله‬
‫او جنګونه یو ځای بل ځای بیان شوي دي‪ .‬دغه څپرکلی یلوازې دغسلې پېښلو‬
‫ته ځانګړی شوی دی‪ .‬خو د دغه جنګ جګړه ییزې پېښلې دغلومره رېلرې دي‬
‫چې کتابونه پرې رکېدلی شي‪ .‬یوازې د درېیو کلونو (‪)۱۹۸۷-۱۹۸۶-۱۹۸۵‬‬
‫په بهیر کې مجاهدو په شوروي او د رجیم پوځونو باندې تر لسلو زرو نله رېلر‬
‫غلچکي بریدونه )‪(ambushes‬او ‪ ۹۵۰۰‬ځله یرغلونه )‪(raids‬کلړي دي‪ ،‬لله‬
‫مخالفې خلوا یرغلګلر پلوځ د ټلول جنلګ پله بهیلر کلې شلاوخوا ‪۲۲۰‬ځلل پله‬
‫ځانګړې توګه او د کابل رجیم له پوځ سلره پله ګلده ‪ ۴۰۰‬ځلله غلټ عملیلات‬
‫کړي دي‪ .‬مجاهدو غلچکي بریدونه زیاتره په شپه کلې یلا د ورځلې ناوختله یلا‬
‫نللې هغلله وخللت کللول چللې شللوروي سللرتېري بلله سللتړي وو‪ )۱(.‬دوی غلچکللي‬
‫بریدونه په وړو رللو کلولس پله معملولي رول هلره رلله لله لسلو نله تلر پلنځلس‬
‫مجاهدو نه جوړه وه‪ .‬په دغله څپرکلي کلې کوښلښ کېلږي‪ ،‬چلې د جګلړه ییلزو‬
‫نښتو عمومي انځور وړاندې شي‪ .‬د ځینو لویو او مهملو عملیلاتو او د افغانلانو‬
‫ترور کېدلو بیان به هم وشي‪.‬‬

‫‪334‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫کابل د جنګ په حال‬

‫د څرګندو دلیلونو له مخې کابل او شلاوخوا سلیمې یلې یرغلګلرو او کابلل‬

‫رجیم لپاره په خاص رول مهمې وې‪ ،‬څنګه چې کابل د ټول افغانستان رسمي‬
‫منځی یا پالزمېنه وه‪ ،‬د هغه نیول د ټول افغانستان نیول ګڼل کېده‪ .‬په کابل کې‬
‫ارګ د رجیم منځی او د تاج بېګ وداني‪ ،‬د څلوېښتم لمبر پلوخ او د دواړو پله‬
‫میللنځ کللې د شللوروي اتحللاد سللفارت پللروت و‪ .‬د کابللل او بګللرام د هللوایي‬
‫میدانونو له الرې د کابل رجیم او شوروي اتحاد ترمینځ اړیکې په تېلره نظلامي‬
‫اړیکې خوندې کېدلې‪ .‬د حیرتان‪ -‬سالنګ‪-‬کابل الر هم اساسي اهمیلت الره‪،‬‬
‫ځکه چې پر هغې باندې دوسلو‪ ،‬لوجسلتکي او نلورو څیزونلو کاروانونله روان‬
‫وو‪ .‬نورې لویې الرې په تېره د غزني‪-‬کندهار او هرات‪ ،‬د کابلل‪-‬جاللابلاد او‬
‫تورخم او داسې هم د کابلل‪-‬للوګر‪-‬پکتیلا الرې مهملې وې‪ ،‬چلې بایلد د هغلو‬
‫سرحدي سیمو په ګډون چې ستراتیجکي اهمیت یې الره‪ ،‬د رجیم او یرغلګلر‬
‫پوځ تر حکم الندې وي‪ .‬د والیتي مرکزونو او ښلارونو خونلدیتوب د هملدغو‬
‫الرو په خوندیتوب پورې تړلی و‪ .‬له همدغو ښارونو نه وو چې پله ‪۱۹۸۲‬کلې‬
‫د اطرافللي سللیمو لپللاره چللې د رجللیم للله السلله وتلللې وې‪ ،‬یللو خللاص پروګللرام‬
‫وایستل شو‪ ،‬په نامه د «له ښار نه تر کلي پورې» کارمل څرګنده کړه چې اوس‬
‫د دې وخللت دی‪ ،‬چللې «‪ ...‬انقالبللي جګللړه والیتونللو‪ ،‬ولسللوالیو او کلیللو تلله‬
‫یووړللله شللي‪ ».‬اصلللي مطلللب دا و‪ ،‬چللې پلله دغلله رول د پللرچم رجللیم ټللول‬
‫افغانستان الندې کړي او حکومت پرې وکړي‪.‬‬

‫‪335‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد کابل ښار او شاوخوا سیمو خوندي ساتنه د یرغلګر او کابل رجلیم پلوځ‬
‫پر غاړه وه‪ .‬دوی له کابلل نله درې امنیتلي کلړۍ راتلاوې کلړې چلې لله نظلامي‬
‫پوستو‪ ،‬مایني رګرونو او نورو بنلدیزونو نله جلوړې وې‪ .‬لکله چلې دمخله ویلل‬
‫شوي‪ ،‬قومندان عبدالحق له دوی نه دمخه د کابل شاوخوا کلو کلې د غلچکلي‬
‫بریدونو لپاره مرکزونه جوړ کړي وو‪ ،‬چې هغه تر پایله پلورې پلټ پلاتې شلول‪.‬‬
‫مجاهدانو د شوروي او کابل رجیم پر دغو پوسلتو دانګلل‪ ،‬خلو نیلولی یلې نله‬
‫شول‪ .‬دغه بریدونه بې ګټو هم نه وو‪ ،‬د دغو پوسلتو یرغلګلر او د کابلل رجلیم‬
‫سرتېري په عمومي رول غیر فعال وو او پوستې یې د مجاهلدو لپلاره د وسللو‬
‫پیدا کولو سرچینې وې‪ ،‬خو تر کال ‪۱۹۸۵‬پورې چې شورویانو درېیمه بېرونلي‬
‫امنیتي کړۍ جوړه کړه‪ ،‬پر کابل باندې د توغندیو د ویشتلو مخه ونیولله شلوه‪.‬‬
‫دغه کړۍ له ښار نه له لس نه تر دوولس کیلومتر پورې لیلرې جلوړه شلوې وه‪،‬‬
‫چې د سقر په نامه د ‪MBRL‬راکټونه وررسلېدلی نله شلول‪ .‬دغلو راکټونلو تلر‬
‫نهو کیلومترو پورې هدف ویشتلی شلو‪ ،‬دغله راکټونله درانلده او وړل یلې هلم‬
‫ګران وه‪ ،‬دغه ستونزه د ‪ ۱۹۸۷‬په اخر کې رفع شوه‪ ،‬یاني څه وخت چې سلي‬
‫ثی اې له چین نه د همدغه راکټ اصال شوی ملارل )‪(SBRL‬ثیاسثی تله‬
‫په وینا «دغې وسلې د کابل پله ویشلتلو کلې زملونږ‬ ‫وسپاره‪ .‬د ر ګروال یوس‬
‫توان خورا رېر کړ‪ )۲(».‬مجاهدو له ‪ ۱۹۸۵‬نه د مخه هم حتی په کابل کې دننله‬
‫رول رول رجیم ضد فعالیتونه کول خو بې له دې چې کومله برخله یلې ونیولله‬
‫شي‪.‬‬
‫د پاکستان ثیاسثی د کابل ورانولو تله رېلره متوجله وه‪ ،‬سلروال یلې اختلر‬
‫عبدالرحمن ال ویل چې «کابل باید وسوځي‪ ».‬د کابل له «سوځولو» نه د هغله‬
‫اصلي مطلب نه مالومېږي خو دا مالومه ده چې د کابل «سوزول» په واقلع کلې‬
‫د ټول افغانستان د ورانولو د پروګرام یوه برخه وه‪ .‬ثیاسثی د جهاد په نامه د‬

‫‪336‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان د ورانولو او په نهایت کې د هغه د الندې کوللو لپلاره دغله پروګلرام‬

‫کى‬
‫ایستلی و‪ .‬له جنرال اختر سره د کابل سودا و ه‪ ،‬ویل یې چلې پلر کابلل بانلدې‬
‫بریدونه باید لومړیتوب ولري که کوم قومندان ورته ویل چې په کابلل بانلدې د‬
‫برید کولو لپاره درنو وسلو ته اړه للري‪ .‬هغله ورتله تهیله کلولې‪ ،‬کله څله هلم د‬
‫و‪ .‬دی وایلي‬ ‫بله یلې مخلال‬ ‫افغانستان د څانګې مشر رګروال محمد یوس‬
‫چې «کابل تر فشار الندې نیول زمونږ د سلتراتیجۍ یلوه اساسلي موضلوع ده‪.‬‬
‫خبللره رېللره سللاده وه‪ ،‬کلله کابللل سللقوط وکللړي‪ ،‬مللونږ جنللګ ګټلللی دی‪ )۳(».‬د‬
‫شوروي پوځ په شته توب سره د «کابل سقوط» نه غږېدل‪ ،‬هسې خبره وه خو‬
‫کابل تر فشار الندې نیول او تاسیسات یې په راکټونلو ویشلتل شلوونکی و‪ .‬د‬
‫دغه مقصد لپاره د ښار پله شلاوخوا کلې او لله درېیملې امنیتلي کلړۍ نله لېلرې‬
‫څلور لوی مرکزونه جوړ شوي وو‪ :‬په پغمان کې‪ ،‬په چکري کې‪ ،‬په ساپي غلره‬
‫کې او په چاریکار کې‪ .‬مجاهدو له همدغو مرکزونو نه هم پر لویو الرو حملې‬
‫کولې او هم یې د کابل ښار تر فشار الندې نیوه‪.‬‬
‫په کابل کې د راکټي بریدونو لوی هدفونه د کابل هوایي رګلر‪ ،‬د داراالملان‬
‫ماڼۍ‪ ،‬د قرغې فرقه‪ ،‬د شوروي سفارت‪ ،‬مکروریان‪ ،‬د ریشخورو فرقې ودانلي‬
‫او چهلستون وو‪ ،‬خو مجاهدو کری کال عملیات کولی نه شول‪ ،‬دوی پله نلس‬
‫ماړه او په تن ښه پټ نله وو‪ ،‬پله اوړي کلې تلر رسلمبر پلورې د کابلل شلاوخوا‬
‫سیمې د مجاهدو وې خو په ژمي کې به دوی د سړو لله املله توختهه کلولی نله‬
‫شوه‪ .‬او زیاتره به خپلو کورونو ته تلل او جهاد به سست شو‪ .‬تلر ‪۱۹۸۵‬پلورې‬
‫دوی پرېړ جاکټونه‪ ،‬موزې او پالستیکي خیمې نه لرلې‪ .‬په دغه حلال کلې دوی‬
‫د اوړي الس ته راوړنې له السه ورکولې‪ .‬یوه چلاره پله کلار وه د ‪۱۹۸۴/۸۵‬پله‬
‫قومنلدانان للږ تلر للږه د سلل دوه تلرمینځ مجاهلدان وګملارل‬ ‫ژمي کې دېلر‬
‫شول‪ ،‬چې کابل په راکټونو وولي‪ .‬دوی ته د ‪ MBRL‬راکټونله هلم د جلایزې‬

‫‪337‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫توګه ورکړل شول‪ .‬په لومړیو اونیو کې هر څه د پالن له مخې پرمخ والړل‪،‬‬
‫په کى‬
‫خو په جنوري کې د سړو د لګېلدلو او د کلافي خلوړو‪ ،‬مناسلبو کلالیو او تلودو‬
‫ځایونو په نه شته توب سره رېر قومندانان پر شاشول‪ ،‬شلورویانو دغله تشله زر‬
‫رکه کلړه‪ .‬یلو شلمېر نلوې پوسلتې یلې جلوړې کلړې او ماینونله یلې وکلرل‪ .‬پله‬
‫‪۱۹۸۵‬کې يې چکړي او پله ‪۱۹۸۶‬کلې یلې حتلی پغملان هلم ونیلوه‪ .‬رګلروال‬
‫وایي چې «د ‪۱۹۸۷‬په شروع کې د سلټنګر راکټونلو تلر السله کوللو نله‬ ‫یوس‬
‫وروسته و‪ ،‬چې مونږ وکلولی شلو‪ ،‬پله پغملان کلې لله السله وتللی میلدان بېرتله‬
‫ترالسه کړو‪ ،‬تر دغله وختله هغله طلر پله حتملي رول تکرارېدللهس تلر رسلمبر‬
‫پورې د بریدونو بریالۍ جګړېس په ژمي کې په شاکېدل او د شلورویانو دفلاعي‬
‫کړۍ مخکې کېدل‪ ،‬چې د دغه کار له املله ملونږ تله د اوږدو فاصللو وسللو تله‬
‫اړتیا پیدا کېدله‪ ،‬په دې رول د کابل د خپه کولو لپاره زملونږ تلوان لله میلنځ نله‬
‫الړ‪)۴(».‬‬
‫د ساپي غره له مرکز نه پرته په بلل هلر مرکلز کلې لله سلل نله تلر زر پلورې‬
‫مجاهدان د بېلو تنظیمونو د قومندانانو تر الس الندې غونلډ وو‪ .‬غټله سلتونزه‬
‫هغللو تلله د لوجسللتکي څیزونللو رسللول وو‪ .‬د تللودو کللالیو‪ ،‬مللوزو‪ ،‬او خللوراکي‬
‫څیزونو په لږوالي یا نه شلته تلوب سلره د مجاهلدو ژونلد سلتونزناک و‪ .‬دوی‬
‫رنګر کېدل‪ ،‬حال یې اوتر و‪ ،‬مخونه به یې د لرګیو پله دود سلره تلور شلوي او‬
‫په منګ کې هم پاخه مالومېدل‪ .‬ثیاسثی د کابل د خاص اهمیلت لله املله لله‬
‫دغو مجاهدانو سره خپل متخصصان ملګلري کلول‪ .‬پله ‪۱۹۸۴‬کلې د یوولسلو‬
‫دغسې پاکستاني رلو نه اووه رلې یې کابلل تله واسلتولې شلوې‪ )۵(.‬د ریشلخور‬
‫فرقې پلر ودانیلو بانلدې بریلد یلو مثلال دی‪ ،‬چلې د هغله لپلاره یلوه قومنلدان د‬
‫‪ MBRL‬راکټ ویشتلو کې درې اونۍ زدهکړه کړې وه‪ ،‬دغله قومنلدان د درې‬
‫پاکستاني متخصصانو او د یو څو مجاهدانو په ملګرتیلا اول اکتشلافي څېړنلې‬

‫‪338‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړې‪ .‬دوی د دې لپاره چلې ریشلخورو تله نلزدې ورسلېږي پله للوګر او نلورو‬
‫کى‬
‫ځایونو کې باید له حکومتي پوستو څخه تېر شي‪ .‬دوی وړه رله هلم نله وه‪ ،‬لله‬
‫سلو مجاهدانو او پر قاطرو باندې بار شپېتو راکټونلو نله جلوړه وه‪ .‬قومنلدان د‬
‫یللوې اوږدې بللې خطللر الرې پللر ځللای یللوه لنللډه الر غللوره کللړه چللې للله یللوې‬
‫حکومتي پوستې نه نزدې تېرېدل‪ ،‬خو د پوستې قومنلدان ورتله رار ورکلړی و‪،‬‬
‫ونه شي‪ ،‬هغه ال په لږ ستونزې سره حتی د خپلل روسلي‬ ‫چې ورسره به غر‬
‫مشاور هوکه هم ترالسه کړې وه‪ ،‬په دغه شرط چې له حملې وروسلته بله دوی‬
‫هوایي رزې وکلړي‪ .‬پاکسلتاني متخصلان راره نله وو‪ ،‬خلو پله پلای کلې یلې د‬
‫قومندان فیصله ومنله‪ .‬کاروان د شپې پر لس نیمو بجو له حکومتي پوسلتې نله‬
‫په شل متري فاصله کې بې لله کلومې پېښلې نله تېلر شلو‪ .‬مطللوب ټکلي تله پله‬
‫رسللېدلو سللره یللې للله نللیم سللاعت نلله پلله لللږه مللوده کللې شللپېته واړه راکټونلله د‬
‫ریشخورو پر ودانۍ حواله کړل او هغو اور واخیست‪ .‬د عملیلاتو پله بهیلر کلې‬
‫له مخامخ لوري نه هم پخې رزې وشوې‪ ،‬خو دوی په بیړه او رو‪ ،‬لله صلحنې‬
‫نه ووتل‪ .‬دغه قومندان او پاکستاني متخصصان بیا په اسالم اباد کې د جنلرال‬
‫ضیاءالحق له خوا په مبارک ویلو او انعام سلره ونلازول شلول‪ .‬د قومنلدان نلوم‬
‫ښودل شوی نه دی‪)۶(.‬‬
‫د ‪ ۱۹۸۴‬په جون کې د کابل رادیو انتقالي سټېشن چې د کابل په ختیځ کلې‬
‫د اودخېل په سیمه کې و‪ ،‬نیمه شپه په راکټونو وویشتل شو او له کار نه ولوېد‪.‬‬
‫د ملي محاذ تنظیم والیتي قومندان ولي کړوخېل د سیوک )‪ (Sewak‬د محلل‬
‫قومندان شیراغا کوچي په دغه بریلد ملامور کلړ‪ ،‬چلې د نلرۍ اوبله لله قومنلدان‬
‫حاجی حسین خان او د خاک جبار قومندان سید حسین خان سره یې په ګلډه‬
‫ووهي‪ .‬د دغه کار لپاره د دوی زیات او کم نوي تنه مجاهدان پله شلل کسلیزو‬
‫رلو وویشل شلول‪ .‬لله دوی سلره د ‪ PK‬ماشلین ګڼلې‪ ،‬د ‪ AK-47‬راکټونله او‬

‫‪339‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نورکىرول راکټونه وو‪ .‬د «‪ RPG‬ګذارونو د لرګیو ودانۍ وسوځولې او اور ټوللو‬
‫ودانیو ته سرایت وکړس مدافعان یې وارخطا شول او منظمه دفاع یې کولی ونه‬
‫شوه‪ .‬د برید رله پرې غالبه شوه‪ ،‬څو سلرتېري یلې ووژل‪ ،‬پنځله کالشلنکوفونه‬
‫یې ترالسه کړل او د انتقلال سټېشلن یلې وران کلړ‪ ».‬د سلیمې برېښلنا یلې هلم‬
‫پارچاو کړه‪ ،‬مجاهدان په دوه بجلو لېلوني کنلډو تله چلې د مالعملر سلمتو تله‬
‫نللزدې واقللع دی‪ ،‬رو‪ ،‬ورسللېدل‪ .‬شللپږ تنلله یللې ټپللي شللوي وو‪ ،‬چللې یللو یللې‬
‫وروسته وفات شو‪ .‬د مجاهدو په بېرته تګ او د زخمیانو په انتقال کلې حسلن‬
‫خللان کړوخېللل چللې د قومنللدان ولللي کړوخېللل مشللر ورور و‪ ،‬پللر خپلللو قللومي‬
‫ملیشاوو سره له هغو سره مرسته و کړه‪ .‬په واقع کې پله دغله ټلول عملل کلې د‬
‫هغه ونډه غټه وه‪ ،‬که څه هم ده د حکومت په پیسو خپلله ملیشلیا تنظلیم کلړې‬
‫وه‪ ،‬پخللوا للله دې چللې حسللین خللان کړوخېللل خپللله ملیشللاد مجاهللدو پلله لللور‬
‫واړوي‪ ،‬تر ‪۱۹۸۴‬پورې یې له هغلو سلره رول رول مرسلتې کلړې وې‪ )۷(.‬ورور‬
‫یې قومندان ولي کړوخېلل پله مللي روحیلې سلره جهلاد کلاووهس او لله افراطلي‬
‫تنظیمونو سره جوړ نه و‪ ،‬له همدې امله به و چې دی وروسته د اټک په سلیمه‬
‫کې په رڼا ورځ ترور شلو او د پاکسلتان امنیتلي مقلامونو دهغله د وژنلې پله اړه‬
‫هیڅ تحقیق ونه کړ‪.‬‬
‫د کابل ښار پر ضد د جګړې بله خوا د الرو پرېکلول وو‪ ،‬د دې لپلاره چلې‬
‫اړین څیزونه او سامانونه ورته ونه رسېږي‪ .‬د دغه مقصد لپلاره د ښلار پله للور‬
‫پر روانو کاروانونو باندې بریدونه کېدلس بندونه په ماینونو سره ورانېلدل‪ .‬دا او‬
‫دغسې نور غیر نظامي هدفونه د ثیاسثی په دسلتور د دې لپلاره وهلل کېلدل‪،‬‬
‫چې د شورویانو لله پله شلاتګ نله وروسلته وران شلوی او نلاتوان افغانسلتان د‬
‫دوی ترالس الندې هېواد وي‪.‬‬

‫‪340‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد ‪۱۹۸۵‬په اکتوبر کې له کابل نه د غزني په لور د شلوروي او کابلل رجلیم‬

‫پر یوه کاروان باندې د سیداباد په شمال په سسۍ )‪ (Sisay‬نومي محلل کلې د‬
‫بېلو تنظیمونو اتیا مجاهدانو د موللوي فیضلاني او نلورو پله قومنلدانۍ پله ګلډه‬
‫برید وکړ‪ .‬دوی په لس کسلیزو رللو ویشلل شلوي وو او د کالشلنکوف‪ ،‬ټانلک‬
‫ضللد راکټونللو (‪ (RPG-7‬پللس لگللد توپکون لو پلله ګللډون پلله رول رول وسلللو‬
‫سمبال وو د معمول په شان د دغه کاروان سر او اخلر کلې زغلرورې وسللې او‬
‫للله پاسلله هلیکوپټرونلله روان وو‪ ،‬کللاروان همللدا چللې د شللیخاباد سللهیل تلله د‬
‫عملیاتو محل ته ورسېد پلرې بانلدې بریلد وشلو‪ .‬د بریلد وخلت د ماښلام نهله‬
‫بجې وې‪ .‬د کاروان له جنګي وسیلو )‪ (BMP‬او ‪ APC‬نه هلم رزې وشلوې‪،‬‬
‫خو اثر یې کم و‪ ،‬ځکه چې مجاهدان په ښه موقعیلت کلې وو‪ ،‬نښلته دوه ګلړۍ‬
‫اوږده شوه او تر یوولسو بجو پورې د شلورویانو ټلولې هغله وسلیلې او جنګلي‬
‫وسیلې چې له سرتېرو سره وې‪ ،‬ورانې شوې‪ .‬له مجاهدو نله للس کسله شلهید‬
‫او دوه تنه یې ټپي شول‪ .‬د وړلو ټول څیزونه د څو کالشلنکوفونو پله ګلډون د‬
‫مجاهدو الس ته ورغلل او په داسې حال کې چې ‪۹۲‬جنګي وسلیلې یلې د اور‬
‫په لمبو کې وسلوځېدلې‪ )۸(.‬لله دغسلې بریلدونو نله مقصلد د وسللو‪ ،‬مهملاتو‪،‬‬
‫خوراکي څیزونو‪ ،‬کالیو او نلورو څیزونلو ترالسله کلول هلم وو‪ .‬مجاهلدان بلې‬
‫معاشه رضاکاران وو او رېرو یې د کورنیو مسؤلیت هم پر غاړه الره‪.‬‬
‫د کابل‪-‬جبل سراج پر نوې الر باندې هم بریدونه کېدل‪ ،‬که څله هلم هغلې‬
‫ته نزدې د بګرام په نظامي رګر کې په هر څو دقیقو کې یوه نظلامي الوتکله لله‬
‫عملیاتو نله وروسلته ښلکته کېدلله‪ .‬دغلې الرې شلورویانو او رجلیم تله حیلاتي‬
‫ارزښت الره‪ .‬پر هغې باندې دوی ته له شوروي اتحاد نه نظامي او غیر نظامي‬
‫څیزونه رسېدل‪ .‬شورویانو د سالنګ سړک پر غاړه یو لړ پوسلتې جلوړې کلړې‬
‫او شاوخوا یې ماینونه ایښي وو‪ .‬یوه پوسته د غوربند درې په خوله کلې پله پلل‬

‫‪341‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مټک کې او بله یې د هغه په سهیل کې په تتمدره کلې وه‪ .‬د تتملدرې پوسلته د‬
‫کى‬
‫ماینونو له امله دغلومره خونلدي وه‪ ،‬چلې د ‪۱۹۸۱‬پله سلپټمبر کلې د قومنلدان‬
‫سرشار په قومندانۍ شپېتو مجاهدانو هم ونه شو کولی پلر هغلې بریلد وکلړي‪،‬‬
‫که څه هم دوی په درنو وسلو ښله سلمبال وو‪ ،‬خلو د چمتللې دښلتې پوسلته د‬
‫‪ ۱۹۸۲‬کال په جون کې د شیړاګي کوچي په قومندانۍ بې له ټکر او مقلابلې نله‬
‫د مجاهدانو په الس ورغله‪ .‬ده د قومندان څلارنوال شلیرحبیب پله تلدبیر سلره‬
‫وکللولی شللول‪ ،‬د هماغلله ځللای د کوچیللانو پلله مرسللته او د هغللو د رمللې نلله پلله‬
‫استفادې سره ځانونه پوستې ته دغومره نزدې کلړي‪ ،‬چلې پلر سلاتونکي یلې د‬
‫رورۍ خوړلو په وخت کې ناڅاپه برید وکړي او بې له مقابلې نه یې ونیسي او‬
‫له ځان سره یې بوځي‪ .‬په دغسې بریو کې به له مجاهدو سلره د ځلایي خلکلو‬
‫مرستو د اطالعاتو د تهیله کوللو ‪ ،‬اعاشله کوللو او پلټ کوللو پله بڼله مهلم رول‬
‫الره‪ )۹(.‬د کابللل‪-‬جبللل سللراج د لللویې الرې پلله کللومې برخللې کللې د قومنللدان‬
‫عبدالکریم زاید په بریالیو عملیاتو سره د شوروي کلاروانونو «پله درجنلو الرۍ‬
‫ټوټه ټوټه شوې او ټول ځای پرې للړل شلوی و‪ ».‬قومنلدان زایلد پلر کلاروانونو‬
‫باندې د شپې په تیاره کې بریدونه کلول‪ .‬قومنلدان زایلد د انګللیس جورنلسلت‬
‫مارتین لیدلو لپاره یو ځل د خپلو مجاهدانو یوه رله د بهادر محملد او صلوفي‬
‫احمد په سروالۍ وګمارله چلې پله رڼلا ورځ هلم پله یلوه کلاروان بریلد وکلړي‪.‬‬
‫مارتین بیا دې نتیجې ته ورسېد چې «زما په اټکل له کابلل نله تلر جبلل سلراج‬
‫پللورې پ لر لللویې الرې بانللدې چللې هللره ورځ رې لر بریدونلله کېللدل روسللانو او‬
‫‪)۰۱۰‬‬
‫حکومت په هلره اونلۍ کلې للږ تلر للږه پنځلوس الرۍ لله السله ورکلولې‪».‬‬
‫مجاهدانو به د شوروي اتحاد یوولس زره الرۍ‪ ،‬او تر هغلو ال زیلاتې د رجلیم‬
‫الرۍ له کار نه غورزولې وې‪ .‬د غره اخلوا تنظیموونکلو پله نظلر «د مجاهلدانو‬
‫دغه قابلیت چې لویې الرې پرېکولی شي‪ ،‬د شورویانو لپاره د دایمي اندېښلنې‬

‫‪342‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وړکىوه او د دې مخه یې نیوله چې دوی په افغانستان کې یو للوی اشلغالي پلوځ‬

‫(‪)۱۱‬‬
‫وساتي‪».‬‬
‫د جګړې بل اړخ په کابل ښار کې سیاسي وژنلې‪ ،‬تلرور او سلبوتاژ یلا وران‬
‫کاري وه‪ .‬بریدونه له چاقو وهللو نله نیلولې پله دفترونلو کلې د بمونلو ایښلودلو‬
‫پورې یو پراخ عمل و‪ .‬په چاقو سلره د وهللو عملل شلوروي سلرتېري اړ کلړل‬
‫چې په ښار کې رله رله و سله وال وګرځي‪ .‬د فردونلو وژنله بله وروسلته شلر‬
‫شي‪ .‬تر هغه دمخه به د ښار امنیتلي وضلع‪ ،‬لګلول شلوي بندیزونله او شلاوخوا‬
‫کې یې د مجاهدو فعالیتونه تر یوه حده بیان شي‪.‬‬
‫لکه چې دمخه ویل شوي د کب د میاشتې له پاڅون نه وروسته په ښار کې‬
‫د شپې له لسو بجو نه د سهار تر څلورو بجوو پورې پر ګرځېدلو باندې بنلدیز‬
‫لګول شوی و‪ ،‬خو خلک به د ماښنم تیارې په خپرېدلو سره پله کورونلو ننوتلل‬
‫او سړکونه به له خلکلو نله خلالی شلول او ټلول ښلار بله چلوب و‪ .‬د ورځلې بله‬
‫شخصي موټرونه او ټکسي ګانې لټول کېدلې او په یوه وخت کې به یلوه ملومټر‬
‫ته د لس لیترو یا دوه ګیلن نه زیات تېل نه ورکول کېدل‪ .‬پر دې سربېره د ښلار‬
‫کومه برخه به پوځي واحدونو ناڅاپه احاطه کړه او کورونله بله یلې د عسلکري‬
‫خدمت ته د ځوانانو او د وسلو موندلو لپلاره لټلول‪ .‬وسلله واللو ګونلدیانو او د‬
‫ځوانانو د ټولنې تنکیو غړو به هم د ورځې پر سړکونو ګزمه کوله‪ .‬خلاد د ښلار‬
‫په هره ناحیه کې څانګې پرانیستلې وې او جاسوسان به یې په ملکي او خلوارو‬
‫جامو کې په ټول ښار کې خواره وو‪ ،‬کله به وسله وال سرتېري له ټانکونو سلره‬
‫په یوه ټاکلي محل کلې د ورځلو ورځلو لپلاره والړ وو‪ .‬پله دې رول ګونلدي او‬
‫حکومتي غړو او رلو به ښار او خلک له رېرو ګوټو نه تلر څلارنې النلدې نیلولې‬
‫او مشکوک کسان به یلې نیلول او بنلدي کلول‪ .‬نله یلوازې د للوړو چلارواکو لله‬
‫هستوګنځیو نه اغزن سیمونه راچلاپېر شلوي وو د پلولیس مرکزونله پله خلاص‬

‫‪343‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى ټینګ کړل شوي وو(‪ )۱۲‬سره له دې هم لکه چې په تېر څپرکي کلې وویلل‬
‫رول‬
‫شول‪ ،‬قومندان عبدالحق په ښار کې نفوذ کړی و‪ ،‬په هر حال دغه غیلر علادي‬
‫امنیتي تدبیرونه د رجلیم او خلکلو تلرمینځ ژوره بلې اعتملادي ښليي او ټلولنیز‬
‫قرارداد او رو‪ ،‬نیتي چې په هرې سیاسي ټولنه کې د ثبات بنسلټ جلوړوي پله‬
‫افغانستان کې د پرچم رجیم په وخت کې په نه پیوند کېلدونکي رول لله میلنځ‬
‫نه تللی و‪.‬‬
‫که مجاهدانو د ورځې په کابل کې د رجیم په ضرر د فعالیت کولی نه شلو‪،‬‬
‫په شپه کې د تیارې په خپرېدلو سره له خپلو مرکزونو په تېره له پغمان نله ښلار‬
‫ته ننوتلس ګوندي کسان به یې له کورو نه تښتولس امنیتي پوستې به یې ړنګلولې‬
‫یا به یې له ګزمه کوونکو سره نښتې کولې‪ .‬له یرغل نه وروسته نزدې هلره شلپه‬
‫په خوشال مېنه کې رزې اورېدل کېدلې‪ .‬کله به دغسې نښلتې رېلرې ټینګلې وې‬
‫او په ساعتونو به یې دوام کاووه‪ .‬هغه رزې چې د ‪۱۹۸۰‬کال د اکتوبر په اتمله‬
‫د فاضل بېګ او نیازبېګ په شاوخوا کې وشوې د همدغو مخالفو رلو تلرمینځ‬
‫وې‪ .‬د مجاهدو له لومړیو رزو نه وروسته د شوروي پوځونو نه د ماشلین ګڼلو‪،‬‬
‫راکټونو‪ ،‬او سپکو وسلو رزې واورېدل شوې‪ .‬وروسته له هغله چلې نلور وسلله‬
‫وال واحدونلله د نښللتو ځللایونو تلله نللزدې شللول‪ ،‬مجاهللدان پللر شاشللول‪ .‬د‬
‫مجاهدانو یوې رلې تلر دغلو نښلتو یلوه شلپه دمخله تلر دهمزنلګ پلورې ځلان‬
‫رسولی و‪ .‬د دې لپاره چې د اسمایي غره له پاسه د تلویزیلون سټیشلن ووهلي‪.‬‬
‫خو د شوروي له نظامي واحد سره لله نښلتې وروسلته پلر شاشلوه‪ .‬یلوه اوونلۍ‬
‫وروسته د مجاهدو او د رجیم د یوه نظامي واحد تر مینځ مکروریانو ته نلزدې‬
‫یو ټکر وشو‪ .‬په مکروریانو کې زیاتره ګوندي غړي‪ ،‬لوړ حکومتي چلارواکي او‬
‫شوروي مشاوران اوسېدل‪ ،‬خو د ښار په څنډو کې مجاهلدانو د شلپې لله خلوا‬
‫حکومت کاووه‪ .‬دوی د ښار په ځینو برخو کې په تېلره پله قلعله واحلد او بینلي‬

‫‪344‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حصار کې د هټیو په مخ کې د نلرخ لسلتونه وڅلړول او هټلۍ واللو د هغلو لله‬

‫کى‬
‫مخې څیزونله خرڅلول‪ .‬ماتله اوس مالومله شلوه چلې دغله فعالیتونله زیلاتره د‬
‫قومندان عبدالحق او د هغه د مجاهدانو کار و‪ ،‬چې له پغمان نه یې د ښلار پله‬
‫لویدیځ کې فعالیتونه کول‪.‬‬
‫د کابل امنیتي وضع ال مخ پر خرابېلدو وه‪ .‬د ‪۱۹۸۱‬د جلوالیۍ پله للومړۍ‬
‫اونۍ کې مجاهدان په رېر شمېر په ښار کې ننوتل که څه هم رجیم نوي امنیتي‬
‫تدبیرونه نیولي وو‪ .‬په دغه وخت کې شوروي ځواکونو بیلرون وتللو تله زړه نله‬
‫کاووه او د رجیم ځواکونو هلوایي رزې کلولې او نله یلې غوښلتل لله مجاهلدو‬
‫سره مخ شي‪ .‬خو رجیم ته یې د وفا لرلو رار ورکاووه‪ .‬رزې نله یلوازې د ښلار‬
‫په څنډو کې بلکې ان پله چنلدولو کلې هلم د «تلل دې وي افغانسلتان» لله اواز‬
‫سللره یللو ځللای اورېللدل کېلدلې‪ .‬د ‪۱۹۸۱‬د جللوالیۍ پلله درېیملله شلپه شللوروي‬
‫ځواکونو د میرویس میدان شمال ته د قلعه واحلد شلاوخوا پله درنلدو ماشلین‬
‫ګڼللو‪ ،‬راکټونللو او سللپکو وسلللو سللره رزې کللولې‪ .‬دغلله رزې د مجاهللدانو پلله‬
‫وړاندې او دغومره ټینګې او ویرونکې وې چې د هغو له املله د خوشلال مېنلې‬
‫په دوهمه برخه کې زما کورنۍ لکه چې دمخه یې یادونله شلوې‪ ،‬ټولله شلپه پله‬
‫تهکاوي کې په ویښه او اندېښنه کې تېره کړه‪ .‬په وروسته دوه اونیلو کلې د ښلار‬
‫لویدیځې څنډې‪ ،‬د قرغې د فرقې په ګډون تر دغسې فشار الندې نیلول شلوې‬
‫وې‪ ،‬چې خلکو د رجیم د سقوط اوازې خپرې کړې‪ ،‬له هغه و روسلته و‪ ،‬چلې‬
‫په پغمان کې زورور عملیات وشول‪.‬‬
‫د عملیللاتو سللره سللره ښللار نللا ارام و‪ ،‬د ‪۱۹۸۱‬د سللپټمبر تللر ‪۲۳‬م پللورې‬
‫مجاهدان په ښار کې تر هر بل وخت نه رېر فعلال وو‪ .‬فعالیلت یلې د ښلار پله‬
‫ختیځه خوا کې په تېره په نوې کارته کې رېر و‪ .‬شوروي ټانکونه بله د مجاهلدو‬
‫دراکټونو له امله بېرون کېدلی نه شول‪ .‬د ښار لویدیځه برخه لکه خوشلال مېنله‬

‫‪345‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىزه پکې اوسېدلم هم نا ارامه وه‪ .‬د سپټمبر په اتلسمه شلپه د مجاهلدو یلوه‬
‫پنځوس کسیزه رله وروسته له هغه چې خپل راتګ یې پله رزو سلره وښلود پله‬
‫خوشال مېنه کې په یوه کلور ننوتلل او درې حکلومتي چلارواکي یلې چلې ویلل‬
‫کېدل د رسمي ګوند غلړي وو‪ ،‬لله ځلان سلره بوتللل‪ .‬مجاهلدان د دریلو ګړیلو‬
‫لپاره اخوا دېخوا وګرځېدل بې له دې چې ورسره مقابله وشي‪ ،‬خو رجیم به د‬
‫ورځې په قوت سره ځان ښوده‪ .‬دنوي کال په درشل کې چې د رسلمي ګونلد د‬
‫جوړېدلو ورځ وه‪ ،‬مجاهدان د شپې پله قلوت سلره ښلکاره شلول‪ .‬پله همدغله‬
‫شپه کې دوی دننه په ښار کې په با‪ ،‬علیمردان او میوند جاده کې هم ننوتلل او‬
‫حکومت ضد پانې یې وشندلې‪ .‬خو هټۍ وال یې د تېر پلاڅون پله ویلاړ هټلۍ‬
‫تړلو ته هڅولی ونه شول‪ .‬رجیم دمخه د هغه مخه نیولې وه‪ ،‬رېر سوړ ژمی بله‬
‫هم د رجیم په ګټه تمام شوی وی‪ ،‬خلو تلر هلر څله زیلات د شلوروي نظملامي‬
‫(‪)۱۳‬‬
‫عملیات وو‪ ،‬چې ښاریې د دغسې پېښو نه ژغوره‪.‬‬
‫سره له دې هم رجیم تله ګرانله وه چلې د پغملان د ولسلوالۍ مرکلز د خپلل‬
‫پللوځ پلله سللرتېرو او لوجسللتیکي څیزونللو پیللاوړي کللړي‪ .‬د ‪۱۹۸۳‬د جللون پلله‬
‫لومړۍ اونۍ کې دغسې یو کوښښ وشو‪ ،‬خو هغه سرته ونله رسلېد‪ .‬د موللوي‬
‫د اسالمي حزب خقومندان عبدالحقت قومندان حبیلب اللله‪ ،‬د اسلالمي‬ ‫خال‬
‫اتحاد قومندان املان او د محلاذ قومنلدان حلاجي عقلل شلاه سلهاک د ‪-۲۵۰‬‬
‫‪۳۰۰‬مجاهدو په ملګرتوب پغملان تله د دواړو الرو پله خلواوو کلې د شلپې لله‬
‫خوا مهم ځایونه ونیول‪ .‬له دوی سره هاوانونه‪ ،‬پلس لګلد توپونله‪ ،‬ټانلک ضلد‬
‫توپونلله )‪ (RPG-7‬کالشللنکوفونه او یللوولس ټکلله ټوپکونلله )‪ (Enfield‬وو‪.‬‬
‫اول د خوجلله مسللاپر پلله برخلله کللې پلر تلللونکي پللوخ بانللدې غلچکللي بریدونلله‬
‫وشولس برید زر په جګړې بدل شو او له پاسه هلیکوپټرونله هلم ښلکاره شلول‪،‬‬
‫خو دوی يې بېځایه کولی ونه شول‪ ،‬د کلیو ښځو به د جنګ په مهلال کلې هلم‬

‫‪346‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجاهدو ته خواړه او پۍ رسولې‪ .‬د جنلګ پله ټلول وخلت کلې د پغملان اوریلا‬
‫کى‬
‫خېل او خالداري خلکو مجاهدان اعاشه کول‪ .‬د خالدارې مدیر یاهر نهه ټپلي‬
‫مجاهدان خپل کور ته ورسول او مېرمنې یې د هغو پالنه وکلړه‪ .‬شلورویانو بیلا‬
‫د قرغې الر ونیوله‪ ،‬خو مجاهدو په دودامست )‪ (Dodamast‬کلې د هغلو پله‬
‫مخ کې خنډ شول‪ .‬شوروي پوځي واحد بیا پغمان ته د خوجله مسلافر پله خلوا‬
‫راتاو شو‪ ،‬خو هلته مجاهدو غلچکي بریدونه پرې و کړل‪،‬تلر څلو د دوی ټلول‬
‫پوځ له درې ورځو جګړو نه وروسته کابل ته پر شاشو‪ .‬د مجاهلدانو او د هغلو‬
‫د مقابللل لللوري ټللول تلفللات مللالوم نلله دي‪ ،‬خللو د قومنللدان سللهاک دیللارلس‬
‫مجاهدان شهید اونور رېلر ټپلي شلول‪ .‬د رجلیم لله سلرتېرو نله څلوېښلت یلې‬
‫ونیول شول‪ ،‬یا په خپله مجاهدو ته واوښتل‪ ،‬خو مجاهدو تله رول رول رېلرې‬
‫(‪)۱۴‬‬
‫و سلې په الس ورغلې‪.‬‬

‫‪347‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫په کابل ښار کې فرد وژنې‬

‫له دې وروسته به په ښار کې در جیم د چارواکو‪ ،‬ګوندیانو او داسلې هلم د‬

‫شورویانو وژنه بیان شي‪ .‬فرد وژنله لله یرغلل نله وروسلته پیلل شلوه او ور ورو‬
‫زیاته شوه‪ .‬په لومړي سر کې شوروي سرتېري په کابل ښار کې ازاد ګرځېلدل‪.‬‬
‫پلله دې خیللال چللې کابللل مسللکو دی‪ .‬خللو افغانللانو للله دوی نلله‪ ،‬چللې د یرغللل‬
‫څرګنده بېلګه وه‪ ،‬کرکه لرله‪ .‬د جنوري پله للومړنۍ اونلۍ کلې علادي وګلړو پلر‬
‫هغو مرګکي ګذار کاووه‪ .‬په تېره په خیرخانه‪ ،‬قلعه شهدا او پل سوخته کې‪.‬‬
‫د شورویانو په یرغل سره په کابل او ټول افغانستان کې دغسې حلال راغلي‬
‫چې په جنګ کې ښکېلو خواوو د یوه او بل ژوند له مینځ نه وړل روا باله‪ .‬غیلر‬
‫له هغه هم افغانانو ته په عمومي رول او هغو ته چې سیاست کلوي پله خلاص‬
‫رول د مخالفانو ژونلد سلپېځلي نله وي‪ .‬د ثلور پله کودتلا سلره چلې کمونسلتي‬
‫رنګ یلې الره واکمنلو‪ ،‬د مخالفلانو لله میلنځ نله وړل‪ ،‬د دولتلي سیاسلت یلوه‬
‫برخه وګرزوله‪ .‬مخالفانو یې هم همدغه چلند غوره کړ‪ .‬هیڅ خوا ته ګرانله نله‬
‫وه چللې د مخللالفو وژنللې تلله دلیللل ولټللوي‪ .‬نللو و واک تلله رسللېدلو خلقیللانو او‬
‫وروسته پرچمیانو د ټلولنې‪ ،‬خلکلو او «انقلالب» او مخالفلانو یلې د اسلالم او‬
‫وطن په نومونو او د زورواکۍ پر ضد وژنې پیل کړې‪ .‬شوروي شلویو خلقیلانو‬
‫او شوروي شویو پرچمیانو افغان وژنه د دغه فکر له مخې کوله‪ ،‬چې «انقلالب‬
‫ضد» او «خلق ضد» په له مینځ نه وړلو سره بله دغسلې ټولنله رامیلنځ تله شلي‬
‫چې هغه به «د فرد په واسطه د فرد له استثمار څخه فارغله وي‪ ».‬دوی پله دې‬
‫نه پوهېدل چې د انسان په تلاریخ کلې هلیڅ چیلرې دغسلې ټولنله نله وه‪ ،‬او پله‬

‫‪348‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اوسني حال کې د دغسې ټولنې جوړېدل ممکن نه دی‪ .‬سره له دې هم دوی په‬
‫کى‬
‫دولتي زور سره د دغه فکر د عملي کولو لپاره له تشدد نه کار اخیست او خپله‬
‫زورواکي یې جایزه ګڼله‪ ،‬خلو لله دولتلي زور نله پله دغله رول کلار اخیسلتل او‬
‫افغان ژوند له منځ نه وړل د دغسې خلکو له خوا بېخوابه پاتې کېلدلی نله شلو‪،‬‬
‫چې انتقام اخیستل یې د کولتور برخه ده‪ .‬پر هغه سربېره څنګه چې شلورویانو‬
‫د پرچم رجیم په خپل پوځ سره پر افغانانو تحمیلل کلړی او پله پلوځ سلره یلې‬
‫کولو لپاره يې کومه الره نه وه‪ ،‬پرې ایښې‪ ،‬افغانلانو تله‬ ‫ساتنه کوله‪ ،‬او د عو‬
‫بله چار هم نه وه‪ ،‬خو دا چې هغه په تشدد سره د خپللې خوښلې پله حکوملت‬
‫کړي‪ .‬په نتیجه کې د وژنې روحیله لله ګونلدیانو او رسلمي چلارواکو نله‬ ‫عو‬
‫افغانانو او ولس ته سلرایت وکلړ او د انسلان ژونلد چلې رېلر ارزښلت للري پله‬
‫افغانستان کې په بېساري رول بې ارزښته شو‪ .‬پله دغله حلال کلې د هغلو بښلنه‬
‫ناشونکې شوه چې د افغانانو په هېواد کې یې دننه د افغانلانو پرضلد پله تشلدد‬
‫او وژنې الس پورې کړ‪ ،‬بې له دې چې د هغو له خوا پارول شوي وي‪.‬‬
‫لکه چې په حق ویل شوي «په انساني چارو کلې د تشلدد پله هکلله اساسلي‬
‫ټکی دا دی چې پر یوه کس تېری کېلږي‪ ».‬او «پلر یلوه کلس هغله وخلت تېلری‬
‫کېږي» چې هغه له خپلو حقونو‪ ،‬ځان واکي‪ ،‬حیثیت یا ژوند نله محلروم کلړل‬
‫شي‪ .‬دغه حکم پر و لسونو ال رېر صدق کوي‪ .‬پخوا هم په افغانلانو کلې ژونلد‬
‫له مینځ نه وړل کېده‪ ،‬ځکه چې افغانانو د رېرو نورو انسانانو په شلان ژونلد تله‬
‫چندان ارزښت نه ورکاووه (او اوس یې هم نه ورکوي)س دا د افغانلانو اساسلي‬
‫نیمګړتیا وه (او ال هم ده‪ ).‬خو په افغان کودتاګانو او په تېره د شوروي اتحلاد‬
‫په یرغل سره ژوند په دغومره پراخه اندازه او پله دغلومره بلې رحملۍ سلره لله‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫مینځ نه وړل کېده‪ ،‬چې په معاصر افغانستان کې یې ساری نه درلود‪.‬‬

‫‪349‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد قانوني پاچایۍ نظام نه وروسته د پېلړۍ تلر پایله پلورې نظامونله چلې پلر‬
‫واک شول‪ ،‬په عمل کې د زورواکۍ او وژنې نظامونه وو‪.‬‬
‫د محمللد داود پلله کودتللایي نظللام کللې پرچمیللان د ثللور کودتللایي نظللام کللې‬
‫خلقیان او د شوروي له یرغل نه وروسته بیا پرچمیان په عادي حال کې هلم د‬
‫افغانانو د ژوند له مینځ نه وړللو علامالن شلول‪ .‬دغله وژنلې د دوی د انقالبلي‬
‫فکر له مخې وې‪ ،‬چې د لینن او سلتالین لله لیکنلو نله یلې د شلوروي اتحلاد د‬
‫کمونستي ګوند له الرې منلې وې‪ .‬په نتیجه کلې د لیننلزم‪-‬سلتالینزم کمونسلتي‬
‫عقیدې‪ ،‬د افغان اسالمستانو لېوالتیا او د افغانانو انتقامي روحیلې افغانلانو تله‬
‫خپل وطن دوزخ وګرځوه‪ .‬ممکنه نله ده چلې پله دغلو وختونلو کلې د افغانلانو‬
‫هغه ژوند پېښې هم پوره بیان شي‪ ،‬چې د جنګ له رګرونو نله د بانلدې شلوې‬
‫دي‪ .‬د دې مانا دا کېږي‪ ،‬چې وروستي نسلونه به په دې پوه نه شي‪ ،‬چې د دغه‬
‫وخت ټولنې څنګه کار وکړ‪ ،‬یا څنګه په کار کولو کې پلاتې راغلله‪ .‬اوازې بله د‬
‫تاریخ ځای ونیسي او راتلونکی نسل بله د دغلې دورې پله هکلله مسلخ شلوی‬
‫نظر ولري او بده یې ال دا ده چې دغله تېروتنلې بله تکلرار شلي‪ .‬هغله څله چلې‬
‫دلته اوس راوړل کېږي‪ ،‬د ‪۱۹۸۲‬کال تر اپرېل یانې زما د بندي کېدلو پلورې د‬
‫عمومي وضع یو نیمګلړی انځلور دی چلې مجاهلدانو شلوروي شلوي افغانلان‬
‫څنګه له مینځ نه وړل او وروستیو څنګه هغوی او داسې هم ګونلدي مخالفلان‬
‫او نور له مینځ نه وړل‪.‬‬
‫د شورویانو له یرغل نه وروسته دیني عالمانو یو ځای بل ځای په فتواګلانو‬
‫کللې څرګنللده کللړه چللې څنګلله چللې د رسللمي ګونللد غللړي «ملحللدان» دي او د‬
‫ملحدو کاپرو ملګري هم کوي‪ ،‬وژل یلې روا دی‪ .‬مجاهلدو چلې پله دغله رول‬
‫دیني او اخالقي وسلې ترالسه کړې او څنګه چې دغه رجیم ملحلدو یرغلګلرو‬
‫پر پښو درولی وو‪ ،‬نه په خپله افغانانو دوی د هغه چلوونکي «داخلي روسلان»‬

‫‪350‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لل او للله مللنځ نلله وړل‪ .‬هغلله افغانللان هللم ځپللل کېللدل چللې للله پرچمیللانو او‬
‫ګڼلکى‬
‫خلقیانو سره یې ملګرتیلا کولله‪ .‬د هغلو د ځپللو یلو دلیلل دا و‪ ،‬چلې د هغلو او‬
‫ګوندیانو ترمینځ توپیر ګران و او خلک په پټه هم د رسمي ګونلد غلړي کېلدل‪.‬‬
‫پر هغه سربېره خاد هم د مجاهدو په تنظیمونلو کلې خپلل ایجنټلان ننویسلتل‪.‬‬
‫خلک په عام رول او مجاهلدان پله خلاص رول د حکومتیلانو او ګونلدیانو پله‬
‫دوه مخیز توب سره هم د رجیم پر ضد شول‪ ،‬چې چلوونکو یې شورویانو تله‬
‫اطاعت او پر افغانانو زورواکي کوله‪ .‬بیا نو په شک سره هم ژوند لله میلنځ نله‬
‫وړل کېده‪ .‬پرچمیان له خلکو نه بېګانه شول‪ .‬د ‪۱۹۸۲‬په مارچ کې ملا پله کابلل‬
‫ښار کې پر خپلو تعلیم کلړو دوسلتانو کلې یلو رول ذهنلي سلروې وکلړهس راتله‬
‫مالومه شوه‪ ،‬چې څنګه چې ګوندیان نه غواړي شورویانو ته له مریلي تلوب نله‬
‫الس واخلي‪ ،‬له مینځ نه وړل یې روا شوي دي‪ .‬نور افغانان هلم للږ او رېلر پله‬
‫همدغه فکر وو‪ .‬رېرو یلې لله ګونلدي غلړو پله تېلره لله پرچمیلانو سلره اړیکلې‬
‫وشکولې‪ .‬نورو په عمومي رول ګوندیانو ته ال کورونه پله کرایله نله ورکلولس لله‬
‫دېنه یې هم ر ره کوله چې ورسره خپلوي او خېښي وکړي‪ .‬په ځينو حاالتو کې‬
‫حتی د هغوی د خپل فامیل غړو هلم رابطله ورسلره وشلکوله‪ .‬بلله دا چلې کلله‬
‫چې پر ګوندي غړي برید وشو او وبه وژل شو الرویو او نلورو بله بلې تفلاوتي‬
‫ښووله‪ .‬ما هیڅ وانه ورېدل‪ ،‬چې چا به په دغسې پېښو کلې حکوملت تله خبلر‬
‫ورکړی وي‪ ،‬په داسلې حلال کلې چلې خلکلو پخلوا د قتلل پله موضلوع کلې لله‬
‫حکومت سره مرسته کوله‪ .‬نتیجه دا شوه چې د وژنې په محل کې بله وژونکلی‬
‫نه نیول کېده او خاد به وروسته کله کله کوم یو ونیولی شو‪.‬‬
‫په کابل ښار کې فرد وژنه د کب یا فبرورۍ میاشتې لله پلاڅون نله وروسلته‬
‫په پراخه اندازه پیل شوه‪ .‬تر سرطان یا جوالیۍ پلورې وژنلې رېلرې شلوې‪ .‬پله‬
‫دغې مودې کې په کابل ښار کلې هلره ورځ د لسلو او دوولسلو تلرمنځ ګونلدي‬

‫‪351‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫غړي ترور یانې وژل کېدل‪ .‬تر نلومبر پلورې دغسلې وژنلې هلره ورځ تلر دریېلو‬
‫کى‬
‫پورې ښکته شوې‪ ،‬خو ترهګري دغلومره عامله شلوې وه‪ ،‬چلې څله وخلت بله‬
‫مهم ګوندي غړی ترور شو‪ ،‬خلک به یې پله اړه ګړېلدلس د علادي ګونلدیانو پله‬
‫ترور کېدلو به خلک نه غږېدل‪ ،‬کله څله هلم هغلوی بله پله رڼلا ورځ کلې تلرور‬
‫کېدل‪ .‬پرچمیانو به د ترور ګوته حتی خلقیلانو تله هلم نیولله او هغلوی بله یلې‬
‫«اخوانیان» ګڼل‪ .‬تر دغه وختله د دوی تلرمنځ دښلمني ښله ټینګله شلوې وه او‬
‫خلقیان چې رېر یې وزګلار شلوي وو‪ ،‬تلر خطلر النلدې شلوي وو‪ .‬د ‪۱۹۸۰‬تلر‬
‫اګست پورې اټکل درې سوه خلقیان یا له ګوند نه ایستل شلوي وو‪ ،‬یلا ښلکته‬
‫مقامونو ته ګمارل شوي وو‪ .‬په دغه وخت کلې دواړو رللو د بېللو ګونلدونو پله‬
‫شان ګوندي غونډې کولې‪.‬‬
‫د نوی کال (‪ )۱۹۸۱‬تر پیل پورې د ترهګلرۍ نلوې څپله خلوره شلوې وه‪.‬‬
‫شوروي سرتېرو په ښار کې د ګزمه کولو کار پرې ايښلی و‪ .‬پله ګزمله کلې دوی‬
‫هم په خطر کې وو‪ .‬ګزمه چې د پرچمیانو کار شو‪ ،‬دوی تله د ترهګلرۍ خطلر‬
‫زیات شو‪ .‬تر دغه وخت پورې د رجیم نظامي افسران‪ ،‬ګوندیان او سرتېري تر‬
‫خطر الندې شوي وو‪ .‬د جنورۍ میاشتې په منځ کلې د ښلار لله بېللو برخلو پله‬
‫تېره له زملان خلان کلال‪ ،‬قلعله نلو‪ ،‬او قلعله واحلد نله چلې د تنګلو کوڅلو ګلڼ‬
‫ښارګوټي دي‪ ،‬د ترهګرۍ رېر خبرونه خپرېدل‪ .‬د فبرورۍ په دوهمې اونۍ کې‬
‫د څلوېښت ګړیو په بهیر کې پنځه ویشت ګوندیان ترور شلول‪ .‬د ترهګلرۍ پله‬
‫دغه شدید حال کې و‪ ،‬چې لومړی د نظامي خلاد سیاسلي ثملر اکبلري او بیلا د‬
‫پنځم لمبر خاد ثمر حاجي سلخي هلم تلرور شلول‪ .‬حلاجي سلخي چلې د خلاد‬
‫«مغز» ګڼل کېده‪ ،‬په رڼا ورځ د شلوروي سلفارت تله نلزدې سلړک کلې پله دې‬
‫ترور شو‪ ،‬چې د ساما د ګوند مشر مجید کلکاني یلې نیلولی او بنلدي کلړی و‪،‬‬
‫چې وروسته اعدام شو‪ .‬داسې هم یو شمېر نور د نامه غیرګونلدي کسلان تلرور‬

‫‪352‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شول‪ ،‬چې له پرچمي رجیم سره یلې همکلاري کولله‪ .‬پخلوانی جنلرال میلرفتح‬
‫کى‬
‫هزاره له همدغو کسانو نه و‪ ،‬چې رجیم تله اوښلتی او د پالرنلۍ جبهلې غلړی‬
‫شوی و‪ .‬د اګست تر میاشت پورې د ترور پېښې لږې شلوې‪ .‬سلره لله دې هلم‬
‫په نظامي درېشۍ کې د قومندان عبدالحق‬ ‫دکانو وزارت یو شوروي متخص‬
‫د یوه مجاهد له خلوا پله چلل ونیلول شلو او د شلېوه کیلو اوزبلین نغللو پلر الر‬
‫تله تسللیم شلو‪ .‬لله‬ ‫پاکستان ته ورسلول شلو او موللوي محملد یلونس خلال‬
‫اکتوبر نه تر دسمبر پورې ترور بیا رېر شو‪ .‬مجاهدانو غوره ګڼله چې د ژمي پله‬
‫سړو کلې کله څله هلم رېلر یلې خپلوکورونلو یلا پاکسلتان تله تللل پله کابلل کلې‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫ګوندیان ترور کول‪ .‬په دغه وخت کې به چریکي عملیات سست کېدل‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۲‬په فبرورۍ کې صایمه مقصودي د تلویزیلون ویندویله او پله کابلل‬
‫پوهنتللون کللې زمللا پخللوانۍ شللاګرده هللم تللرور شللوه‪ .‬مقصللودي ښلله پیللاوړې‬
‫ویندویه او د هغو پرچمیانو په وړاندې ټینګه والړه وه‪ ،‬چې پښلتنو خبرونلو تله‬
‫خنډ کېدل‪ .‬په دغه وخت کې تلویزیون د ایډیالوجیکي پروپاګند او په دې چې‬
‫هغه د کار او استخدام نوی مهم مرکلز شلوی و‪ ،‬خلاص اهمیلت پیلدا کلړی و‪.‬‬
‫پرچمیانو د شوروي کولو پروګرام له مخې په تلویزیلون کلې هلم لکله پله کابلل‬
‫پوهنتون کې خپرونې د شوروي کلتور په ګټه کولې‪ .‬نه د افغان کلتور پله ګټله‪ .‬د‬
‫دغه مقصد لپاره د شوروي تاجکان او د ایران د کمونسلتي تلودې ګونلد غلړي‬
‫هلته په کار ګمارل شوي وو‪ .‬شوروي شویو پرچمیلانو دا کلار د خپلل کلتلوري‬
‫سیاسللت للله مخللې کللاووه‪ ،‬خللو نللور افغانللان پلله هللرې ژبللې چللې ګړېللدل‬
‫وپارېدل‪.‬دوی دغه عمل کلتوري استثمار ګاڼه او په تلیفلون کلې یلې اعتلرا‬
‫کاووه او حتی سپکې یې ورته ویلې چې له دغه استثمار نله الس و اخللي خلو‬
‫ګټه یې ونکړه‪ .‬ګټه یې ځکه ونه کړه چې هغه په اصل کې د شوروي مشلاورانو‬
‫د سیاست له مخې کېده او پرچمیان په تلویزیون او رسمي رادیو کې هغو ته د‬

‫‪353‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لامورانو پلله شللان وو‪ .‬پلله پللای کللې دغلله رقابللت ټللولنې تلله سللرایت وکللړ او د‬
‫مل کى‬
‫مقصودي له ترور نه وروسته د پښتو نامتو سندرغاړی خان قره باغي او نلامتو‬
‫سندرغاړې بخت زمینه هم ترور شول‪ ،‬خو مالومه نه شوه چې دا د چا کلار و‪،‬‬
‫خللو د هغللو پلله تللرور او د نللورو پلله پللرار سللره او دا چللې تلویزیللوني خپرونللې‬
‫پروپاګندې شوې وې‪ ،‬لیدونکي او اورېدونکي یې له السله ورکلړل او افغانلانو‬
‫د بي بي سي او امریکې غږ رادیوګانې اورېدلې‪ .‬د ‪۱۹۸۲‬کال د مارچ په ‪۱۲‬مه‬
‫د کابللل پوهنتللون ریللیس سللعیدي او پلله کوملله بللله ورځ د مرکللزي ځواکونللو‬
‫قومندان جنرال عبدالودود هم ترور شول‪ .‬وروستی په خپل دفتر کې لله میلنځ‬
‫نه یووړل شو او د سعیدي په اړه ویلل کېلدل چلې هغله زهلرجن شلوی و‪ .‬خلو‬
‫د هغه له مینځ نله وړل د مجاهلدو کلار بلولي‪ .‬حقیقلت‬ ‫رګروال محمد یوس‬
‫چې هر څه و‪ ،‬د هغه د جنازې مراسم د خلقیانو له خوا رېر پراخ ونیول شول‪.‬‬
‫دا به له دې امله هم وو‪ ،‬چې سعیدي له استادانو‪ ،‬محصالنو سره په ښه چلنلد‬
‫کې نوم ایستلی او په خاص رول خلقیانو ته یې د یوه پوه حیثیت پیلداکړی و‪.‬‬
‫بل کال د شوروي اووه افسران ترور شول‪ ،‬دوه یې د یوه اوولس کلن ځوان لله‬
‫خوا چې پالر یې د هغوی لله خلوا وژل شلوی و پله دهمزنلګ کلې د شلوروي‬
‫اتحاد په کلتوري مرکلز کلې چلې پله داسلې حلال کلې چلې هلتله شلورویانو تله‬
‫فلمونه ښوول کېده ووژل شول‪ .‬هلک د خلکو په ګڼه ګوڼه کې ځلان وایسلت او‬
‫وروسته پاکستان ته په تللو کې ورسره مرسته وشوه‪ .‬د همدغه کال په پای کې‬
‫د کابل پوهنتون د رودۍ خوړلو په سلالون کلې د شلوروي نهله اسلتادان ووژل‬
‫شول‪ .‬دوی ته دمخه بمب ایښودل شوی و‪ .‬په ‪۱۹۸۲‬کې په کابلل پوهنتلون او‬
‫نلورو تخنیکلي موسسللو کلې ‪۱۴۰‬روسلي متخصصللانو او د روسلي ژبللې ‪۱۰۵‬‬
‫(‪)۱۶‬‬
‫استادانو درس ورکاووه‪.‬‬

‫‪354‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه والیتي ښارونو کې هم رېلر ګونلدیان تلرور شلوي دي‪ ،‬پله تېلره خلقیلان‬
‫چې ترور له هغو نله پیلل شلو‪ ،‬د خلقیلانو زور زیلاتی تلازه و او د پرچمیلانو ال‬
‫مالوم نه و‪ .‬خو د دغو ترورونلو پله اړه دقیلق مالوملات نشلته‪ ،‬لکله هسلې چلې‬
‫دکابللل ښللار پلله اړه ماتلله مللالوم و‪ .‬پ لر خلقیللانو بانللدې د ترهګ لرۍ بریدونلله د‬
‫حکومت په نسکورېدلو سره پیل شول‪ .‬د کندهار په ښار کې ترورونله رېلر وو‪.‬‬
‫په جنورۍ او فبرورۍ کې دننه په ښار او شاوخوا برخو کلې یلې ‪ ۱۳۰‬خلقیلان‬
‫د ترهګرۍ په بریلدونو کلې لله میلنځ نله یلووړل شلول‪ .‬دغله بریدونله د علادي‬
‫خلکو کلار و‪ ،‬نله د مجاهلدو‪ ،‬هغله د کنلدهاریو پله هغله انتقلام کلې و‪ ،‬چلې د‬
‫خلقیانو په واکمنۍ کې له مینځ نه وړل شوي وو د دوه غټ مثالونه یلې دا دي‬
‫چې د ټینګې اوازې پر بنا د هغوی په وخت کې د کندهار او هلمند اټکلل سلل‬
‫تنه بندیان له الوتکو نه د ارغنداو په بنلد کلې اچلول شلوي لکله چلې یلو شلمېر‬
‫بدخشانیان د والي منصور هاشلمي پله دسلتور د کلوکچې پله سلین کلې اچلول‬
‫شوي وو‪ .‬هاشمي پخوا د ادبیاتو په پوهنځي کې استاد او د صدارت پله بنلدي‬
‫خانه کې له ماسره په یوه کوټه کې اچول شوی او چې له بندي خلانې نله ووت‪،‬‬
‫د پوهنتون په میدان کې په رڼا ورځ ووژل شو‪ ،‬چې بل مثال یې په کندهار کلې‬
‫د کرز لویان وو‪ .‬چې شمېر یې اته څلوېښت تنه ښوول شلوی‪ .‬دوی د کنلدهار‬
‫لله‬ ‫په امر له مینځ نه وړل شوي وو‪ ،‬دوی په هغه اعتلرا‬ ‫والي انجینر یری‬
‫مینځ نه وړل شوي وو‪ ،‬چې حکومتي ماموران دې په سر شمېرنې کې یلوازې د‬
‫بیا په پرچمي دوره کې‬ ‫ښځو شمېر ثبت کړي‪ ،‬نه د هغو نومونه‪ .‬انجینر یری‬
‫په همدغه جرم اعدام شو‪ .‬د تخار والیلت تالقلانو ښلار کلې هلم رېلر خلقیلان‬
‫ترور شول‪ ،‬خو په اړه یې دقیق مالومات نشته‪ .‬د هلرات پله ښلار کلې خلقیلان‬
‫شاید تر هر بل والیتي ښار نه رېر ترور شوي وي‪ ،‬ځکه چې هلته لوی پلاڅون‬
‫شوی و او رېر هراتیان له مینځ نه وړل شوي وو‪ ،‬چې زملا د ثلور کودتلا نلومي‬

‫‪355‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اثرکىکې یې ب یان شوی دی‪ .‬په پرچمي دوره کې هم هرات دغلومره رېلر نلا ارام‬
‫و‪ ،‬چې د ‪۱۹۸۰‬کال په مې کې یوازې د والي هستوګنځی د رجیم پله الس کلې‬
‫و او هغه هم په ټانکونو او زغرورو وسیلو سره ساتل کېلده‪ .‬پله هلرات کلې پله‬
‫دغلله وخللت کللې تللر رېللر وخللت پللورې هللره ورځ د لسللو او دوولس لو تللرمینځ‬
‫ګونلدیان تللرور کېللدل‪ .‬د ملزار پلله ښللار کللې هللم تللرور کېللده‪ ،‬خللو پلله اړه یللې‬
‫مالومات نشته‪ .‬په والیتي ښارونو کې د ګوندیانو د ملړو پله هکلله بلدعت هلم‬
‫شوی و‪ ،‬هلته به چلې ګونلدي غلړي او د هغلو مرسلتیاالن تلرور شلول‪ ،‬لیکللی‬
‫اخطار به هم ورکړل شو‪ ،‬چلې مالیلان دې د شلرع لله مخلې د هغلو جنلازه نله‬
‫کوي‪ .‬په دغو اخطارونو عمل کېده‪ ،‬بیا به دغه رول مړي په ورځو ورځو پراتله‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫وو او یا به له دیني او مروجي رسمونو نه پرته خښېدل‪».‬‬
‫د ‪۱۹۸۲‬کال د مارچ په ‪۲۲‬مه ما په خپل جورنال کې لیکللي وو‪ ،‬چلې «پله‬
‫کابللل کللې د ګونللدي غللړو پرضللد ترهګللري رېللره شللوې وه‪ ،‬مخالفللانو خپللل‬
‫فعالیتونه د دې لپلاره رېلر کلړي چلې د خلقیلانو او پرچمیلانو تلرمینځ دښلمني‬
‫نوره هم ټینګه شي‪ .‬خلقیان په ترهګرۍ سره په زیات شلمېر لله میلنځ نله وړل‬
‫شوي دي او ویل کېلږي چلې دغله وژنلې خادسلتان د خپللو لویلانو پله دسلتور‬
‫کوي‪».‬‬
‫ممکنه نه ده په یقین سره وویل شي چې د ‪۱۹۸۲‬کال پله اپرېلل کلې زملا د‬
‫بندي کېدلو تر وخت څومره ګوندیان او مخالفان یې تلرور شلوي دي‪ ،‬دا خلو‬
‫ال پر ځای پرېږده چې د یرغلګر پوځ تلر وتللو پلورې بله څلومره افغانلان تلرور‬
‫شوي وي‪ .‬دغومره ویل کېدلی شي چې رېر شمېر افغانان ترور شوي او زیلاتره‬
‫ګوندیان‪ ،‬نه ټول ګوندیان‪ ،‬په خاصو هدیرو کې خښ شوي دي‪ .‬په کابل کلې د‬
‫مرنجان غونډۍ‪ ،‬چې ګوندیانو د شهیدانو هدیره بلله‪ ،‬د ګونلدیانو لویله هلدیره‬
‫وه‪ .‬هر والیتي ښار د ګوندیانو لپاره خاصه هدیره لرلله‪ .‬د همدغسلې تلرور لله‬

‫‪356‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫املهکىو‪ ،‬چې د وژنې روحیې په ټولنې‪ ،‬دولت او رسمي ګوند کې ځای ونیوه او‬
‫تر کلونو پورې هلته پاتې شوه‪ .‬ما د ‪۱۹۸۱‬کال د جنلورۍ پله ‪۲۱‬مله د دغسلې‬
‫وژنو په اړه خپل احساس په دغه رول ثبت کړی و‪.‬‬
‫«افغان ټولنه اوس وژونکې ټولنله ګڼلل کېلدلی شلي‪ .‬د اندېښلنې وړ ځلای دا‬
‫دی چې د وژنې په موضوع کې هیڅ تحقیق نه کېږي‪ .‬د انسلان ژونلد د مرغلۍ‬
‫د ژوند په شان شوی دی‪ .‬دا چې ویل کېږي زور حلق دی‪ ،‬اوس صلدق کلوي‪.‬‬
‫پ خوا به د قتل په موضوع کې تحقیق کېده‪ .‬نه یوازې له هغلو نله چلې وژنله بله‬
‫پکې شوې وه‪ .‬له ګاونډیو نه هم تحقیق کېده‪ .‬په دې رول د وژنلې پلر ضلد پله‬
‫اجتماعي وجدان ویښ او پیاوړی کېده‪ ،‬خلو اوس وژنله دغلومره رېلره شلوې‪،‬‬
‫چې یوازې یو څو تنه پرې خبرېږي‪ .‬او یوازې خپل خپلوان پلر وژل شلوي ویلر‬
‫کوي‪ .‬مونږ بې رو او وچ شوي یوس نور نو د زړه سواندۍ او مینې انسانان نه‬
‫یوس بلې رحلم او ویروونکلي انسلانان شلوي یلو‪ .‬دا سلمه نله ده چلې یلوه ټولنله‬
‫وژونکې وګڼله شيس خو اوس افغان ټولنه دغسې ګڼل کېلدلی شلي‪ ،‬ځکله اوس‬
‫دغسې حال دی چې پرچمیان اخوانیان وژنلي او اخوانیلان پرچمیلان‪ ،‬خلقیلان‬
‫او روسان وژني او روسان نه یوازې اخوانیان وژني‪ ،‬معصوم ملکلي کسلان هلم‬
‫وژني‪ .‬دوی حتی پرچمیلان او خلقیلان هلم وژنلي‪ .‬وضلع اوس د وژللو ده‪ ،‬نله‬
‫یوازې د جنګ په رګر کېس د ښار په کوڅلو او سلړکونو کلې هلم‪ ،‬کله څله هلم‬
‫هلته حال د جنګ نه دی‪ .‬هیڅ څوک ځان مصون نله ګڼلي او لله دې املله رېلر‬
‫بېرون ته تللي دي‪».‬‬
‫« د وژنې په رېروالي سره خلک بې تفاوت شلوي دي‪ ،‬خلکلو چلې پخلوا د‬
‫وژونکي په نیولو کې له امنیتي ځواکونو سره مرسته کوله اوس د قتل پله پېښله‬
‫کې یوازې کتل کوي‪ .‬پر دغلې پېښلې سلوچ وکلړي‪ ،‬چلې پلرون پله رڼلا ورځ د‬
‫میرویس میدان په ګڼه ګوڼه کې وشوه‪ .‬درې ځوانان د وژونکو په ګولیو سره پله‬

‫‪357‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مځکه ولوېدل‪ .‬دوه یې کاري ولګېدل‪ .‬یو وژونکی چې له خپلو ملګرو سره پلر‬
‫کى‬
‫موټر کې یو څه وړاندې تللی و‪ ،‬بېرتله وګرځېلد‪ ،‬پلر هغله ځلوان یلې چلې نلیم‬
‫ژواندی و‪ ،‬بیا ګولۍ حواله کلړې‪ ،‬او څلو ځلل یلې پله لغتله ووهله او چلې راره‬
‫شوه‪ ،‬ساه یې ختلې وه‪ ،‬بېرته ملوټر تله وختله‪ ،‬کتونکلو د ویلرې یلا عقیلدې لله‬
‫مخې یوازې ننداره کوله‪ .‬مالومه نه شوه چلې وژونکلی څلوک و‪ .‬دوی پله هغله‬
‫موټر کې له صحنې نه ووتل چې له هغه نه څرګندونې کېدلې‪ ،‬خو دا چلې دوی‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫خادستان یا مجاهدان وو‪ ،‬مالومه نه شوه‪».‬‬

‫‪358‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫له کابل نه د باندې‬

‫افغانستان د جنګ په حال کې‬

‫د کابل ښار وضع په یاهر کې ارامه ښکارېده‪ ،‬په تېره د ورځلې لله خلوا او‬
‫د رجیم واکمني پرې چلېدله‪ .‬رجیم البتله د ټلول افغانسلتان د حاکمیلت دعلوا‬
‫کوله‪ .‬په کابل کې د باندینیو هېوادونو سفارتونه خالص او فعال وو‪ .‬په تېلره د‬
‫هېوادونللو‪ ،‬نللورو هېوادونللو د کابللل رجللیم پلله رسللمیت نلله‬ ‫سوشلسللتي کام ل‬
‫پېژنده‪ .‬خو سفارتونه یې په کابل کې تړلي هم نله وو‪ ،‬هغله خلالص وو او وړو‬
‫چارواکو یې چلول‪ .‬دغه سفارتونه د دې لپاره خالص وو‪ ،‬چې حکومتونو یې‬
‫غوښتل د هغو له الرې د افغانستان له جاري پېښو نه خبر وي‪.‬‬
‫له ښار نه د باندې افغانستان کې لکه چې دمخه ویل شوي‪ ،‬له یرغلل نله زر‬
‫وروسللته مجاهللدان خللواره شللول‪ ،‬وروسللته بیللا پلله لویللو الرو او ځینللو مهمللو‬
‫سلتراتیجکي ځللایونو کلې د شللوروي او رجللیم نظلامي پوسللتې ځلای پللر ځلای‬
‫شوې‪ .‬رجیم لکه چې وویل شول‪ ،‬پر ټول هېواد حاکم وي‪ ،‬په داسې حال کلې‬
‫چې اطرافي سیمو په واقع کې یو پېژندل شلوی حکوملت هلیڅ نله الره‪ .‬هلو د‬
‫رجیم او شوروي ځواکونو د افغانستان هره سیمه نیولی او الندې کلولی شلوه‪،‬‬
‫خو ساتلی یې نه شوه او حکومت یې پرې کولی نه شو او زر به ترېنه ووتلل او‬
‫مجاهدان په پکې خواره شول‪ ،‬خو دوی هم واحده قوه نه لرله او حکومت یې‬
‫پرې کولی نله شلو‪ ،‬خلو ځینلې شلخړې یلې ورتله فیصلله کلولې او امنیلت یلې‬
‫ټینګولی شو‪ .‬خو شوروي پوځونو به دوی بیا بېخایه کړل‪ ،‬دا په واقلع کلې یلوه‬

‫‪359‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تکراري پروسه شوه او دغه وضع و شورویانو ته د منللو و ړ نله وه‪ ،‬یلو خلو دا‬
‫کى‬
‫چللې د نللړۍ د دودهللم زبرځللواک پلله شللان د دوی حیثیللت او اعتب لار زیللانمن‬
‫کاووه‪ ،‬نه یوازې په لویدیځې نړۍ کېس د وارسا د نظلامي تلړون او سوشلسلتي‬
‫په هېوادونو کې او حتی دننه په امپراتلورۍ کلې هلم بلله دا چلې څرنګله‬ ‫کام‬
‫چې د پرچم رجیم پر ټول هېواد حاکم نه و‪ ،‬عواید یې نه لرل او لګښلتونه یلې‬
‫هم رېر وو‪ ،‬په تېره دغه وخت چې د جنګ و‪ ،‬په دغه حال کې شوروي اتحلاد‬
‫مجبور و چې د خپل تابع رجیم عادي لګښتونه هم پر غاړه واخلي‪ .‬د شوروي‬
‫حکومت د رجیم هره اداره تمویلوله او په خاص رول خاد او امنیتي ځواکونه‪.‬‬
‫ښلودلی‪ .‬دوی حتلی قلومی‬ ‫د کرنې اوصناعت لپاره یې هم د پیسو تخصلی‬
‫لویانو او روحانیانو تله هلم پیسلې ځلانګړې کلړې وې او چلارواکو یلې د ښلار‬
‫زره ښلوولې‪ ،‬خلو دغله شلمېر‬ ‫مالیان دوولس زره او ښار نه دباندې اته دېلر‬
‫پلله اوږد رول بیللان‬ ‫مبالغلله ده‪ .‬میتللروخین دغللو ټولللو تلله د پیسللو تخصللی‬
‫کړی‪ )۱۹(.‬دغه ټلولې پیسلې د یلوه زبرځلواک لپلاره رېلرې نله وې‪ .‬څنګله چلې‬
‫اقتصاد یې په بد حال کې و‪ ،‬چې په بلل څپرکلي کلې بله یلې بیلان وشلي‪ ،‬دغله‬
‫لګښت هم ورته اضافه او ګران و‪ ،‬خو هغه یلې زغمله‪ ،‬پله دغلې هیللې چلې د‬
‫افغانستان پله النلدې کوللو سلره بله د هغله لله طبیعلي زېرملو نله چلې رېلر وو‪،‬‬
‫استفاده وکړي او خپل اقتصاد به پرې پیاوړی او د نزع په حال کې کمونزم بله‬
‫پرې وژغوري‪ .‬ویل کېلدلی شلي چلې دغله لګښلتونه شلوروي اتحلاد تله لکله د‬
‫چارلیان هم وایي چې د افغانستان له یرغل نله‬ ‫پانګې اچولو غوندې و‪ .‬مول‬
‫د شوروي اتحاد اصلي مقصد د هغه له رېرو طبیعي زېرملو نله ګټله وچتلول و‪،‬‬
‫چې غوښتل یې «‪...‬دغه هېواد په خپلې اقتصادي ساحې کې داخلل کلړي او د‬
‫هغه له طبیعي زېرمو لکه تېل‪ ،‬یورانیم‪ ،‬کروم‪ ،‬منګلانیز‪ ،‬ملس‪ ،‬وسلپنې‪ ،‬سلکرو‬

‫‪360‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫قیمتي ربرو څخه چې یا پلر خپلل حلال پلاتې و‪ ،‬یلا ورنله څله ګټله اخیسلتل‬
‫او کى‬
‫(‪)۲۱‬‬
‫کېدله‪ ،‬استفاده وکړي‪».‬‬
‫شورویانو ته د رجیم د حاکم کولو لنلډه الر د هغله د پلوځ او نلورو امنیتلي‬
‫ځواکونو پیاوړي کول وو‪ ،‬چې په تېر څپرکلي کلې پلرې بحلث شلوی‪ .‬دلتله بله‬
‫دغومره وویل شلي چلې د شلورویانو لله دغلو کوښښلونو سلره سلره رجلیم پلر‬
‫افغانستان حاکم نه شو او شوروي اتحاد مجبور شو په دغله اړه لله خپلل پلوځ‬
‫نه کار و اخلي‪ ،‬ځکه لکه څنګه چې په خپله شوروي نظامي افسلران هلم وایلي‬
‫چې «افغان پوځ د شوروي اتحاد د رېرو وسلو او نظامي وسلیلو سلره سلره پله‬
‫دولت کلې د سیاسلي بلې ثبلاتۍ لله املله نلزدې پلوره نلاتوان و‪ ،‬نلو د شلوروي‬
‫پوخونلله پلله داخلللي جنللګ کللې نللور هللم ښللکېل شللول‪ )۲۱(».‬شللوروي اتحللاد‬
‫افغانستان ته رېر پوځ استولی نه شو‪ ،‬یا یې په خپله نه استوه‪ .‬د شوروي اتحاد‬
‫امپراتلوري چلې رېلره پراخله وه‪ ،‬پله ماهیلت کلې نظلامي وه او شلوروي اتحللاد‬
‫مجبور و‪ ،‬په نورو هېوادونو کې هم نظامي واحدونه وللري‪ .‬لله بللې خلوا هغله‬
‫څه باندې یو لک پوځ یې چې په افغانستان کې ځای پر ځای کړی و‪ .‬ټول یلې‬
‫جنګ کولو ته ګمارلی هم نه شو‪ .‬د پوځ پنځه اویا سللنه یلې د روسلي افسلرانو‬
‫پلله وینللا د رجللیم تاسیسللاتو‪ ،‬ارتبللاطي الرو او د امنیللت لپللاره ګمللارل شللوی و‪.‬‬
‫رجیم له خلقیانو سره د ژور اختالف له امله له خپل پوځ نه پله اغیزنلاک رول‬
‫کار هم اخیستلی نه شو‪ .‬په دغه حال کې د شلوروي یرغلګلر پلوځ لله ماشلیني‬
‫لرونکو هلیکوپټرونو نه رېر کار اخیست او لله ‪۱۹۸۲‬نله‬ ‫قوت‪ ،‬په تېره له تو‬
‫د ‪۱۹۸۶‬تر پایه پلورې یلې رېلر شلدید عملیلات وکلړل‪ ،‬چلې هغله «د مځکلې‬
‫سوزولو چلند» یا «د قالینې بمبلاري چلنلد» پله نومونلو یلاد شلول‪ .‬لله هغلو نله‬
‫مقصد دا و چې سیمې‪ ،‬لکه چې دمخه یې بیان شوی‪ ،‬له خلکو نه خالي شلي‪،‬‬
‫چې مجاهلدان د هغلو لله مرسلتو نله محلروم او نلاتوان وي‪ .‬پله دې رول هغله‬

‫‪361‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اطرافي کلي او بانډې رېرې بمباري کېدلې‪ ،‬چې مجاهدانو ته یې پناه او رورۍ‬
‫کى‬
‫ورکوله‪ .‬شورویانو پر دې سربېره رېورنډ تله نلزدې کلیلو کلې رېلر ماینونله هلم‬
‫خښ کړل‪ .‬د دې ټولو نتیجه دا شوه چې په پاکستان کې د افغان کلډوالو پنځله‬
‫اتیا سلنه پښتانه او د هغو غټه برخه د لوی ننګرهار او لویې پکتیا اوسلېدونکي‬
‫وي‪ .‬روسي افسران هم وایي چې «د جنګ پېښه د لویې الرې او په ختیځ کلې‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫د افغانستان‪-‬پاکستان د پولې په اوږدو کې په خاص رول شدیده وه‪».‬‬
‫شللورویانو پلله عمللومي رول پلله یللوې نظللامي عملیللې کللې د لللس زر نلله تللر‬
‫پنځلس زر پورې سرتېرو او افسرانو برخه اخیستله‪ ،‬چلې هغلوی بله پله یلوه یلا‬
‫دوه موتوریزې ټوپک‪ ،‬هوایی توپونو او انجینري واحلدونو او جزوتلامونو کلې‬
‫تنظللیم شللوي وو‪ .‬د عملیللاتو تللر پیللل نلله دمخلله بلله د ټللاکلي سللیمې للله پاسلله‬
‫اکتشافي الوتکو الوتنې کولې او بیا به هغه محاصره کېدله او پکلې بله عملیلات‬
‫کېدلس کورونه به چورېدل‪ ،‬مظنون کسان به نیول کېلدل او د عسلکري خلدمت‬
‫وړ ځوانان به وړل کېدل‪ .‬په دغسې حال کې مجاهلدانو مقابلله کلولی نله شلوه‪.‬‬
‫دوی به له عملیاتو نه دمخه ځانونه ایستل او یا به یې وسلې چیرته پټې کلړې‪،‬‬
‫لرونکي هلیکوپترونه به هره ورځ لله‬ ‫او د کلیو له خلکو سره به ګډ شول‪ .‬تو‬
‫کابل او بګرام نه د لویدځ او ختیځ په لور د زاڼو په شان قطار قطار رېلر جلګ‬
‫روان و‪.‬‬
‫د پرچم رجیم دغسې تابع رجیم و‪ ،‬چې افسرانو یې په خپل وطلن کلې هلم‬
‫د جنګ په رګر کې د شوروي افسرانو په دسلتور عملل کلاووه‪ .‬دا چلې نظلامي‬
‫عملیات چېرته‪ ،‬څنګه او څه وخت کېدل‪ ،‬د شوروي افسرانو کلار و‪ ،‬عجبله دا‬
‫ده چې لوی عملیات د مسکو له اجازې نه پرته نه کېدل او د رجیم افسلرانو تله‬
‫په وروستي وخت کې خبر ورکول کېده‪ .‬پر د وی باندې باور نه کېده‪ ،‬شاید لله‬
‫دې امله چې په رجیم کې وطنپالو افسرانو مجاهلدانو تله مالوملات و رکلول‪ .‬د‬

‫‪362‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوروي اتحاد هر عمومي منشي‪ ،‬چې په واقع کې د شوروي د امپراتلورۍ للوړ‬

‫کى‬
‫او بې مسؤلیته واکمن و‪ ،‬د دغه جنګ پر څنګه والي بانلدې خلاص اثلر کلړی‬
‫او چرننکو په نظامي زور سره د افغانستان الندې کول غوښلتل‪.‬‬ ‫دی‪ .‬برېژنی‬
‫د دوی په وخت کې جنګ شدید و‪ .‬د اندروپوف په وخت کې سره له دې چې‬
‫هغه د دغله جنلګ اصللي محلرک و‪ ،‬د ملذاکرې الر جلدي ونیولله شلوه او لله‬
‫قومندان احمدشاه مسعود سره د اوربند تړون هم وشو‪ .‬د ده پله و اکمنلۍ کلې‬
‫شدید عملیات ونه شول‪ .‬دوی ټول د پاخه عمر خاوندان او په مزمنو نلاروغیو‬
‫اخته وو‪ ،‬دوی ټلول د افغانسلتان پله موضلوع کلې نابریلالي او ارملانجن الړل‪.‬‬
‫یوازې ګورباچوف چې د واکمن کېدلو په وخت کې ‪۵۴‬کللن ځلوان و‪ ،‬د نلوی‬
‫نسل پر استازیتوب په توګه دغه زړورتوب وښود‪ ،‬چلې د یلوه کلال رېلر شلدید‬
‫جنګ په څنګ کې پر جدي مذاکرې هم الس پورې کړي او بریلالی هلم شلي‪.‬‬
‫دغه مهمه موضوع به په دوو راتلونکو څپرکیو کې په اوږده رول وکتله شي‪.‬‬
‫لکه چلې دمخله ویلل شلوي د شلوروي اتحلاد پله وسلله وال یرغلل سلره د‬
‫ښارونو‪ ،‬والیتونو او ولسوالیو له مرکزونو نله پرتله افغانسلتان د مجاهلدو الس‬
‫ته ورغلی و‪ ،‬د پرچم رجیم کوښښ کاووه چې د یرغلګر پوځ په فعالي مرستې‬
‫سره هغه تر خپل حاکمیت الندې کلړي‪ .‬د دغله پلالن غلټ اړخ نظلامی او یلو‬
‫څه اداري او سیاسي و‪ .‬د دوی دغه پرېکړه په واقع کې د هغې اوازې پله تاییلد‬
‫وه‪ ،‬چې مسکو غواړي د اولمپیک د بین امللي لوبو څخه وروسلته‪ ،‬چلې هلتله‬
‫کېدلې په نظامي عملیاتو سره په افغانستان کې امنیت په خپله ګټه ټینلګ کلړی‬
‫او رجیم پر ټول افغانستان باندې حلاکم کلړي‪ .‬پله دغله وخلت کلې د کابلل پلا‬
‫څونونو او د مجاهلدو فعلالیتونو د ګونلدیانو او حکلومتي چلارواکو معنویلات‬
‫کړي وو‪ .‬ببرک کارمل په ګوندي پلینوم کلې هغلوی تله رار ورکلړی و‪،‬‬ ‫ضعی‬
‫چې شورویانو ورته وعده ورکړې چې «د ارتجاع او انقالب ضلد ځواکونله بله‬

‫‪363‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وځپلللللللي» د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د بانلللللللدنۍ څلللللللانګې مرسلللللللتیال واالدمیلللللللر‬

‫کى‬
‫کریچکللوف)‪ (Vladmir Krych kov‬چللې کابللل تلله راغلللی و‪ ،‬ورتلله پلله‬
‫رول رار ورکړی و‪ ،‬چې «‪ ...‬د ‪۱۹۸۱‬کلال پسلرلي او اوړي وروسلته‬ ‫مشخ‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫د‬ ‫به د انقالب ضد ځواکونو ته د وروستي او پوره ماتې لپلاره قلاطع وي‪».‬‬
‫رجللیم چللارواکو بیللا د امنیللت د ټینګولللو او نظللامي عملیللاتو پلله کولللو سللره د‬
‫‪۱۹۸۰‬کال په اګست کې افغانستان پر اتلو «زونونلو» یلا اداري لویلو واحلدونو‬
‫وېشلی اعالم کړ‪ ،‬چې هر یو به یې له څو والیتونو نه جوړ وي‪ .‬په هغله وخلت‬
‫کې د افغانستان والیتونه اته ویشلت وو‪ .‬د هلر زون سلروال د ګونلد د مرکلزي‬
‫کمېټې غړی او دهغه تر الس الندې یو دایمي کمیسلیون وي‪ ،‬چلې لله والیلانو‬
‫او د شوروي اتحاد د نظامي واحد یو مشاور نه به جوړ وي‪ .‬د زون سلروال تله‬
‫په اداري‪ ،‬سیاسي اوامنیتي چارو کې لوړ اختیارات منل شلوي وو‪ ،‬خلو د هغله‬
‫اصلي دنده دا وه چې قومي‪ ،‬محلي او مذهبي مشران د پیسلو او سلوغاتونو لله‬
‫الرې د رجیم پر خوا واوړي او په دغه رول د رجیم او خلکو ترمینځ اړیکې پر‬
‫ځای او ټینګې کړي‪ ،‬خو څنګه چې دغه ترتیب په اصل کلې د هېلواد د النلدې‬
‫کولو لپاره نیول شوی و‪ ،‬امنیتي او نظامي چارې یې دغومره مهمې شوې چلې‬
‫د شللوروي نظللامي مشللاور‪ ،‬چللې هغلله هلتلله د نظللامي واحللد قومنللدان و‪ ،‬رېللر‬
‫اهمیت وموند‪ .‬دغه واقعیت او د شوروي مشاور له غرور نه رک چلنلد د زون‬
‫د سروال او هم دغه ټول ترتیب عادي او اداري سطح ته کوز کړ‪ ،‬غیر لله هغله‬
‫هم دغله خلاص ترتیلب د نظلامي عملیلاتو‪ ،‬بمبلاریو او وژللو لله املله اغیلزمن‬
‫کېدلی نه شو‪ .‬په نتیجه کې دغه ټول ترتیب چې رجیم ورته رېلره هیلله لرلله او‬
‫په هکله یې رېر پروپاګند کاووه‪ ،‬هغسې بې اغیزې شو او له مینځ نه الړ‪ ،‬لکله‬
‫د ر جیم موقتي اساسي قانون او د پالر وطني ملي جبهله بلې اغیلزې او ناکامله‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫شوي وو‪.‬‬

‫‪364‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه دغه حال کې د پځوا په شان نظامي عملیات زیات شلول او د دې لپلاره‬
‫چې لویې الرې خوندي وي‪ ،‬په مهمو برخو کې یلې نظلامي پوسلتې یلا تهلاڼې‬
‫واچولې او له «ښار نه تر کلي پورې» شعار رېر ویلل کېلده‪ ،‬خلو د لویلو الرو د‬
‫خوندي ساتلو غټ مشکل دا و‪ ،‬چې مجاهلدو پلر هغلو کلاروانونو او ترافیلک‬
‫باندې په اسانۍ برید کولی شو‪ ،‬چې هغه د لویو کلیو نه تېرېدل‪ .‬روسانو بیلا د‬
‫مجاهدو د دغسې فعالیتونو د مخنیوي لپاره د کلیو شاوخوا کلي بمباري کلول‪.‬‬
‫د غزني‪ ،‬مقر شاوخوا کلي په سلو کې اتیا په دغه رول تخریب شول‪ .‬د کابل‪-‬‬
‫ګردیز د سړک په اړه پالن دا شو‪ ،‬چې ټول هغه کورونه‪ ،‬باغونه او ودانلۍ چلې‬
‫د سړک په ‪ ۱۵۰‬مترۍ کلې پرتلې وې بایلد ورانلې شلي او نظلامي پوسلتې پلرې‬
‫واچولې شي‪ .‬دا چې دغه پالن تر کوم حده عملي شو‪ ،‬په یقین سره مالومه نله‬
‫ده‪ ،‬خو د لوګر په برخه کې په هغه عمل وشو او د رسمبر پله میاشلت کلې رلله‬
‫رللله ټانکونلله د سللړک پ لر غللاړه ځللای پللر ځللای شللول او د شللاوخوا کورونلله د‬
‫مجاهللدو د نیولللو لپللاره ولټللول شللول‪ .‬پ لر خلکللو بانللدې د دغللو ورانیللو اثللر د‬
‫محمداغې د یوه سپین ږیري له دغې وینا نه اټکل کېدلی شلي چلې د مڼلو یلوه‬
‫غټه و نه یې وهل شلوې وه او د ده زاریلو هلیڅ اثلر نله و کلړی‪ .‬ده بیلا پلر یلوه‬
‫دېوال رره وکړه او پورته اسمان ته یې سترګې ونیلولې او غلږ یلې کلړ چلې «او‬
‫خدایه! چیرته یې؟ نه یې وینې؟‪ ».‬د یوه سپین ږیلري ټینلګ مسللمان پله دغله‬
‫رول ګړېدا د ناهیلي توب اخري حد ښيي‪ .‬خو دی نېکمرغله و‪ ،‬چلې یلوه ونله‬
‫یې له السه ورکړه‪ ،‬نله خپلل ژونلد‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې د ‪۱۹۸۰‬کلال پله‬
‫اکتوبر کې روسانو د لوګر پر سړک باندې څلوېښت تنه پللي تېرېلدونکي د دې‬
‫لپاره ووژل چې د کابل‪-‬ګردېز لویه الر د کلاروانونو او ترافیلک لپلنره خونلدي‬
‫وي‪ .‬د کابل –سالنګ پر الر هلم ورتله ګامونله واخیسلتل شلول‪ .‬د قلره بلا‪ ،‬او‬
‫سرای خوجه بارازونه او د سړک په دواړو غاړو کلې کللي او کورونله هلم وران‬

‫‪365‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شول‪ .‬هغه دنګې غټې ببرې ونې چې د سړک پله دواړو خلواوو والړې وې‪ ،‬او‬
‫کى‬
‫(‪)۲۵‬‬
‫دغه ښارګوتي یې ښکلي کړي وو‪ ،‬هم قطع شولې‪.‬‬
‫د والیتي مرکزونو په شاوخوا پر لویو سړکونو باندې هلم پله مهملو ځلایونو‬
‫کې نظامي پوستې واچولې شوې او ماینونه خښ شول‪ .‬د ‪۱۹۸۰‬کلال تلر پلای‬
‫پورې د کابل‪-‬جاللاباد پر لویې الر بانلدې څلوېښلت پوسلتې جلوړې شلوې‪،‬‬
‫خو د کابل‪-‬کندهار پر الر باندې پوسلتې نله وې‪ ،‬پلر هغلې بانلدې راکټونله او‬
‫بمونه حواله کېدل‪ .‬خو نظامي پوستو و موټروانانو او عابرانو تله سلتونزې پېلدا‬
‫کړې‪ .‬د سلالنګ‪-‬کابلل او کابلل‪-‬جاللابلاد د الرو لله پوسلتو څخله شلوروي‬
‫سرتېرو د الریو بارونه چلورول او بیلا بله یلې هغله او داسلې هلم خپلل دولتلي‬
‫سامانونه د ټوپکو په زور پر نورو موټروانانو په ارزانه بیه پلورل‪ .‬دوی به افغلان‬
‫موټروانان اړ کول چې چرس پرې خرڅ کړي‪ .‬رېرو موټروانانو به چلرس د دې‬
‫لپاره هم له ځانونو سره وړل چې شوروي سرتېري پلرې معتلاد کلړي‪ .‬دغسلې‬
‫معاملې کله کله د ژوبلې مرګ المل کېدلې‪ .‬شوروي سرتېرو د جاللاباد ختلیځ‬
‫کې د سمرخېلو د لرګیو فابریکې ته نزدې له کوم کلي نه چرس ترالسه کلول‪ .‬د‬
‫‪۱۹۸۰‬په اګست کې یوه ځانګړي سرتېري غوښلتل هلتله پله یلوه کلور ننلوځي‪،‬‬
‫چې چرس یا پیسې ترالسه کړي‪ ،‬خو د کلور وره تله پله رسلېدلو سلره شلکمن‬
‫شو‪ ،‬چې کور وال ورته کوم چلال جلوړ کلړی‪ ،‬ده بیلا د کلورنۍ پلر غلړو ګلولۍ‬
‫واورولې او له یوه نه پرته چلې ټپلي او وروسلته ملړ شلو‪ ،‬نلور ټلول ووژل‪ ،‬خلو‬
‫رجیم څرګنده کړه چې دا د «یاغیانو» کار و‪.‬‬
‫دېره خطرناکه ال دا وه چې شوروي سلرتېرو بلې لله دې چلې پلارول شلوي‬
‫وي‪ ،‬د سرویسونو پلر سلپرلیو هلم رزې کلولې‪ .‬دغله وژنلې بله د هغلو شلوروي‬
‫سرتېرو د وژل کېدلو په انتقام کې وې‪ ،‬چې په بل ځای کلې بله وژل شلوي وو‪.‬‬
‫دغسې وژنه یوه ځانګړې پېښه نه بلکې د وژلو د کړۍ یلوه برخله وه‪ .‬د ‪۱۹۸۰‬‬

‫‪366‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫رسمبر کې د کابل‪-‬جاللاباد په الره کې روسانو پله یلوې دغسلې پېښله کلې‬

‫په کى‬
‫اته تنه شهید او نور ټپي کړل‪ .‬موټروانانو بیا د دوه ورځو لپلاره پلر دغله الر لله‬
‫موټر چلولو نه رره وکړه‪ .‬تر هغه دمخه د نومبر په اتمله سلالنګ تله نلزدې دوه‬
‫موټروانان په همدغه رول د روسانو له خلوا ووژل شلول او نلورو موټروانلانو د‬
‫اواز جلګ کلړ‪ .‬او‬ ‫څو ورځو لپاره د کورنیو چارو وزارت په مخ کې د اعترا‬
‫نللورو رېلرو افغانللانو روسللان «وحشللي» بلللل‪ .‬پلر دغسللې وژنللو سللره سللره هللم‬
‫شورویانو ونه شو کولی پر لویو الرو باند ې کنټرول ټینګ کړي‪ .‬مجاهلدانو بله‬
‫زیاتره کابل ته د رسېدلو لویې الرې بندولې‪ .‬کابل به په تنګه کې نیلول کېلده او‬
‫تېل او د خوړو څیزونه به ورته نه رسېدل‪ .‬عجبه وه چې وسله واللو مجاهلدانو‬
‫به هم پر دغو او نورو الرو باندې ترانسپورتي وسیلې لټولې‪ .‬دوی بله پله ځینلو‬
‫ځایونو کې دغه لټونې روسي سرتېرو ته به نزدې فاصله کې هم کولې‪ .‬روسلانو‬
‫به ورته رر رر کتل‪ ،‬بې له دې چې مخه یې ونیسي‪ ،‬یا نیلولی وشلي‪ .‬مجاهلدو‬
‫ال د کابل په خیرخانله کلې د وړللو وسلیلې لټلولې‪ .‬دغلو مجاهلدو او شلوروي‬
‫(‪)۲۶‬‬
‫سرتېرو په واقع کې په عین دښمنۍ کې یو رول ګډ ژوند غوره کړی و‪.‬‬
‫اسمار‬
‫د کابل له پاڅونونو نه وروسته ځینلو والیتونلو تله پوځونله واسلتول شلول‪،‬‬
‫چې له پاکستان نه د مجاهدو د راتګ په مخ کې خنلډ وي‪ .‬د کونړونلو پله سلر‬
‫کې د اسمار سرحدي چوڼۍ ته رېره توجه وشوه‪ .‬اسمار د خلقي حکوملت پله‬
‫وخت کې د قومندان عبدالروف ساپي په تدبیر د حکومت له کنټرول نه ایستل‬
‫شوې او شورویانو غوښتل هغه بیرته ترالسه کړي‪ .‬لومړی يې د اسمار چلوڼۍ‬
‫شاوخوا ځایونه په الوتکو او هلیکوپټرونو سره بمباري کړل او بیا یې له هوا نله‬
‫سرتېري ور ښکته کړل او اسمار یې ونیوه‪ ،‬خلو هملدا چلې هلوایي ځلواک لله‬
‫سیمې نه ووت مجاهدانو له شاوخوا غرو نه پرې ودانګل او شوروي سلرتېري‬

‫‪367‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یېکىله مینځ نه یووړل او یو شمېر افغان سرتېري یې ژوندي ونیلول‪ .‬شلورویانو‬

‫بیا د اسمار شاوخوا سیمې بمباري کړې او په اسمار او بلري کلوټ یلې قبضله‬
‫وکړه او د کونړ له مرکز اسداباد له نهمې فرقې نه یوه قوه هلتله ځلای پلر ځلای‬
‫کړه‪ .‬د اسمار او شلاوخوا سلیمو خللک یلانې مشلواڼیان لله رېورنلډ کرښلې نله‬
‫واوښتل او کډوال شول‪ .‬سره له دې هم شورویانو ونه شو کلولی د مجاهلدانو‬
‫الر بنده کړي‪ .‬د یادولو وړ ده چې د رېورنډ کرښې مشواڼي د کرښلې پله دواړو‬
‫خواوو کې مځکې لري او کرښه هغو ته بین المللي نه ده‪ )۲۷(.‬د دغلو چوڼیلو د‬
‫خللاص اهمیللت للله امللله پلله اسللمار کللې د شللوروي د خللاص ځللواک سللپتناز‬
‫)‪ (Spetsnaz‬یللوه کنللډک تللر څنګلله د رجللیم یللو دېرشللم غرنللی غونللډ او پلله‬
‫بریکوټ کې یو پنځوسم غونډ ځای پر ځای شو‪ ،‬خو دغه پوستې او داسې هم‬
‫د اسداباد نهمه فرقه هم د محاصرې په حال کې وې او پر شلاوخوا سلیمو یلې‬
‫اثر کولی نه شو‪ .‬مجاهدان ورته په شاوخوا هسلکو او مرکزونلو کلې پراتله وو‪،‬‬
‫خو دغو پوستو د رجیم له نورو پوستو نه غټ توبیر الره او هغله دا چلې خپلل‬
‫اړیلن څیرونله یلې لله خلکلو نله د پیسلو پله بلدل کلې ترالسله کلول‪ ،‬لکلله اوړه‪،‬‬
‫وریژې‪ ،‬غوړي‪ ،‬لوبیا او داسې هم پترول‪ ،‬ریزل او د څرا‪ ،‬تېل کله به لله دغلو‬
‫پوستو څخه د دغو څیزونو په بدل کې وسلې هم ترالسله کېلدلې او مجاهلدانو‬
‫او ثیاسثی د دغسې راکړې ورکړې مخه نه نیوله یا نیولی نه شلوه‪ .‬د رګلروال‬
‫په وینا «ملونږ رېلر للږ کلولی شلول چلې د دغلې راکلړې ورکلړې مخله‬ ‫یوس‬
‫ونیسو ‪ ،‬ځکه چې د مجاهدو د کاروانونو الر د دغو قومونو له سیمو نه تېرېږي‬
‫او کله ځللایي خلللک وپللارېږي‪ ،‬دوی بلله الرې بنللدې کللړي‪ ».‬داسللې هللم قللومي‬
‫خلکو د وړلو راوړلو وسلیلې هلم لرللې چلې د رجلیم پوځونلو تله یلې څیزونله‬
‫رسول‪ .‬دغه وسیلې هم د مجاهدو له بریدونو څخه په امن کې وې‪ ،‬دی دا هم‬
‫وایي چې «د وخت په تېرېدلو سره د افغان پوځ له خلوا د قلومي خلکلو الریلو‬

‫‪368‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سرویسونو په کرایه نیول چې لېرې پوستو ته یې څیزونله رسلول‪ ،‬یلوه منللې‬

‫او کى‬
‫طریقه شوه‪ .‬دغو خلکو په پاکستان کلې د هغلو وسللو سلوداګري کولله چلې د‬
‫خاد له ایجنټانو نه یې ترالسله کلولې‪ ...‬نلو زه بله وایلم چلې دغله قومونله هغله‬
‫خلک وو‪ ،‬چې له دغه جنګ نه یې رېره ګټه وچته کړه‪ .‬سره له دې هم دوی بله‬
‫کډوال مالمتول چې د دوی اقتصلاد یلې زیلانمن کلړی دی‪ ».‬دی پله پلای کلې‬
‫وایي چې «زه له نظامي نظر نه باور لرم چلې کله دغلو پاکسلتاني قلومي خلکلو‬
‫زمونږ دښمنان په دغه رول حمایه کړي نه وای‪ ،‬هیڅ افغان پوسلتې بله د پلولې‬
‫(‪)۲۸‬‬
‫په پنځوس کیلومترۍ کې هم توخته کړی نه وای‪».‬‬

‫کامه‬

‫کامه د یوه سرحدي ښارګوټي په توګه په ننګرهار کې د جاللابلاد لله ښلار‬

‫نه وروسته مهم ښارګوټی و‪ .‬بل اهمیت یې دا وچې له کامې نه پېښور تله لویله‬
‫الر غزېدلې ده او په دغه وخت کې د مجاهدانو لوی معبر و‪ ،‬کامه د مومندو د‬
‫نورو سیمو پرخالف په یوې ښېرازې سیمه کې پرته دهس شمال او ختیځ ته یلې‬
‫څو غرونه پراته دي‪ ،‬په لویدیځ کې یې د کونړ سین او په سهیل کې یې د کابل‬
‫سین روان دي‪ .‬د کامې د خاص ستراتیجکي اهمیت له امله و‪ ،‬چې کابلل ان د‬
‫حمل په ‪۹‬مه‪/۱۳۵۹ ،‬ملارچ‪۱۹۸۰ -۳۰‬پلوځ ورواسلتوه‪ ،‬چلې لله رېلرو نښلتو‬
‫وروسته یې هلتله یلوه نظلامي پوسلته واچولله‪ .‬دا وخلت مجاهلدانو نله الزملي‬
‫تیاري او نه هم عصري وسلې لرلې‪ .‬شورویانو داسې هم د جاللابلاد‪-‬تلورخم‬
‫الرې ته ورڅېرمه په سمرخېل کې ‪ ۶۶‬م موټوریزې غونلډ میشلت کلړ‪ .‬چلې لله‬

‫‪369‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫له واحد‪ ،‬انکشافي واحد او نورو نله جلوړ و‪ ،‬مجاهلدانو‬ ‫یرغلیز واحد‪ ،‬د تو‬
‫کى‬
‫دغه غونډ د «تندر» په نامه یادوه‪ ،‬چې په اصل کې د وسله والو مخالفانو یا پله‬
‫اصطال «یاغیانو» پر ضد یو غونډ و‪ ،‬دغه غونډ کامه هلم تلر څلارنې النلدې‬
‫نیولې وه‪ .‬دغسې غونډونه د افغانستان په نورو ځایونو کې هم ځلای پلر ځلای‬
‫شللوي وو‪ ،‬للله ‪۶۶‬م غونللډ نلله پ لر کللامې بانللدې اووه ځللله بریدونلله شللوي‪ ،‬او‬
‫مجاهدانو هم له دفاع نه سربېره له کابل سین نه اخوا پر دغه غونډ بانلدې هلم‬
‫بریدونله کلړي دي‪ .‬مجاهلدانو د شلورویانو پله راتلګ سلره خپلل ټلاکلی مرکلز‬
‫پرېښود او له نورو ځایونو نه يې عملیات کول‪ .‬او په خپلله یلې متحلرک ژونلد‬
‫الره‪.‬‬
‫قومندان مولوي عبدالشکور یاسلیني د ‪۱۹۸۱‬کلال د اپرېلل پله ‪۱۷‬م د دغله‬
‫غونډ پر ضد د برید ترتیب ونیوه‪ .‬د ګرداو د کلي اوسېدونکي موللوي یاسلیني‬
‫اسالمي حزب او بیا د ملي اسالمي محاذ د تنظیم غلړی‬ ‫اول د مولوي خال‬
‫و او تر پایه پورې یې په کامه کې د شوروي یرغلګلرو او کابلل رجلیم پلر ضلد‬
‫جهللاد ک لاووه‪ .‬جهللاد یللې یللوازې دفللاعي نلله یرغلیللز هللم و‪ ،‬پلله دې مانللا چللې‬
‫مجاهدانو به یې د سین نه اخوا په سمرخېل کې هلم پلر غونلډ بانلدې بریدونله‬
‫کول‪ .‬دغه برید یې شاید لومړنی یرغلیز برید وي‪ ،‬خو په دغله وخلت کلې یلې‬
‫نه ښې وسلې لرلې او نه یې جهادیان پله زیلات شلمېر د ده پله رلله کلې تنظلیم‬
‫شوي وو‪ .‬په هر حال دی د کامې په ختیځ کې د خپل ګرداو کلي نله لله ‪۴۲‬تنله‬
‫مجاهدانو سره د کامې نه اول د درګو چینې ته او بیا د ماماخېل او بیلا د کلامې‬
‫کلللي کللې واړول او خپللل وراره شللاهپور یاسللیني یللې د نللورو مجاهللدانو پلله‬
‫ملګرتوب په برید مامور کړ‪ .‬دوی د جمالي کلي په الر به بېله کې له سین نه پله‬
‫جالو کې تېر شول او د سلمرخېل پله کللي ننوتلل‪ .‬لله دوی سلره هاوانونله او د‬
‫‪RPG‬وسلې وې‪ .‬دوی د شپې په لس بجلو کلې د دوه ګړیلو پله بهیلر کلې پله‬

‫‪370‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وقفو سره پر غونډ ګولۍ واورولې او پله سلباوون کلې لله خپلل مشلر قومنلدان‬
‫کى‬
‫مولوي یاسیني سره په درګو چینه کې یو ځای شول او ټولو نور هم پلاس غلرو‬
‫ختلو ته مخه کړه‪ ،‬چې د شورویانو د مقابلې حملې نه په املان وي‪ .‬هغلوی لله‬
‫خپلو هلیکوپترونو نه د درګې غره سهیل ته په میرجي ګولي کې او داسې هلم د‬
‫ګیدړو غونډۍ کې په لمرخاته مهلال کلې سلرتېري ښلکته کلړل‪ ،‬او کلامې نله د‬
‫وتلو الر د مخه یې هم بنده کلړه او د خلکلو پله نیوللو او بنلدی کوللو یلې پیلل‬
‫وکړ‪ .‬مجاهدان په وړو رلو ویشل شوي وو‪ ،‬خلو د تجاهلل پله قومنلداني‪ ،‬یلوه‬
‫دیارلس کسیزه رله پلاس غرونلو تله د تلګ پله حلال کلې د شلورویانو تلر بریلد‬
‫الندې راغله او راکټونه پرې حواله شول‪ .‬دوی هم تلر اخلر کلس پلورې ګلولۍ‬
‫واورولې‪ ،‬تر څو چې ټول شهید شول‪ .‬په خپله لوی قومندان یاسلیني پله خپلل‬
‫شل ټکه ماشین ګلڼ سلره پلر هلیکوپټرونلو فیرونله وکلړل‪ ،‬خلو دی ترېنله رو‪،‬‬
‫ووت او شورویانو ده ته ورته یو بلل کلس ونیلوه او د جاللابلاد ښلار کلې یلې‬
‫ګرځوه‪ ،‬چې دا دی د «یاغیانو» مشر قومندان موللوي یاسلیني ملو نیلولی‪ .‬خلو‬
‫ورته زر مالومه شوه چې دوی تېر وتلي وو‪ .‬شووریان په کامه کې تم شول‪ ،‬خو‬
‫څنګه چې له مجاهدو نله پله املان نله وو لله دوه ورځلو تېروللو وروسلته ترېنله‬
‫ووتل‪ ،‬خو تر هغه دمخه يې د هغو دیارلس شهیدانو مړي په کیمیلاوي ملوادو‬
‫سللره پلله دغلله رول شللړولي وو‪ ،‬چللې د وړلللو نلله وو او ځللای پللر ځللای خښ‬
‫(‪)۲۹‬‬
‫شول‪.‬‬
‫شورویانو بیا د ‪۱۹۸۳‬کال په فبرورۍ کې پر کامه باندې د الس بلري تکلل‬
‫وکړ‪ .‬سرتېري یې له کابل سین نه تېلر شلول او د تېلرا نله غشلي پله میلدان یلې‬
‫هلیکوپترونلو‬ ‫واړول‪ .‬ورپسې یې د فبرورۍ په ‪۱۵‬م سباوون کې په شل دېلر‬
‫کې نور سرتېري د کامې په شمال او ختیځ غرونو کې ښکته کړل‪ .‬پله دې رول‬
‫کامه له درې خواوو نه محاصره شلوه‪ .‬شلورویان چلې پله ټلانکونو کلې دمخله‬

‫‪371‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېدل او د محاصرې کړۍ یې تنګوله‪ ،‬د قومنلدان عبلدالباقي بللوڅ مجاهلدانو‬

‫کى‬
‫و‪ ،‬پله هلر‬ ‫پرې رزې کولې‪ .‬مولوی یاسیني وایي چې هغه د ده د رلې سرګرو‬
‫حال دا د شاوخوا ‪۳۵‬تنه مجاهدانو یوه رله وه‪ .‬په کامله کلې د مجاهلدو نلورې‬
‫رلې هم وې‪ ،‬ددوی ټولو د مخابرو وسیلې ابتدایي وې او پیغامونه به مجاهدو‬
‫او ولسي خلکو مخابره کول‪ .‬د قومندان بلوڅ مجاهدانو د کامې په سلهیل کلې‬
‫چې د ببرو بوټو شنه سیمه وه‪ ،‬ځانونه پټت کړل او پر یرغلګلرو بانلدې یلې لله‬
‫بېلو ځایونو نه رزې کلولې‪ ،‬خلو دوی دمخله کېلدالی نله شلول‪ ،‬تلر څلو چلې د‬
‫سپکو تلفانو له ورکولو نه وروسته له میدان نه ووتل او پېښور تله پلر شاشلول‪.‬‬
‫شول‪ .‬او رېرې کورنۍ‬ ‫په دغو نښتو کې چې ټوله ورځ وشوې‪ ،‬رېر خلک تل‬
‫پېښور ته کډوالې شوې‪ )۳۰(.‬دغې پېښې وښودله چې کامه به په سمرخېل کلې د‬
‫شوروي له غونډ نه په امن نه وي‪ .‬لوی قومندان مولوي یاسیني د دې پر ځلاي‬
‫چې په کامه کې د غونډ د برید په وړاندې دفاعي ترتیبات ونیسي‪ ،‬په سمرخېل‬
‫کې یې په خپلله پلر غونلډ بانلدې د خپللو قومنلدانانو پله مشلوره د بریلد کوللو‬
‫پرېکړه وکړه‪ ،‬چلې شلورویانو تله د دوی د یرغلل څلورمله کلالیزه ترخله کلړي‪.‬‬
‫مولوي یاسیني د شوروي په ‪۶۶‬م غونډ باندې د خپلو ‪۱۵۰‬مجاهدانو په قلوت‬
‫د ‪۱۹۸۴‬کال د رسمبر په ‪۲۹‬مه د برید بندوبست ونیوه‪ .‬له دوی سلره دوه اتیلا‬
‫ملي متر راکټونه‪ ،‬دوه ټانلک ضلد راکټونله )‪ ،(RPG-7‬یلو پلس لګلد ټلوب‪،‬‬
‫‪۲۵۰‬ګولۍ وې‪ .‬مجاهدان د شاهپور‬ ‫پنځه یا شپږ ټانک ضد ماینونه او د تو‬
‫یاسیني په قومندانۍ په څللورو رللو کلې تنظلیم شلول‪ ،‬چلې د یلوې رللې مشلر‬
‫عبدالبصیر یاسیني د لوی قومندان زوی و‪ ،‬دغه وسلیلې لله بریلد نله دمخله پلر‬
‫خرو او قاطرو باندې بار شوې او له کابل سین نه په جالو کې اخوا ګلردي کلڅ‬
‫ته یووړل شوې او له برید نه دوه ورځې دمخله د خواجله حنفلي بابلا غلره کلې‬
‫ځللای پللر ځللای شللوې‪ ،‬دغلله غونللډۍ پ لر چللوڼۍ بانللدې حاکملله وه‪ .‬د ځللایي‬

‫‪372‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجاهدانو په مرسته د چوڼۍ د مخې په سړک ماینونله خښ شلول‪ .‬د شلپې پله‬
‫کى‬
‫یوولس بجو چې شورویان ویده وو‪ ،‬پرې برید وشو‪ ،‬هغو هلم زر پله راکټونلو‪،‬‬
‫توپونو او ټلانکونو او داسلې هلم لله جنګلي الریلو نله رزې پیلل کلړې‪ .‬د دواړو‬
‫خواوو په پرله پسې رزو او د باراني شپې په تالنلدې او برېښلنا سلره تلوره شلپه‬
‫رڼا شوه‪ .‬رزې تر سهار پورې روانې وې‪ .‬د رڼا په خورېلدلو سلره هلیکوپټرونله‬
‫او الوتکې هم په هوا کې ښکاره شوې او پر هدفونو باندې یلې راکټونله حوالله‬
‫کول‪ .‬ټول مجاهدان په ګرداو کې له خپل لوی قومنلدان سلره یلو ځلای شلول‪،‬‬
‫بې له دې چې کوم یو یې حتی ټپي شوی وي‪ ،‬خلو پلر شلورویانو بانلدې بریلد‬
‫سخت تمام شو‪ .‬د وروستیو مالوماتو لله مخلې لله هغله نله شلاوخوا دوه سلوه‬
‫(‪)۳۱‬‬
‫کسان ټپي او وژل شوي وو‪.‬‬
‫شورویانو د ‪۶۶‬م غونډ نه د پورتني بریلالي او درانلده بریلد پله انتقلام د بلل‬
‫کال ‪۱۹۸۴‬په مارچ کې پر کامې باندې د بریدد تکل وکلړ‪ ،‬خلو لله سلین نله د‬
‫تېرېدلو په وخت کې مجاهدو د دوی یو ټانک له مینځ نله یلووړ‪ .‬مجاهلدانو د‬
‫سین په دواړو غاړو کې د میرزا خېل او ګردي کڅ ترمنځ د لوخلو د شلنو بوټلو‬
‫نه رک ټاپوګانو کې ورسره مقابلله وکلړه او لله سلین نله یلې د هغلو د تېرېلدلو‬
‫مخه ونیوله‪ .‬خو شورویانو هم په دغو ټاپوګانو کې مجاهدان تر سلخت فشلار‬
‫الندې ونیول‪ .‬یوولس تنه یې شهید او یو څو یلې ټپلي کلړل او د اعوذباللله پله‬
‫نامه مجاهد او یو بل یلې ترېنله ونیلول‪ .‬دوی شلپږ ورځلې د دغلو ټاپوګلانو لله‬
‫پاسه سر پر سر هلیکوپترونه ګرزول‪ ،‬خو هلیڅ خلوا خپلل ملړي ترالسله کلولی‬
‫ونلله شللول او شللهید شللوي مجاهللدان د سللورلنډیو او ګیللدړو خللوراک شللول‪.‬‬
‫شورویانو هم ونه شو کولی د شل زره افغانیو په بدل کې خپلل ملړي تلر السله‬
‫کړي‪ .‬مولوي یاسیني افغانان منع کول چې له شورویانو سره د هغلو د ملړو پله‬

‫‪373‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پیداکىکولو کې مرسته وکړي‪ .‬د دې لپلاره چلې د هغله پله وینلا «پرېلږد چلې د‬
‫(‪)۳۲‬‬
‫دغه ملک کارغان هم خپله مناسبه برخه ترالسه کړي‪».‬‬
‫مولللوي یاسللیني او مجاهللدانو یللې تللر پایلله پللورې للله کللامې نلله د شللوروي‬
‫یرغلګرو په وړاندې جهاد وکړ‪ .‬په عین حال کې یلې د امریکلې چلارلي وللس‪،‬‬
‫چې د هغه مللک د ولسلي جرګلې یلو نلامتو غلړی او د افغلان مجاهلدو ټینلګ‬
‫پلوی و او هغو ته یې د وسلو او مرستو کولو لپاره خپل حکومت په بري سلره‬
‫هڅولی و‪ ،‬افغانستان ته په راتلو کې ورسره ملګرتوب وکړ او داسلې هلم هغله‬
‫د امریکې د نومیالی تلویزیوني جورنلست راین رادر په خپله جبهه کې د جهلاد‬
‫له چارو سره اشنا کړ‪ .‬ده درې تنه شوروي سلرتېري هلم چلې د کابلل سلین پلر‬
‫غاړه يې مېله کوله ونیول او له هغو نه یو یې د ناوموف پله نامله مسللمان شلو‪.‬‬
‫پښتو یې هم زدهکړه او په پای کې په کانارا کې میشت شو‪ .‬مولوي صلاحب پله‬
‫تنظیمي دوره کې د جاللاباد د شورا غړی و‪ .‬څو موده کېږي چې په خپلله دی‬
‫هم د امریکې د کلیفورنیا ایالت په فریمان کې د خپل زوی عبدالنصیر یاسلیني‬
‫پلله کللور کللې اوسللېږي‪ ،‬چللې وروسللتی دلتلله د افغللان کلتللوري ټللولنې مشللر دی‪.‬‬
‫دی‪.‬‬ ‫مولوي یاسیني د رېرو مالوماتو خاوند او یو ښه غوریالی شخ‬
‫دی ښه شاعر هم دی‪.‬‬

‫‪374‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫سرخ رود‬

‫له فتح اباد نه تر جاللاباد پورې سرخ رود یوه پراخله‪ ،‬اواره کرنیلزه سلیمه‬
‫ده له څلو ښلارګوټو چاربلا‪ ،،‬سللطانپور‪ ،‬کټله پلور‪ ،‬باالبلا‪ ،‬او رېلرو کلیلو سلره‬
‫دجهاد په شروع سره قومندان ادم خان او رسول خان په تور غلره کلې د جهلاد‬
‫لپاره مرکزونه جوړ کړل‪ .‬خو هغلوی زر شلهید شلول‪ .‬څنګله چلې سلرخ رود د‬
‫دوو لویو سړکونو ترمینځ یوه هواره سیمه ده‪ ،‬پوځي عملیات پکې سلتونزناک‬
‫نه دی‪ .‬له همدې امله به و‪ ،‬چلې یرغلګلر پلوځ د ملې (جلوزا) پله میاشلت کلې‬
‫هلته لوی عملیات پیل کړل‪ .‬تر دغله وخلت پلورې څلو تنظیمونلو تله منسلوبو‬
‫مجاهدانو د دواړه سړکونو په اوږدو کې په کلیو او هم د تور غره پله وړو تنګلو‬
‫درو کې مرکزونه جوړ کړي وو‪ .‬یرغلګر پوځ غوښتل دغه مرکزونله وران کلړي‬
‫او د سره رود ولسوالي بېرته فعاله کړي‪ .‬دوی له جاللاباد نه کټه پور ته چلې د‬
‫مجاهدانو یو لوی مرکز و‪ ،‬رسېدلي نه وو‪ ،‬چې اسالمي حلزب تله منسلوب لله‬
‫په قومنلدانۍ پلرې بریلد وکلړ‬ ‫اتیا مجاهدانو نه پنځوس تنو یې د محمد اص‬
‫او د هغو د راتګ مخه ونیوله‪ .‬هغوی چې ټول په عصري وسللو سلمبال وو او‬
‫مغرور مالومېدل‪ ،‬په متقابلو رزو الس پلورې کلړ‪ ،‬یلو څلو یلې ال پیلاده دمخله‬
‫کېدل او په داسې حال کې چې د مجاهدانو پر ځایونو یې ګولۍ اورولې د غلره‬
‫پله و ینلا «دوی یلو څله متجلاوز وو او‬ ‫په للور مخله و کلړه‪ .‬د قومنلدان اصل‬
‫زمونږ رزو دوی قطع کړل‪ .‬شورویان پلر خپللو وینلو کلې ولمبېلدل‪ .‬شلورویانو‬
‫زما پر ځایونو په پراخ رول د توپونو باران جوړ کړی و‪ .‬ما خپلله قلوه د تیلارې‬
‫په خورېدلو سره د درې په سر کې د غره څنډې تله و رسلوله او بیلا د لویلدیځ‬

‫‪375‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لور یوې بلې درې ته واوښتلو او د درې په خوله کې کټه پلور تله ورسلېدلو‪».‬‬
‫په کى‬
‫شورویانو ال دمخه په کټه پور کې وژنه پیل کړې وه او خپل دوه ملړي یلې هلم‬
‫پرې ایښي وو‪ .‬د هغو د ترالسه کولو لپاره چلې بېرتله راغللل اووه تنله نلور یلې‬
‫هم له السه ورکړل‪ .‬دوی بیا د هغو په انتقام کې په باالبا‪ ،‬او کټه پور کلې رېلر‬
‫جنګ او حتی څاروي ووژل او بیا فتح اباد ته الړل او په فلتح ابلاد‪ ،‬باالبلا‪ ،‬او‬
‫سلطانپور کې یې درې پوستې واچولې او په کلیو کې یې لټول پیلل کلړل‪ ،‬چلې‬
‫له امله یې رېلر خللک د لویلدیځ پله للور او مجاهلدان پله تلور غلره کلې خپللو‬
‫مرکزونو ته الړل‪ .‬د ځینو مجاهدو په وینا «شورویانو پله دغلو دووللس ورځلو‬
‫نښتو کې یو زر او اته سلوه خللک پله سلره رود کلې لله میلنځ نله یلووړل‪ .‬دوی‬
‫زیاتره ملکي خلک وو‪ .‬شورویانو فکر کلاووه چلې دوی بله مجاهلدان ایسلتلی‬
‫وشللي‪ ،‬پلله خپللل نابریللالي تللوب سللره زړه خللوړین شللول‪ .‬شللوروي سللرتېرو د‬
‫(‪)۳۳‬‬
‫ځناورو په شان وژل او لوټ وکړ‪».‬‬
‫پلله سللره رود کللې د شللورویانو ل له دغللې عللام وژنللې سللره سللره د مجاهللدو‬
‫مرکزونه پر ځای پاتې وو او دوی د تور غره له دغو مرکزونو نله کلار اخیسلت‪.‬‬
‫په یوې خوا کې یې د کابل‪-‬جالل اباد سره نظامي پوسلتې ورانلې کلړې وې او‬
‫په سره رود کې یې پر نظامي پوستو بریدونه کول او محلي حکومت یې له کار‬
‫نه ایستلی و‪ .‬په کال ‪۱۹۸۰‬کې څلور یلا پنځلو تنظیمونلو تله منسلوب شلاوخوا‬
‫دوه سوه مجاهدان د قاري الله ګل په لویې قومندانۍ د تور غلره پله مرکلز کلې‬
‫ځللای پللر ځللای شللوي وو‪ .‬شللورویانو د همدغلله کللال پلله جللوالیۍ کللې د دغللې‬
‫پوستې د له مینځ نه وړلو لپاره عملیات پیل کړل او له سلره رود‪ ،‬جاللابلاد او‬
‫درونټې نه پرې رادمخله شلول‪ .‬دلتله یلوازې د قومنلدان عبداللله (لغملاني) پله‬
‫مشرۍ د پنځله ویشلت مجاهلدو مقابلله بیلان شلوې ده‪ ،‬چلې پله ټانلک‪-‬ضلد‬
‫راکټونو )‪ (RPG-7‬کالشنکوفونو‪ ،‬برناو (شلل ټکله ماشلین ګلڼ )‪ (M26‬او‬

‫‪376‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ټوپکونو سمبال وو‪ .‬د غره له شمال‪-‬لویدیځې خلوا نله د شلوروي ټلانکونو لله‬
‫کى‬
‫خوا دزې پیل شوې‪ .‬له جاللابلاد نله د )‪ (Bm-21‬راکټونله او لله هلوا نله لله‬
‫هلیکوپټرونو نه توغندي پر دغه مرکز حواله شول‪ .‬د قومندان شیر پاچا په وینلا‬
‫«دوی غره ته اور واچوه‪ ،‬بیا شورویان غره تله راوختلل‪ ،‬مرکلز تله ورسلېدل او‬
‫درې ورځې یې جګړه و کړه‪ .‬په ځینلو ځلایونو کلې جنلګ الس پله الس شلو‪.‬‬
‫مونږ نه شو کولی خله چاربا‪،‬ت نه د هغو مرستې ته ورشو‪ ،‬ځکه چې شلورویانو‬
‫دغه سیمه تړلې وه‪ .‬زمونږ مجاهدانو تر هغو چې وسللې لرللې‪ ،‬جنلګ وکلړ او‬
‫ټول شهید شول‪ .‬شورویانو دغه مرکزونه وران کړل او په غلره کلې یلې ماینونله‬
‫خښ کړل‪ )۳۴(».‬په دغې نابرابرې جګړې کې د دغو شهیدانو قرباني د حیرانلۍ‬
‫دی‪،‬‬ ‫او هم تلر‬ ‫وړ ده‪ .‬دوی کولی شول چې لکه ویل کېږي د مېړه هم خر‬
‫ځانونه له مرګ نه بچ کړي‪ ،‬خو قومندان عبدالله د مخله قومنلدان پاچلا تله رار‬
‫ورکلړی و‪ ،‬چلې «تلر هغلو چلې زملا د برنلاو اواز اورې تله پلوه شله چلې مللونږ‬
‫مقاومت کوو‪ .‬ملونږ پله قلران مجیلد بانلدې للوړه کلوو‪ ،‬چلې خپلل ځایونله بله‬
‫(‪)۳۵‬‬
‫خوشې نه کړو‪».‬‬

‫‪377‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫لغمان‬

‫لغمان (پخوانی لمپاکا) کابل رجیم تله لله دې املله مهلم و‪ ،‬چلې د کابلل‪-‬‬
‫جاللاباد سړک د هغه له یوې برخې عزیزخان کڅ نه تېرېږي‪ ،‬چې د تلور غلره‬
‫او کابل سین ترمینځ غزېدلی دی‪ .‬لغمان درې برخې لري‪ .‬د لغمان په سر کې‬
‫د الینګار او الی شنګ اوږدې لویې درې دي چې د کاوون له لوړ غلره نله پیلل‬
‫کېللږي او د لغمللان مرکللز مهتللرالم پللورې رسللېږي‪ .‬وروسللته بیللا پللراخ او هللوار‬
‫لغمان دی چې د درونټې تر پله پورې رسېږي‪ .‬د عزیز خلان کلڅ د لغملان یلوه‬
‫برخه ده‪ ،‬چې د کابل سین پلر غلاړه اوږده پرتله ده‪ .‬د کابلل‪-‬جاللابلاد د للوی‬
‫سړک مامون کېدلو لپاره لغمان بایلد د رجلیم پله الس کلې وي‪ ،‬خلو لکله چلې‬
‫دمخه ویل شوي مجاهدان له یرغل نه زر وروسته له مهترالم مرکز نله پرتله پله‬
‫ټلول لغمللان کللې خپللاره شلوي وو‪ .‬شللوروي پللوځ هللم لله یرغللل نلله وروسللته د‬
‫عزیز خان کڅ ته مخامخ په ګمبیري دښته کې واړول او ټانکونه یلې هلتله دېلره‬
‫لرونکو هلیکوپټرونلو یلې لله پاسله‬ ‫کړل‪ .‬دغه پوځ په داسې حال کې چې تو‬
‫ملګرتوب کاووه‪ ،‬د ‪۱۹۸۰‬کال د اپرېل په ‪۶‬مله پله ټلانکونو کلې ملخ پله پورتله‬
‫روان شول او په الر کې یې په زیړانيو او قرغه یي کې رېر ورانی وکړ‪.‬‬
‫له زیړانیو نه د کابل –جاللاباد پر سړک پر یرغلګلر پلوځ بریلد شلوی و‪ ،‬د‬
‫ټانکونو په لیدلو سره څه مجاهدان وړو تنګو درو تله پلر شاشلول او هغله یلې‬
‫چې پاتې شول له خلکو سره ګډ شول‪ .‬لکله چلې دمخله ویلل شلوي مجاهلدان‬
‫چې زیاتره یې د حکمتیار اسالمي حزب او اسالمي جمعیت تله منسلوب وو‪،‬‬
‫د لغمان والیت له مرکز مهترالم نه پرته پله ټلول لغملان کلې خلواره شلوي وو‪.‬‬

‫‪378‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یرغلګر پوځ چې مخالفت یې ونه لید مخ پورته روان شو‪ ،‬په کلیو کې پله وړو‬
‫کى‬
‫رلو ننوتل‪ .‬په دې رول دوی تر خطر الندې شلول او یلو ځلای بلل ځلای پلرې‬
‫رزې وشوې‪ .‬هغه څه چې د دوی په یوې رلې زما پله کللي پلوټله (یلا دېلوه) او‬
‫شاوخوا بانډو کې پېښ شول‪ ،‬په نورو کلیو کې به هم د دوی په نورو رلو للږو‬
‫رېر هماغسي شوي وي‪ ،‬پلوټه د الیشنګ په دره کې د مسکوري د ښلار ګلوټي‬
‫مخامخ د شاوخوا سلو کورونو یوه ټولګه وه‪.‬‬
‫یو څو روسان د الیشنګ له سین نله پله زانګلو کلې تېلر شلول او پللوټي تله‬
‫ورسېدل‪ .‬په پسرلي کې چې د واورې په ویلي کېدلو سره د سین اوبله رېلرې او‬
‫سین ګړندی او خطرناک شي‪ ،‬یو ځلای بلل ځلای پلرې لله پاسله زانګلو ګلانې‬
‫درولې کیږي او خلک پرې تېرېږي‪ ،‬په دغه وخت کې د سین له پاسه پلل نله و‬
‫او هغه وسپنیز قوي پل چې د امیر حبیب الله په واکمنۍ کې په ده زیلارت کلې‬
‫درول شوی رېر دمخه د پسلرلي یلوه خلونړی سلیالو نړوللی و‪ .‬روسلان چلې د‬
‫پلوټي په کلي ننوتل د یوه دکان مخې ته ودرېدل او غږ یې کړ چې «دوست یلا‬
‫دښمن؟» له دوی سره ژباړونکی نه و‪ ،‬کوم پرچملی هلم ورسلره ملګلری نله و‪،‬‬
‫دوی په دغسې پوښتنې سره غوښتل چې د رجلیم او شلوروي اتحلاد د وسلتان‬
‫یا مخالفان ملالوم کلړي‪ .‬کلیواللو لکله څنګله چلې د سلالم فکلر تقاضلا وه‪ ،‬پله‬
‫ځواب کې وویل چې «دوست‪ ».‬په همدغه مهلال کلې یلوه ځلانګړي افغلان لله‬
‫کوم بام نه په ټوپک پرې رزې وکړې‪ ،‬یلو یلې ترېنله ووژه او بلل یلې ټپلي کلړ‪.‬‬
‫روسانو په رزو سره ځواب ورکړ او پلر شاشلول او خپلل ملړی او ټپلي یلې لله‬
‫ځان سره یووړ‪ .‬په همدغه مهال کې یې د اسلمان پله للور پله رزو کوللو سلره د‬
‫سللین اخللوا ملګللرو تلله د خطللر عالملله ورکللړه او هغللو پلوټلله پلله توغنللدیو سللره‬
‫وویشتله‪ .‬دغو روسانو د بېرته تګ په حال کې دوه بزګر چلې پله پټیلو کلې یلې‬
‫کار کاووه‪ ،‬بې له کوم دلیل نه ووژل‪.‬‬

‫‪379‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد کلي خلکو له دغې پېښې نله زر وروسلته د روسلانو د انتقلام اخیسلتلو لله‬
‫ویرې کلی پرېښود‪ ،‬خو څنګه چې په هغه ورځ څله پېښله ونله شلوه‪ ،‬یلو شلمېر‬
‫یې کلي ته ستانه شول‪ ،‬خو دوی تېر وتل‪ ،‬روسلانو دوی تله پله بلله ورځ خپلله‬
‫اصلي څېره وښودله‪ ،‬د پېښلې پله سلبا پلوټله پله لیلرې ویشلتونکو توپونلو سلره‬
‫لرونکو هلیکوپترونو د کلي له پاسه‬ ‫وویشتل شوه‪ ،‬په داسې حال کې چې تو‬
‫الللوتنې کللولې او شللاوخوا یللې پلله راکټونللو سللره ویشللتل‪ .‬و روسللته څلوېښللتو‬
‫روسانو په ټانکو کې پلوټه چارپېره کړه‪ .‬پلوټه یلې چلې پله دغله رول محاصلره‬
‫کړه‪ ،‬شپږ وسله وال یانې هغه شمېر چې دمخه پللوټې تله ننلوتلي وو‪ ،‬پله کللي‬
‫ورننوتل او هر هغه نارینه یې واژه چې یې لیده‪ .‬له ښځو او ماشومانو سره یلې‬
‫نه کاووه‪ .‬ځینې نارینه یې په کوڅو کې‪ ،‬نور یې په ماجت کلې او ځینلې‬ ‫غر‬
‫یې په دننه پر خپلو کورونلو کلې ووژل‪ .‬زملا د ځلوانۍ ملګلری ملال ایغلر یلې‬
‫خپل کور ته د ننوتلو په وخت کې وواژه‪ .‬ګل محمد د هغه زوی چې نلوی یلې‬
‫واده کړی و او د هغو د وه مېلمانه غالم سرور او یو بل یې دننه د کور په انګلړ‬
‫کې د ښځو په مخ کې په دغه رول ووژل چې لکه لوبې کوي‪ .‬هر یوه ته به یلې‬
‫ویل چې یوه ټاکلي حد پورې وځغلي او چې هلته به ورسېد وبه یې ویشته‪ .‬پر‬
‫روسانو باندې د ښځو نارو سورو او د السونو او سر په عالملو سلره د هغلوی‬
‫عذر او زارۍ هیڅ اثر ونه کړ‪ .‬ګل محمد چې په ګل محمدخان یادېلده‪ ،‬د پښ‬
‫په کورنۍ کې پیدا شوی و‪ ،‬بزګري یې کوله په عین حال کې یې زما د خسلر او‬
‫له خپل مشر اوښی محمد عزیز کاکو سره شمعکت ته په نزدې غرونو کې پله‬
‫ښکار کې ملګرتیا کلړې وه‪ .‬ګلل محملد پله خلوارو جلامو کلې د علالي سللوک‬
‫خاوند او تل به موسکی او خندان و‪ .‬ما په ټول عملر کلې د هغله پله شلان ښله‬
‫انسان کم لیدلی دی‪ .‬په هر حال که زما د ځوانۍ انډیوال ارواښلاد سلید احملد‬
‫هوښیاري نه وای په هغه ورځ به روسانو پلوټیوال تر هغلو نله رېلر وژللي وای‪،‬‬

‫‪380‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىپه واقع کې یې ووژل‪ .‬دوی پله هغله ورځ پله پورتله رول نلونس پلوټیلوال‬
‫ووژل‪ .‬نالوستی بزګر سیداحمد د خطر په منلو سره ځان روسانو تله نلزدې کلړ‬
‫او هر پلوټیوال به چې دوی لیده‪ ،‬هغه به ویل چې «دوسلت» روسلانو پله دغله‬
‫ورځ اتلس کورونه یلا ټلول یلا للږ وسلوزول او نلور یلې د وسللو مونلدلو لپلاره‬
‫ولټول او ترانستري رادیوګانې‪ ،‬نغدي پیسې‪ ،‬خوږې او نور دغسې څیزونه یلې‬
‫لوټ کړل‪ .‬دوی د سیداحمد یو زوی فیض محمد چې یو ګالللی ځلوان و‪ ،‬لله‬
‫کلي نه پورته په راګ کې هم وواژه‪ ،‬چې هلته یې د مرغیو نیوللو تله دام ایښلی‬
‫و‪.‬‬
‫روسانو د پلوټي شاوخوا وړو کلیو او بانډو کلې هلم همدغسلې وکلړل او د‬
‫وژل شویو شمېر یې شپېتو تنو تله ورسلوه‪ .‬د مسلکورې پله ښلارګوټي کلې یلې‬
‫شل تنه ووژل‪ ،‬دا چې دوی به په ټلولې درې کلې څلومره افغانلان بله دغله ورځ‬
‫وژلي وي‪ ،‬مالومه نه ده‪ ،‬خو څنګه چې دوی هغه وژنې په پلوټه کلې وکلړي‪ ،‬د‬
‫درې تر اخره پورې یې هم همدغسې وژنلې وکلړې‪ ،‬شلاوخوا دوه زره افغانلان‬
‫به یې وژلي وي‪ .‬د الینګار په دره کې نورو روسانو شلپېته افغانلان ووژل‪ ،‬سلره‬
‫له دې چې هلته خلکو په عمومي رول پر روسانو بانلدې لله رزې کوللو نله رره‬
‫کړې وه‪ .‬روسانو هلته یو څو سلرتېري او یلو څلو ټانکونله لله السله ورکلړل‪ .‬د‬
‫یرغلګر پوځ ټول واحدونه بیا له لغمان نه ووتل او جاللاباد ته پر شاشلول او‬
‫مجاهدان د پخوا په شان له مهترالم او د هغه له نزدې شاوخوا نه پرته په ټلول‬
‫لغمان کې خواره شول‪.‬‬
‫په لغمان کې د وسله والو شوروي سرتېرو ننوتل‪ ،‬په هغه رول چلې ننوتلل‪،‬‬
‫د حیرانللۍ وړ دي‪ ،‬پلله دغللو عملیللاتو کللې یللوازې دوی وو‪ ،‬د رجللیم سللرتېري‬
‫ورسره نه وو‪ .‬ژباړونکي هم ورسره نه وو‪ ،‬په داسې حال کلې چلې لغملان لکله‬
‫چې دمخه یې بیان شوی‪ ،‬د رجیم لله ولکلې نله پله زیاتله انلدازه ازاد شلوی و‪.‬‬

‫‪381‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لغمان ته د باندنیو وسله والو هغه هم د یوه ملحلد یرغلګلر سلرتېرو ننوتلل پله‬
‫کى‬
‫یو کار‬ ‫خبل ذات کې یو پارونکی عمل و‪ .‬دا په واقع کې د سالم عقل مخال‬
‫و‪ .‬داسې ښکاري چې د شوروي نظامي چارواکو د ټول وژنې لپاره پلمه لټوله‪.‬‬
‫سره له دې هم په دواړو اوږدو درو کې رلله ییلز مقاوملت ونله ښلودل شلو‪ .‬او‬
‫ځانګړو مجاهدو دلته او هلته پر وسله والو یرغلګرو رزې وکړې‪ .‬بیا هم دغلو‬
‫سرتېرو رېر او بې شمېره لغمانیان دننه پر خپلو کورونو کې ووژل ‪ .‬د حیرانلۍ‬
‫څله چلې حتلی‬ ‫ځای ال دا دی چې هیڅ لغماني پرچمي پر دغو وژنو اعتلرا‬
‫خپګان ښکاره نه کړ‪ .‬دوی ال خوښ شول چلې «د شلوروي دوسلتو قوتونلو» د‬
‫دوی رقیبللان وځپللل د پلللوټې شللوروي پلللو پرچمیللان ال د عملیللاتو پلله مالتللړ‬
‫ودرېدل ‪ ،‬سره له دې چې ځینو یې حتی خپل نزدې خپلوان لله السله و رکلړي‬
‫وو‪ .‬په ټول لغمان کې پلوټه یوازنی کلی و‪ ،‬چې د خپلو تعللیم کلړو پله تناسلب‬
‫یې رېر پرچمیان لرل‪ ،‬له دوی نله حتلی ځینلو د شلورویانو او رجلیم پله مالتلړ‬
‫ویل چې که مجاهدانو پر «دوستو قلواوو» بانلدې بریلد نله وای کلړی شلوروي‬
‫سرتېرو به پر دوی برید نه وای کړی‪ .‬د پرچم ګونلدګي د مرکلزي کمېټلې غلړي‬
‫یهور رزمجو چلې د لغملان د پاچلاخېلو دکللي اوسلېدونکی و‪ ،‬پله دغله اړه ال‬
‫وویل چې «هغه څه چې مونږ یې کوو‪ ،‬د خواریکښو د ښېګڼې لپاره یې کلوو‪».‬‬
‫د هغه او نورو پرچمیانو له سلوک نه څرګنده شلوه چلې د شلورویانو قبضله پله‬
‫پرچم ګوندګي او د ګوندګي قبضه د هغې پر غړو باندې ټینګه وه او دوی ټلول‬
‫(‪)۳۶‬‬
‫د شورویت په جال کې نښلول شوي وو‪.‬‬
‫دا چې د نه پارېدل شویو نظامي عملیاتو پایله دغسې وه‪ ،‬لوستونکي تصور‬
‫کللولی شللي‪ ،‬چللې د پللارول شللویو عملیللاتو پللایلې بلله څللومره ګرانللې وي‪ .‬دغللو‬
‫شورویانو د عملیاتو د ملکي خلکو له وژلو نه پرته بل څه ونه شو کلولی‪ .‬دوی‬
‫بلله شللاید د خلکللو د رارولللو لپللاره د شللوروي اتحللاد قللوت ښ لوولی وي‪ .‬دغلله‬

‫‪382‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عملیات د هغه نظر په مالتړ و چې که افغانان په ملي پخالینې سلره تسللیم نله‬
‫کى‬
‫شول‪ ،‬د مقاومت حرکت به یې په اونیو یا میاشلتو کلې پله نظلامي قلوت سلره‬
‫وځپل شي‪ ،‬خو د دغو عملیاتو نه فکر کېدونکې پایلې د دغله نظلر پلر خلالف‬
‫شوې‪ .‬د الیشنګ د سر درې د د ولت شلاه قومنلدان پله وینلا لله دغلو عملیلاتو‬
‫وروسته د مجاهلدو وړه رلله د نویلو ځوانلانو پله یلو ځلای کېلدلو سلره لویله او‬
‫پیاوړې شوه‪.‬‬
‫د بل کال (‪ )۱۹۸۱‬په اګست کې دولت شاه ته نزدې یوه جهادي مرکلز تله‬
‫د قومنللدان شېرپادشللاه پلله مشللرۍ د مجاهللدو یللوه ‪۲۹‬کسللیزه رل له د الیشللنګ‬
‫ښارګوټي ته ښکته شوه او د ځایي مجاهدو په یلو ځلای کېلدلو سلره یلوه لویله‬
‫رله ترېنه جوړه شوه‪ ،‬خو دوی په ښار کې په سباوون کې د کوم ځایي کلس پله‬
‫الرښود د شوروي د یوه پوځ له خلوا محاصلره شلول‪ .‬شلورویان او مجاهلدان‬
‫سره ونښتل او له مجاهدو نه پله اوللو څلو دقیقلو کلې څلوارلس تنله شلهید او‬
‫پنځوس تنه ټپي شول‪ .‬پاتې پنځلس مجاهلدو د سلل ټکله ماشلین ګڼلو )‪(PK‬‬
‫ټانک ضلد وسللو )‪ (RPG-7‬شلل ټکله برنلاو او کالشلنکوفونو سلره جګلړه‬
‫لله میلنځ‬ ‫توده وساتله او په څاښت کې یې د رجیم له سرتېرو نه رک یو جی‬
‫نه یووړ او سرتېري یلې تسللیم کېلدلو تله اړ کلړل‪ .‬د ملازیګر پله څللور بجلو د‬
‫شوروي پوځ په شلاالړ او د الیشلنګ ښلارګوټی د مجاهلدو پله الس کلې پلاتې‬
‫شو‪ .‬د نښتو په بهیر کې د الیشنګ خلکو د شهیدانو په و رکولو سره مجاهلدو‬
‫ته پناه ورکوله‪ .‬د شلوروي پلوځ بیلا د قلوال خېلل د کللي د لویلانو پله مرسلته د‬
‫(‪)۳۷‬‬
‫خپلو سرتېرو مړي ترالسه کړل‪.‬‬
‫دا هم د یادولو وړ ده چې د همدغله کلال (‪ )۱۹۸۱‬اګسلت پله اخلر کلې د‬
‫قومندان شېرپادشاه او قومندان شیراغا مجاهدانو د جالل اباد‪-‬مهترالم پلر الر‬

‫‪383‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مندروړ ښارګوټي په برخه کې د ماینونو پله ایښلودلو سلره څللور شلوروي لله‬
‫د کى‬
‫منځ نه الړل او تر اتلس پورې د رجیم او شوروي سرتېري ټپي شول‪.‬‬

‫‪384‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫کندهار‬

‫په کندهار په تېلره د کنلدهار ښلار پله سلهیل کلې د مالله جلات پله ښلېرازې‬
‫سیمې کې مجاهدانو دغسې سنګرونه لرل چې د شوروي او رجیم پوځونو ونه‬
‫شو کولی هغوی وځپي که څه هم هلته یې د جهاد تر پایه پورې په منظم رول‬
‫عملیات کول‪ .‬د دوی د ناکامۍ یو دلیل دا و‪ ،‬چلې مالله جلات د ګڼلو بلاغونو‪،‬‬
‫ویلو‪ ،‬نهرونو دغسې زرغونه کرنیزه سلیمه ده‪ ،‬چلې د ټلانکونو ګرځېلدلو لپلاره‬
‫سمه نه ده‪ .‬بله دا چې د کندهار مجاهدانو په تېره د لویو عملیاتو په وخت کلې‬
‫په ګډه جهاد کاووه‪ .‬دوی جهادي په تېلره نظلامي چلارې پله ګلډې شلورا سلره‬
‫تنظیمولې‪ .‬دوی که څه هم بېلو تنظیمونو تله منسلوب وو‪ ،‬ځلایي خللک او پله‬
‫جهادي چارو کې سره یو موټی وو‪ ،‬مذهبي توپیر هم دوی سره نله بلې اتفلاق‬
‫کول‪ .‬د دغه پیوستون یو دلیل به دا وي چې د کندهار شیعه ګان (پارسیوانان)‬
‫د نورو په شان په روانه پښتو ګړېږي‪ .‬بل دلیل یې دا دی چې د کنلدهار شلیعه‬
‫ګان په سیاسي لحا د ایران تر نفلوذ النلدې نله وو‪ .‬د اسلالمي حرکلت مشلر‬
‫محسني به ویلل چلې دی یلوازې پله ملذهبي چلارو کلې د ایلران د‬ ‫شیخ اص‬
‫مجتهدو پلوی دی نه په مدني او ملي چارو کې‪ ،‬چې په هغو کلې دی افغلان او‬
‫د افغانستان د قانون تابع دی‪ .‬ده په خپل دغه نظر او چلند سره خپلل ځلان او‬
‫خپل پلویان له هغه حال نله وایسلتل‪ ،‬چلې پله افغانسلتان کلې د شلیعه ګلانو او‬
‫سنیانو ترمینځ د کړکېچ لوی عامل و‪ .‬په هر حلال د محسلني مجاهلدو د عللي‬
‫یللاور پلله قومنللدانۍ د ماللله جللات پلله چللاردېوال او د ارغنللداو پلله چاربللا‪ ،‬کللې‬

‫‪385‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جهادي مرکزونه لرل‪ .‬په خاکرېز‪ ،‬ګرشک او اروزګان کلې یلې هلم پله عملیلاتو‬
‫کى‬
‫کې برخه اخیستله‪ ،‬خو قومندان یاور وروسته په جنګ کې شهید شو‪.‬‬
‫مجاهدانو په ماله جات کې دوه روله مرکزونله للرل‪ :‬ګرځنلده او تلر مځکلې‬
‫الندې واړه پناه تونونه‪ .‬وروستي دوه یا درې متره پلن او له شپږ نه تر اته متلرو‬
‫پورې اوږده وو‪ .‬پر سر باندې به یې د ونو ښاخونه‪ ،‬لرګي او خټې اچول شوې‬
‫او په دې رول له ګولیو او راکټونو نه خوندي وو‪ .‬کله کله به یې د ننوتلو خولې‬
‫بندېللدلې او هغلله بلله بیللا د شللپې پلله تیللاره کللې د ملګللرو مجاهللدو للله خللوا‬
‫خالصېدلې‪ .‬د مجاهدو قومندانانو مرکزونه د کنلدهار پله نلورو برخلو کلې هلم‬
‫وو‪ ،‬ماله جات د زر یو نیم زر تر مینځ مجاهدان لرل‪ ،‬خو پله عملیلاتو کلې بله‬
‫تر هغو لږو په وړو رلو کې برخه اخیستله‪.‬‬
‫په کنلدهار کلې مالله جلات او د ارغنلداو نلاووه د مجاهلدو او شلورویانو د‬
‫نښتو مهمې سیمې وې‪ .‬دغو مجاهدانو د کندهار ښار او هم د کندهار والیلت‬
‫نللاارام کللړی او هللم یللې پلر لللوی سللړک بانللدې د شللوروي او پللرچم رجللیم پلر‬
‫کاروانونو باندې غلچکي بریدونه کلول‪ .‬د دوی د فعالیلت لله املله و‪ ،‬چلې نله‬
‫یوازې په ټول کندهار‪ ،‬او پر ښار باندې هلم د رجلیم ولکله سسلته وه‪ .‬سلره لله‬
‫دې چې هلته در جیم او شوروي لویله قلوه پرتله وه‪ :‬د پلیلو پنځلسلمه فرقله‪ ،‬د‬
‫ټانک اووم غونلډ‪ ،‬د سلرحدي سلاتونکو درېلیم غونلډ‪ ،‬د ‪ ۳۶۶‬جنګلي الوتکلو‬
‫کنللډک‪ ،‬د ‪۳۷۹‬بللم غورځللوونکي واحللد‪ ،‬د ماشللین ګڼللو موتللوریزې غونللډ او د‬
‫سپتناز کنډک دغو نظامي واحدونو به لږ و رېر په هر دوه میاشتو کلې یلو ځلل‬
‫د ماله جات پراخه سیمه په ټانکونو سره محاصره کوله‪ .‬سلره لله دې هلم دوی‬
‫تر پایه پورې مجاهدان ځپلی ونه شول‪ .‬له ماله جات نله یلې هلم ایسلتلی ونله‬
‫شول‪ ،‬حتی د دغو مرکزونو څرک یې هم پیدا نه کړ‪.‬‬

‫‪386‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىدوی یو ځل ماله جات د ‪۱۹۸۴‬پله منلي کلې محاصلره کلړ‪ .‬دسلهار پله اوو‬
‫ټانکونه او نورې موتوریزې سرتېري وړونکې جنګي‬ ‫بجو‪ ،‬دېر ‪ ،‬پنځه دېر‬
‫الرۍ له سرپوزي څخه او د شپاړس ټانکونو او جنګی الریلو پله ګلډون پلوالن‬
‫)‪ (Poolan‬تلله نللزدې د مځکللې للله سللړک نلله بللله قللوه د مجاهللدو د دفللاعي‬
‫مرکزو نو په لور په حرکلت شلوه‪ ،‬چلې د درې کیللومترو پله اوږدو کلې لله چلار‬
‫دېوال نه تر سپین زیارت پورې پراته وو‪ .‬د اسالمي حزب مجاهدو د قومندان‬
‫سړکاتب په مشرۍ نورو د ګل اغا شېرزوی په مشرۍ او له اسالمي حرکت نله‬
‫لرونکلو‬ ‫دوه رلو مجاهدانو ورته سنګرونه نیولي وو‪ .‬سره له دې چلې لله تلو‬
‫هلیکوپټرونو نه راکټونه پرې غورځېدل‪ ،‬بیا هم د توپخلانې سللطان محملد پله‬
‫وینا «‪ ...‬دښمن وړاندې کېدلی ونه شو‪ ،‬ځکه چې مونږ پر خپلو دفاعي ځایونو‬
‫کې ښه خوندي وو‪ .‬دښمن له خپل زره لرونکو وسیلو څخه نه بېلرون کېلده او‬
‫خپلې وسیلې یې د رزو په مخکې لیکو کې درولې وې او دوه‪-‬درې ګلړۍ یلې‬
‫په مونږ ګولۍ واورولې‪ .‬حتی شنو ونلو هلم اور واخیسلت‪ .‬زملونږ دفلاعي پنلاه‬
‫تونونلله دوه پلله درې متللره کللې وو‪ ،‬چللې دوه یللا درې کسللان پکللې ځایېللدل‪ ...‬د‬
‫دښمن د رزو په وقفو کې بله زملونږ ملګلري لله پنلاه تونلو نله ووتلل او سلپک‬
‫ټانک ضد راکټونه )‪ (RPG-7‬او بس لګد توپونه بله یلې د هغلو پله للور وار‬
‫کړل‪ .‬دښمن بیا سمله السه په رزو پیل کاووه‪ ».‬د غرمې په مهال له سل نله تلر‬
‫یو سل او شل مجاهدان له سپين زیارت نه د سهیل او سهیل لویدیځ له الرې‬
‫د زله خان او واله کان له کلیلو نله د دوی مرسلتې تله ورسلېدل‪ .‬دوی پلر هغلې‬
‫خوا راورسېدل‪ ،‬چې شورویانو خالصه پرې ایښې وه‪ ،‬دغو مالتړو پلله واړولله‬
‫او شو رویان د مازیګر په شپږو بجلو لله سلیمې نله پلر شاشلول ‪ .‬دوی یلو څله‬
‫وسلې هم له السه ورکړې‪ .‬کله کله به د نښتو په وخت کې د مځکې الندې پناه‬
‫تونونه بند شول او نلورو مجاهلدانو بله هغله پله نیمله شلپه کلې خلالص کلړل‪.‬‬

‫‪387‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغسې پېښې د پن ثو پله تر څنګه رېرې کېدلې‪ .‬کله به مجاهدان «‪ ...‬پله دغلو‬
‫کى‬
‫پناتونونو کې د مازیګر له پنځو بجو نه تر نیمې شپې پورې ایسار وو‪ .‬خو هغو‬
‫(‪)۳۸‬‬
‫د دښمن لپاره په ماله جات کې اساسي اهمیت الره‪».‬‬
‫د شورویانو لپاره رېره مهمله دا وه چلې ښلار پله املن او رجلیم پلر ځلای او‬
‫ټینګ وي او مجاهدان باید له ماله جات نه وویستل شي‪ .‬دوی د دغله مقصلد‬
‫لپاره د سیمې محاصره او د ښار او شاوخوا کلیو لټول حتمي ګڼل‪ .‬بیا به یلې د‬
‫ترنک سین د شمال لوري کلي او ځایونه نیول لکه ښور انلدام‪ ،‬ذاکلر شلری ‪،‬‬
‫لوی کارېزک‪ ،‬انګوریان او باال ده‪ .‬په لویدیځ کې به یې د ګیرووال غره‪ ،‬صوف‬
‫غره‪ ،‬زره غره او چل زینې غره باندې د محاصره کولو موقعیتونه هم ونیلول‪ .‬د‬
‫محاصره کولو حلقه د ښار د مامون ساتلو حتمي برخه وه‪ .‬د دې لپاره چلې لله‬
‫دغو ځایونو نه ماله جات ته وړاندې شي‪ ،‬خو دوی په دغه مقصد نه رسلېدل‪،‬‬
‫مجاهدانو دلته نفوذ الره او دوی به اول به ماله جلات او بیلا پله جنلوب کلې د‬
‫لوی کارېزک او انګوریان او هنلدوکال چلې سلیمو کلې ورسلره وهلل‪ ،‬دوی پله‬
‫مقصد نه رسېدل‪ ،‬خو دغه کار به یې په بیا بیا کاووه‪.‬‬
‫مجاهدانو په اول سر کې لله دوه درې ورځلو نله زیلات مقاوملت کلولی نله‬
‫شو‪ .‬خو وروسته چې سنګرونه جلوړ او رېلر شلول‪ ،‬هغلو کلولی شلول دوی پله‬
‫شاووهي‪ .‬شورویانو د ‪ ۱۹۸۷‬کال په نومبر کې د اتلسو ورځلو لپلاره محاصلره‬
‫او لټول وکړل‪ .‬د دوی او د رجیم پوځونه سهار له خپلو ځلایونو نله بهلر شلول‬
‫او د محاصللرې ځایونلله یللې ونیللول‪ .‬د مجاهللدانو پلله وړان لدې یللې د کن لدهار‬
‫لویدیځ مخامخ مخکینۍ لیکه پر څلور برخو وویشله‪ .‬شمال‪-‬لویدیځه خلوا د‬
‫او‬ ‫اسالمي حزب برخه شوهس د پخه بلوالن سلیمه د شلیر سلرخ‪ ،‬ذاکلر شلری‬
‫کوخ اباد د مجاهدانو مسؤلیت شو‪ ،‬د دې مانا دا شوه چې د محمد شاه کاکو‬
‫سیمه د درې قومندانانو شوه‪ .‬دوی که څه هم درې تنظیمونلو تله منسلوب وو‪،‬‬

‫‪388‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى یې همکاري کوله‪ ،‬ځکه چې دوی ټول د محل خللک وو او سلره پېژنلدل‬
‫سره‬
‫یې‪ .‬د ویمه برخه د ریګي په نامه وه‪ ،‬چې قومنلدان یلې عبلدالرزاق و‪ ،‬څلورمله‬
‫سیمه یا یلخ کلاریز‪ ،‬د قومنلدان څلارنوال شلوه‪ .‬د ټوللو برخلو منلتظم قومنلدان‬
‫غفور جان وټاکل شو‪ .‬د رجیم پوخ له ښار نله بریلد وکلړ‪ ،‬خلو شلورویان دغله‬
‫ځل له خپلو ځایونو نه بیرون نه شول‪ .‬د رجلیم لله سلرتېرو سلره اوږدې تېلرې‬
‫ارې وې‪ .‬دوی د ونو ښاخونه پرېکول او د تللو الرې یې هوارولې‪ .‬د قومنلدان‬
‫محمدشاه کاکو او عبدالغني په وینا‪« :‬مونږ د خپلو ځایونو په ملخ کلې ماینونله‬
‫خښ کړي وو‪ ،‬چې هغو د رجیم خراب روزل شوي سرتېري وویرول‪ .‬مونږ له‬
‫خپلو ټینګو ځایونو څخله پله پرلله پسلې رول رزې کلولې‪ .‬ملونږ لله یلو سلل او‬
‫شللپېته نلله تللر دوه سللوه پللورې احتیللاطي مجاهللدان لللرل‪ .‬هللر ماښللام بلله یللوه‬
‫مرستندویه رله رادمخه کېدله‪ .‬اذوقه به یې راوړله او خزمونږت یوه رلله بله د دوه‬
‫کېلدل‪ ،‬د شلپې پله‬ ‫ورځو دمې کولو لپاره تلله‪ .‬بیا به دوی له نورو سلره علو‬
‫ارامۍ کې به مونږ دغه کار بیا بیا کاووه‪ .‬په دغه رول مونږ په اتلسو ورځلو کلې‬
‫دفاع وکړه‪ ....‬در جیم سرتېرو بری ترالسه کولی ونه شلو‪ .‬خلو ملونږ پخلوا لله‬
‫دې چې له مینځ نه یې یوسو‪ ،‬یو څه ونې یې قطع کړې‪ .‬زمونږ موقعیتونله ښله‬
‫وو‪ ،‬خو د څیزونو رسېدل ګران وو‪ ،‬دښمن د نښتې په ټول وخت کې په سیمې‬
‫کې پر ټولو مشکوکو ځایونو باندې بمونه غورزول او رزې یې کلولې‪ .‬هغله یلو‬
‫بم چې په پخه پوالن کې زمونږ لپاره و‪ ،‬هدف یې خطا کړ‪ ،‬د ښلار پله لویلدیځ‬
‫وره باندې ولګېد‪ ،‬رېر ملکیان یې له مینځ نه یووړل‪ .‬دوی زملونږ دمخله لیکلي‬
‫موقعیتونه وهلی نه شول‪ ،‬ځکه چې مونږ د دوی لیکې ته رېلر نلزدې وو‪ ،‬او پله‬
‫(‪)۳۹‬‬
‫دې رول مونږ د دوی له هوایي بریدونو نه په امن کې وو‪».‬‬
‫په کندهار کې د جنګ بلله مهمله جبهله د ارغنلداو وه‪ .‬دغله دره د ارغنلداو‬
‫سین له برکته د ویلو‪ ،‬نهرونو‪ ،‬باغونو او کلیلو یلوه رېلره شلنه کرنیلزه سلیمه ده‬

‫‪389‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىد ماله جات په شان د ټانکونو ګرځېدلو لپاره سلمه نله وه‪ .‬پلر دې سلربېره‬
‫دا چې دواړه‪ ،‬په تېره ارغنداو‪ ،‬ښار ته نزدې دی د جنګ دواړو خلواوو تله یلې‬
‫خللاص اهمیللت الره‪ .‬او دواړه د اوږدې مللودې لپللاره د رېللرو پللوځي عملیللاتو‬
‫سیمې شوې‪ .‬خو شلورویانو او پرچمیلانو سلره لله دې چلې د کنلدهار ښلار تلر‬
‫لرونکلو‬ ‫څنګ یې لوی پوځونه میشت کلړي وو او لله جنګلي الوتکلو او تلو‬
‫هلیکوپترونللو نلله یللې کللار اخیسللت‪ ،‬تللر پایلله پللورې یللې هغلله النللدې کللولی او‬
‫حاکمیت پرې چلولی ونه شو‪.‬‬
‫ارغنللداو د سللرقومندان مللال نقیللب د مجاهللدانو س لیمه وه‪ ،‬چللې اسللالمي‬
‫جمعیت ته منسوب و‪ ،‬د هغه دایمي مرکز لېرې په خاکرېز او لوی مرکز یلې د‬
‫ارغنداو سین په لویدیځ کې د چار قلبې په کلي کې و‪ .‬قومندانانو یلې یلو ځلای‬
‫بل ځای هم مرکزونه لرل او د قومندان اختر جان مرکز د ارغنداو په ختیځ کې‬
‫په بابای ولي صاحب او بل یې پله لویلدیځ کلې پله پیلر پایملال کلې و‪ .‬پلر دې‬
‫سربېره په ارغنداو کلې مجاهلدانو د مځکلې النلدې د اوږدو غلارونو پله شلان‬
‫واړه پنللاه تونونلله هللم جللوړ کللړي وو‪ .‬د اختللر جللان پلله وینللا د ارغنللداو سللین‬
‫«لویدیځه غاړه په واقع کې د مجاهلدو ټینګله سلیمه وه‪ ،‬چلې پله پنلاه تونونلو‪،‬‬
‫جنګي موقعیتونو او خندقونو سره تړل شلوي وو‪ .‬پلر هغله سلربېره څنګله چلې‬
‫دغه شنه سیمه له باغونو نه رکله وه او د خنلدقونو پله شلکل یلې پرېمانله اوبله‬
‫لرلې‪ ،‬تل به اسان و‪ ،‬چې لله یلو ځلای څخله رزې او بریلد وشلي‪ ».‬اختلر جلان‬
‫وروسته له هغه چې دوه مشر وروڼه یې د وطن پله دفلاع کلې شلهید شلول‪ ،‬پله‬
‫دوولس کلنۍ کې یې جهاد پیل کړ‪ ،‬دی د ښوونځي زده کوونکي و‪.‬‬
‫شوروي سرتېرو وروسته له هغه چلې سلیمه بله یلې لله هلیکوپټرونلو نله پله‬
‫راکټونو او پر مځکې باندې له ټانکونو نه په توپونو وویشتله‪ ،‬ټانکونه بله یلې د‬
‫سیمې په څنډه کې ودرول او سرتېري به یې چې زیاتره به د رجیم جلبیلان وو‪،‬‬

‫‪390‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واستول‪ ،‬چې د مجاهدو و سلې ټولې کړي‪ ،‬چې د دوی پله ګملان هغلوی ملړه‬
‫کى‬
‫شوي وو‪ ،‬خو دوی به د همدغو غلارونو د مجاهلدو د ګولیلو قربلاني کېلدل‪ .‬د‬
‫رجیم او شوروي پوځونه په ‪۱۹۸۷‬کال په جون کې په ارغنداو کې په یوه للوی‬
‫نظامي عمل پیل وکړ‪ .‬دا د روژې میاشلت وه‪ ،‬پله دغلو عملیلاتو کلې دوی پله‬
‫ناګهان نومي سیمې کې سره یلو ځلای شلول او بیلا د ارغنلداو سلین لویلدیځې‬
‫غاړې تله پله حرکلت شلول‪ .‬د دوی بلله قلوه لله بابلای وللي صلاحب څخله لله‬
‫ارغنداو سین نه تېره شوه‪ .‬مجاهدان په دې شنې سیمې کې پر خپلو غارونو یلا‬
‫پناه تونونو کې ننوتل‪ .‬نور یې لیرې ځایونو ته پر شاشول ‪ ،‬چې د جنلګ لپلاره‬
‫د مانورې خای وللري‪ .‬دغله پوځیلان لله دواړو خلواوو نله پله مجاهلدو دمخله‬
‫شول‪ ،‬سره له دې چې هغو پرې رزې کلولې‪ .‬ټانکونله یلې لله زېلړۍ دښلتې نله‬
‫راووتل او د شنې سیمې پله لویلدیځ کلې پله میلدان کلې تلم شلول او بیلا یلې د‬
‫مجاهدو مرکز ته په چار قلبه کې مخه وکړه‪ .‬دوی په شپږو ورځو کلې د نښلتو‬
‫په حال کې هلته ورسېدل خو د دوی د ټانکونو د مخه برخې د شګو په بوجیلو‬
‫سره پوښل شوې وې او د ټانک صد سپکو راکتونو )‪ (RPG‬پلرې اثلر کلولی‬
‫نه شول‪ ،‬قومندانانو چې د ټانکونو په درولو کې خپله نلاتواني ولیدلله‪ ،‬پله پلای‬
‫کې یې خپل سرقومندان مال نقیب ته ښکاره کړه چلې غلواړي مرکلز پرېلږديس‬
‫خو هغه ورته کلړه چلې «‪ ...‬دا د د وی وروسلتی چلانس دی‪ ،‬چلې زملونږ او د‬
‫هغو ترمینځ به جګړه وټاکي‪ ،‬هغوی شپږ کالله کوښلښ کلړی چلې دغله مرکلز‬
‫ونیسي‪ ،‬او دا د هغوی وروستی چانس دی‪ ،‬که ملونږ مرکلز پرېلږدو بیلا بله یلې‬
‫هیڅکللله بېرتلله ترالسلله کللولی ونلله شللو‪ ،‬او کلله یللې ودروو بیللا بلله رانلله شللي‪».‬‬
‫قومندانانو بیا خپل معذرت ورته وړاندې کلړ‪ ،‬د قومنلدان اختلر جلان پله و ینلا‬
‫«نقیب یو ټانک ضد راکټ ته الس کلړ‪ ،‬وړانلدې الړ چلې ټانلک پلرې ووللي‪،‬‬
‫مللونږ قومنللدانانو هغلله ودروه او وعللده مللو ورکللړه چللې تللر پایلله بلله ورسللره‬

‫‪391‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وجنګېللږو‪ ».‬بیللا ټوللله ورځ جګللړه وشللوه‪ ،‬د شللوروي او رجللیم ټانکونلله اول‬
‫کى‬
‫ودرېدل او وروسته تعبیلز )‪ (Taibils‬ته پر شاشول ‪.‬‬
‫څللو ورځللې وروسللته د شللوروي او رجللیم پوځیللان للله درې اړخونللو نلله پ لر‬
‫چارقلبې باندې رادمخه شول‪ ،‬له تعبیلز نه‪ ،‬له باباولي صاحب نه او پله شلمال‬
‫لویدیځ کې له جیله ور )‪ (Jelawar‬نه‪ .‬په زېړۍ دښته کلې شلاوخوا زرټانکونله‬
‫خواره شوي وو‪ ،‬ټانکونه دغلومره رېلر وو‪ ،‬چلې زېلړۍ د ښلته یلې خلړه دښلته‬
‫کړې وه‪ ،‬خو د هغو دلیلونو له مخلې چلې دمخله ویلل شلوي‪ ،‬ټانکونله د چلار‬
‫قلبې په شنه سیمه کې هم نه رادمخه کېدل‪ .‬پلالن دا و چلې پله هغله حلال کلې‬
‫چې د رجیم سرتېري مرکز ته نزدې شي ټانکونه به رله رله یلو ځلای بلل ځلای‬
‫ودرول شي‪ .‬سرتېري وړونکي جنګي الرۍ د سلرتېرو د مالتلړ لپلاره را دمخله‬
‫کېدلې‪ ،‬خو څنګه چې هغه هم مجبورې وې‪ ،‬په وړو وړو رللې وویشللې شلي‪،‬‬
‫تر خطر النلدې کېلدلې‪ .‬د بریلدونو ترمخله بله لکله څنګله چلې معمولله وه‪ ،‬لله‬
‫هلیکوپټرونلو نله رېلر کلار اخیسلتل کېللد ه‪ .‬دغله مهلال بله مجاهلدان پلر خپلللو‬
‫غارونو کې ننوتل او یوازې یو څلو کتلونکي بله یلې د نښلتو پله ځلایونو کلې د‬
‫څارنې لپاره ګمارل‪ .‬دوی به چې د سرتېرو رادمخه کېدل ولیلدل مجاهلدان بله‬
‫یې پرې خبر کړلس هغوی به له غارونو نه ووتل او د نښتو په موقعیتونو کې به‬
‫ځای پر ځای شول او د تلاکونو پله ښلاخونو بله یلې ځانونله پلټ کلړل او چلې‬
‫سرتېري بله ورنلزدې شلول پله رزو سلره بله پلر مځکله ولوېلدل‪ .‬پله دې رول د‬
‫رجیم رېر سرتېري له مینځ نه الړل‪ ،‬کله به دوی په خپله مجاهدانو ته اوښلتل‪،‬‬
‫چې په لورسپیکرونو به ورته غږ کېده چې «مونږ ستاسې دښلمن نله یلوس ملونږ‬
‫ستاسې وروڼه یو‪ ،‬له مونږ سره یو ځای ش ‪ ».‬مال نقیلب چلې یلو نیلول شلوی‬
‫افسر دمخه ازاد کلړی و‪ ،‬د رجلیم سلرتېری بله یلې هلم هڅلولي وي‪ ،‬چلې لله‬

‫‪392‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجاهدو سره یو ځای شي‪ .‬خو دغه افسر له مجاهدو سلره همکلاري کوللو تله‬
‫کى‬
‫حاضر نه شو‪ ،‬په دې چې کورنۍ یې په کابل کې وه‪.‬‬
‫دغه نښتې یوه میاشت او څلور ورځې روانې وې‪ ،‬په عملیلاتو کلې یلو رول‬
‫والی راغی‪ .‬اول د هلیکوپترونو بمباري او بیلا د پلیلو سلرتېرو را دمخله کېلدل‪.‬‬
‫غارونو ته د مجاهدانو ننوتل او بیا راوتل او پر نزدې شویو سرتېرو رزې کول‪.‬‬
‫د خپله ور خوا نه سرتېري په دغه دام کې رېر کېوتلل‪ .‬د رجلیم سلرتېري بله پله‬
‫ماینونو سره هم له میلنځ نله وړل کېلدل‪ .‬دغله واړه ماینونله پله مجاهلدو کلې د‬
‫قندانۍ په نامه یادېلدل‪ .‬د چلارقلبې د مجاهلدو سلتونزې هلم رېلرې وې‪ ،‬غټله‬
‫ستونزه خواړه و و‪ ،‬چې له سین نه اخوا کورونو نله بله ورتله اسلتول کېلدل‪ .‬پله‬
‫چارقلبه کې په یوه وخت کې پنځه سوه مجاهدان وو‪ ،‬خو خلواړه د جګلړې پله‬
‫وخت کې ورته رسېدلی نه شول‪« .‬کله به ملونږ هغله خلوراکي څیزونله خلوړل‬
‫چې له شورویانو یا د رجیم له پوځ نه به پلاتې کېلدل‪ .‬لله شلورویانو نله بله رېلر‬
‫خواړه په تېره وچه رورۍ پاتې کېدلله‪ ،‬زملونږ خلوراک بله زیلاتره وخلت وچله‬
‫رودۍ وه‪ ،‬چې د اوبو په زور به مو له ستوني نه تېروله‪ ».‬بله غټه ستونزه د ټپي‬
‫شویو مجاهدو وه‪ ،‬له مجاهدو سره د لومړۍ طبي مرستې روزل شلوي کسلان‬
‫هم وو‪ ،‬ټ پیان به په عادي حال کې د درملنې لپاره پاکستان ته استول کېدل خو‬
‫«مونږ نه شو کولی شرینل د له ټپي شویو نه وباسو او په دې رول رېلر سلخت‬
‫کېدل‪ ».‬له مجاهلدو سلره عربلان هلم وو خلو «‬ ‫ټپيان له خپلو زخمونو نه تل‬
‫دوی هلته د دې لپاره وو‪ ،‬چلې د جهلاد کرېلډټ ترالسله کلړي او جنلګ کلول‬
‫وویني‪ ».‬دوی جنګ ته زړه نه کاووه‪ ،‬په دغو نښتو کې د دواړو خلواوو تلفلات‬
‫په یقین سره مالوم نه دي‪ ،‬د قومندان اختر جان په و ینلا «ملونږ پله دغله مرکلز‬
‫کې تر شپېتو مجاهدانو او قومندانانو نه رېر په جنلګ کلې لله السله ورکلړي‪ .‬د‬
‫مرکز شاوخوا په نورو ځلایونو کلې رېلر نلور هلم شلهید شلوي‪ ».‬د رجلیم پللي‬

‫‪393‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سرتېري به په رېر شلمېر لله میلنځ نله وړل شلوي وي‪ ،‬ځکله چلې دوی بله‪ ،‬نله‬
‫کى‬
‫شوروي سرتېري به‪ ،‬د نښتو مخنۍ لیکې ته استول کېدل او تلر ‪۱۹۸۷‬پلورې د‬
‫رجیم پوځ هم رېر شوی او روزل شوی و‪ .‬بیا هم د قومنلدان اختلر پله وینلا «د‬
‫رجیم او شورویانو تلفات مالوم نه دي‪ ،‬خو څنګه چې مونږ په ناڅاپي رول پر‬
‫هغو برید کاووه‪ ،‬د هغو تلفات باید زمونږ تر تلفاتو نه رېر وي او د شلورویانو‬
‫تر تلفاتو نه د رجیم د سرتېرو تلفات په یقین سلره رېلر وو‪ .‬زه فکلر کلوم چلې‬
‫(‪)۴۰‬‬
‫دښمن په پای کې د تلفاتو له امله میدان پرېښود‪».‬‬
‫د پاکستان د ستراتیجکي مطالعاتو موسسه‪ ،‬د قومندان اختلر جلان وینلا پله‬
‫ضمني رول تاییدوي او په یوې څېړنې کې وایي چې «د یلوه راپلور لله مخلې د‬
‫یوې نیمې میاشتې په موده کې چې د ‪۱۹۸۷‬کال په جون کې دی‪ ،‬د شلوروي‪-‬‬
‫کابل له پوځونو نه پله کنلدهار او شلاوخوا سلیمو کلې ‪ ۲۵۰‬تنله سلرتېري وژل‬
‫شوي او اته سوه تنه ټپي شوي دي‪ .‬له سلو نه رېرې الرۍ‪ ،‬ټانکونه‪ ،‬او جیپونه‬
‫له دیارلس الوتکو او هلیکوپترونو نه یې له السه ورکړي دي‪ .‬د رجیم دوه نلیم‬
‫زره سرتېري په دغلې ملودې کلې لله مجاهلدو سلره یلو ځلای شلوي دي‪ ،‬چلې‬
‫ښکاري دغه موده په څو کلونلو کلې د مجاهلدو پلر ضلد د شلوروي‪-‬رجلیم د‬
‫عملیاتو تر ټولو اوږده موده وه‪ .‬ښلکاري چلې دغله عملیلات د ‪۱۹۸۷‬کلال تلر‬
‫(‪)۴۱‬‬
‫جوالیۍ پورې غزېدلې وي‪.‬‬
‫(د غره نه اخوا) د اثر منتظمانو د کندهار نښتو عمومي نتیجله پله دې رول‬
‫ښودلې ده‪« :‬د جنګ په ټولې مودې کې شلورویان او د افغانسلتان دموکراتیلک‬
‫جمهوریللت ونلله شللو کللولي‪ ،‬کنللدهار تللر خپللل پللوره کنتللرول النللدې کللړي‪ .‬د‬
‫مجاهدانو ښاري رلو بېل بېل جنګ کاووه او د ګرځنده مجاهدو رلو د ښار پر‬
‫(‪)۴۲‬‬
‫شاوخوا سیمو باندې خپل کنټرول ټینګ کړی و‪».‬‬

‫‪394‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پنجشېر‬

‫پنجشېر د هسکو غرونو ترمینځ یو سل او شل کیلومتره اوږده تنګله دره ده‬

‫له یو څو اړخیزو دره ګیو سره‪ .‬د پنجشېر درې په مینځ کې هلم د نلورو غرنیلو‬
‫درو په شان یو ګړندی سین بهېږي‪ ،‬چې د هندوکش له جګلو واورینلو غرونلو‬
‫نه راوځي‪ .‬په دغله سلین سلره د کرنلې وړ مځکلې خړوبېلږي‪ ،‬خلو لله هغلو نله‬
‫هغومره حاصل نه ترالسه کېږي‪ ،‬چې د ټولو خلکو ګذاره پلرې وشلي‪ .‬کله څله‬
‫هم د دغې درېیمې درجې ولسوالۍ ټول خلک لږ او په ‪۱۹۸۵/۱۳۶۴‬کلې څله‬
‫باندې پنځه نوي زره تنه تخمین شوي دي‪ ،‬په پنجشېر کې نلزدې هلره کلورنۍ‬
‫څاروي هم ساتي‪ ،‬چې لله محصلوالتو نله یلې اسلتفاده وکلړي‪ .‬پنجشلېر للوی‬
‫مځکه وال نه لري او د خلکو څلوېښت سللنه یلې بلې مځکلې دي‪ ،‬پنجشلېر د‬
‫توت ونې رېرې لري‪ ،‬قیمتي ربرې هلم للري‪ ،‬چلې زملرد او الجلورد یلې مهلم‬
‫دي‪.‬‬
‫پنجشېر له غرني موقعیت سره سره ګاونډیو سیمو ته تګ الرې لري لکله د‬
‫درې په سر کې د انجمن کوتل او د پریان پله سلیمه کلې د درې نلومې درې لله‬
‫الرې نورستان‪ ،‬لغمان او نجراو ته او ښکته د پنجشېر په خوله کې له عنابې نله‬
‫ګلبهار او کابل ته‪ .‬د پنجشېر دغه برخه چې بازارک‪ ،‬رخه او عنابله پکلې واقلع‬
‫دي رول رول مېوو ونې لري‪ .‬ټوله دره شنه او ښکلې ده‪ ،‬خو ځینې پنجشېریان‬
‫د نورو سیمو خلکو په شان اړ دي په کابل کې کسب او کار او له خپلو کورنیلو‬
‫سره ژوند وکړي‪ )۴۳(.‬هغسې چلې د امیلر عبلدالرحمن پله واکمنلۍ کلې د ټلول‬
‫هزاره جات له الندې کولو نه وروسته رېر اوسېدونکي یې کابل ته د کسلب او‬

‫‪395‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کارکىلپاره الړل‪ ،‬داسې هم رېر پنجشېریان د سالنګ کوتل له پرانیستل کېدلو نه‬
‫وروسته د کابل په ښار کې په زیاتېدونکي شمېر په کار او کسب بوخت شول‪.‬‬
‫پنچشېر په واقع کې له دغه وخت نه وروسته لله ګوښله تلوب نله ووت او مهلم‬
‫شو‪ .‬د ملي جهاد په بهیر کې په نړۍ کې هم وپېژندل شو‪.‬‬
‫په پنجشېر کې د شورویانو او پرچمي پوځیانو یرغلیز نظامي عملیلات او د‬
‫هغو په وړاندې د احمدشاه مسعود په قومندانۍ دفاعي عملیات هلم النجملن‬
‫دي‪ .‬غټ دلیل یې دا دی چې هیڅ لیکوال په پنجشېر کې هیڅ نظلامي عملیله‬
‫یا عملیات په اوږد رول نه دي بیان کړې لکه هسې چې (د غلره نله اخلوا) اثلر‬
‫کې د نظامي عملونو بیان شوی دی‪ .‬په دغه اثر کې د پنجشېر جبهه هیڅ یلاده‬
‫شوې نه ده‪ .‬له دې امله د پنجشېر د پېښو رښتین توب ملالومول اسلان نله دی‪.‬‬
‫حفیظ الله منصور په خپلل کتلابګوتي «پنجشلیر در دروان جهلاد» کلې د دغلو‬
‫عملیاتو پله اړه ګړېلدلی‪ ،‬خلو هغله کاشلکي د واقعیلت مونلدلو لپلاره ځلانګړی‬
‫یې د ځینو موضلوع ګلانو پله اړه رول رول‬ ‫شوی وای او پر هغه سربېره مول‬
‫ګړېدلی دی‪ .‬د بېلګې په رول پله ‪۸۶‬ملخ کلې وایلي چلې «ملردم از زملان اغلاز‬
‫جنګ مساکن خویش را ترک ګفته به کوها پناه بردند‪ ».‬خو په ‪۱۰۶‬مخ کې بیا‬
‫وایي چې «ثمریت جبهه تصلمیم ګرفتله بلود کله یلک روز قبلل از ثغلاز تهلاجم‬
‫روس ها پنجشیر را کامالً تخلیله نمایلد‪ ».‬پلر دې سلربېره د ده لیکنله پله نلورو‬
‫لیاخوفسلکي او‬ ‫برخو کې د علین پېښلو پله اړه د قومنلدان ګروملوف او مولل‬
‫داسې هم د افغان‪-‬شوروي جنګ له اثر نله چلې روسلي افسلرانو لیکللی تلوپیر‬
‫لري‪ ،‬چې وروسته به په ګوته شي‪ .‬منصلور د ځینلو نلورو موضلوع ګلانو پله اړه‬
‫دغسې غږېږي‪ ،‬چې هر څوک یې منلی نه شلي‪ .‬پله ‪۱۱۰‬ملخ کلې وایلي چلې د‬
‫کابل رجیم او شوروي ګډو قوتونو په اوومه حمله کې «‪ ۲۵۰۰‬تلن و در حملله‬
‫را از دست داد‪ ».‬دی دا هم پرې اضافه کوي چلې‬ ‫هشتم ‪ ۱۷۶۰‬تن از افراد‬

‫‪396‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عالوتاً ‪ ۵۰۰‬تلا ‪ ۶۰۰‬تلن علراده جنګلي شلان بله وسلیله مجاهلدین تخریلب‬
‫« کى‬
‫ګردید‪ ».‬په ‪ ۱۱۳‬مخ کې وایي چې «طی ایلن ملدت خجلورای ‪۱۹۸۸/۱۳۶۷‬ت‬
‫‪ ۸۵۰۰‬تن از عساکر شوروي و یا داخلي به هالکلت رسلیدند‪۱۱۰۵۰ .‬علراده‬
‫تخریب و یا طعمه حریق شلدند‪ .‬حلدود‬ ‫موتر و ‪ ۳۲۵‬عراده تانک و زرهپو‬
‫صد فروند طیاره جت و هلیکوپتر تخریب و یا سلاقط ګردیدنلد و در برابلر ثن‬
‫بین ششصد تا هشتصد تن از اهالی ملکی پنجشیر و ‪ ۹۰‬مجاهلد بله شلهادت‬
‫رسیدند‪».‬‬
‫منصور په کال ‪۱۹۸۲/\۱۳۶۱‬کې د شوروي رجیم له ګډ نظامي عملیې نه‬
‫غږېږي او لیکي چې «تعدا افراد مهاجم روس و رجیم کابلل در ایلن حملله بله‬
‫ده تا پانزده هزار عسکر میرسید که ‪ ۱۵۰۰‬عراده نظامي اعم از تانک و تلو‬
‫و الري های نفر بر در اختیار داشتند‪ ».‬دغه پلوځ د ده پله وینلا نلاببره پله شلپږ‬
‫سوه هلیکوپټري الوتنو سره په دشلتک‪ ،‬رخله او اسلتانه کلې سلرتېري ښلکته او‬
‫ځای پر ځای کړل او په بله ورځ په رخه کې له مجاهدانو سره ونښتل‪ ،‬چې پله‬
‫نتیجلله کللې «‪ ...‬در ان عملیللات پللن هلیکللوپتر توسللط زیکللو یللک مجاهللدین‬
‫بفرماندهي شاه سلیمان ساقط ګردید و صد سرباز روسي به هالکلت رسلید و‬
‫مجاهدین ‪ ۴۰‬میله کالکوف‪ ،‬سه میلل هلاوان‪ ،‬سله میلل نارنجلک انلداز و دو‬
‫میل راکت ‪ R-143‬به غنیمت ګرفتنلد‪ ».‬دی دا هلم وایلي چلې «در یلک ملاه‬
‫اول جنګ ‪ ۱۲۰۰‬سرباز روس و داخلي به هالکت رسلیدند‪ ۱۴ ،‬هلیکلوپتر و‬
‫‪ ۳‬جت به وسیله مجاهدین سلرنګون شلدند و ‪ ۶‬علراده تانلک و الری نظلامی‬
‫تخریللب ګردیدنللد و از جانللب مجاهللدین ‪ ۴۰‬تللن بلله شللمول قومنللدان تللازه از‬
‫هزاره دره و از افراد ملکی ‪ ۳۰۰‬تن‪ ...‬به شهادت رسلیدند‪ ».‬دی د مجاهلدانو‬
‫په اړه وایي چې «تعداد مجاهدین مسلح پنجشیر در اغاز ایلن حملله بله ‪۷۵۰‬‬
‫و دهشلکه تشلکیل‬ ‫تن میرسید و سال های ثقیل ثن جبهه را چند پایله تلو‬

‫‪397‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫میداد‪ ».‬په پای کې دی دغه ټوله حمله ناکامه بولي او وایي چې «تهاجم پلنجم‬
‫کى‬
‫بلی نتیجله مانلد‪ )۴۴(».‬خلو ده دا نله ده‬ ‫روس ها بلاوجود بمباردملان متکلاث‬
‫سنجولې چې ‪ ۷۵۰‬تنه جنګیاالن به څنګه وکولی شي چې لس زره یا پلنځلس‬
‫زریز پوځ چې په عصري وسلو سمبال و‪ ،‬په دغه رول ناکام کړي‪ ،‬هغه هم پله‬
‫یوې لنډې مودې کې‪.‬‬
‫د شوروي‪ -‬افغان جنګ د لیکونکو بیان د منصور له روایت نه پلوره تلوپیر‬
‫لري‪ .‬دغله روسلي افسلران د دغلې نظلامي عملیلې بیلان پله اوږد رول کلوي او‬
‫وایي چې هغه د دوو اونیو کار وو‪ ،‬نه د میاشتې یا میاشتو‪ ،‬چې منصور وایي‪.‬‬
‫د دوی د لیکنې له مخې دغه عملیات د ‪۱۹۸۲‬کال د مې په ‪۱۵‬مله پیلل شلول‬
‫او په څلورو مرحلو کې د مې په ‪۲۸‬مه پای ته ورسلېدل‪ )۴۵(.‬اول د غوربنلد پله‬
‫دره کللې محللض د تېللر ایسللتلو لپللاره عملیللات وشللول‪« .‬دښللمن قومنللدان دغلله‬
‫انحرافي حمله اصلي حمله وګڼله او په بیړه یې د سیمې له اطراف نله حتلی لله‬
‫پنجشللیر درې نلله اضللافي قوتونلله غوربنللد تلله واسللتول‪ ».‬پلله دې رول پلله دوو‬
‫وروستیو ورځو کې د بګرام له شمال نه د پنچشېر درې په خوله کې د ګډ پلوځ‬
‫لللوا‬ ‫واحدونلله ځللای پللر ځللای شللول او د مللې پلله ‪۱۷‬ملله شللپه یللوه زره پللو‬
‫)‪ (Battalion‬پنجشللېر تلله ننوتل له او وړانللدې الړه‪ ،‬د یللوه ځللایي الرښللود پلله‬
‫ملګرتوب‪ .‬دغه مرحله د مې له ‪ ۱۷‬نه تر ‪ ۲۲‬پورې اوږده وه او په شلروع سلره‬
‫سلمبال واحدونله وړانلدې الړل او‬ ‫ټوله دره سخته بمباري شلوه‪ .‬اول پله تلو‬
‫وروسته د ګلډو پوځونلو واحلدونو پله اصللي عملیلاتو پیلل وکلړ او د شلوروي‬
‫موټوریزې لوا )‪ (Battalion‬او در جیم یوه پلې لوا په رخله او بلازارک کلې لله‬
‫هوا نه ښکته کړای شول‪ ،‬ځنګه چې تر هغه دمخله هغله ځلای سلخت بمبلاري‬
‫شوی وو اغیزمنې حملې پلرې ونله شلوې او د ښلکته کوللو پله وخلت کلې یلې‬
‫تلفللات رېللر نلله وو‪« .‬خللو دوی خګللډو قللواووت ونلله شللو کللولی د مجاهللدانو د‬

‫‪398‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لوایي» دفللاع سیسللتمونه للله میللنځ نلله یوسللي‪« .‬مجاهللدانو پلله رخلله کللې دوه‬
‫هل کى‬
‫هلیکوپترونه د ښکته کېلدلو پله وخلت کلې وغلورزول او څلو نلور یلې زیلانمن‬
‫کړل‪».‬‬
‫د دوهمې مرحلې په لومړۍ ورځ د شوروي‪-‬افغان د شپږو للواوو سلرتېري‬
‫چې ټلول شلمېر یلې ‪ ۱۲۰‬تنلو تله رسلېده‪ ،‬د پنجشلېر پله دره کلې تلر پنځلوس‬
‫کیلومترو پلورې وړانلدې والړل او د شلاوخوا هسلک ځایونله یلې ونیلول او د‬
‫مجاهدو ټینګ ځایونه یې وران کړل‪ .‬هلوایي بمبلاریو پللي پوخونله قلادر کلړل‬
‫چې انووا )‪ (Anova‬خعنابهت ته له درې الرو په یوه وخت کې ورسېږي‪ .‬د مې‬
‫په ‪۱۹‬مه د شوروي‪ -‬رجیم یو بټالیون (لوا) د استانه او بله د متلا )‪ (Mata‬پله‬
‫سیمه کې له هوا نه ښکته شوه‪ ،‬لکه چې یوه ورځ وروسته څلور نورې لواګلانې‬
‫د اې وم )‪ (Evim‬په سیمه کې ښکته شوې‪ .‬په دې رول د عملیاتو لله پیلل نله‬
‫پلله څلللورو ورځللو کللې ‪ ۶۵‬لواګللانې )‪ (Battalion‬د مجاهللدانو شللاته للله‬
‫هلیکوپټرونو نه ښکته شولې‪ ،‬خو د روسي افسرانو په وینا «د هلوایي ځواکونلو‬
‫نه د رېرې استفادې او د مځکلې پوځونلو لله ښلې همغلږۍ سلره سلره دښلمن‬
‫سخت مقاومت ته دوام ورکړ‪ ... .‬هر چېرې یې له رول رول تاکتیکونو نه کلار‬
‫اخیست او له ګړنګونو‪ ،‬کمرونو‪ ،‬سمڅو او پټو ځایونو او هسکو څوکو نه یلې‬
‫رزې کولې‪ ... .‬دغې دفاع وړاندې تلونکي مخکیني قوتونه پلر ځلای ودرول‪ .‬د‬
‫(‪)۴۶‬‬
‫شوروي‪-‬افغان حکومتي پوځونو ته د سر او سامان رېر تاوانونه واوښتل‪».‬‬
‫سره له دې هم ګډو پوځونو په پلای کلې مجاهلدان اړ کلړل چلې خپلل ځایونله‬
‫پرېږدي او په شاشي بې له دې چې تلفات ورکړي‪ .‬د دغو درې ورځو پله بهیلر‬
‫کې د اي وم )‪ (Evim‬د ښکته کېدلو په سیمه کې په هلیکوپټرونو سره پله ټنلو‬
‫مهمات او خوراکي څیزونه انتقال شول‪ .‬او پیلوټانو له معیلاري حلد نله رېلرې‬
‫الوتنې وکړې‪.‬‬

‫‪399‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد عملیاتو څلورمه مرحله (د مې ‪۲۵‬ملې نله تلر ‪۲۸‬ملې پلورې) د جنلګ لله‬
‫رګر نه د ځايي ځواکونو په ایستلو پیل وشو او د ملې پله ‪۲۸‬مله ټلول ګلډ پلوځ‬
‫بګرام ته په شاشو‪ .‬دوی دغه عملیات بریالي وګڼلل‪ .‬د عملیلاتو پله وخلت کلې‬
‫«دوی رېر پلټ سلندونه ترالسله کلړل‪ .‬پله هغلو کلې د دغله شلریکې حرکلت د‬
‫مشللرۍ تشللکیل‪ ،‬د افغانسللتان د اسللالمي جمعیللت د غللړو لسللتونه دهغلله للله‬
‫عکسونو او فورمونو سره‪ ،‬په کابل کې د سري فعالو غړو لستونه‪ ،‬پله راتلونکلو‬
‫ورځو کې د حکومت او شوروي ځواکونو پر ضد د حملې پالن او داسلې هلم‬
‫د هغو خحکومتيت چارواکو لستونه وو‪ ،‬چې د له مینځ نله وړللو لپلاره پله نښله‬
‫(‪)۴۷‬‬
‫شوي وو‪».‬‬
‫لله دغللو عملیلاتو نلله وروسلته و چللې قومنلدان احمدشللاه مسلعود د جنللرال‬
‫ګروموف په وینا د همدغه کال په دسمبر کې د یرغلګر پوځ له چلارواکو سلره‬
‫لکه هسې چې په تېر څپرکي کې وویل شول‪ ،‬د اور بند تلړون السللیک کلړ‪ .‬تلر‬
‫هغه دمخه یې د لومړي ځل لپاره د ‪۱۹۸۰‬کال په اپرېل کلې د یرغلګلر پلوځ د‬
‫یوه چټک نظامي عمل نه وروسته «‪ ...‬د شوروي پلوځي ټولګیلو لله قومنلدانۍ‬
‫سره یو پټ خوښاوي ختوافقت السلیک کړی و‪ .‬په دغه خوښاوي لیک کې یلې‬
‫ژمنه کړې وه چې د «حکومتي او شوروي پوځونو پر خالف بله لله دښلمنۍ نله‬
‫(‪)۴۸‬‬
‫رک عملیات نه ترسره کوي‪».‬‬
‫په پنجشېر کې د نظامي عملیاتو د شمېر پله اړه هلم اخلتالف دی او ځینلې‬
‫عملیات چې د کاغذ پرمخ ثبت دي‪ ،‬په واقع کې نه دي شوي‪.‬‬
‫د منصور پله روایلت پله پنجشلېر کلې دغله عملیلات اتله ځلله د حنلاني پله‬
‫روایت لس کرته او د روسي افسرانو پله وینلا شلپږ ځلله شلوي وو‪ )۴۹(.‬روسلي‬
‫افسران دغه عملیات د جنګ په دوهمې مرحلې کې ښيي‪ ،‬چې د ‪۱۹۸۰‬ملارچ‬
‫نه د ‪۱۹۸۵‬تر اپرېل پورې مودې ته ویل کېده‪ .‬دوی ټول جنګ له نظلامي نظلر‬

‫‪400‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نللهکىپلله څلللورو مرحلللو ویشلللی و او جنللرال لیاخوفسللکي چللې پلله دې اړه د‬

‫صللالحیت خاونللد و‪ ،‬وایللي چللې «للله ‪۱۹۸۶‬کللال نلله وروسللته د احمدشللاه پللر‬
‫خالف ستر پوځي عملیات ترسره نه شول او دا کار به تر رېلره ځایله یلوازې د‬
‫هوایي بمباریو او توپچي ګذارونو په کچه ترسلره کېلده‪ ،‬چلې پله غرنیلو سلیمو‬
‫کې د هغو اغیزه د تیږو او پرخو له ماتولو پرته بل څّه نه و‪ ».‬دی دا هلم وایلي‬
‫چې «‪ ...‬د تېرو څلورو کلونو خ‪۱۹۸۸-۱۹۸۴‬ت په ترڅ کې د مسعود پلرخالف‬
‫للله څللو مللاتو ګللورو ګللذارونو نلله پرتلله نللور هللیڅ رول سللتر عملیللات نلله دي‬
‫شوي‪ )۵۰(».‬په دې اړه هم شک دی چې دغه یاد شلوي عملیلات بله پله رښلتیا‬
‫شوي وي‪ .‬تر ټولو لویه عملیه د ‪۱۹۸۴‬کال وه‪ ،‬چې د هغې په اړه د منصور او‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب جنرال شېر شین او په پېښور کې د سيثیاې د څانګې مشر ملت‬
‫بیللررن للله روایتونللو سللره نقاض لت لللري‪ .‬دغلله حمللله د منصللور پلله روایللت د‬
‫‪۱۳۶۳‬کال د ثور په اوله خاپرېلل ‪ ...« )۱۹۸۴‬اغلاز یافلت خلالف توقلع روس‬
‫ها بیش از چار سال بطول انجامید‪ ».‬د ده په وینلا «حملله بلا هجلوم طیلارات‬
‫بلنلد پلرواز ‪TU-16‬و ‪ SU-25‬کله تعلداد شلان بله صلد بلال میرسلید اغلاز‬
‫یافللت‪ ...‬بللدنبال بمباردمللان شللدید ثن منطقلله یللک لشللکر خللاص قللوای سللرخ‬
‫)‪ (Spitnaz‬با پشتیبانی ‪ ۴۰۰‬تا ‪ ۶۰۰‬علراده تانلک بله وادی پنجشلیر یلور‬
‫برد‪ ».‬دغه حمله په دغسې حال کې وشوه چې بیا هم د منصور په وینلا «‪ ...‬دو‬
‫هفته قبل از حمله قوای روس اهالی پنجشیر که تعداد شان بله اضلافه از صلد‬
‫هزار تن میرسید بدستور امریت جبهه خانه و کاشانه شان را بقصد کابل و یلا‬
‫شهرهای دیګری ترک ګفتند‪ ».‬دی د مجاهدو په اړه هم وایلي چلې «‪ ...‬چهلل‬
‫و هشت ساعت قبل از حمله قوای روس کله ثمریلت جبهله دقیقلاً از ان مطللع‬
‫بود‪ ،‬دستور خروچ کلیه مجاهدین را در ثن دره صادر نمود که باسلتثنای چنلد‬
‫محدود تمام مجاهدین از پنجشیر بیرون رفتند‪ ».‬د همدغو «محلدودو‬ ‫ګرو‬

‫‪401‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجاهدینو» په قلوت و‪ ،‬چلې «‪...‬قلوای مشلترک شلوروي و رژیلم کابلل بګفتله‬

‫کى‬
‫را از دست داد‪ .‬عالوتلاً ‪۵۰۰‬‬ ‫مسعود در حمله هفتم ‪ ۲۵۰۰‬تن ‪ ...‬از افراد‬
‫(‪)۵۱‬‬
‫تا ‪ ۶۰۰‬عراه جنګی شان بوسیله مجاهدین تخریب ګردید‪».‬‬
‫د پللورتۍ عملیللې پلله اړه د منصللور روایللت د شبرشللین او ملللت بیللررن للله‬
‫روایتونو سره هیڅ سر نه خوري‪ .‬د دوی د لیکنو له مخلې د شلوروي او کابلل‬
‫رجیم د دغه ګډ عمل په وړاندې په پنجشلیر کلې مقابلله هلیڅ نله ده شلوې‪ .‬د‬
‫شبرشین په وین ا د دغې نظلامي عملیلې قومنلداني د شلوروي اتحلاد د دفلاع د‬
‫وزیر لومړی مرستیال مارشال سوکولوف پر غاړه وه او هغه د پنجشیر په رخله‬
‫کې په یوه لوی کور کې یوه غونډه وبلله‪ ،‬هلته ورته راپلور ورکلړل شلو چلې پله‬
‫دغې نظامي عملیې کې «له درې زره یاغیلانو څخله یلې یلو زر اووه سلوه وژل‬
‫شو ي دي او هغو نورو یلې وژل شلوي کسلان او د هغلو وسللې لله ځلانو سلره‬
‫اخیستې او د جګړې له رګر څخه وتلي دي‪ ».‬چا له راپور وړاندې کلوونکي نله‬
‫پوښتنه وکړه‪ ،‬چې څنګله ممکنله ده دیلارلس سلوه کسله اووللس سلوه ملړي د‬
‫جنګ له رګر نه وباسي‪ ،‬په داسې حال کې چې د جنګ غالب للوری هلم هلتله‬
‫شتون ولري؟ راپور ورکوونکي له ځواب ورکولو نه رره وکړه‪ .‬جنرال شبرشلین‬
‫چې په غونډه کې حاضر و‪ ،‬وایي چې څنګه چې مجاهدانو هلیڅ مقابلله نله ده‬
‫کړې «‪ ...‬له هغو نه څلوک نله وو وژل شلوي‪ ».‬مجاهلدانو ځکله مقابلله نله وه‬
‫کړې چې د هغه په وینا قومنلدان «احمدشلاه د خبللو ایجنټلانو لله خلوا چلې د‬
‫افغانستان د دفاع په وزارت کلې وو‪ ،‬د عملیلاتو او د یرغلل د چمتلو کېلدو پله‬
‫باب مخکې له مخکې خبر شوی و او د ګذار له ګواښ نه یلې نله یلوازې خپلل‬
‫جګړه ییز ټولګي ګوښه کړل‪ ،‬بلکې د پنجشیر ټول اوسېدونکي یې هم له خپللو‬
‫سیمو نه وایستل‪ ».‬دی دا هم وایي چلې «زملونږ تلوپچي‪ ،‬هلوایي ځواکونلو او‬

‫‪402‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زمونږ ټانکونو د غرو په تشو لمنو‪ ،‬په تشلو پرېښلودل شلویو کلیلو‪ ،‬بلې خلکلو‬
‫کى‬
‫(‪)۵۲‬‬
‫الرو باندې رزې کولې‪».‬‬
‫په پېښور کې د سيثیاې د څانګې مشر بییررن روایلت د پورتله روایلت پله‬
‫تایید دی‪ ،‬خو هغه نور مهم ټکي هم لري‪ .‬یو ټکی یې دا دی چې سپین ږیري‬
‫مارشال سوکولوف د راپور اورېلدلو پله جریلان کلې راپلور ورکلوونکی وپوښلته‬
‫چې «دښمن چیرې دی؟ ایا هغه په نزدې تنګو درو کې پټ دی؟» ځواب یلې‬
‫واورېد‪ ،‬چې هو همدغسلې ده او «ملونږ پوسلتې‪ ،‬ګزملې او چلورکلې للرو چلې‬
‫حرکتونه یې څاروو‪ ».‬بیا جنرال شبرشین راپور ورکلوونکی و پوښلته چلې «ایلا‬
‫دغسې قوه له دغسې ماتې نه وروسلته تهدیلد کېلدلی شلي؟» ځلواب یلې وانله‬
‫ورېد‪ ،‬او راپور ورکوونکي داسې وښووله چې پوښتنه یې هیڅ نله ده اورېلدلې‪.‬‬
‫شبرشین بیا له کومې بلې سرچینې نه خبر شو چې په دغه جنګ کلې لله مقابلل‬
‫شلوي وي‪ ،‬ځکله چلې لکله دمخله ویلل‬ ‫لوري نه ممکلن پلنځلس کسلان تلل‬
‫شوي‪ ،‬پنچشېر له خلکو نه خالی و او دا چې ممکن د دفاع وزارت ځینو للوړو‬
‫افسرانو احمدشاه مسعود د نظامي عملیلاتو خبلر دمخله ورکلړی وي‪ ،‬خلو دی‬
‫پوره باوري نه و‪ ،‬ځکه چې شوروي افسرانو له اول نه نظامي عملیات په خپلل‬
‫نوښت کول او د رجلیم افسلران یلې پله اخلري شلېبه کلې لله هغلو نله خبلرول‪.‬‬
‫قومندان مسعود په پنچشېر کې د شورویانو له کېدونکي نظامي عمل څخله تلر‬
‫افغان افسرانو نه شاید دمخه خبرېده‪ ،‬دا به ځکه دغسې و‪ ،‬چې د شبرشلین پله‬
‫وینا «‪ ...‬هغه د شوروي له نظامي استخباراتو )‪ (GRU‬له یوه افسر سره پلټ‬
‫تماسونه لري‪ ،‬چې هغه د مشاور په مستعار نامه دنده ترسلره کلوي‪ )۵۳(».‬دغله‬
‫«مشاور» بله رګلرمن انلاتولي و‪ ،‬چلې د لیاخوفسلکي پله وینلا یلې «خلورا اوږد‬
‫وخت د احمدشاه په استوګنځي کې تېر کړ او په دې ترڅ کې یې لله هغله سلره‬
‫(‪)۵۴‬‬
‫اړوند کار پرمخ بېوه‪».‬‬

‫‪403‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىاوس پوښتنه دا ده چې پوځي چارواکو خپل سلتر ثملر مارشلال سلوکولوف‬

‫ته ولې ناسم اطالعات ورکړل؟ د شبرشین پله نظلر د ک‪ .‬ج‪ .‬ب چلارواکو تله‬
‫دا کوملله نللوې خبللره نلله وه‪ .‬هغللوی د مجاهللدو پلله اړه مسللکو تلله هللم ناسللم‬
‫اطالعلات ورکلول‪ .‬د هغلله پله وینللا «لله ‪ ۱۹۸۲‬څخله تللر ‪۱۹۸۶‬پلورې دښللمن‬
‫خمجاهدانت له خپلو ټولو عمومي وسله والو کسانو څخه‪ ،‬چې شمېر یې پنځله‬
‫زره کسان له السه ورکلوي‪ )۵۵(».‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬ ‫څلوېښت زره دی‪ ،‬هر کال دېر‬
‫والو د حفیظ الله ا مین په اړه هم مسلکو تله جعللي اطالعلات ورکلول‪ ،‬چلې د‬
‫هغو له مخې د مسکو لویانو په پای کې د هغه حکومت په نظلامي یرغلل سلره‬
‫نسکور کړ‪ .‬د شوروي په دکتاتوري نظام کې حکومتي چلارواکو پله تېلره د ک‪.‬‬
‫ج‪ .‬ب چلارواکو د خپلللې مللوخې او د کللار د اسللانۍ لپللاره واقعیتونلله پلله خپللله‬
‫جوړول یا پټول او په ټولنه کې هم دغسې مخالفان او جورنلستان نله وو‪ ،‬چلې‬
‫پلر هغللو انتقللاد وکللړي‪ .‬او خپلللو ناسللمو کللارونو تلله یللې متوجلله کللړي‪ .‬داسللې‬
‫ښکاري چې شلوروي چلارواکو غوښلتل قومنلدان احمدشلاه مسلعود تلر خپلل‬
‫نفوذ الندې راولي او د خپلې موخې لپاره ترېنه کار واخلي‪.‬‬
‫شورویانو شمالي افغانستان ته له پخوا نه سترګې نیولې وې‪ .‬د (داود خلان‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب په لومو کې) اثر په دې اړه رېلر مالوملات ورکلوي‪ .‬د ‪۱۹۷۷‬کلال‬
‫له ولسمشر محمد داود سره په کلریملن کلې لفظلي‬ ‫په اپرېل کې چې بریژنی‬
‫دا و چلې هلتله وللې د‬ ‫ټکر وکړ‪ ،‬د افغانستان د شمال په اړه و‪ .‬د هغه اعترا‬
‫امپیریلستانو کارکوونکي په کارونو ګمارل کېږي‪ .‬د دې مانا دا وه چې دغه کار‬
‫کوونکي چې ده جاسوسان وبلل ‪ ،‬د شوروي اتحاد پرضد کار کوي‪ .‬شلوروي‬
‫لویان چې د خپل یرغل په وخت کې پوه شول‪ ،‬چې د د وی تر الس النلدې د‬
‫پللرچم رجللیم د دوی پلله مرسللتې سللره هللم ټللول افغانسللتان النللدې کللولی او‬
‫حکومللت پللرې کللولی نلله شللي‪ ،‬پلله ‪۱۹۸۷‬کللې یللې د شللمالي افغانسللتان د نهللو‬

‫‪404‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫والیتونو لپاره یلو فرعلي حکوملت پلر پښلو ودروه‪ ،‬چلې سلروال یلې د نجیلب‬
‫کى‬
‫مسیر په نامه د صدراعظم مرستیال او غړي یلې د وزارتونلو معینلان وو‪ .‬دغلو‬
‫والیتونو ته دغه بې ساري امتیاز ورکړل شو‪ ،‬چې د شلوروي اتحلاد د منځنلۍ‬
‫اسیا لله جمهوریتونلو سلره د سلوداګرۍ او نلورو څیزونلو پله اړه نېغلې اړیکلې‬
‫ولري‪ )۵۶(.‬له دغه تجلویز نله نهلایي مقصلد دا و‪ ،‬چلې دغله پراخله سلیمه اول‬
‫کورواکه یا خودمختاره وي او پله پلای کلې د شلوروي اتحلاد پله قلوت ځانلله‬
‫سیاسي نظام ولري او له اصلي افغانستان څخه جال وي‪.‬‬
‫دغه تجویز هم الزمي کولله چلې شلورویان لله قومنلدان احمدشلاه مسلعود‬
‫سره په دغه اړه وغږېږي او همکارۍ ته یې رامات کړي‪ .‬د خبرو لپاره هوا هلم‬
‫برابره وه‪ .‬تر دغه وخته له نظامي عملیلاتو او خوتړیلو مقلابلو سلره سلره دواړو‬
‫خواوو د یوه بل مراعات کاووه‪ .‬د شوروي پلوځ قومنلدان ګروملوف ویللي وو‪،‬‬
‫چې دوی نه غوښتل احمدشاه مسعود په بشپړ رول مات کلړي او لله میلنځ نله‬
‫یوسی‪ .‬لیاخوفسکي هم په دې اړه وایي چې «‪...‬د شوروي اتحاد دفاع وزارت‬
‫د اوپراتیفي رلې مشرتابه او د څلوېښتم لمبر اردو قومنداني هلم د احمدشلاه د‬
‫رلو پرخالف د عملیاتو پر نه ترسره کولو ټینګار کاووه‪ ».‬دی دا هم وایي چلې‬
‫احمدشاه مسعود هم «‪...‬په غوڅه توګه خپلو رلو تله ویللي وو چلې د شلوروي‬
‫پوځونو پرخالف جګړه ییز عملیات ونه کړي او رلې یې هم دغه خبره پرته لله‬
‫ولې او څنګه نه پلې کوي‪« )۵۷(».‬په دې ترڅ کې شوروي قومنلدانۍ لله مسلعود‬
‫سره له پټو اړیکو نه په ګتې اخیستنې سره یو لړ پوښتنې چلې اړونلد السللیکونه‬
‫او په کابل کلې د شلوروي سلفارت ټاپله هلم پلرې لګېلدلې وه‪ ،‬د څېړنلې لپلاره‬
‫نوموړي ته ورواستولې‪ ».‬دا د ګورباچوف د واکمنلۍ و خلت و‪ ،‬دغله لیلک پله‬
‫اوو مادو کې و‪ ،‬چلې مهمله یلې د بدخشلان‪ ،‬تخلار‪ ،‬او بغلالن او داسلې هلم د‬
‫پروان او کاپیسا د ځینو برخو په ګډون د تاجکو د اسلتوګنې د سلیمو پربنسلټ‬

‫‪405‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تاجکانو د کورواکۍ یانې خودمختلارۍ پله اړه وه‪ .‬د لیلک یلو ملتن چلې پله‬
‫د کى‬
‫ژبللاړه کللې هللم ښللول شللوی‪ ،‬د قومنللدان مسللعود د یللوه رلمشللر مللال غللوا پلله‬
‫الس(‪ )۵۸‬استول شوی و‪ .‬د شوروي اتحلاد للوړ واکملن میخاییلل ګوربلاچوف‬
‫هم دغه موضلوع د ولسمشلر نجیلب اللله د وخلت صلدراعظم محملد حسلن‬
‫شرق ته په مسکو کې یاده کړې وه‪ ،‬په دې رول چې «شما فکر نملی کنیلد اګلر‬
‫با احمدشاه مسعود حکومت شما با یک خودمختلاري سلاحه وسلیع تلری در‬
‫قسمت شمال همکاری و موافقه نمایند او جنګ را کنار ګذارند‪ ،‬زیلرا بعضلی‬
‫از اطرافیان او چنین ارزو دارند‪ )۵۹(».‬په دغه وخت کې د ګورباچوف حکومت‬
‫حاضر و‪ ،‬افغان جهادي قومندانانو ته د خپلو سیمو کلورواکي ومنلي خلو چلې‬
‫له جنګ نه الس واخلي‪ .‬او له مرکزي حکومت سره په ګډه کار وکړي‪.‬‬
‫«احمدشاه مسعود هم موده پس په دې اړه خپل ځواب راولېږه او پله هغله‬
‫کې یې څرګنده کړې ده‪ ،‬چې دی د دغو پوښتنو د څېړللو لپلاره خبلرو اتلرو تله‬
‫چمتللو دی‪ )۶۰(».‬خللو دغلله خبللرې لکلله چللې هللیڅ نلله وي شللوې‪ ،‬ځکلله چللې د‬
‫ګورباچوف حکومت دننه په شوروي اتحاد کې له نویلو اساسلي سلتونزو سلره‬
‫مخ شو‪ ،‬که څه هم احمدشاه مسلعود حاضلر و‪ ،‬د کلورواکۍ یلا خودمختلارۍ‬
‫په اړه له اشغالګر پوځ سره خبرې وکړي‪ ،‬لکه چې ویل شوي‪ ،‬ده ال دمخله پله‬
‫افغانستان کې له شوروي چارواکو سره تړونونله کلړي وو‪ .‬قومنلدان احمدشلاه‬
‫مسللعود خپللل مقصللد تلله در سللېدلو لپللاره د وطللن پللروا نلله کوللله‪ ،‬لکلله چللې د‬
‫ولسمشر محمد داود په وخت کې یې هم د پاکستان پله هڅلونې د افغانسلتان‬
‫پرضد فعالیت کړی و‪ .‬په دې رول قومنلدان احمدشلاه مسلعود د وطنپلالنې پله‬
‫امتحان کې ناکام دی او که شوروي ا تحاد شړېدلی نه وای‪ ،‬د دغله تجلویز لله‬
‫امله به د افغانستان بشپړوالی له خطر سره مخ و‪ .‬وطنپال افغانان هلیڅ وخلت‬
‫د پردیللو پلله لمسلله او مرسللته پللر خپلللو وطنوالللو بانللدې واکمنللۍ کولللو تلله نلله‬

‫‪406‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حاضرېږي او په هر حال کوښښ کوي چې په رېره سخته کې هم د خپل هېواد‬

‫کى‬
‫حللق ادا کللړي او وروسللتیو نسلللونو تلله سرمشللق او دالهللام سللرچینه وي‪ .‬خللو‬
‫قومندان احمدشاه مسعود که څه هلم د مللي جهلاد پله پیلر کلې نلوم وایسلت‪،‬‬
‫دغسې وطنپال افغان نه شو‪.‬‬

‫‪407‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پکتیا‬

‫پکتیا او پکتیکا د افغان جهاد په دوره کې په خاص رول مهمه سیمه شلوې‬
‫ده‪ .‬یو دا چې دا سرحدي سیمه وه او د رېورنډ د کرښلې پله دواړو خلواوو کلې‬
‫عین پښتني قومونه اباد وو‪ ،‬بله دا چې مجاهلدانو لله پلاړه چنلار ‪ ،‬میرانشلاه او‬
‫وسلې او نور اړیلن څیزونله پکتیلا او د کابلل‬ ‫نورو ځایونو نه د جهاد په غر‬
‫حوزې په ګډون نورو سیمو ته نقللول‪ .‬د رجلیم او شلوروي چلارواکو کوښلښ‬
‫کاووه د دغسې انتقاالتو مخه ونیسي خو دغه کار یې کولی نه شلو‪ ،‬ځکله چلې‬
‫په دې اړه یې د قومونو همکاري جلبولی نه شوه‪ ،‬که څه هلم پله دغلې الر کلې‬
‫یې دېرې پیسې لګولې او یو وخت تر څله حلده بریلالي شلوي هلم وو‪ .‬بانلدني‬
‫جورنلستان او مهم لویدیځ کسان هم له دغې الرې پکتیا او نورو ځایونو ته لله‬
‫افغان تنظیمونو سره تلل‪ .‬په دوی کې د امریکې د ولسلي جرګلې غلړی چلارلي‬
‫ولسن هم و‪ ،‬چې افغلان مجاهلدانو تله یلې د سلټنګر راکټونلو پله ورکوللو کلې‬
‫بریالی کوښښ وکړ‪ .‬د کابل رجیم په پکتیا کې له غټو ستونزو سره هلم ملخ و‪،‬‬
‫یو دا چې په پکتیا کلې پله نظلامي واحلدونو کلې د خلقلي افسلرانو لله پرچملي‬
‫افسرانو سره نه لګېده او حتی خلقي افسرانو له هغو سره زیږ چلند هم کلاووه‪.‬‬
‫دوی دلته بس د مجاهدانو له امله سره متحلد وو‪ .‬بلله دا چلې رجلیم تله ګرانله‬
‫وه‪ ،‬د مجاهللدانو للله امللله خپلللو نظللامي واحللدونو تلله وسلللې او خللواړه او نللور‬
‫څیزونه ورسوي‪ ،‬که څه هم د ګردیز او خوست په ښارونو کې یلې د پخلوا پله‬
‫شان دوه نظامي فرقلې ځلای پلر ځلای وې‪ ،‬خلو سلټه کنلډو چلې لله هغله نله د‬
‫خوست او ګردیز ترمینځ یلوازنۍ الر تېرېلده پله ‪۱۹۸۱‬کلې د قومنلدان جلالل‬

‫‪408‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫الدین حقاني (ځدران) تر کنټرول الندې شوې وه‪ .‬سټه کنلډو پله جګله سلطح‬
‫کى‬
‫کې له سختو کږلیچو سره اوږد پروت دی او د دواړو ښارونو ترمینځ یلوازنۍ‬
‫لنډه الر ده‪ ،‬په دغه حال کې رجیم مجبور و‪ ،‬لله نلورو اوږدو الرو او یلا د هلوا‬
‫له الرې اړین څیزونه د خوست فرقې ته ورسوي‪.‬‬
‫د اسللالمي تنظللیم‬ ‫پکتیلا پلله عملومي رول د مولللوي محملد یللونس خلال‬
‫سیمه وه‪ ،‬چې حقلاني یلې نلامتو قومنلدان و‪ .‬دی سلخت دریځله او د چپیلانو‬
‫ټینللګ دښللمن و‪ .‬پلله پکتیللا کللې د حکمتیللار اسللالمي ګونللد‪ ،‬د پیللر سللیداحمد‬
‫ګیالني ملي اسالمي محاذ او د سیاف د اتحلاد تنظلیم هلم جهلاد کلاووه‪ ،‬خلو‬
‫د حزب سیمه ګڼل کېلده‪ .‬د حقلاني تلر‬ ‫پکتیا د حقاني له امله د مولوي خال‬
‫د‬ ‫څنګ نور قومندانان هلم وو او قومنلدان عبلدالحق چلې هغله هلم د خلال‬
‫حزب قومندان و‪ ،‬له پکتیا نه جهاد پیل کړی و‪ .‬پله واقلع کلې دا پکتیلا وه چلې‬
‫هلتلله تنظیمللي جهللاد للله ښللاري پللاڅونو نلله وروسللته پیللل شللوی و‪ .‬د خلقللي‬
‫حکومت په وړاندې هم جهاد د خدران د زیړوک عالقه دارۍ نه شروع شلوی‬
‫و‪ .‬په پکتیلا کلې د رجلیم د قوتونلو او مجاهلدانو تلرمینځ بلې حسلابه جنګونله‬
‫شوي دي‪ ،‬خو هغه جنګونه چې په ژوره او سلټه کنلډو کلې شلوي‪ ،‬غلټ او تلر‬
‫ټولو لوی وو‪.‬‬

‫‪409‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫ژوره‬

‫ژوره د رېورنډ د کرښې په څلور کیللومترۍ کلې پله یلوې غرنلۍ سلمې کلې‬
‫پرته ده‪ .‬پلنځلس کیللومتره اخلوا یلې د میلران شلاه ښلار دی‪ ،‬چلې پله شلمالي‬
‫وزیرستان کې پلروت دی‪ .‬ژوره اول د مجاهلدانو د روزنلې ځلای و‪ ،‬چلې ورو‬
‫ورو په دغسې لوی او پراخ مرکز بدل شلو‪ ،‬چلې هلتله د جهلاد لپلاره ضلروري‬
‫څیزونه د وسلو په ګډون زېرمه کېدل او مجاهدان پکې روزل کېدل‪ .‬دغه مرکلز‬
‫یا بیخ )‪ (Base‬پله سلهیل ختلیځ کلې د سلودیاکي )‪ (Sodyaki‬غلره مخلامخ‬
‫یللوولس ټونلونلله پلله بولللدوزرونو او چوونکللو مللوادو سللره وکنللدل شللول‪ .‬دغلله‬
‫تونلونه پینځه سلوه متلره اوږده وو‪ ،‬یلو هوټلل‪ ،‬د وسللو زېرمله تونله‪ ،‬د تلرمیم‬
‫ورکشاپونه‪ ،‬روغتیایي مرکز‪ ،‬د راریو سټېشن وه پخلنځي یې هلم الره‪ .‬برېښلنا‬
‫هم په جنرېتر سره ورته تولیدله‪ .‬د مجاهدو یو پنځله سلوه کسلیز کنلډک هلتله‬
‫د تنظلیم ګرځنلده‬ ‫م یشت و‪ ،‬چلې وییفله یلې پله سلیمه کلې د موللوي خلال‬
‫مجاهدو لپاره دلوجستکي موادو برابرول وو‪ .‬دغه کنډک ته د محل د دفلاع او‬
‫د پاکسللتان او افغانسللتان تللرمینځ د خللاد او ک‪ .‬ج‪ .‬ب ایجنټللانو د مخنیللوي‬
‫وییفه هم ورپه غاړه وه‪ .‬د مرکز شاوخوا غونلډیو کلې هلوایي دفلاعي ماشلین‬
‫(‪)۶۱‬‬
‫ګڼې هم ځای پر ځای وې‪.‬‬
‫په افغانستان کې د جهاد په ټوله دوره کې د ژورې په شان بلل ټینلګ مرکلز‬
‫نلله و‪ .‬د هغلله جوړښلت د چللا کللار او ابتکلار و؟ داسللې ښللکاري چللې د هغلله د‬
‫جوړېللدلو نوښللت د اسللامه بللن الدن کللار و‪ ،‬د تونلونللو او ودانیللو جللوړول پلله‬
‫و‪ .‬د اسلامه بلن الدن پله وینلا «کلله‬ ‫عربستان کې د بن الدن شلرکت تخصل‬

‫‪410‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىمونږ د مجاهدانو د ځایونو په بمباري کولو کې د روسانو وحشت ولید‪...‬‬

‫مونږ د دوو سپېځلو ځایونو لله هېلواد خعربسلتانت نله اټکلل پله سلل ګونلو ټنله‬
‫سامانونه نقل کړل‪ ،‬چلې پله هغلو کلې بولدوزرونله‪ ،‬الرۍ ګلانې‪ ،‬بلار اچلونکي‬
‫سللامانونه او د خنللدقو کېنللدلو ماش لینونه وو‪ ...‬مللونږ یللو شللمېر اوږده تونلونلله‬
‫وکنللدل او پلله هغللو کللې مللو د زېرملې کولللو ځایونلله او پلله ځینللو نللورو کللې مللو‬
‫رابلرټ‬ ‫روغتیایي مرکزونه جوړ کړل‪ ».‬مشهور امریکلایي جورنلسلت اومولل‬
‫فسک )‪ (R.Fisk‬وایي چې هغه له بن الدن سره د مرکې کولو لپاره په دغسې‬
‫یوه تونل کې انتظار کاووه‪ ،‬چې «د یوه کلک غره په رره کې د سلګونو مترو پله‬
‫اوږدو کې کندل شوی و‪)۶۳(».‬د البدر په نامله دغله مرکلز ورو ورو شلپږ شلول‪:‬‬
‫لومړی البدر‪ ،‬دوهم البلدر‪ ،‬الفلاروق‪ ،‬خاللد بلن ولیلد‪ ،‬ا بلو جنلدال او سللمان‬
‫فارس‪ .‬له دغو نومونو نه ښکاري چې دغه مرکزونله پله کلوم عربلي هېلواد کلې‬
‫وي‪ ،‬نه پله افغانسلتان کلې‪ .‬پله البلدر کلې د شلوروي پلوځ لله ایسلتل کېلدلو نله‬
‫وروسلته بانللدنیان روزل کېللدل‪ ،‬همدغله بانللدني عربللان وو‪ ،‬چللې د بللن الدن د‬
‫پروګللرام للله مخللې هلتلله روزل کېللدل چللې هغللو د ‪۲۰۰۱‬کللال د سللپټمبر پلله‬
‫یوولسمه په امریکې کې د نیویارک ښار نړۍ واله سلوداګري څلو پلوړیزه دنګله‬
‫ماڼۍ او د واشنګټن ښار د امریکې په تښتول شلویو الوتکلو ووهلل او ونلړول‪،‬‬
‫چې امریکې ته یې په ملیاردونو رالرو تاوان واړوه او اثرونه یلې پله ټلولې نلړۍ‬
‫شول‪ .‬د همدغه کال په اکتوبر کې و‪ ،‬چې د امریکلې پله نوښلت‬ ‫کې محسو‬
‫د ملګرو ملتونو د یوې فیصللې لله مخلې د نلړۍ د څللور څلوېښلت هېوادونلو‬
‫پوځونه افغانستان ته ننوتلس په ټولې نړۍ کې د ترهګلرو ځپلل پیلل شلول او د‬
‫افغانستان اسالمي امارت د امریکې په یرغلیز پوځ نسکور شو‪ ،‬خو دا یوه بېلله‬
‫موضوع ده‪ ،‬چې دا یې د بیان ځای نه دی‪ .‬دلته به دغلومره وویلل شلي چلې د‬
‫افغانستان اسالمي امارت په ټولې نړۍ کې لومړنی نظام و‪ ،‬چې په خپلل مللک‬

‫‪411‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىیې دغسې یو عرب‪ ،‬چې د خپلل هېلواد عربسلتان لله تابعیلت نله محلروم‬
‫شوی و‪ ،‬ازاد پرېښود چې د دغسې هېواد په تاوان خپل پالن عملي کړي‪ ،‬چلې‬
‫د شوروي اتحاد د یرغل په دفع کولو کې یې له افغانستان سره د وسلو‪ ،‬پیسلو‬
‫او نورو اړینو څیزونو بې مثاله مرستې کړې وې‪.‬‬
‫شورویانو او د رجیم چارواکو د ‪۱۹۸۵‬کال تر سپټمبر پلورې د دغله مرکلز‬
‫په وړاندې څه ونکړل‪ .‬د رجیم چارواکو د همدغه کال په سپټمبر کې د ګردیلز‬
‫له دوولسمې پلې فرقې نه ځینې واحدونه د ‪ ۳۷‬او ‪ ۳۸‬کمانډو غونلډونو څخله‬
‫ځینې واحدونه د ځاځي میدان له الرې‪ ،‬نه د سټه کنلډو لله الرې‪ ،‬خوسلت تله‬
‫واستول‪ .‬د خوست له ‪۲۵‬مې فرقې نه هم ځینې واحدونه ورسره یو ځای شول‬
‫او ټوللله قللوه د جنللرال شللاهنواز تڼ لي پلله قومنللدانۍ د ژورې د النللدې کولللو پلله‬
‫مقصد روانه شلوه‪ .‬څنګله چلې رجلیم د یلوه نظلامي واحلد پله ټوللو سلرتېرو د‬
‫اعتبار نه درلود له بېلو و احدونو څخه یې له خپلو پلویانو نه یوه ترکیبي قلوه د‬
‫دغه ماموریت لپاره وګمارله‪ .‬د همدغې میاشتې په پای کې دغه قلوه د درنلدو‬
‫توپونو او هوایي قوې په مالتړ پر بلاړې )‪ (Bari‬وردمخله شلوه‪ ،‬چلې د ژورې‬
‫په شمال ختیځ کې موقعیلت للري‪ .‬د ژورې د دفلاع لپلاره دا ښله وخلت نله و‪،‬‬
‫لوی قومندانان د قومندان حقاني په ګلډون د حل ادا کوللو لپلاره عربسلتان تله‬
‫تللي وو‪ .‬پوځ باړه ونیوله او له هغله وروسلته یلې د ژورې د نیوللو تکلل وکلړ‪،‬‬
‫خو د مجاهدو یوې اتیا کسیزې رلې د مغلګۍ په غونډیو کې چلې د ژورې پله‬
‫شمال کې د دېوال په شلان پرتلې دي‪ ،‬د هغلو مخله ونیولله او تلفلات یلې هلم‬
‫ورواړول‪ .‬په پای کې د رجیم پوځ خوست ته بېرته پر شاشلو او بلاړه د کلوچي‬
‫قومندانانو په مخکښې بېرته ونیول شوه‪ ،‬خو دا د جنګ پای نه شو‪.‬‬
‫د رجیم پوځ له تڼیو څخه چې د جنرال شهنواز د قوم سلیمه او د ژورې پله‬
‫شمال‪-‬لویدیځ کې پرته ده‪ ،‬دمخله شلو او د للژ سلیمه یلې ونیولله او قومنلدان‬

‫‪412‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مولوي احمدګل یې هم شهید کړ‪ .‬د لژې مجاهدان پر شاشول او یوه رلله یلې‬
‫کى‬
‫په مني کنډو کې چې د ژورې په الر کې پروت دی‪ ،‬د هغه الندې غلارونو کلې‬
‫پټه شوه‪ .‬په دغه وخت کې لوی قومندانان له ح نه سلتانه شلوي وو‪ .‬د رجلیم‬
‫پوځ پر دغه کنډو باندې پرله پسې لس ورځې وارونه وکړل‪ ،‬خو اثر یې کولی‬
‫ونه شو‪ ،‬بیا یې دغه کنډو له هوا نه بمبلاري کلړ او مجاهلدان لله دې ویلرې نله‬
‫چې نه چې د بمباریو له امله له غره الندې شي‪ ،‬پر شاشول او دښمنو یې هلتله‬
‫د څارنې پوستې واچولې او د توپونو د ویشتلو لپاره یې ترتیبلات ونیلول‪ .‬دوی‬
‫تور کمر هم ونیوه چې د ژورې د مرکز پله یلو کیللومتري کلې پلروت دی‪ ،‬خلو‬
‫دوی بې پروایي وکړه او فکر یې نه کاووه چې مجاهدان به ټانکونه وللري‪ ،‬پله‬
‫داسې حال کلې چلې هغلوی ټانکونله للرل او دوه مجاهلدانو یلې عللم جلان او‬
‫محمد سلیم چې پخوا د ټانک واحد قومندانان وو‪ ،‬خپل ټانکونه له غارونو نه‬
‫وایسللتل‪ ،‬اول یللې د رجللیم د څللارنې پوسللتې ونیللولې او بیللا یللې پ لر سللر تېللرو‬
‫ګذارونه وکړل‪ .‬جنرال تڼي که څه هم کوښښ وکړ چې د خپلو سرتېرو روحیه‬
‫پیاوړې کړي‪ ،‬خلو کوښښلونو یلې ګټله ونکلړه‪ .‬پله تېلره وروسلته لله هغله چلې‬
‫مجاهدانو د د وی یو هلیکوپتر هم نسکور کړ‪ .‬خلو مجاهلدانو خپلل یلو تکلړه‬
‫قومندان مولوي فتح الله هم له السله ورکلړ‪ .‬پله همدغله وخلت کلې و چلې نله‬
‫یوازې لوی قومندانان له میران شاه نه د جنګ رګر ته ورسېدل‪ ،‬له جلالل ابلاد‬
‫او ارګون نه هم مالتړ ورته ورسېدل‪ .‬له بلې خوا د سرتېرو پله تښلتېدلو سلره د‬
‫رجیم پوځ مخ په لږېدو شو‪ .‬په دغه حال کې جنرال ټني له ‪ ۴۲‬ورځو نښتو نله‬
‫وروسته د شپې په تیاره کې خپل پوځ پلر شلا کلړ‪ .‬پله دغلو ټوللو نښلتو کلې لله‬
‫مجاهدانو نه ‪۱۰۶‬تنه شهید او ‪ ۳۲۱‬تنه ټپي شول‪ .‬د رجیم تلفات هلم درانلده‬
‫(‪)۶۳‬‬
‫وو‪ ،‬خو شمېر یې په یقین سره مالوم نه دی‪.‬‬

‫‪413‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد بللل کللال (‪ )۱۹۸۶‬د اپرېللل پلله سللر کللې د شللوروي او رجللیم پللنځلس‬
‫هلیکوپټرونو د ا ته دېرشم کمانلډو غونلډ سلهار پله اوو بجلو د ژورې شلاوخوا‬
‫ځایونو ته ښکته کړل‪ .‬زر وروسته د غونډ پلاتې سلرتېري هلم پله هلیکوپټرونلو‬
‫کې ور ورسېدل‪.‬‬
‫لومړی دوه هلیکوپټرونه د سپین خلوړ )‪ (Spin Khwar‬میلدان تله ښلکته‬
‫شللول‪ .‬د ځینللو هلیکوپترونللو د ناسللتې ځایونلله د رېورنللډ کرښللې پلله یللو متللري‬
‫فاصله کې وو‪ ،‬خو زیاتره یې د ژورې په لویدیځ تله پله للوړو ځلایونو کلې وو‪،‬‬
‫مجاهللدانو کلله څلله هللم دغللو پېښللو تلله تیللاری نلله درلللود‪ ،‬بیللا هللم دوه ناسللت‬
‫هلیکوپترونه یې وویشتل او له کار نه یې وغورزول‪ .‬له دغې پېښې نله وروسلته‬
‫د شوروي جنګي الوتکو د مجاهدانو ځایونه سلخت بمبلاري کلړل‪ .‬مجاهلدانو‬
‫یې په وړاندې څه نه شو کولی‪ .‬د هغه پر ځای یې د ناستې په رګرونو کلې پلر‬
‫سللرتېرو بریللد وکللړس رېللر زر یللې څلللور میدانونلله النللدې کللړل او د رجللیم رېللر‬
‫کمانللډوګان یللې ونیللول‪ .‬پلله همدغلله وخللت کللې د وزیرسللتان للله میرانشللاه‬
‫مجاهدانو نه مالتړان ورسېدل او کمانلډوګان یلې لله شلانه ګیلر کلړل‪ .‬پله دې‬
‫رول کمانډوګان چې له دواړو خواوو نه چارپېر شول‪ ،‬یا ووژل شول یا ونیلول‬
‫شو‪ .‬د ورځې تر پایله پلورې لله اتله دېرشلم غونلډ څخله پنځله سلوه او دېلر‬
‫کمانډوګان د مجاهدانو الس ته ورغلل‪.‬‬
‫پلله همدغلله مهللال کللې و‪ ،‬چللې د شللوروي خاصللو جنګللي الوتکللو د ژورې‬
‫غارونه بمباري کړل‪ ،‬څنګه چې د دغو غارونو ختیځ د وزیرستان پله للور و‪ ،‬د‬
‫شورو ي الوتکې په هغې خوا الړې او له هغې خوا نه یې دغله غارونله بمبلاري‬
‫کول‪ .‬په دغو بمباریو کې اتلس مجاهدان شهید شول‪ .‬داسې هم دغلو الوتکلو‬
‫یو بل غار چې یو نیم سل متره اوږد و او یو نیم سل مجاهلدان یلې پله داخلل‬
‫کې وو‪ ،‬بمباري کړ‪ .‬قومندان حقاني هم چې نوی له میرانشاه نه راستون شلوی‬

‫‪414‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫و‪،‬کىهم په دغه غار کې و‪ .‬د الوتکو بمباري ټینګه ونیول شوه‪ ،‬سلره لله دې هلم‬
‫ایسار شویو مجاهدانو وکولی شول لله هغلو نله بیلرون شلي‪ .‬د هلیکوپټرونلو د‬
‫ناستې په ځایونو کې نښتې سختې شوې او د کمانډو یوې رللې چلې پله جګله‬
‫کې وه‪ ،‬سخت مقاومت وکړ‪ ،‬خو په پای کې تسلیم شوه‪.‬‬
‫د رجیم قواوو په یلوه بلل محلاذ کلې هلم فعالیلت کلاووه‪ .‬دوی لله للومړۍ‬
‫حملې نه وروسته لژه پیاوړې کړې وه او ژورې ته د رسېدلو پله مقصلد یلې لله‬
‫دغې دوهمې مرحلې نه زر وروسته د مني کنډو لپاره په نښتو الس پورې کلړی‬
‫و‪ ،‬چې په دغه وخت کې له هغو نه لس ورځلې تېلرې شلوې وې‪ .‬مجاهلدانو د‬
‫خوست پر فرقله بریلد کلاووه او هلم یلې پله منلي کنلډو کلې د رجلیم د پلوځ د‬
‫وړاندې تګ مخه نیوله‪ .‬خو په داسې حال کې چې د رجیم او شلوروي قوتونلو‬
‫تېر کال په حملو کې په شلپه کلې د توپونلو ګذارونله او لله هلوا نله بمبلارۍ نله‬
‫کولې‪ ،‬اوس یې دغه کلار پله شلپه او ورځ کلې کلاووه‪ .‬پله شلپه کلې بله یلې رڼلا‬
‫کوونکي څپرکي خپرول‪ .‬په همدغه مهال کې و چلې لله خوسلت نله د تڼیلو لله‬
‫الرې لژې ته نور مالتړان هم ورسېدل او نښتې دوولس ورځلې اوږدې شلوې‪.‬‬
‫مجاهدان مجبور شول لژه پرېږدي او لوړو غرونو تله وخیلژې‪ .‬د منلي کنلډو د‬
‫رجیم پوځ ته په الس ورغی او ګډې قواوې له لژې نه د مغلګۍ خواتله دمخله‬
‫شوې‪ ،‬چې د ژورې په شمال کې پرته وه‪ .‬دلته د حکمتیلار د حلزب یلو کنلډک‬
‫ځای پر ځای و‪ ،‬خو مجاهدانو یې د پوځ په رانزدې کېدلو سره میدان پرېښود‬
‫او پر شاشول‪ .‬په همدغه وخت کې مولوي حقاني په بمبارۍ سره ټپلي شلو او‬
‫اوازه شوه چې هغه هم شهید شو‪ ،‬په دغه حال کې مجاهدانو ژوره له دووللس‬
‫ورځو نښتو نه وروسته خوشې کړه او ژوره د شوروي او رجیم ګلډ پلوځ تله پله‬
‫الس ورغله‪ ،‬خو دوی هلته بس پینځه ګړۍ تم شول‪.‬‬

‫‪415‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىله بلې خوا مجاهدانو خپلې وسلې د ‪ MRL‬په ګډون وزیرستان ته یووړې‬
‫او له هغه ځای نله یلې د دښلمن پله للور رزې کلولې‪ .‬پوځیلانو پله دغلې لنلډې‬
‫مودې کې هم د ژورې د ځینو تونلونو خولې په چوونکلوې ملوادو سلره ورانلې‬
‫کړې او ماینونه او نور وژونکي څیزونه یې په مځکه کې خښ کړل‪ ،‬خو عجبله‬
‫ونله کلړ او لکله چلې وویلل شلول‪،‬‬ ‫ده چې له زېرمه شویو وسلو سره یې غر‬
‫هلته له پنځه ګړیو تم کېدلو نه وروسته خوسلت تله پلر شلا شلول‪ .‬مجاهلدان د‬
‫دښمن د پوځونو د پر شاکېدلو پله سلبا ژورې تله سلتانه شلول‪ ،‬خلو ملاینونو د‬
‫کړل او نور ماینونله دوی پله خاصلو اللو سلره خنثلی کلړل‪.‬‬ ‫دوی یو شمېر تل‬
‫داسې هم دوی د غارونو ترمینځ تولنونه بېرته جوړ کړل او تر پنځه سلوه متلرو‬
‫پورې یې نور هم اوږده کړل او ژوره یې په لنډه موده کې بېرتله فعالله کلړه‪ .‬پله‬
‫دغو ټوللو نښلتو کلې ټلول ټلال ‪ ۲۸۱‬مجاهلدان شلهید ا و ‪ ۳۶۳‬ټپلي شلول‪ .‬د‬
‫مقابللل لللوري تلفللات مللالوم نلله دي‪ ،‬خللو مجاهللدانو د هغللوی دوه ناسللت‬
‫هلیکوپترونه وران کړل او دوه اللوتکې یلې نسلکورې کلړې‪ .‬د مجاهلدانو غلټ‬
‫بری دا و‪ ،‬چې د رجیم ‪۵۳۰‬سرتېري او افسلران یلې ژونلدي ونیلول‪ .‬د موللوي‬
‫او نلورو‬ ‫نظام الدین حقاني او ملګرو په روایت د مولوي محمد یونس خال‬
‫په قضاوت افسران اعدام او سلرتېري پله مشلروط رول وبښلل شلول او بیلا لله‬
‫دوه کاللله خللدمت او عقیللدې للله تغیللر نلله وروسللته ازاد شللول‪ (۶۴.‬د یللوې بلللې‬
‫سرچینې په حواله چې نه غواړي نوم یې یاد شي‪ ،‬د رجیم یرغمل شوي کسلان‬
‫شاوخوا دیارلس سلوه تنله وو‪ ،‬چلې پله اسلالمي تنظیمونلو وویشلل شلول او د‬
‫د اسالمي حزب له برخې نه رېر یې ووژل شول او ملړي یلې د‬ ‫مولوي خال‬
‫تورخم په وچو شېلو کې وغورزول شول‪.‬‬
‫پاکستان د ژورې د نښتو په اړه اندېښمن و او مجاهلدانو تله یلې د ‪MRL‬‬
‫او نور رول وسلې واستولې او هغوی یلې پلر دې قلادر کلړل چلې د رېورنلډ لله‬

‫‪416‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کرښې څخه اخوا هم پر دښمنانو فیرونه وکړي‪ .‬داسې یې د نښتو په بهیر کلې‬
‫کى‬
‫هللم خپللل یللو څللو افسللران ژورې تلله واسللتول چللې مجاهللدانو تلله د بلللو پایل‬
‫راکټونو اغېزناک استعمال وښيي‪ .‬پله خپلله یلې هلم لله یلوه غلره نله دیلارلس‬
‫راکټونه وار کړل‪ ،‬خو نتیجه یې ورنکړه‪ .‬یو پاکستانی کفتان او ملګلري یلې ال‬
‫(‪)۶۵‬‬
‫د دښمن د الوتکې په بمبارۍ سره سخت ټپي شول‪.‬‬
‫یرغلګر پوځ هر وخت او هر چیرې له لویو عملیاتو نه وروسته‪ ،‬کله غاللب‬
‫به هم و‪ ،‬د جنګ له رګر نه پر شا کېده‪ ،‬خو له ژورې نه رېر زر پلر شلا شلو‪ .‬دا‬
‫به له دې امله و‪ ،‬چې ژوره یوه سخته غرنۍ او سرحدي سیمه وه او مجاهلدان‬
‫یې له هغې نه ایستلي وو‪ ،‬الندې کړي نه وو‪ ،‬په دغه حال کې د هغو او د هغلو‬
‫له زیاتېدونکو مالتړانو له غلچکلي بریلدونو نله ویرېلدل‪ .‬د شلوروي ا و رجلیم‬
‫پوځي لویانو دا یو غټ بری ګاڼه‪ ،‬چې د ژورې دنه الندې کېدلو افسانه یلې لله‬
‫اعتبار نه وغورزوله‪ ،‬خو دوی د دې پروا نه کوله چې پله دغلو عملیلاتو کلې بله‬
‫شول‪ ،‬او ژوره هم رېلر زر‬ ‫شي‪ ،‬لکه چې په واقع کې تل‬ ‫څومره انسانان تل‬
‫د مجاهدانو شوه‪.‬‬

‫‪417‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫سټه کنډو‬

‫لکه چې دمخه ویل شوي سټه کنډو د ګردیز او خوست ترمینځ پلروت دی‬
‫او د دواړو ترمینځ رېره لنډه الر له هغه نه تېرېږي‪ .‬ویل کېدلی شي چې هغله د‬
‫دغو ښنرونو ترمینځ یوازنۍ الر ده‪ ،‬لله نلورو الرو نله هلم خوسلت تله رسلېدل‬
‫ممکن د ي‪ ،‬خو هغه رېرې اوږدې د ي او د رجیم لپاره پلر هغلو پلوځ اسلتول‬
‫رېر ګران وو‪ .‬سټه کنډو په جګه سطح کې له څلور سوه متلرو نله هلم اوږد دی‬
‫او هغه دغسې کږلیڅې لري چې په عادي حال کې هم له هغه نه تېرېلدل ګلران‬
‫وي‪ .‬شللاوخوا یللې د دنګللو ونللو ځنګللل دی‪ ،‬دغلله کنللډو د ګردېللز پلله دېللر‬
‫کیلومتري کې د ځدرانو په سیمه کې پروت دی‪ .‬هلته نلور پښلتني قومونله هلم‬
‫اباد دي او سټه کنډو د لویې پکتیلا کللي یلاور ګڼلل کېلدلی شلي‪ .‬سلټه کنلډو پله‬
‫‪۱۹۸۱‬کې د رجیم له کنټرول نله ایسلتل شلوی او د مجاهلدو پله قبضله کلې و‪،‬‬
‫چې قومندان جلالل اللدین حقلاني (ځلدران) او جنلرال ګلل زرک ځلدران یلې‬
‫وتلي قومندانان وو‪ ،‬لکه چې په تېر څپرکي کې ویل شلوي‪ ،‬قومنلدان حقلاني د‬
‫اسالمي حلزب تله منسلوب و‪ ،‬خلو ده پله واقلع کلې د یلوه ازاد‬ ‫مولوي خال‬
‫قومندان په توګه جهاد کاووه او د عربي شیخانو له پرېمانه مالي مرستو نه هلم‬
‫بهره من و‪.‬‬
‫د ژورې له نښلتو نله وروسلته مجاهلدانو د خوسلت فرقله محاصلره کلړه‪ .‬د‬
‫شوروي یلو افسلر ای‪.‬ان‪ .‬ششلکوف چلې د سلټه کنلډو پله عملیلاتو کلې برخله‬
‫اخیستې وه‪ ،‬وایي چې «د ‪۱۹۸۷‬کال په مني کلې چلې سرسلختو سرکښلانو یلا‬
‫یاغیانو د افغان حکومت او شوروي پوخونو سره نښتې وکړې او خوسلت یلې‬

‫‪418‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى محاصره کړ‪ ،‬د انتقال الرې یې پرېکړې او زمونږ قواوو تله یلې د وسللو‪،‬‬
‫پوره‬
‫مهملاتو او خللوړو شللیانو رسلول محللدود کللړل‪ .‬لوړمقلام فیصللله وکللړه چللې د‬
‫موثرو او پیاوړو عملیاتو په نامه د پوځ د څو فرقو او کنډکونو عملیات ترسلره‬
‫کړي‪ .‬لوی مقصد دا و چې د کابل‪-‬ګردیز‪-‬خوست پر الر د شلریکانو قوتونله‬
‫(‪)۶۶‬‬
‫وځپي‪».‬‬
‫د سټه کنډو او تر هغله دمخله د ژورې د دوهملې دورې نظلامي عملیلات د‬
‫نویلو انکشللافونو پلله رڼللا کلې ښلله واضللح کېللدلی شلي‪ .‬پلله شللوروي اتحللاد کللې‬
‫میخاییل ګورباچوف چې په ‪۱۹۸۵‬کلې عملومي منشلي شلوی و‪ ،‬وغوښلتل لله‬
‫افغانستان څخه خپل څلوېښتم لمبلر پلوځ پله ښله نامله وباسلي‪ ،‬خلو د پلوځي‬
‫لویانو د مخالفت له امله یلې هغلو تله دغله اختیلار ورکلړو چلې د یلوه یلا دوه‬
‫کلونو په موده کلې پله افغانسلتان کلې د مجاهلدو پله وړانلدې ټینلګ عملیلات‬
‫وکړي او که په دغې مودې کلې یلې هغلوی ځپللی ونله شلول‪ ،‬دی بله د افغلان‬
‫کشاله د دیپلوماسۍ له الرې حل کلړي او پلوځ بله لله افغانسلتان څخله بېلرون‬
‫کړي له هغه وروسته د یوه کلال پله ملوده کلې چلې پیلل یلې ملالوم نله دی‪ ،‬پله‬
‫افغانستان کې شوروي پوځیانو دغسې ټینګ عملیات وکړل‪ ،‬چې پخوا یې نله‬
‫وو کړي‪ .‬زما د سیاسي جورنال له مخې چې د څرخي پله زندان نه له ازادېدلو‬
‫نه وروسته مې پیا پرې پیل کړی و «‪...‬په دې ورځلو کلې غټله خبلره پله ګردېلز‬
‫کلې د قوتونلو تجمللع دی‪ ،‬چلې حتللی لله لیللرې سلیمو لکلله کنلدهار‪ ،‬کنللدوز او‬
‫ننګرهلار نلله هلم حکللومتي قللواوې ورتله اسللتول شلوې دي‪ .‬یللوازې د شللوروي‬
‫قواوو شمېر د دقیقو نظامي کسلانو پله قلول ‪ ۶۰۰۰۰‬تله رسلېږي‪ ..‬د قلوس پله‬
‫څلورمه‪ ،‬پنځمه او شپږمه (نلومبر ‪ ۲۷ ،۲۶ ،۲۵‬کلال ‪ )۱۹۸۷‬د سلټه کنلډو پلر‬
‫شاوخوا بانلدې شلپه او ورځ بمونله وغلورزول شلول‪ ،‬لله ګردیلز نله پله توپونلو‬
‫وویشتل شو‪ ...‬بمونه له نه لیدونکو ستراتیجکي طیارو نه په وقفلو سلره اچلول‬

‫‪419‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوي دي‪ ...‬سترګو لیدلی حال دی چې بمونه پله دغسلې سلیمې لوېلدلي چلې‬
‫کى‬
‫اور او چاودنې یې له لېرې لیدل شوي‪ .‬بې لله دې چلې طیلارې چلا پله سلترګو‬
‫لیدلې وي یا یې اواز اورېدلی وي‪ .‬دغه طیارې دغومره وچتلې اللوزي چلې تلر‬
‫لس زره مترو پورې د سټنګر راکټ یې هم نه شي ویشتلی‪ ...‬له دغلو عملیلاتو‬
‫نه مقصد دا دی چلې خوسلت لله محاصلرې نله خلالص شلي او هغله د درېلو‬
‫کلونو لپاره د خوراکي موادو او د وسلو له مخې تامین شلي‪ ...‬شلورویانو دغله‬
‫عملیات د دې لپلاره وکلړل چلې د خوسلت فرقلې پله تلامین سلره هلتله خپلل‬
‫حضور وساتي او د مجاهدو له خوا هلته د موقتي حکومت د جوړولو احتمال‬
‫(‪)۶۷‬‬
‫له مینځ نه یو سي‪».‬‬
‫په داسې حال کې چلې شلوروي نظامیلانو عملیلات شلدید کلړل‪ ،‬امریکلا د‬
‫پاکستان له الرې افغان مجاهدانو تله د سلټنګر راکټونله ورسلول‪ .‬امریکلا دغله‬
‫راکټونه نوي جوړ کړي وو او هغه په اسانۍ سره وړل کېدلی او له اوږې نه فیلر‬
‫کېدلی شي او په هوا کې تر لس زره متره پورې اللوتکې ویشلتلی او لله کلار نله‬
‫غللورزولی شللي‪ .‬پلله لللومړي راکللټ سللره د اسللالمي حللزب قومنللدان انجینللر‬
‫عبدالغفار د ‪۱۹۸۶‬کال د سپټمبر په ‪۲۶‬مه د جالل اباد پله هلوايي رګلر کلې د‬
‫شوروي یوه چورلکه وویشتله او له کار نه یې وغورزوله‪ .‬دغله راکلټ پله واقلع‬
‫کې د افغانانو په ګټه په دغه جنګ کې یو نوی فصلل پرانیسلت‪ .‬پله دې رول د‬
‫افغانستان فضا نور نو د شوروي الوتکو لپاره خوندي نه وه‪ .‬په کال ‪۱۹۸۷‬کلې‬
‫په یوه اټکل سره لله رول رول الوتکلو نله پله متوسلط رول د ورځلې یلوه نیمله‬
‫الوتکه ویشلتل کېدلله‪ .‬پله دغله رول د سلټنګر راکلټ د دې الملل شلو‪ ،‬چلې د‬
‫لرونکو هلیکوپټرونو اثر کم او په ديبلوماسلۍ‬ ‫شوروي د الوتکو په تېره د تو‬
‫(‪)۶۸‬‬
‫سره له افغانستان څخه د شوروي د پوځ ایستل کېدل چټک شي‪.‬‬

‫‪420‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد شوروي افسلر ششلکوف پله وینلا پرچملي رجلیم اول کوښلښ وکلړ چلې‬
‫کشاله په خبرو اترو سره هواره شي‪ ،‬خو د مقاوملت للوی قومنلدان حقلاني لله‬
‫دغه وخت نه د خپلو ځواکونو د تنظیم او پیاوړي کولو لپاره کلار واخیسلت او‬
‫په پای کې یې د رد ځواب ورکړ‪ .‬دی دا هم وایي چې په دې سیمې کلې اټکلل‬
‫پنځلس زره مجاهدانو فعالیت کاووه‪ )۶۹(.‬په دغه سلتر نظلامي عملل کلې چلې‬
‫قومنداني یې د شوروي د څلوېښتم لمبر پوځ قومنلدان ګروملوف پلر غلاړه وه‪،‬‬
‫دغه واحدونه شامل وو‪ :‬د موټلوریزي ټوپلک دوه فرقلې‪ ،‬د هلوایي فرقله یلا لله‬
‫هوا نه د انتقال فرقه‪ ،‬د هوایي برید یو بېل غونډ‪ ،‬د هوایي برید غونډ‪ ،‬لله هلوا‬
‫نه د انتقال کنلډک او نلور واحدونله او فرعلي واحدونله‪ ،‬د ده پله وینلا د رجلیم‬
‫نظامي واحدونله دا وو‪ :‬د اتملې‪ ،‬یوولسلمې‪ ،‬دوولسلمې‪ ،‬څوارلسلمې او پنځله‬
‫ویشتمې پلي فرقه‪ ،‬د ټانک پنځلسم غونډ او د څو نورو خاصلو قوتونلو فرعلي‬
‫واحدونلله‪ )۷۰(.‬خللو هللیڅ نظللامي واحللد پللوره نلله و‪ ،‬او فرقللې د بېلللو څللانګو د‬
‫سرتېرو ترکیب وې‪ .‬په دې رول په دغو عملیاتو کې د سلرتېرو رښلتینی شلمېر‬
‫مالوم نه و‪ ،‬خو دا یقیني ده چې په افغانستان کې دا د شوروي او رجیم د ګلډو‬
‫پوځونو تر ټولو لوی عملیات وو‪.‬‬
‫د جنرال ګل زرک ځدران پله وینلا دغله قلواوې لله څلو موټلو رېلزې ټوپلک‬
‫فرقللو‪ ،‬هللوایي فرقللې )‪ (airborne‬د رجللیم للله نظللامي واحللدونو‪ ،‬سللپتناز‪ ،‬د‬
‫توپونو واحدونو‪ ،‬له مځکې نه مځکې توغندیو او د شوروي لله هلوایي ځلواک‬
‫نلله جللوړې وې‪ .‬د ده پلله نظللر شللورویانو د دغسللې لللوی پللوځ پلله اسللتولو سللره‬
‫غوښتل چې د ناممکن په ممکن کولو سره نړۍ ته خپل نظلامي قلوت وښليي‪،‬‬
‫د دې لپاره چې بیا د افغانستان اشلغال تله خاتمله ورکلړي او خپلل ځلان تله د‬
‫ګرېډت په ګټلو سلره لله خافغانسلتان څخلهت ووځلي‪ .‬دی د خپللو مجاهلدانو د‬
‫ځواک په اړه وایي چې مونږ یو شمېر راکټ ویشلتونکې وسللې )‪،(BM-12‬‬

‫‪421‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زیکویللک )‪ ،(ZGU-1‬دهشللکې )‪ (DSHK‬ماشللین ګڼ لې او نللورې وسلللې‬

‫کى‬
‫ځای پلر ځلای کلړې وې‪ )۷۱(.‬داسلې هلم دوی د سلټه کنلډو د لویلدیځ پله دوه‬
‫کیلومترۍ کې په خادي کنډو کې وسلې ځای پر ځای کړې وې‪.‬‬
‫زیاتره مجاهدان ځایي خلک وو‪ ،‬چې د نورو سیمو د خلکو پلر خلالف تلر‬
‫دغه وخت پورې پر خپلو مېنو کې پاتې شوي وو او پاکستان ته اوښتي نله وو‪.‬‬
‫دوی له خپلې سیمې نه د دفاع فیصله په قومي جرګې سره کوله‪ ،‬نه له اسلالمي‬
‫تنظیمونو سره‪ .‬دوی تکړه قومندانان لرل او هغوی هم قومي خلک وو‪ .‬پر دې‬
‫سربېره هر قوم د اربکیانو په نامه قومي څارونلدویان یلا ملدافعان هلم د جنلګ‬
‫محاذ ته استول او درې سوه اربکیان په سروټي کنډو کې ځای پر ځلای شلول‪،‬‬
‫چې د سټه کنډو په شمال‪-‬لویديځ کې د دري خېلل پله سلیمه کلې پلروت دی‪.‬‬
‫شللورویانو پلله دره )‪ (Dara‬او ازاووه )‪ (Azawa‬کللې چللې د سللټه کنللډو پلله‬
‫شمال‪-‬لویدیځ کې د ګردیز په لور پراته دي‪ ،‬ځایونه ونیول او بیا یلې لله زاووه‬
‫نه پر سروتي کنلډو )‪ (Saroti Pass‬بریلد وکلړ‪ ،‬چلې د سلټه کنلډو پله شلمال‪-‬‬
‫ختیځ کې پروت دی‪ .‬دغله ناڅلاپي بریلد مجاهلدانو تله د توقلع پلر خلالف و‪.‬‬
‫شورویانو د څلور پنځو ورځو له نښتو نه وروسته مجاهدان له هغه ځای نه پلر‬
‫شا وتمبول او قومندان بادشاه یې هم شهید کړ‪ .‬د سروټي کنلډو یلې ونیلوه او‬
‫له هوا نه یې په بمبارۍ پیل وکړ او د لوی سلړک او سلروټي کنلډو تلرمینځ پله‬
‫هسکو ځایونو کې ښکته شول‪ .‬پله دې رول دوی پله هلوایي قلوې او د توپونلو‬
‫پله زور کلیلدي ځایونله ونیللول‪ .‬لله دغللو للوړو څوکللو څخله دوی د مجاهللدانو‬
‫ځایونه ویشتل‪ .‬دوی د سروټي له الرې د خپلو وړاندې تلونکو سلرتېرو مالتلړ‬
‫کاووه‪ .‬ان تر دې چې په ساراني )‪ (Sarani‬کې یې د مجاهدانو ځایونه چلې د‬
‫سټه کنډو په ختیځ کې واقع وو‪ ،‬هم ویشتل په دغه وخلت کلې رېلر مجاهلدان‬
‫خپلو کورنیو ته په اندېښلنه کلې شلول او هغلوی یلې پاکسلتان تله ورسلولې‪ .‬د‬

‫‪422‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مجاهدانو دغه لوی پر شاتګ د شورویانو لپاره الر خالصه کړه‪ .‬دوی وړاندې‬
‫کى‬
‫الړل‪ .‬دوی اوس د سټه کنډو پر ضد د لویې حملې لپاره اماده وو‪.‬‬
‫شورویانو په هوایي حملو او د توپونو په ویشتلو سره د سټه کنلډو پلر ضلد‬
‫عملیات پیل کړل او د خپلې ملانوري قوتونله یلې دره )‪ (Dara‬تله نقلل کلړل‪.‬‬
‫دوی همدا چلې خپلل موقعیتونله ونیلول‪ ،‬د کنلډو لله پاسله یلې اللوتکې جګلې‬
‫والوزولې او «پاراشوټي عسکر» یلې ښلکته کلړل‪ .‬مجاهلدانو لله دوی سلره پلر‬
‫خپلو ماشین ګڼو سره سخته مقابله وکړه‪ ،‬خو چې ورنزدې شول‪ ،‬ورته مالومله‬
‫شوه چې هغه مومیایي یا جعللي څېلرې وې او دوی تېلر ایسلتل شلوي وو‪ .‬پله‬
‫دغه چل سره د شوروي کشافو الوتکلو د مجاهلدانو موقعیتونله پله نښله کلړل‪.‬‬
‫شورویانو هغه له هوا نه بمباري کلړل او لله مځکلې نله پله توپونلو ویشلتل یلې‬
‫ټینګ کړل‪ .‬مجاهدان پر خپلو ځایونو کې ملېخ شلول‪ .‬توپونلو پلر دوی اثلر نله‬
‫شو کولي خو له هوايي بمباریو نه په امان نه وو‪ .‬په تېره په هغه حلال کلې چلې‬
‫کشلافو الوتکلو بله د دوی ځایونله پلله نښله کلړي وو‪ .‬دوی تلر سلختې بمبللارۍ‬
‫الندې ونیول شول‪ .‬له هغه وروسته د شورویانو مځکنۍ قوه دمخله شلوه‪ ،‬خلو‬
‫مجاهدانو هغله مغلوبله کلړه‪ .‬پله بلله ورځ د رسلمبر پله اولله ‪ ۱۹۸۷‬شلورویانو‬
‫ویشتل او بمبلاري کلول نلور هلم شلدید کلړل او ابتکلار یلې لله مجاهلدانو نله‬
‫ترالسه کړ او مجاهدان یلې د ‪ MRL‬پله درنلو توپونلو د ‪ BM-21‬او ‪BM-‬‬
‫‪ 27‬په ګ ډون سره ویشتل‪ .‬په داسې حال کې چې له پاس نه یې د کلستر بمونله‬
‫)‪ (Cluster bombs‬پرې غورزول‪ .‬په دغه حال کې مجاهلدان مجبلور شلول‬
‫خپل موقعیتونه پرېلږدي او پله لویلدځ کلې للوړو غرونلو تله پلر شلا شلي‪ ،‬چلې‬
‫دغمبور خلولۍ )‪ (Ghumbor Khuwalay‬او فخلري نومېلدل‪ .‬شلورویان د‬
‫مجاهدو تر شاروان شول او پینځه ورځې وروسته یې سټه کنډو ونیوه‪ ،‬خلو دا‬
‫د نښتو پای نه و‪.‬‬

‫‪423‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىشورویانو چې د للوی سلړک د پرېکلړ شلویو ځلایونو پله تلرمیم پیلل وکلړ‪،‬‬
‫مجاهدانو له خپلو هسکو ځایونو نله پله درنلدو وسللو پلرې وارونله کلول‪ ،‬خلو‬
‫هوایي بمباریو مجاهدان مجبور کړل چلې د غلرو هسلکو ځلایونو تله نلور هلم‬
‫وخېلژي‪ .‬د شللوروي ځواکونللو د دوی شللا پرېکلړه او دوی نللور هللم د سللهیل‪-‬‬
‫لویدیځ غرو ته مخه وکړه‪ .‬دوی څه وسللې او مهملات لله ځلان سلره یلووړل‪،‬‬
‫خو رېر یې پر ځای پاتې شول‪ .‬شورویانو شواک )‪ (Shwak‬هم ونیوه‪ ،‬چې د‬
‫جنرال ګل زرک ځدران مقلر و‪ .‬شلورویان دوه ورځلې هلتله تلم شلول او بیلا د‬
‫ساراني )‪(Sarani‬په لور دمخه الړل‪ ،‬چې د سټه کنډو په سهیل کې پروت دی‬
‫او د مجاهدانو مرکز و‪ .‬شورویانو د هغه په و رانوللو پیلل وکلړ‪ ،‬دغله ورانلی د‬
‫دې نښه وه چې دوی غوښتل هلته تم شي‪.‬‬
‫خو مجاهدان له یوې بلې غټې او بې سارې سلتونزې سلره ملخ وو او هغله‬
‫دا چې د شورویانو د بمبارۍ په شدت سره د ویالو اوبه زهرجنې شلوې وې‪ .‬د‬
‫مځکللې للله پاسلله واوره هللم زهرجنلله شللوې وه‪ .‬خینللو مجاهللدانو ویللل چللې‬
‫شورویانو اوبه له قصده زهرجنې کړې دي‪ .‬مجاهدان د تندې سربېره له وللږې‬
‫سره هم مخ وو‪ ،‬ځکه چې شورویانو دوی ته د خوړو رسېدلو الر پرېکلړې وه‪.‬‬
‫په دغسې حال کلې چلې د ملوټرو او قلاطرو پلرمخ الرې بنلدې وې‪ ،‬یلو شلمېر‬
‫مجاهدانو د اوبو او خوړو د رسولو دنده پر غاړه و اخیستله‪ .‬په عین حلال کلې‬
‫شورویانو د سهیل په لور وړاندې تګ ته دوام ورکلړ‪ .‬تلر هغله دمخله یلې دغله‬
‫الر په بمباري کولو سره خوندې کړې وه‪ .‬په داسې حال کې چې دوی یو ځلای‬
‫بل ځای د څار پوستې جلوړې کلړې او د لکله تیلږې )‪ (Laka tega‬محلل تله‬
‫ځان ورسلوه‪ ،‬چلې خوسلت تله نلزدې یلو ځلای دی‪ .‬دوی دلتله سلټه کنلډو لله‬
‫سروټي سره په پوځي واحلدونو سلره ونښللوه‪ .‬لله هغله وروسلته وړانلدې تلګ‬
‫دوی ته اسان و‪ .‬په لکه تیږه کې یې یو واحد د دوی هر کلي تله ورسلېد او بیلا‬

‫‪424‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وی ټول په ګډه خوست ته ننوتل او د الرې په خوندي کولو سره یې فرقې تله‬
‫د کى‬
‫وسلې او خوراکي مواد ور ورسول‪.‬‬
‫خو په همدغه وخت کې و چې څپه ناڅاپه د مجاهدو په ګټه واوښته‪ .‬ټوللو‬
‫هغو ځایي مجاهدانو چې خپللې کلورنۍ پله پاکسلتان کلې خونلدي کلړې وې‪،‬‬
‫ځانونه خپلو مجاهلدو تله ورسلول‪ .‬داسلې هلم للوی قومنلدان حقلاني لله للس‬
‫دوولس نورو قومندانانو سره د خوست لویدیځې خلوا غرونلو تله ورسلېدل‪ .‬د‬
‫پاکس تان کرنېل امام هم ورسېد‪ ،‬او هغه د مجاهدو د بریدونو په منظمولو پیلل‬
‫وکللړ‪ .‬د افغانسللتان للله نللورو ځللایونو څخ له هللم مالتللړان ورغلللل‪ .‬دوی ټولللو‬
‫کړل چې د سلټه کنلډو او وازې )‪ (Wazi‬تلرمینځ د‬ ‫دوولس قومندانان موی‬
‫دښمن پلر پوسلتو بریلد وکلړي‪ .‬دوی شلورویان پله دې رول اړ کلړل چلې لله ا‬
‫ړخیزو تنګو درو څخه د لوی سړک تر څنګ سیمو تله ووځلي‪ .‬مجاهلدانو پلر‬
‫دوی بریللد پیلل کللړ‪ .‬د دواړو خللواوو تللرمینځ سللختې نښللتې وشللوې‪ .‬قومنللدان‬
‫حقاني په دغه وخت کې په فخري نومي محل کې و‪ .‬دی یو ځلل بیلا د جنلګ‬
‫په رګر کې په شرپنل سره ټپي شو‪ ،‬خو دا ځل دی یوه اونلۍ هلتله پلاتې شلو‪،‬‬
‫بیا د قاطرې په سورلۍ د غرو له پاسه میرانشاه ته ورسول شو‪.‬‬
‫د شوروي او رجیم قوتونو د سټه کنډو للوی سلړک د دووللس ورځلو لپلاره‬
‫خوندي وساته او بیا پلر شلا شلول او سلیمه یلې تلرک کلړه‪ .‬د شلوروي هلوایي‬
‫حملې که څه هم د الوتکو د رېر جګ الوتلو لله املله چنلدان اغیزنلاکې نله وې‬
‫هم ودرېدلې‪ .‬شورویانو هسک ځایونه هم پرېښودل‪ .‬وسلې یلې لله ځلان سلره‬
‫یووړې‪ ،‬خو مهمات یلې پلر ځلای پرېښلول‪ .‬مجاهلدانو پلر للوی سلړک قبضله‬
‫وکړه او دښمنانو یلې ونله شلو کلولی‪ ،‬هغله بېرتله ونیسلي‪ .‬پله دې رول د دوی‬
‫عملیات پای ته ورسېدل‪.‬‬

‫‪425‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد بریدونو او نښتو له شدت سلره سلره د مجاهلدانو تلفلات رېلر نله وو‪ .‬لله‬
‫دوی نه شاید سل تنه شهید شوي وي‪ .‬د رجیم او شلورویانو تلفلات ملالوم نله‬
‫شول‪ .‬مجاهدانو د دوی یوه څرخي الوتکه او د جت درې الوتکې وغلورزولې‪.‬‬
‫دوه ټانکونه او څلور الرۍ یې هم د مجاهلدانو الس تله ورغللې‪ .‬د مجاهلدانو‬
‫غټ بری دا شلو چلې د رجلیم شلپږ سلوه سلرتېري یلا پله خپلله مجاهلدانو تله‬
‫واوړي یا ونیول شي‪ ،‬دوی زیاتره لله وسللو سلره لله مجاهلدانو سلره یلو ځلای‬
‫(‪)۷۲‬‬
‫شول‪.‬‬
‫او (خللرس غللره تلله وخللوت)اثللر‬ ‫د ا مریکللې د نظللامي چللارو متخصلل‬
‫انګرېزي کلوونکی او تنظلیم کلوونکی لسلتر ګلراو )‪ (Lester Grav‬پله نظلر د‬
‫شورویانو له خوا له هوا نه د مومیایي یا جعلي سرتېرو ښکته کلول د دې لپلاره‬
‫شي‪ ،‬د تیر ایسلتلو رېلره اعللی نمونله‬ ‫چې د مجاهدانو د ویشتلو ځایونه کش‬
‫وه‪ ،‬خو د دوی د توپونو ګذارونه که څه هم رېلر پلراخ وو‪ ،‬بریلالي نله وو‪ ،‬لکله‬
‫هسې چې د مجسټرل عملیات بریالي نه وو‪ ،‬که څه هم دا د افغان‪-‬شلوروي د‬
‫جنګ رېر ستر عملیات وو‪ .‬دی دا هم وایي چې «د مجسټرل لله رېلرو تلاواني‬
‫(‪)۷۳‬‬
‫عملیاتو نه وروسته مجاهدانو یو ځل بیا خوست قطع او محاصره کړ‪».‬‬
‫شوروي پوخیانو ژوره یو کال دمخه نیلولې وه او اوس یلې سلټه کنلډو هلم‬
‫ونیوه او خوست یې د مجاهدانو له محاصرې نه خلالص کلړ‪ ،‬خلو شلورویانو‬
‫هغه هم ساتلی ونه شو‪ .‬اساسي ټکی دا دی چې یرغلګر پلوځ د هغلو ملدافغان‬
‫الندې کولی ونه شول‪ .‬هغوی یې یلوازې لله خبللو ځلایونو نله‪ ،‬هغله هلم د للږ‬
‫وخت لپاره بېځایه کولی وشول او هغو د دوی په بېرته تلګ سلره هغسلې چلې‬
‫ژوره بېرته نیولې وه‪ ،‬سټه کنډو یې هم بېرته ونیوه او خوست یې بیلا محاصلره‬
‫کړ‪ .‬په دې رول وضع بېرته د پخوا پر شان شلوه‪ ،‬پله دغلومره تفلاوت چلې پله‬
‫دواړو خواوو کې انسانان ووژل شول‪ ،‬ورانی وشو او تاوانونه واوښتل‪ .‬نو دغله‬

‫‪426‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عملیات هم په واقع کې ناکام وو‪ ،‬خو دغلې ناکلامۍ بله ګوربلاچوف پلر خپلل‬
‫کى‬
‫نظر نور هم ټینګ کړی وي‪ ،‬چلې د افغانسلتان کشلاله نظلامي حلل نله للري او‬
‫باید په خبرو اتلرو سلره هلواره شلي‪ .‬اساسلي دا ده چلې د ژورې او سلټه کنلډو‬
‫مدافعانو په خپلې دفاع سره دوی ټولو ته وښلودله چلې لله افغانسلتان څخله د‬
‫دوی له وتلو نه پرته بله الر نشته‪.‬‬

‫پای‬

‫‪427‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬
‫دوهمه برخه‬

‫شپږم څپرکی‬

‫په مسکو کې د ګورباچوف پرستروکا او په کابل کې د‬

‫نجیب الله ملي پخالینه‬

‫شلوروي لویلان راره وو چللې پلوځ بله یللې پله کابلل کللې د ببلرک کارملل پلله‬
‫سروالۍ دوی ته یو تابع حکومت پر پښو ودروی او ترهکی او زرغوني خلقیلان‬
‫به د اسدالله سروري په مخکښې ورسره په ګډه حکومت وکړي‪ .‬په رښتیا هلم‬
‫کارمل او سروري پله مسلکو کلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب تلر څلارنې النلدې سلره اتحلاد‬
‫کړی او شوروي لویان یې له هغه راره کړي وو‪ ،‬خو دغه اتحاد واقعلي نله و او‬
‫هغه د دې لپاره و‪ ،‬چې د شوروي پوځ د حفیظ الله امین حکوملت نسلکور او‬
‫دوی په واک کلړي‪ .‬د شلوروي لویلانو بلله غټله تېروتنله دا وه چلې دوی افغلان‬
‫ولس له نظر نه غورزولی و‪ ،‬په داسې حال کې چې دغله وللس پله خپلل هېلواد‬
‫کې نه د دوی پوځ او نه د دوی تلرالس النلدې رجلیم منله‪ ،‬لکله چلې لله دغله‬
‫یرغل نه زر وروسته حتی پله ښلارونو کلې ټینلګ مخالفلت وښلودل شلو‪ ،‬خلو‬
‫دوی هغه مهم ونه ګاڼه چې دا د دوی بله تېروتنه وه‪ .‬سره له دې هم دوی راره‬
‫وو چې پوځ به یې دوی ارومرو الندې کوي‪ ،‬لکه هسلې چلې د ختیځلې اروپلا‬
‫هېوادونه یې الندې کړي وو‪ ،‬خو د وطن‪ ،‬اسلالم او خپللواکۍ پله دفلاع کلې د‬
‫ولس په ننګ مالتړ افغلان مجاهلدانو هلور د دوی د پوځیلانو لله هلور نله رېلر‬

‫‪428‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پیاوړی و‪ ،‬په تېره وروسته له هغه چې دوی د رېلرو غربلي او عربلي هېوادونلو‬
‫کى‬
‫له مالتړ نله بهلره ملن شلول‪ .‬پله کلال ‪۱۹۸۵‬کلې چلې میخاییلل ګوربلاچوف د‬
‫شوروي اتحاد اعلي واکمن شو‪ ،‬دغه واقعیت درک کلړ او پلر خپللو نظلامي او‬
‫ملکي چارواکو یې هم ومنله چې له افغانستان نه د پوځ له ا یسلتلو او دننله پله‬
‫شوروي نظام کې له اصالحاتو راوستلو نه پرته بله الر نه ده پاتې‪ .‬بیلا نلو دوی‬
‫د همدغه مقصد لپاره د ملګرو ملتونو د ځلانګړي اسلتازي پله منځګړیتلوب د‬
‫خبرو الر ټینګه ونیوله‪ ،‬چې دمخه په کلال ‪۱۹۸۲‬کلې پلرې پیلل شلوی و‪ ،‬خلو‬
‫څنګه چې شوروي لویان هیڅکله الندې کړي هېواد نه د پوځ په ایستل کېلدلو‬
‫مجبور شوي نه وو‪ ،‬او څنګه چې د پوځ په ایسلتل کېلدلو سلره پله کابلل کلې د‬
‫دوی تابع حکومت پاتې کېدلی نه شو او څنګه چې دا وېره هم وه چلې د دوی‬
‫د امپراتورۍ نور تابع هېوادونه به هم پر خپلواکۍ غوښتلو باندې ال هم ټینلګ‬
‫شي‪ .‬د ژنیو په خبرو کې یې کوښښ کاووه چې له ښلکېلو خلواوو سلره دغسلې‬
‫موافقه وکړي چې د هغې له مخې خپل پوځ له افغانستان څخه په علزت سلره‬
‫و باسي او هم په کابل کې د دوی تابع حکومت په کوم ایتالفي رول پلاتې وي‪.‬‬
‫دوی د دغه مقصد لپاره چنې وهلې تر څو د ‪۱۹۸۸‬کال د اپرېل په ‪۱۴‬مله یلې‬
‫ومنله چې خپل پوځ به په نهو میاشتو کې په دوه جوپو کې له افغانستان څخله‬
‫وباسي‪ .‬خو تر دغه وخت پورې د شوروي اتحاد عمومي وضلع دغلومره رېلره‬
‫خرابه شوې او پوځ یې له مجاهدانو سلره پله مقابلله کلې خپلل ملورال تلر دې‬
‫حده له السه ورکړی و‪ ،‬چې زر وروسته اول د شوروي اتحلاد امپراتلوري چلې‬
‫نظامي امپراتوري وه‪ ،‬له مینځ نله الړه او ورپسلې پله کابلل کلې د دوی ترالسله‬
‫الندې رجیم نسکور شو او پر ځای یې افغان اسالمي تنظیمونه په واک شول‪.‬‬

‫‪429‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د سولې الر‬

‫په خبرو اترو سره د افغانستان د النجې هوارول چې پر افغانستان بانلدې د‬

‫شوروي اتحاد د نظامي یرغل له امله پیدا شوې او بین المللي اړخونه یې پیلدا‬
‫کړي وو او د ساړه جنګ یوه برخه ګرزول شوې وه‪ ،‬اسان کلار نله و‪ .‬پله اصلل‬
‫کې شوروي اتحاد نه غوښتل دغه کشاله پله خبلرو یلا دیپلوماسلۍ سلره هلواره‬
‫شي‪ ،‬که څه هم بین المللي موسسو او د رېلرو حکومتونلو سلروالو لله شلوروي‬
‫اتحاد نه وغوښتل چې خپل پوځ له افغانستان څخله وباسلي او د افغانسلتان د‬
‫ناپېیلتوب او خپلواکۍ درناوی وکړي او دوی پله یلاهر کلې لله یرغلل نله دوه‬
‫کاله وروسته په ژنیو کې په دې اړه د خبرو اترو الر ونیوله‪.‬‬
‫د ملګللرو ملتونللو عمللومي اسللامبلې للله یرغللل نلله یللوه اونللۍ وروسللته د‬
‫‪ ۱۹۸۰‬کال د جنورۍ په پنځلسمه په خپلې بیړنۍ ناستې کې له شوروي اتحلاد‬
‫نه وغوښتل چې خپل پوځ له افغانستان نه بیرون کلړی‪ .‬اروپلایي ټلولنې هلم د‬
‫دغې کشالې د هوارولو لپاره یلو فلارمول وړانلدې کلړ‪ ،‬لکله د نلاپېیلو هېوادونلو‬
‫وزیرانو په رهلی کې په یوې غونډې کلې لله شلوروي اتحلاد نله د خپلل پلوځ د‬
‫پله‬ ‫بېرته غوښتلو غوښتنه وړاندې کړه‪ ،‬خو شلوروي لویلانو د لیوینلد برېژنیل‬
‫مشرۍ دغو غوښتنو ته اهمیت ورنه کړ‪ .‬دوی پر خپل پوځ راره وو‪ ،‬چې هلتله‬
‫به کراري خوندي کلړي او د کارملل پله سلروالۍ پرچملي رجلیم بله د ختیځلې‬
‫اروپا د تابعو حکومتونو پر شان حکومت کوي‪ .‬دوی په دغه رول هغله وخلت‬
‫د خبرو اترو له الرې د کشالې د هوارولو چانس له السه ورکړ او جنلګ تله پله‬

‫‪430‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى ورکولو سره یې چې د یرغل حتمي نتیجله وه‪ ،‬د زرګونلو انسلانانو د وژل‬
‫دوام‬
‫کېدلو او د افغانستان د ورانېدلو مسؤلیت پر غاړه واخیسته‪.‬‬
‫لکه چې په دوهم څپرکي کې ویلل شلوي د اروپلايي ټلولنې مشلر د بانلدنیو‬
‫چارو وزیر الررګرنګټن د ‪ ۱۹۸۱‬کال په جوالیۍ کې په مسکو کې له ګرومیکو‬
‫سره ولیدل او د خپلې ټولنې د پرېکړې له مخې یې لله هغله نله وغوښلتل چلې‬
‫شوروي اتحاد دې خپل پوځ لله افغانسلتان نله بیلرون کلړي او ا فغانسلتان دې‬
‫دغسې هېواد شي لکه استریا چې په کال ‪ ۱۹۵۵‬کې د شوروي اتحاد د پوځ لله‬
‫وتلو نه وروسته یو نلاپېیلي هېلواد شلوی و‪ ،‬خلو ګرومیکلو دغله فلارمول «غیلر‬
‫عملللي» او دولتللي اژانللس یللې هغلله «د نلله قبللول وړ» وباللله‪ .‬شللوروي لویللانو د‬
‫فرانسې د ولسمشر وړاندیز هم ونه منه‪ ،‬چې مطلب یې د افغانسلتان د کشلالې‬
‫د هوارولو لپاره د بین المللي کنفلرانس جلوړول و‪ .‬د امریکلې ولسمشلر کلارتر‬
‫په وار وار شوروي لویانو ته ښکاره کلړه ا و فشلار یلې پلرې واچلوه چلې خپلل‬
‫پوځ له افغانسلتان څخله بیلرون کلړي او د رینانلټ درنلاوی وکلړي‪ ،‬کلوم چلې‬
‫دوی نوی د بین المللي کړکېچ د کمولو پله مقصلد سلره منللی و‪ ،‬د دغلو ټوللو‬
‫وړاندیزونو په وړاندې د شوروي لویلانو ځلواب دا و چلې «شلوروي اتحلاد بله‬
‫همدا چې پوځ تله یلې ضلرورت لله میلنځ نله الړ‪ ،‬لله افغانسلتان څخله بېلرون‬
‫کړي‪ ».‬خو په دې هر څوک پوهېده چې دا یو تېر ایستونکی ځواب دی‪.‬‬
‫شلوروي لویلانو داسلې پتېیللې وه چلې افغانسلتان بله لله مخالفلت نلله الس‬
‫واخلي او د کابلل رجلیم بله ومنلي لکله د ختیځلې اروپلا ولسلونو چلې لږورېلر‬
‫همدغسې کړي وو او د لویدیځو حکومتونو له هغلو سلره مرسلته نله وه کلړې‪.‬‬
‫خو شوروي لویان دېته متوجه نه وو‪ ،‬چې د ختیځې اروپا نمونه پله افغانسلتان‬
‫کې نه چلېده‪ ،‬لکه د بخارا نمونه چلې پله افغانسلتان کلې غیلر عمللي وه‪ .‬غلټ‬
‫توپیر دا و چې افغان مجاهدانو د تش په نامه ریورنډ کرښې نله اخلوا د رار وړ‬

‫‪431‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى ځایونلله لللرل او دوی هلتلله د دوسللتو هېوادونللو للله رول رول مرسللتو نلله‬
‫پنللاه‬
‫برخمن کېدلی شول‪ .‬په رښتیا هم دغسې مرستې وروسلته لله هغله دوی تله پله‬
‫زیاته اندازه ورسول شوې‪ ،‬چې دوی د خپل وطن په دفاع کې نه خلل منلونکی‬
‫هور وښود‪ .‬په دې رول دغو افغانانو هم د دغه فکر په حق توب ثابت کړ چې‬
‫د وطن او خپلواکۍ ساتنه حتلی د یلوه یرغلګلر زبرځلواک پله وړانلدې هلم پله‬
‫ولسي زور او ټینګ هور او قوت کېدونکې ده‪ .‬څه ملوده و روسلته حتلی ځینلو‬
‫شللوروي لویللانو هللم خپللله تېروتله او د دغلله فکللر حقانیللت ومنلله‪ ،‬خللو لیوینللد‬
‫د پخوا په شان پر خپل سر زورۍ ټینګ و‪ ،‬د شوروي امپراتوري یلې‬ ‫برېژنی‬
‫دغه امپراتور چې له الندې کړي هېلواد نله هیڅکلله د پلوځ پله ایسلتلو مجبلور‬
‫شلوی نلله و‪ ،‬اوس یلې منلللی نلله شلوه چللې خپلل پللوځ للله افغانسلتان څخلله پلله‬
‫ریپلوماسۍ سره بیرون کړي‪ ،‬تر څو چې ‪۱۹۸۲‬کال په نومبر کې له اتلس کلالو‬
‫واکمنۍ نه وروسته مړ شو او ځای ناستی یلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب مشلر انلدروپوف د‬
‫ده سرزوري ترک کړه او ریپلوماسۍ الر یې ټینګله ونیولله‪ ،‬سلره لله دې چلې د‬
‫دغه یرغل طر د ده نوښت و‪ ،‬له یرغل نله وروسلته دی کابلل تله الړ او هلتله‬
‫سره له دې چې د کابل رجیم او شوروي پوځ په وړاندې یې د افغانلانو ټتینلګ‬
‫و‪ .‬خلو چلې د شلوروي‬ ‫مخالفت مشاهده کړ‪ ،‬بیا هم د پوځ د ایستلو مخلال‬
‫اتحاد عمومي منشي یا اعلی واکمن شو‪ ،‬د دیپلوماسۍ الر یې ټینګه ونیوله‪ .‬د‬
‫شوروي کمونستي ګوند د سیاسي دفتر علی البدل غلړی کلورني ینکلو پله نظلر‬
‫«تر کال ‪۱۹۸۱‬پورې که د شلوروي ټوللو لویلانو تله نله‪ ،‬زیلاترو تله یلې چلې د‬
‫عقلي تفکر استعداد الره څرګنلده شلوې وه‪ ،‬چلې دغله کشلاله نظلامي حلل نله‬
‫رول وایي چې اندروپوف د ‪۱۹۸۳‬په ‪۲۸‬مه د یونو سلر‬ ‫لري‪ ».‬دی په مشخ‬
‫منشي ته په یوې کتنې کې وویل چې شوروي اتحاد «‪...‬نه یوازې په سولې سره‬
‫دافغان د کشالې هوارول غواړي‪ ،‬په څرګند رول یې هغه دلیلونله هلم وړانلدې‬

‫‪432‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى چې دغه پرېکړه ضروري کوي‪ .‬ده چې موجلوده وضلع د شلوروي اتحلاد‬
‫کړل‬
‫لپاره رېره خطرناکه وبلله هغه یې په ګوتو سره یو په بل پسې وښوولې‪ :‬لومړی‬
‫له لویدیځ سره په اړیکو کېس دوهم دننه په سوشلستي هېوادونو کېس درېیم لله‬
‫اسالمي نړۍ سره په اړیکو کېس څلورم د پاتې له درېیمې نلړۍ سلره پله اړیکلو‬
‫کېس او پنځم دا چې دغه وضع دننه په شوروي اتحاد کلې د دننلي حلال لپلاره‬
‫دردناکه ده‪ )۱(».‬له همدې امله و چې اندروپوف په خپلې یلوې کلنلۍ واکمنلۍ‬
‫کې په افغانستان کې خپل پوځ ته د سختو عملیاتو اجازه نه ورکولله او د ژنیلو‬
‫خبرې یې ټینګې ونیولې‪ ،‬خو دی هم چې د رېر عملر خاونلد و‪ ،‬د ‪۱۹۸۴‬کلال‬
‫په فبرورۍ کې مړ شو او پر ځای یې د پولټبورو غړی کان سلټن تلاین چرننکلو‬
‫پر شان په نظامي حل معتقلد و‪ .‬د ده‬ ‫په واک شو‪ .‬دی هم زوړ خو د برېژنی‬
‫پلله یللوې کلنللۍ واکمنللۍ کللې شللوروي پللوځ پلله افغانسللتان کللې شللپږ ځللله لللوی‬
‫عملیلات وکلړل او هللر ځلل بله للله پنځله زره تلر لللس زره سلرتېرو پکلې برخله‬
‫اخیستله‪ .‬د دغو جنګونو یوه پایله د ‪۲۳۴۳‬شوروي سرتېرو وژل کېدل و‪ .‬دغله‬
‫تلفات د هر بل کال تلفاتو په پرتله رېر وو‪ )۲(.‬د چرننکو له مړینلې نله وروسلته‬
‫د پولټبورو غلړی میخایلل ګوربلاچوف د ‪۱۹۸۵‬کلال پله ملارچ کلې د شلوروي‬
‫اتحاد ستر واکمن شو‪ .‬ده په شوروي اتحاد کې دننه دغسې اصالحات عمللي‬
‫کړل چې د هغو پایله له افغانستان نه د شوروي اتحاد پوځ پر شا کېدل‪ ،‬خپلله‬
‫شوروي اتحاد پر خپلواکو هېوادونو ویشل کېدل او په نړۍ کې د سلاړه جنلګ‬
‫ختمېدل شول‪.‬‬

‫‪433‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د ګورباچوف افالحات‬

‫ګورباچوف د شلوروي اتحلاد د نسلبتاً ځوانلو واکمنلو څخله وس د عملومي‬

‫منشي کیدلو په وخت کې څلور پنځوس کلن او رینامیک و‪ .‬په دغه وخت کلې‬
‫د شوروي اتحلاد پله زیلاترو چلارواکو کلې دغله فکلر خپلور و‪ ،‬چلې لله جنګله‬
‫سربېره «‪ ...‬اقتصاد له غټې ستونزې سره مخ دی او دا په زیاته اندازه د نظامي‬
‫لګښت له امله ده‪ ».‬دوی ټولو ویل چې شوروي اتحاد له حد نله دېلر «ټوپلک»‬
‫تولیدوی‪ ،‬نه «کوچ» لیګاچوف چې د پولټبلورو سلاتنپال غلړی و ال ویلل چلې‬
‫«‪ ...‬هېواد د اقتصادي او اجتماعي مصیبت په للور روان دی‪ ».‬پله ټلول هېلواد‬
‫کې ګوندي چارواکي هم پوهېدل چې «‪...‬اقتصاد له جدي سلتونزې سلره ملخ‬
‫دی او اجتماعي مسئلې غټلې دي او دا چلې د راتلونکلو بحرانونلو د مخنیلوي‬
‫لپاره رراماتیلک عملل پله تېلره د نظلامي لګښلت کملول حتملي شلوي دي‪ ».‬د‬
‫هېواد عمومي وضع دغومره خرابه وه چې ګورباچوف له منشلي کېلدلو نله یلوه‬
‫ورځ دمخه خپلې مېرمنې ته ویلي وو چې «‪...‬دغه رول ژونلد تله دوام ورکلولی‬
‫نه شو‪ ».‬بیا نو دغسې چاره په کار ده چې نظامي لګښت کلم شلي او پله صلرفه‬
‫د‬ ‫شویو پیسو «کوچ» یا ملکي لګښلتي څیزونله رېلر تولیلد شلي او د برېژنیل‬
‫وخت پر ځای درېدلی اقتصاد په ګړندي حرکلت راوسلتل شلي‪ .‬د ګوربلاچوف‬
‫«ټللول مرسللتیاالن‪ ،‬مشللاوران‪ ،‬د پولټنبللورو غللړي او حتللی جنللراالن للله دغللې‬
‫سلللټراټیجۍ سلللره موافلللق وو‪ )۳(».‬خلللو دا چلللې دغللله سلللمونونه د موجلللودې‬
‫بیوروکراسۍ د چارواکو له الرې یا د نویو چارواکو په الس پللي شلي‪ ،‬پله دې‬
‫اړه اختالف و‪ .‬په خپله ګورباچوف غوښتل چې موجلود نظلام پلر ځلای وي او‬

‫‪434‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى د اساسلي اصلالحاتو پله عمللي کېلدلو سلره سلم شلي‪ ،‬خلو د هغله نلزدې‬
‫هغه‬
‫ملګري په خاص رول د باندنیو چارو وزیر ایډورر شلیوارد نلازي او الیکزانلدر‬
‫چللې دواړه د پولټبللورو غللړي وو‪ ،‬او داسللې هللم د دوهمللې درجللې‬ ‫یللاکولی‬
‫چارواکي اناتولي چرنیایوف د اساسي اصالحاتو د عمللي کېلدلو پله الر کلې د‬
‫نظام له مینځ نه تللو پروا هم نه کوله‪.‬‬
‫سره له دې هم ګورباچوف تله ګرانله وه چلې د موجلودو لوړپلوړو ملکلي او‬
‫نظامي چارواکو له الرې اساسي سمونونه پلي کړي او خپل پوځ لله افغانسلتان‬
‫څخه بېرته وغواړي‪ ،‬حتلی لیګلاچوف پله دې نظلر و‪ ،‬چلې «‪...‬ممکنله نله ده د‬
‫د وخت په فاسدو چارواکو سره اصالحات پلي شلي‪ ».‬خلو چلا چلې‬ ‫برېژنی‬
‫ګورباچوف د راریکال او افراطي الرې غوره کولو تله وهڅلوه‪ ،‬هغله یلاکولی‬
‫شللوی و او پلله دې اړه یللې دوه کتابونلله هللم‬ ‫و‪ ،‬چللې د شللوروي نظللام مخللال‬
‫ولیکل‪ ،‬چې یو یې د شوروي اتحاد د مارکسزم برخلیک او بل یې پله روسليې‬
‫کې یوه پېړۍ تشدد نومېږي‪ )۴(.‬بیا نو ګورباچوف پله دوه کلونلو کلې پله زیاتله‬
‫اندازه په ملکي ساحه کې اصالحات عمللي کلړل‪ .‬ګرومیکلو یلې د ولسمشلرۍ‬
‫مقام ته پورته کړ‪ ،‬چې هغه یو تشریفاتي مقلام و او پلر ځلای یلې شلیواردنازي‬
‫وټاکه‪ .‬داسې یې هلم د مللي دفلاع وزیلر مارشلال سلوکولوف پلر ځلای جنلرال‬
‫یللازوف مقللرر کللړ ‪ .‬اوسللتینوف پلله ‪۱۹۸۴‬کللې او نفوذنللاک ګونللدي ایللډیالوګ‬
‫سوسلوف تر هغه دمخه مړ شوی و‪ .‬زر وروسته ګورباچوف او لیګاچوف سلره‬
‫وران شول‪ .‬وروستی له پولټبورو نه وایستل شو‪ ،‬خو ګورباچوف له خپل هلیڅ‬
‫سره لکه څنګه چې په شلوروي اتحلاد کلې دود و‪ ،‬زیلږ چلنلد‬ ‫سیاسي مخال‬
‫ونه کړ‪ .‬په دغه وخت کې هلته د نفوذ او غټ نامه خاوند هم پاتې نه و‪.‬‬
‫بیا هم د ګورباچوف لپاره ګرانه وه چې په نظامي ساحه کې اساسلي سلمون‬
‫پلی کړی‪ .‬شوروي اتحاد پله واقلع کلې یلوه نظلامي امپراتلوري وه‪ ،‬چلې د مللي‬

‫‪435‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عاید د شل‪-‬سلنه یا حتی څلوېښت‪-‬سلنه ورته ځانګړې کېدله‪ ،‬چلې دا بیخلي‬

‫کى‬
‫رېرې پیسې کېدلې‪ )۵(.‬له دې امله و چې شوروي اتحاد هم رېر افسران للرل او‬
‫هم رېر لوی پوځ‪ ،‬چې د هغو دنده دننه پله شلوروي اتحلاد کلې لله مرکلز نله د‬
‫فرار قوتونو او بغاوتونو ځپل‪ ،‬د باندنیو تېریو خنثی کول او لله شلوروي اتحلاد‬
‫نه د دفاع په پلمه د ګاونډیو هېوادونو الندې کلول وو‪ ،‬چلې افغانسلتان یلې یلو‬
‫نوی مثال و‪ .‬او دا په دغسې حال کې چې د شو روي اتحاد لله پیلل نله نظلامي‬
‫افسرانو د مارکسیزم‪-‬لیننزم له مخې د پانګله وال هېوادونلو او شلوروي اتحلاد‬
‫ترمنیځ ټکر او طبقاتي جنلګ حتملي ګاڼله‪ .‬پله شلوروي اتحلاد کلې پله نظلامي‬
‫افسرانو او ملکي چارواکو کې له اولې ورځې نه دا یو حاکم او رسلمي نظلر و‪،‬‬
‫خو لکه چې دمخه ولیدل شول د د غه نظر پایله په عمل کې له حد نله د رېلرو‬
‫«ټوپکونو» او له حد نه د لږو «کوچو» تولید بلل شوی و‪ ،‬چې لله املله یلې پله‬
‫دغه وخت کې لوړ پوړي چارواکي په دغه نظر شوي وو‪ ،‬چې دغله فکلر یلا پله‬
‫بله ژبه د شوروي سوشلزم نور کار نه کوي او هغله بایلد پله ا ساسلي سلمونونو‬
‫نه وروسلته د شلوروي پله لویلانو‬ ‫سره اصال شي‪ .‬ګورباچوف له خروشچې‬
‫و‪ ،‬چللې د خپلللو همفکللرو ملګللرو پلله‬ ‫کللې دغسللې زړور او رینامیللک شللخ‬
‫مرسته یې دغه بنسټیز کار ته مال وتړله‪ .‬دغه اصالحي پروګلرام چلې پله اصلل‬
‫کې د شوروي اتحاد داخلي موضوع وه نړیوال اړخ هلم الره او هغله دا چلې د‬
‫ساړه جنګ په دغه پړاو کې چې پلر افغانسلتان بانلدې یرغلل هغله رېلر جلدي‬
‫کړی و‪ ،‬په بري سره عملي کېدل یې اسان کار نله و‪ ،‬ګوربلاچوف پوهېلده چلې‬
‫دغه اصالحي پروګرام یوازې هغه وخت عملي کېدلی شي‪ ،‬چې له پانګه واللې‬
‫نلړۍ او لله بانلدنیو کمونسلتي ګونلدونو سلره د شلوروي اتحلاد پله اړیکلو کلې‬
‫«اساسي تغییر» راوستل شي‪ )۶(.‬دغه اساسي تغییر هغه وخت شلونکی کېلدلی‬
‫شو‪ ،‬چې له امریکې سلره د شلوروي د وسللو سلیالي پلر ځلای ودرولله شلي او‬

‫‪436‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خبره د بې وسلې کولو تر پولې ورسوله شيس د افغانستان اشلغال خلتم شلي او‬
‫کى‬
‫د شوروي اتحاد سر پټه ټولنه سرخالصه او رموکراته ټولنه شي‪.‬‬
‫ګوربللللاچوف خپللللل اصللللالحات پلللله کللللال ‪۱۹۸۷‬کللللې د پرسللللترویکا‬
‫)‪ (Perestroika‬په نامه کتاب کې اعالم کړل‪ .‬په هغله کلې یلې ویللي وو چلې‬
‫« د نظامي الس بري ترالسه کولو لپاره هلې ځلې نامعقولې دي‪ ...‬د مصلونیت‬
‫لپللاره یللوازنۍ الر سیاسللي پرېکللړې او بللې وسلللې کللول دي‪ .‬رښللتینی او برابللر‬
‫مصونیت زمونږ په عصر کې په پرله پسې رول د ستراتیجکي انډول سلطح پله‬
‫ښکته راوستلو سره تضمین کېدلی شي‪ ،‬چې له هغه نله د ټلول وژنلې او نلورې‬
‫وسلې باید پوره له مینځ نله یلووړلی شلي‪ ».‬داسلې هلم دهغله پله فکلر «د نلوی‬
‫تفکر طریقله د بشلري ارزښلتونو‪ ،‬یلا پله دقیلق رول د بشلریت د ژونلدي پلاتې‬
‫کېدلو پېژنلدل دي‪ ».‬د ګوربلاچوف د دغلو نظرونلو مانلا دا کېلده چلې د کلارل‬
‫مارکس او لینن د طبقاتي جنګ مفکوره چې په شوروي اتحلاد کلې د عقیلدې‬
‫پللر شللان منللل شللوې وه‪ ،‬پلله اوسللني حللال کللې یللې اثللر للله السلله ورکللړی و‪،‬‬
‫ګوربللاچوف دا منللله چللې پلله تېللره کللې د طبقللاتي جنللګ مفکللورې للله مخللې د‬
‫کارګري طبقې مباره د بشریت د ژغورنې لپاره وه خو «اوس د ټول وژنې یلانې‬
‫د عالمي تباهۍ د وسلو په عصر کې په بین المللي رګلر کلې د طبقلاتي جنلګ‬
‫په وړاندې واقعي محدودیت پیدا شوی چې هغه د عالمي تباهۍ ګلواښ دی‪».‬‬
‫دغه نظرونه په ‪۱۹۸۵‬کې د ګوند د مرکزي کمېټې په پلینوم او د ګونلد پله اووه‬
‫(‪)۷‬‬
‫ویشتم کانګرس کې ومنل شو او د شوروي اتحاد رسمي سیاسلت شلوی و‪.‬‬
‫په دې رول شوروي اتحاد د میخاییلل ګوربلاچوف پله واکمنلۍ کلې د طبقلاتي‬
‫جنګ له مفکورې سره د لومړي ځل لپاره په رسلمي رول مخله ښله وکلړه‪ ،‬لله‬
‫هغه وروسته دغه مفکوره په کتابونو کې قید پلاتې شلوه‪ .‬پله ټلولې نلړۍ کلې د‬
‫عملي سیاست له رګر نه ووتله او له یاده وایستل شوه‪.‬‬

‫‪437‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد پرستروکا (له سره رغونه) تر څنګه د ګالس نوست )‪ (Glasnot‬په نامه‬
‫چلند هم غوره شو‪ ،‬چې د هغه له مخې خلک پرېښودل شول د خپلل ژونلد او‬
‫رسمي سیاست په اړه خپل نظرونه څرګند کلړي‪ .‬لله ګلالس نوسلت نله چلې د‬
‫دموکراسۍ او ازادۍ یو اړخ ګڼل کېدلی شي‪ ،‬خلکو پوره ګټه وچتله کلړه پله دې‬
‫رول چې هغو بلې لله رار نله حکلومتي او ګونلدي کسلانو تله د ګوربلاچوف پله‬
‫ګللډون‪ ،‬انتقللادي او للله شللکایت نلله رک لیکونلله اسللتول پیللل کللړل‪ ،‬پخللوا هللم‬
‫شوروي لویانو دسولې‪ ،‬بې وسلې کولو او داسې نورو مسئلو په اړه څرګنلدونې‬
‫کولې‪ ،‬خو خلکو پر هغو باور نله کلاووه‪ ،‬ځکله چلې شلوروي لویلانو پلر خپللو‬
‫وینانوو او څرګندونو عمل نه کاووه‪ .‬خو ګورباچوف خپلو څرګندونو او وعلدو‬
‫تلله رښللتین و‪ ،‬پلله دې اړه د ګوربللاچوف یللوه ملګللري چرنی لایوف د نللوي فکللر‬
‫ته د هغه د یوې انتقادي پوښتنې پله ځلواب کلې‬ ‫مخال ‪ ،‬مارشال پونوماری‬
‫وویل چې «کوم څیز چې نوی دی هغله دا دی چلې هغله نلوی دی‪ .‬سلتالین د‬
‫سولې په پلوي او د جنګ پر ضد غږېلده او چلا پلرې بلاور نله کلاووه‪ ،‬دوی پله‬
‫نلزدې شللو کلونلو پله ملوده کلې د‬ ‫د باور کولو پیل وکړ‪ .‬برېژنی‬ ‫خروشچ‬
‫سوله ییز ګډ ژوند په اړه ګړېده‪ ،‬هلیڅ چلا پلرې بلاور نله کلاووه‪ .‬اوس دوی پلر‬
‫ګوربللاچوف بللاور کللوي‪ ،‬ځکلله چللې د هغلله قللول د هغلله للله عمللل سللره نللزدې‬
‫(‪)۸‬‬
‫دی‪».‬‬
‫په خپله ګورباچوف هم د باور موضوع ته پلوره متوجله و‪ .‬د ځلان او خپلل‬
‫نوي چلنلد د بلاوري کوللو لپلاره یلې د جرمنلي‪ ،‬فرانسلې او برتلانیې حکلومتي‬
‫سرواالنو سره د هغو په هېوادونو کې لیدنې کتنې وکړې‪ .‬ده به هغلوی د خپلل‬
‫سیاسللت او ځللان پلله اړه راره کللړي وي‪ ،‬چللې هغللو د امریکللې ولسمشللر رانلللډ‬
‫رېګن ته د هغه په اړه رو‪ ،‬نیتلی وښلود‪ .‬هغله و چلې بیلا ګوربلاچوف او رېګلن‬
‫اول پلله رېللک جاویللک او وروسللته پلله واشللنګټن کللې د هغلله للله ځللای ناسللتي‬

‫‪438‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سره څو ځللې ولیلد‪ .‬دغله لیلدنې دغلومره رېلرې مهملې‬ ‫ولسمشر جارج بو‬
‫کى‬
‫ثابتې شوې‪ ،‬چې هغه په نړۍ کې د ساړه جنګ د ختم کېدلو للومړنی ګلام ګڼلل‬
‫کېدلی شي‪.‬‬
‫خو په پوځ کې اصالحات راوسلتل چلې هلم دېلر للوی وو او هلم یلې رېلر‬
‫افسران لرل او هم د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پر شان له انتقاد نه ملامون و‪ ،‬اسلان کلار نله و‪.‬‬
‫ګورباچوف سره له دې هم پرې پیل وکړ او د نلزدې درې کلونلو پله بهیلر کلې‬
‫یې سمونونه یو په بل پسې پلي کړل‪ .‬اول یې ټینګه توجه نظامي ایډیالوجۍ ته‬
‫واړوله‪ ،‬په دې اړه د هغه نظلر دا و چلې نظلامي دکتلورین دې لله دې وروسلته‬
‫«باید په حتمي رول «دفاعي وي» په دې رول ده د طبقلاتي جنلګ مفکلوره او‬
‫داسې هم د جرمني نظامي پوه کالزوتز )‪ (Clausewitz‬تیوري منسوخه کلړه‪،‬‬
‫چللې شللوروي افسللران د لیللنن للله وخللت نلله پلله دغللو مفکللورو روزل کې لدل‪ .‬د‬
‫کالزوتز تیوري جوهر چې په رېرو ملکونو کې هم نظامي افسرانو منللې وه‪ ،‬دا‬
‫ده چې جنګ «په نورو وسیلو سره د سیاست دوام دی‪ ».‬پله دې رول جنلګ د‬
‫هغه په نظر د سیاست یوه حتمي برخه کېدله‪.‬‬
‫د همدغه نظر له مخې و‪ ،‬چې جنګ په شوروي اتحاد کلې د سیاسلت یلوه‬
‫برخه شوې وه‪ .‬ځینې افسران یې ال په دې فکلر و‪ ،‬چلې «تېلری ښله دفلاع ده‪».‬‬
‫پرته له دې هم شوروي کمونستان‪ ،‬د نورو کمونستانو پلر شلان‪ ،‬خپللې ملوخې‬
‫تلله د رسللېدلو لپللاره هللر راز وسللیله‪ ،‬د جنللګ پلله ګللډون جللایزه ګڼللله‪ .‬خللو‬
‫ګوربللاچوف اوس دغلله فکرونلله زاړه او بېځایلله بلللل‪ .‬د چرینللایوف پلله وینللا‬
‫ګورباچوف په دې فکر شوی و‪ ،‬چې «‪ ...‬که شوروي اتحاد په یو اړخیلزه رول‬
‫بې وسلې هم شو‪ ،‬امنیت به یې له خطر سلره ملخ نله شلي‪ ».‬د هغله پله نظلر د‬
‫هستوي بمونو او لېرې ویشتونکو راکټونو په عصر کې «لویدیځ به پر شلوروي‬
‫اتحاد حمله ونه کړي‪ ».‬نو ګورباچوف د چرنیایوف په قول «اراده کړې وه چې‬

‫‪439‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هرکىڅه کېږي‪ ،‬د وسلو سیالي باید ختمه شلي‪ ».‬پله خپلله چرنیلایوف هلم درک‬
‫کړې وه‪ ،‬چې «‪ ...‬ناټو تېری کوونکي پالن نله للري‪ ».‬د هغله پله نظلر شلوروي‬
‫او د شلوروي پلوځ و‪».‬‬ ‫اتحاد ته «‪ ...‬واقعي خطر تر ناټو نله زیلات اخرامییل‬
‫پر موجودې نظامي ایډیالوجۍ ټینګ والړ و‪ ،‬د لیګاچوف پلر شلان‬ ‫اخرامیی‬
‫چرنیایوف «‪ ...‬هم ویل چې دغه جاري اقتصادي بحران او ټولنیز پرابلمونله د‬
‫(‪)۹‬‬
‫پوځ له لږولو نه پرته حل کېدلی نه شي‪».‬‬
‫هر څه چې وګورباچوف په پوځ کې د دغو فکرونو له مخې سلمونونه پیلل‬
‫کړل‪ ،‬که څه هم «تر ټولو هغو دندو نه چې د پرسترویکا پر غلاړه ولوېلدل‪ ،‬تلر‬
‫ټولو پېچلي یې د هېواد غېر نظامي کول وو‪ ».‬هغله دغله سلمونونه وروسلته لله‬
‫هغه نه نور هم ټینګ ونیول چې ‪۱۹۸۷‬کال په مې کې د ماتیاس رست په نامه‬
‫د لویدیځ جرمني یوه ځوان خپله یوه وړه الوتکله د مسلکو پله ښلار کلې ښلکته‬
‫کړه‪ ،‬بې له دې چې په دغلې اوږدې الر کلې شلوروي پوځیلانو هغله لیلدلې او‬
‫مخه یې نیولې وي‪ ،‬دغه پېښه د پوځ اعتبار ته غټه صدمه وه‪.‬‬
‫څرګنده ده چې د ګوربلاچوف سلمونونه د برحلال لویلو نظلامي افسلرانو لله‬
‫الرې پلي کېدلی نه شول‪ .‬چاره دا شوه چې لوړ پوړي افسران تبلدیل یلا ګوښله‬
‫کړل شي او نوي افسران ورته وټاکل شي‪« .‬د ‪۱۹۸۸‬کال تر پای پورې د دفاع‬
‫وزیر او هغه له دوه مرستیاالنو نه پرته د هغه ټول مرستیاالن‪ ،‬د للوی د رسلتیز‬
‫ټول لومړي نایبلان‪ ،‬د وارسلا د تلړون ځواکونلو قومنلدان او د للوی د رسلتیز د‬
‫سمندري او رله ییز ځواکونو ټول قومندانان او د سیمو ټلول قومنلدانان تبلدیل‬
‫شوي وو‪ ».‬پر دې سربېره شاوخوا یو نلیم سلل افسلران محاکمله او لله کلار نله‬
‫اودوم پله وینلا د شلوروي اتحلاد پله ټلول تلاریخ کلې د‬ ‫ګوښه شلول‪ .‬د مولل‬
‫دغومره رېلرو افسلرانو تبلدیلي بلې سلاري وه‪« .‬حتلی پله ‪۱۹۳۸-۱۹۳۷‬کلې د‬
‫(‪)۱۰‬‬
‫ستالین په وخت کې د لوړو افسرانو د تبدیلېدو سلنه دغومره رېلره نله وه‪».‬‬

‫‪440‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫د ‪ ۱۹۸۸‬پله اخلر کلې پله خپلله ځلان‬ ‫پوځ لوی درستیز مارشلال اخرامییل‬
‫د کى‬
‫ګوښه کړ‪ .‬له لېرې ملکونو لکه منګولیا نه هم ځینې نظامي واحدونله وغوښلتل‬
‫شول‪ .‬له افغانستان نه د پوځ غوښتل د همدغه پالن له مخې و‪.‬‬
‫سره له دې هلم ګوربلاچوف خپلل پلوځ څللور کالله وروسلته لله افغانسلتان‬
‫څخه بېرون کړ‪ .‬هغه نه غوښتل پلوځ یلې خپلل حیثیلت بلایلي لکله د امریکلې‬
‫پوخ چې له ویټنام نه په وتلو کې خپلل حیثیلت بلایللی و‪ .‬داسلې هلم دی دېتله‬
‫ځیر و‪ ،‬چې له افغانستان څخه د پوځ ایستل د دې سبب نه شي‪ ،‬چې شلوروي‬
‫تلله پلله تللابع هېوادونللو کللې د ازادۍ خوځښللتونه تحریللک او شللوروي پللوځ او‬
‫افسران بې زړه شي‪ .‬پر دې ټولو سربېره څنګله چلې کارملل د شلوروي پلوځ د‬
‫و‪ ،‬ګوربللاچوف کوښللښ کلاووه د هغلله پللر ځللای‬ ‫بیللرون کېللدلو ټینللګ مخللال‬
‫دغسې یو څوک په واک شي چې د ده له پروګرام سلره جلوړ وي‪ .‬پرتله لله دې‬
‫هم څنګه چې ګورباچوف د بین الملللي طبقلاتي جنلګ مفکلوره رد کلړې وه‪،‬‬
‫په افغانستان کې د دوی د پوځ شلته تلوب او جنګېلدلو دلیلل هلم لله میلنځ نله‬
‫تللی و‪.‬‬
‫دا ټول په دغسې حال کې چې دننه په شوروي اتحاد کلې د ګلالس نوسلت‬
‫له املله د ازادې ورښ پله چلېلدلو سلره خلکلو چلارواکو تله اعتراضلي لیکونله‬
‫استول او غوښتل یې چې پوخ لله افغانسلتان څخله وباسلي‪ .‬دغسلې لیکونله د‬
‫ګوند مرکزي کمېتۍ‪ ،‬مرکزي رسنیو او د ګوند بلین الملللي څلانګې تله هلم لله‬
‫اطرافللي سللیمو نلله د سللرتېرو او د دوی للله کورنیللو للله خللوا اسللتول کېللدل‪.‬‬
‫ګورباچوف د پولټبورو په یوې ناستې کې د ‪۱۹۸۵‬کال د اکتوبر په ‪۱۷‬مه چلې‬
‫له افغانستان څخه یې د پوځ ایستلو په اړه بللې وه‪ ،‬د سرتېرو د ځینو میندو له‬
‫سوز او درد نه رک دغسې لیکونه ورته ولوستل‪ ،‬چې د هغو په اورېدلو سلره د‬
‫ځینو ملګرو له سترګو نه اوښکې وبهېدلې‪ .‬په خپله ګورباچوف هلم هملدا چلې‬

‫‪441‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫عمومي منشي شو‪ ،‬د چرنیایوف په وینا د افغانستان جنګ د ده د اجنډا په سر‬
‫کى‬
‫اودوم د سلرتېرو د دغلو مینلدو لیکونله او غوښلتنې پله‬ ‫کې موضوع وه‪ .‬مول‬
‫دې رول لنډې کړې دي‪ ،‬چې تر ټولو غټه موضوع دا ده‪« :‬بین المللي وییفله؟‬
‫په کوم نامه؟ ایا په خپله افغانان یې غواړي؟ ایلا هغله زملونږ د بچیلو پله ژونلد‬
‫ارزي‪ ،‬چې په دې نه پوهېږي چې د څه لپاره استول کېږي‪ ،‬د څله لپلاره جنلګ‬
‫کوي‪ ،‬واړه کسان او ماشومان وژني؟ او تاسلې خشلوروي لویلانوت سلوچه نلوي‬
‫سرتېري د مسلکي وژونکو خمجاهدانوت په وړاندې اسلتولي چلې پله رېلرو ښلو‬
‫وسلو سمبال دي او داسې استعداد لري چې د خپلو یو څو تنو په قربانۍ سلره‬
‫ټول غونډ لله میلنځ نله وړي؟» د اودوم پله نظلر موخله واضلحه وه « پولټبلورو‬
‫تېروتنه کړې وه او هغه باید سمه شي او رېر زر هلره ورځ ارزښلتناک ژونلد لله‬
‫(‪)۱۱‬‬
‫مینځ نه وړل کېږي‪».‬‬
‫تر هغه دمخه په کابل ‪۱۹۸۴‬کلې د مللي دفلاع وزیلر اوسلتینوف د مارشلال‬
‫سوکولوف په سپارښلتنه اضلافي سلرتېري هلم اسلتولي وو‪ .‬خلو لله هغله نله زر‬
‫وروسته چې جنرال وارینکوف افغانستان ته له سفر نله وروسلته پله یلوه راپلور‬
‫کې ښکاره کړه چې که څه هم په مخالفانو (مجاهدانو) سخت ګذارونه شلوي‬
‫دي‪ ،‬جنګ وړل کېدلی نه شي‪ .‬کرنېل الیکزانلدر لیاخوفسلکي چلې د جنلګ پله‬
‫اړه د یوه اثر په لیکلو مامور شوی و‪ ،‬د دغه راپور په اړه یې خپل نظلر پله دغله‬
‫رول ښکاره کړ‪ ،‬چې «‪ ...‬یا رېر قوتونه واستو ‪ ،‬ټول افغانلان بلې ريښلې کلړ‬
‫او په هېواد کې یې نور خلک میشت کړ ‪ ،‬ځکه چې ممکنه نه ده چې افغانلان‬
‫له سره جوړ کړ او عقیدې یې په زور سره واړو یا خپل پوځ لله افغانسلتان‬
‫څخه وباس ‪ )۱۲(».‬د لیاخوفسکي د نظر مانا دا کېلده چلې شلوروي اتحلاد بلله‬
‫چاره نه لري‪ ،‬خو دا چې خپل پوځ له افغانستان څخه وباسي‪.‬‬

‫‪442‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د کارمل لېرې کول‬

‫او د نجیب الله ملي پخالینه‬

‫د ‪۱۹۸۵‬کال د پولټبورو له ناستې دمخه کارمل مسکو ته بلل شوی او هلته‬

‫ګورباچوف ترېنه وغوښتل چې خپل سیاست لبرالي کړي او له مخالفلانو سلره‬
‫جللوړه وکللړي‪ ،‬د دې لپللاره چللې شللوروي پللوځ للله افغانسللتان څخلله ووخللي‪ .‬ا‬
‫ناتولي چرنیایوف لیکي‪ ،‬چې «کارمل هک پک شو‪« ».‬کارمل فکر کاووه چلې‬
‫مونږ خشوروي اتحادت هغه ته دېره اړتیا لرو‪ ،‬چې هغه یې مونږ تله للري او دی‬
‫په دې عقیده و‪ ،‬چې مونږ به هلتله خافغانسلتان کلېت کله د تلل لپلاره نله وي‪ ،‬د‬
‫رېرې اوږدې مودې لپاره پاتې یو‪ ».‬له همدې امله و‪ ،‬چې «کارمل ګوربلاچوف‬
‫ته وویل چې که تاسلې اوس ووځل بلل ځلل بله مجبلور شل ‪ ،‬چلې یلو ملیلون‬
‫سرتېري راولېږ ‪ )۱۳(».‬ګورباچوف بیا د پولټبورو ناسته وبلله او له هغې نه یلې‬
‫وغوښلتل چللې «للله کارمللل سللره وی‪ ،‬یللا لله هغلله نلله پرتلله وي‪ ،‬مللونږ بلله خپللل‬
‫سیاست په ټینګه پرمخ بوځو چې نتیجه یې له افغانستان څخه په رېرې لنلډې‬
‫مللودې کللې زمللونږ د پللوځ وتللل دي‪ )۱۴(».‬د پولټبللورو پرېکللړه دا شللوه چللې‬
‫ګورباچوف دې کارمل ته «‪ ...‬رر ووایي چې په افغانستان کې انقالبلي بنسلټ‬
‫نه شته‪ ،‬سیاست دې اقتصادي مارکیټ ته په څرګند رول واړوي‪ ،‬د افغانلانو د‬
‫اسالمي ارزښلت درنلاوی وکلړي‪ ،‬لله مخالفلانو سلره دې واک وویشللي او لله‬
‫یاغیانو سره دې روغه جوړه وکړي‪ ».‬ګورباچوف دا هم وویل چې «حتملي ده‬
‫کارمل له ځان نه دفاع وکړي‪ »،‬او شوروي اتحاد به وسلې ور اسلتوي‪ .‬عجبله‬

‫‪443‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ده کىچې ګرومیکو هم اوس په دغه فکر شوی و‪ .‬په همدغه میاشلت کلې کارملل‬
‫په پټه مسکو ته وغوښتل شو او هلتله ګوربلاچوف ورتله همدغسلې وویلل خلو‬
‫«هغه هیڅ یقین ونله کلړ‪ )۱۴(».‬بیلا ګوربلاچوف خپلل دغله چلنلد د ګونلد اووه‬
‫ویشتمې کانګرې ته د ‪۱۹۸۶‬کال د فبرورۍ پله ‪۲۵‬مله اعلالم کلړ‪ ،‬پله دې رول‬
‫چې «انقالب ضد او امپیریللزم افغانسلتان د ناسلور پله زخلم بلدل کلړی دی‪».‬‬
‫عجبه ده چې ګورباچوف هم د دغه جنګ پړه پر نورو اچوي‪ .‬نله پلر برېژنیل‬
‫او ملګرو یې‪ ،‬چې د دغه جنلګ اصللي علامالن وو‪ .‬سلره لله دې هلم هغله پله‬
‫همدغه مهال کې هیله ښکاره کړه‪ ،‬چې خپل پوځ به له افغانستان نه «په نلزدې‬
‫راتلللونکي کللې» د وړانللدیز شللوو ملګللرو ملتونللو پلله فیصللله وار پلله وار بیللرون‬
‫کړي‪ )۱۵(.‬دا په داسې حال کې و‪ ،‬چلې کارملل د تېلر کلال پله پلای کلې د لسلو‬
‫تیسیسونو له مخې په خپل رجیم کې یو څه اصالحات راوستي او یو څلو غیلر‬
‫ګوندي کسانو ته یې رسمي مقامونه ورکړي وو‪ .‬خو حتی شلوروي اتحلاد هلم‬
‫دا یو تش په نامه تغییر باله‪ .‬کارمل د شوروي پوځ د وتلو په اړه هلیڅ نله کلول‬
‫او د ژنیو خبرو ته ال خنډ هم کېده او ویل یې چې تر څلو د پاکسلتان اسلتاري‬
‫په ژنیو کې د ده له استازي سره په نېغه خبرې ونه کړي او پاکستان د ده رجیم‬
‫په رسمي رول ونه پېژني‪ ،‬پر هغه دې اعتبار ونه شي‪ )۱۶(.‬په اصل کې کارمل د‬
‫یوه ټینګ کمونست په توګه له کمونستي چوکاټ نه د باندې پر تغییر معتقد نه‬
‫و او د ګورباچوف او د هغله د نلوي سیاسلت لله درک نله علاجز و‪ ،‬او خپلل د‬
‫عمومي منشي مقام یې لکه هسلې چلې پله کمونسلتي ګونلدونو کلې دود و‪ ،‬تلر‬
‫مرګ پورې خپل ګاڼه او فکر یې نه کاووه چې ګورباچوف به یې له هغه نه کوز‬
‫کړي‪ .‬خو ده دا هیره کړې وه‪ ،‬چې دا د شلوروي لویلان وو‪ ،‬چلې دی یلې دغله‬
‫مقام ته هسک کړی او دوی یلې اوس کلوزولی هلم شلي‪ .‬هغله پله دې هلم نله‬
‫پوهېده چې شوروي لویانو هغه وخت دی د خپلل مقصلد لپلاره هسلک کلړ او‬

‫‪444‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اوس یې د خپل مقصد لپاره له دغې هسکې نه کوزوي‪ .‬په بله ژبه هغو کارمل‬
‫کى‬
‫د خپل مقصد لپاره یوه وسیله ګڼله‪ ،‬خو دغو فشلارونو کارملل ښله وزبېښله‪ .‬د‬
‫یوه شوروي چارواکي په وینا دی ال په ‪ ۱۹۸۴‬او ‪۱۹۸۵‬کې «رېر لټ شوی و‪،‬‬
‫رېر غږېده او عمل یې نه کاووه» یولي ورانتسلوف چلې د افغانسلتان د بانلدنیو‬
‫چللارو وزارت کللې یللې د وزیللر پللر شللان عمللل ک لاووه ال ویللل چللې کارمللل پلله‬
‫‪۱۹۸۵‬کې کار کول ترک کړل او الکول څښل یلې شلروع کلړل خرېلر کلړلت‪ .‬د‬
‫هغه په وینا هغه به «‪ ...‬رېر وخت غلی و‪ ،‬لږ و رېر د نیشې په حال کې مخ پله‬
‫ځوړی روان و‪ ».‬دا به ومنله شي چې شلوروي چلارواکو د هغلو پله اړه دغسلې‬
‫څیزونه ویل چې خوښ یې نه وو‪ .‬خو د کارمل پله اړه یلې مبالغله نله کولله‪ .‬د‬
‫‪۱۹۸۶‬د مارچ په ‪ ۳۰‬مه چې کارمل مسکو ته د درملنې لپاره وغوښتل شلو‪ ،‬پله‬
‫روغتون کې مالومه شوه چې دی د وینې فشلار للري او ځیګلر یلې سلم کلار نله‬
‫کوي‪ ،‬خو دی په یوه میاشت درملنې سره ښله شلو‪ ،‬بلې لله دې چلې د ک‪ .‬ج‪.‬‬
‫ب د مدیر مرستیال شبرشین په وینا راکټرانو ته یلې چلا هلدایت ورکلړی وي‪،‬‬
‫حتی د هغه د ځیګر رنځ هم خطرناک نله و‪ ،‬خلو هغله تله هلدایت و‪ ،‬چلې لله‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫قوي الکولي څښاک نه الس واخلي‪.‬‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب والو ته ښه موقع وه چې کارمل تله پله روغتلون کلې خپلل نلوي‬
‫تغییرونلله شللروع کللړي‪ ،‬چللې دی هللم پلله خپللل رجللیم کللې تغییللر راوسللتلو تلله‬
‫وهڅوي‪ .‬شبرشین وایلي چلې پله پلای کلې ملونږ ورتله ښله سلپین وویلل چلې‬
‫«وضللع پلله نللړۍ او افغانسللتان کللې اوړي او د دې وخللت دی چللې د عمللومي‬
‫منشي مقام خپل کوم ځوان ملګري ته پرېلږدي‪ ...‬پله پرنسلی کلې هغله هوکله‬
‫وکړه‪ ،‬خو ویې ویل چلې ضلروري ده لله خپللو ملګلرو سلره مشلوره وکلړي او‬
‫وسنجوي چې په داسې حال کې چې تغییرونه راولي په ګوند کلې ثبلات یقينلي‬
‫کړي‪ ».‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب والو په هغه باور نه کاووه او همدا چې کارمل د مې په اولله‬

‫‪445‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى د کابل په لور روان شو‪ ،‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د بین المللي څانګې مشلر والدمیلر‬
‫ورځ‬
‫خریچکوف ورپسې رهي شو او له کارمل سره یې د مې په دوهمه پخوا له دې‬
‫چې هغه په کومې دسیسې الس پورې کړي‪ ،‬ولیدل او ترېنله وغوښلتل چلې لله‬
‫وعدې سره سم په ګوند کې تغییر راولي‪ .‬د شبرشین په وینا چې دی هلم هلتله‬
‫و‪ ،‬د دغې خبرې په اورېدلو سره «د کارمل مخ تلور شلو» هغله ومنلله چلې پله‬
‫مسکو کې ځینې موافقتونه شوي وو‪ ،‬خو هغه «‪ ...‬خبرداری ورکړ‪ ،‬چې د هغه‬
‫ګوښه کول به د قهر او غوسې یوه څپه خوره کړي او د شوروي اتحلاد نلوم بله‬
‫په نه پیوند کېدونکي رول زیانمن کلړي‪ ».‬کارملل د مقلام بلایللو پله حلال کلې‬
‫خپل رښتینی ځان وښود‪ ،‬چې هغه پر ځان ملین تلوب او ماشلومتوب و‪ ،‬هغله‬
‫بس په پرتو ویلو پیل وکلړ او چیغلې یلې کلړې چلې «وملې وژنل ! قربلاني ملې‬
‫کړ ! زه مرګ‪ ،‬بنلدي تلوب او کلړاو منللو تله تیلار یلم‪ ».‬شبرشلین وایلي چلې‬
‫کارمل د خریچکوف خبرو ته غوږ نه نیوهس نه یې غوښتل خبرې یې پرې شلي‬
‫او هغه یې په یو اړخیز رول اوږدولې او رول رول پرتې ویلې‪.‬‬
‫شبرشللین دا هللم لیکللي چللې خریچکللوف پلله نرمللۍ او رېللرې نرمللۍ او‬
‫خواخوږۍ سره لکه چې له کلوم نلاهیلي نلارو‪ ،‬خلواږه ملګلري سلره غږېلږي‪،‬‬
‫کارمل متیقن کاووهس د هغه ځان درناوی ستاینه او د هغه د علزت او درنلاوي‬
‫خوښېدونکی انځور یې کلاږه چلې دی بله پله هغله رول پله شلوروي اتحلاد او‬
‫افغانستان کې په ټول عملر کلې د ملګلرو پله میلنځ کلې وي‪ ».‬شبرشلین دا هلم‬
‫وایي چې خریچکوف کارمل ته ښکاره کړه‪ ،‬چې دغه ټلولې خبلرې خصوصلي‬
‫دي او د شوروي اتحاد نوم به زیانمن نه شي‪ ،‬خو کارمل یلې خبلره ورپرېکلړه‬
‫او نارې کړې‪ ،‬چې «ته فکر کوې افغانلان خلره دي‪ ».‬کارملل بیلا د نزاکلت لله‬
‫دایرې نه ووت او «‪...‬په دغه واقعیت افسوس یې وکړ‪ ،‬چې هغه چلې هلر څله‬
‫کولی شول وکړل‪ ،‬د دې لپاره چې شلوروي اتحلاد پله افغانسلتان کلې مداخلله‬

‫‪446‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کړي‪ ».‬خریچکلوف ورتله پله ټینګله یلاده کلړه چلې «‪ ...‬شلوروي سلرتېري پله‬
‫و کى‬
‫افغانستان کې مري او دا د شوروي خوا ته یو څه حقونه ورکلوي‪ ...‬او تله بایلد‬
‫د افغانستان انقالب لپاره خپل ځان وسلاتې‪ ».‬کارملل بیلا پله قهلر سلره نلارې‬
‫کړې چې «د افغانستان انقالب په سولې سره پرېږد ‪ .‬ته وایلې چلې شلوروي‬
‫سرتېري په افغانستان کې وژل کېږي؟وځ ‪ ،‬خپلل پلوخ وباسل ‪ ،‬پرېلږد چلې‬
‫افغانان خپل انقالب په خپله وساتي‪ ».‬په دغله وخلت کلې دواړه سلتړي شلوي‬
‫وو او خریچکوف وویل چې د دې لپاره چې په دې اړه ښه فکر وکړو‪ ،‬سلبا بله‬
‫بیا سره ووینو‪ .‬کارمل موافقه وکړه‪ ،‬خو د هملدغې ورځلې پله ملازیګر د دفلاع‬
‫وزیر‪ ،‬د کورنیو چارو وزیر او د خاد سروال کارمل په ګلډه ولیلدل او ترېنله یلې‬
‫په ټینګه وغوښتل چې ځان ګوښه کړي‪ .‬کارملل پله ژورې نلاهیلۍ سلره تسللیم‬
‫شو او د مې په ‪۴‬مه یې د مرکزي کمېټې پلینلوم تله خپلل ګوښله لیلک وړانلدې‬
‫کړ‪ )۱۸(.‬کارمل د انقالبي شورا سروال پاتې شو‪ .‬دغه مقام د دولت رییس هلم‬
‫ګڼل کېده‪.‬‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب چارواکو ال دمخه د خاد سروال نجیب الله د ګوند د عمومي‬
‫منشي په توګه غوره کړی او لویانو یې ورسره منلې وه‪ .‬پله دې اړه دلیلونله هلم‬
‫لږ نه وو‪ .‬یو دا چې دی ځوان (پله دغله وخلت کلې ‪ ۳۹‬کللن و) او د کابهل پلر‬
‫خالف رینامیک و‪ .‬د شورویانو نوی پروګلرام یلې هلم منللی و‪ .‬ال مهمله دا ده‬
‫چې هغه شلورویانو تله ځلان د اعتبلار وړ ګرزوللی و‪ .‬د ده پله وخلت کلې خلاد‬
‫داسې و‪ ،‬چې لکه د ک‪ .‬ج‪ .‬ب کومه څانګه وي‪ ،‬هلته د شلوروي مشلاورانو پله‬
‫هدایت د شوروي د یرغل او د هغه د تابع رجیم مخالفو افغانانو تلرور کلول‪،‬‬
‫بندي کول‪ ،‬کړول او له مینځ نه وړل عام وو‪ .‬ټوللو پرچملي لوړپلوړو چلارواکو‬
‫هم د نجیب الله پر شان د شوروي مشاورانو په هدایت کار کاوه‪ ،‬خلو د خلاد‬
‫سروال هغو ته خاص اهمیلت الره‪ ،‬هغله و‪ ،‬چلې نجیلب اللله د ‪ ۱۹۸۶‬کلال د‬

‫‪447‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫میکىپه ‪۱۵‬مه د شورویانو له خوا د خلق ګوند د مرکزي کمېټې د عمومي منشي‬
‫په توګه غوره شلو‪ .‬خلو د ده غټله سلتونزه دا وه چلې کارملل ورسلره وران او د‬
‫هغه پلویان په ګوندي لویانو او ګوندي لیکو کې رېر وو او هغلو زر د سلنما پله‬
‫نامه یو نوی ګوندګی جوړ کړ‪ ،‬چې نه یوازې د نجیلب اللله پلر ضلد یلې ورانلی‬
‫کاووه‪ ،‬د شوروي اتحاد پر ضد یې هم شعارونه ورکول‪ ،‬خلو هغله زر لله رګلر‬
‫نه ووت‪ .‬ګورباچوف له نجیب الله نه مالتلړ وکلړ او د هغله د سلتاینې پله تلرڅ‬
‫کې وویل چې «هغه وضع پله افلاقي رول ارزوي او د روانلو مسلئلو پله کلړکېچ‬
‫هم پوهېږي‪ ».‬ده دا هم وویل چې «دا شپږ کاله کېږي‪ ،‬چې مونږ په افغانسلتان‬
‫کالله نلور هلم هلتله‬ ‫کې جنګېږو او که الره بدله نه کلړو‪ ،‬ملونږ بله شلل دېلر‬
‫وجنګېږو‪ ».‬او «مونږ ضرورت للرو چلې دغله پروسله چلې څلومره زر کېلږي‪،‬‬
‫ختمه کړو‪ ».‬ده دغه څه د ‪۱۹۸۶‬کال د نومبر په ‪۱۳‬مه په خپللې پولټبلورو کلې‬
‫(‪)۱۹‬‬
‫وویل‪.‬‬
‫خو سره له دې هم کارمل نجیب الله تله یلو خنلډ و او پلویلانو یلې سلخت‬
‫ورانی کاووه‪ .‬نجیب الله کوښښ کاووه‪ ،‬کارمل له دغه موجود تشریفاتي مقلام‬
‫نه هم کوز کړي‪ ،‬خو کوښښونه یې سرته ونه رسېدل‪ .‬د قلدرت پلر سلر د دوی‬
‫مخالفت د نورمحمد ترهکي او حفیظ الله امین د مخالفت پر شان زیږ کېلده‪،‬‬
‫خو کارمل نېکمرغه و‪ ،‬چې په شوروي اتحاد کې دا د ګالس نوست دوره وه‪،‬‬
‫دوره چې هغه وخت له ګوندي مخالفانو سره رېر زیږ‬ ‫نه د ستالین او برېژنی‬
‫چلند کېده‪ .‬خو کارمل باید بې اغیزې وي‪ .‬نجیب الله دغه کار ته مال وتړله‪.‬‬
‫د یوه باوري کس په وینا نجیب الله چې د کارملل پله اړه د شلوروي اتحلاد‬
‫له مالتړ نه راره شلو‪ ،‬د هغله د وخلت پنځلوس دغسلې دوسلیې یلې راسلربېره‬
‫کړې‪ ،‬چې په هغو سره کارمل محکوم کېدلی شلو‪ .‬کارملل تله بلله چلاره نله وه‬
‫پاتې خو دا چې له خپلل دغله تشلریفاتي مقلام نله هلم پله یلاهر کلې پله خپلله‬

‫‪448‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوښه ځان ګوښه کړي‪ .‬هغه و چې د ‪۱۹۸۶‬کلال د نلومبر پله شللمه یلې خپلل‬
‫کى‬
‫ګوښه لیک واستوه‪ .‬په دې رول د کارمل سیاسي ژوند ختم او اجتماعي ژونلد‬
‫یې نور هم محدود شو او په خپله یو عادي کس شو‪ .‬دی نلور د هغله شلوروي‬
‫اتحاد په کار نه و‪ ،‬چې ده ورته سلجده کولله او غوښلتل یلې چلې افغانسلتان د‬
‫هغه یوه برخه وګرځوي‪ .‬ده حتی د همدغه شلوروي ا تحلاد مشلاوران دغسلې‬
‫کامل انسلانان ګڼلل چلې نله تېلر وځلي‪ .‬پله داسلې حلال کلې چلې د افغانسلتان‬
‫مدافعان یې په رالرو او کلدارو پللورل شلوي اجیلران ګڼلل‪ .‬دا ټلول ځکله چلې‬
‫شوروي اتحلاد ده او د ده ملګلرو تله یلوه ژونلد بښلونکې سلرچینه وه‪ .‬د ده یلو‬
‫ټینګ پلوی فرید مزدک ال ویل چې هغسې چې لمر د مځکې انسانانو ته ژوند‬
‫ورکوي‪ ،‬شوروي اتحاد یې افغانانو ته ورکوي‪ .‬خو کارمل په خپل لنډ رسلمي‬
‫ژوند کې یو رېر مهم رښتین توب په راګه کړ او هغله دا چلې یلو څلوک چلې د‬
‫افغانانو په هېواد افغانستان کې حتی د نړۍ د یوه زبرځواک لویانو له خلوا هلم‬
‫په واک راوستل شوی وي‪ ،‬په غوڅه توګه به ناکام او خلکو او تاریخ ته به یلې‬
‫مخ تور وی‪.‬‬
‫نجیب الله له عمومي منشي کېدلو نه وروسته په درې برخو کې هللې خللې‬
‫کللولې‪ :‬د ځللان د اصللال ‪ ،‬د ملللي پخالینللې او د ژنیللو خبللرو پلله اړه‪ .‬دځللان د‬
‫اصال په لړ کې یې د هغو ملي او دیني ارزښتونو له مخې کړه پیلل کلړل چلې‬
‫ملي او دیني افغانانو کول‪ .‬ده حتلی د پلل خشلتي للوی جوملات کلې لله نلورو‬
‫افغانانو سره په ګلډه لملونځ هلم وکلړ او پلر خپللو چلنلدونو او کلړو سلره یلې‬
‫ښووله چې له مارکسزم‪-‬لیننزم سره یې مخه ښه کړې او ملي افغان شلوی دی‪.‬‬
‫د ملللي پخالینللې پلله برخلله کللې یللې د پروسللترویکا نلله پلله الهللام د خپللل ضللیق‬
‫شوروي رول رجیم په نرمولو پیل وکړس د کابل ښار کې یلې د شلپې ګرځېلدلو‬
‫بندیز چې شپږ کاله دمخه نافذ شوی و‪ ،‬له مینځ نه یووړ‪ .‬نلوی اساسلي قلانون‬

‫‪449‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یېکىوایست او د خلق دموکراتیک منفور ګوند یې د وطن په نامه یاد کلړ او پله‬
‫حکومت کې یې غیر ګوندي کسانو ته هم لوړ مقامونه ورکړل او له وسله واللو‬
‫مخالفانو سره یې د ایتالفي حکومت د جوړولو په لور کوښښلونه جلاري کړللو‬
‫چې هغه کوم ځای ته ونله رسلېدل‪ .‬نجیباللله لله افغانسلتان څخله د یرغلګلر‬
‫پوځ د ایستل کېدلو په مقصد د ژنیو خبرې تر پخلوا ټینګلې ونیلولې‪ ،‬خلو لکله‬
‫چې زر به ولیدل شي د ژنیلو خبلرې چلې بلین الملللی وې‪ ،‬پیچللې وې او رېلر‬
‫وخت یې ونیوه چې پله خبلرو کلې ښلکېل حکومتونلو سلره جلوړه وکلړي او د‬
‫هغې له مخلې د شلوروي اتحلاد دوهمله او اخلري پلوځ برخله د ‪۱۹۸۹‬کلال د‬
‫فبرورۍ په پنځلسمه له افغانستان څخه ووځي‪.‬‬

‫‪450‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫اووم څپرکی‬
‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ پر شاتګ‬

‫د اروپا د سویس هیواد ژنیو په ښار کلې د ملګلرو ملتونلو پله منځګړیتلوب‬
‫افغانستان د کشالي هوارولو لپاره د ښکېلو هیوادونو د اسلتازو لله خلوا خبلرې‬
‫پیل شوې‪ .‬دغه خبلرې پله اصلل کلې د شلوروي اتحلاد د یرغلل پله وړانلدې د‬
‫افغانانو د مقاومت نتیجه وه‪ .‬د مقاومت په نه شته توب سره دوستو هیوادونو‬
‫د افغانانو مالتلړ نله کلاووه‪ .‬شلوروي اتحلاد خبلرو تله نله حاضلرېده او د ژنیلو‬
‫خبلرې نلله کېللدلې او افغانسللتان د شللوروي امپراتللورۍ یللوه برخله کېدللله لکلله د‬
‫ختیځې اروپا هېوادونه چې شوي وو‪ .‬په دې رول هغسې چې د ژنیو خبرې پله‬
‫اصل کې د افغان مقاومت له امله وې‪ ،‬د مقاومت څنګه والی د ژنیو پلر خبلرو‬
‫اثر الره‪ .‬د ژنیو ښار له لومړي نلړۍوال جنلګ نله وروسلته د ملګلرو ملتونلو د‬
‫لیګ منځی غوره شوی و‪ ،‬لکه د نیویارک ښار چې لله دویلم نړیلوال جنلګ نله‬
‫وروسته د ملګرو ملتونو د مؤسسې منځی غوره شوی و‪.‬‬

‫د ژنیو له خبرو نه د مخه‬

‫د ګورباچوف تر هسکېدلو پورې د ژنیو په خبرو کې اساسي پلر مختلګ نله‬
‫و شللوی‪ ،‬کلله څلله هللم دغلله خبللرې پلله کللال ‪ ۱۹۸۲‬کللې د ملګللرو ملتونللو پلله‬
‫او چرننکو په وخت کې‬ ‫منځګړتوب پیل شوې وې‪ .‬شوروي اتحاد د برېژنی‬
‫او د کابل رجیم د کارمل په وخلت کلې د ژنیلو خبلرو تله رښلتین نله وو‪ .‬دوی‬

‫‪451‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پلمې کولې او خبرې اوږدولې په دې هیله چې پوځونه بله یلې افغلان مقاوملت‬
‫کى‬
‫وځپي‪ ،‬خو افغان مجاهدانو د دوی محاسبه غلطه ثابته کلړه‪ .‬لکله چلې پله تېلر‬
‫څپرکي کې ویل شوي اندروپوف غوښلتل افغلان کشلاله د ژنیلو پله خبلرو سلره‬
‫هواره شي‪ ،‬خو د هغه د واکمنۍ موده لنډه وه او په مرګ سلره یلې نظلامي الر‬
‫بیا ټینګه ونیول شوه تر څو په کال ‪ ۱۹۸۵‬کې میخایل ګوربا چلوف د شلوروي‬
‫اتحاد اعلی واکمن شو‪ ،‬او د هغه پله وخلت کلې د ژنیلو خبلرې ټینګلې ونیلول‬
‫شوې‪ .‬دغه وخت د شوروي اقتصاد په عمده رول د رېرو نظلامي لګښلتونو لله‬
‫امله په بدحال کې و‪ ،‬او په افغانستان کې یلې سلرتیري هلم رېلر وژل کېلدل‪ ،‬او‬
‫دغللو تلفللاتو پلله شللوروي جامعلله کللې هللم ترخلله غبرګونونلله خلللق کللړی وو‪.‬‬
‫ګورباچوف او نزدې ملګري یې په دغه فکر کې شلوی وو چلې سلتونزې هغله‬
‫وخت له مینځ نه وړل کېدلی شي چې په دولتلي نظلام کلې اساسلي تغیلرات او‬
‫ریفورم راوړل شی‪ ،‬نظامي لګښتونه لږ شي او شوروي سلرتیري لله افغانسلتان‬
‫څخه وایستل شي‪ .‬دوی په دغه فکر هم وو چې په افغانستان کلې جنلګ ګټلل‬
‫کیدلی نه شي او دوی نه غواړي‪ ،‬یا نور نه شلي کلولی جنلګ تله دوام ورکلړي‪.‬‬
‫سره له دې هم دوی حاضرنه وو خپل پوځ له افغانستان څخه زر وباسي‪ .‬لکله‬
‫امریکا چې له ویټنام نه خپل پوځ زر ایستلی و له دوی سره دا وېره وه چلې کله‬
‫دوی دغسې وکړي هغه به د دوی په امپراتورۍ بانلدې نلاوړه اغېلزه وکلړي او‬
‫شلي‪ ،‬د دغسلې دفلع د‬ ‫پوځیان به یې حیثیت بایلي او معنویات به یې ضعی‬
‫مخنیوي لپاره ګورباچوف په افغانستان کې خپل پوځ ته په یلوې ټلاکلې ملودې‬
‫کللې د شللدیدو عملیللاتو اجللازه ورکللړه‪ .‬للله بلللې خللوا څنګلله چللې د نللړۍ لویللو‬
‫هېوادونو د ساړه جنګ په حال کې د شوروي اتحاد پر لویانو اعتماد نله کلاووه‬
‫ګورباچوف او ملګرو یې کوښلښ کلاووه چلې ثابتله کلړي چلې دوی پله رښلتیا‬
‫غواړي خپل دولت ي نظام سم کړي او خپل پوځ له افغانستان څخه وباسلي‪ .‬لله‬

‫‪452‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همدې امله بله و چلې د ګوربلاچوف پله وخلت کلې هلم د ژنیلو خبلرې اوږدې‬
‫کى‬
‫شوې او څه باندې درې کاله یې ونیول چې هغه په بري سره سرته ورسېږي‪.‬‬
‫لکه چې د مخه ویل شوي پلر افغانسلتان بانلدې د شلوروي اتحلاد نظلامي‬
‫یرغللل پلله وړانللدې رېللر غبرګونللو نله وښللودل شللول‪ :‬دننلله پلله افغانسللتان کللې د‬
‫افغانانو له خوا‪،‬د اسالمي هیوادونو د کنفرانس له خلوا‪ ،‬د نلاپیلیو هیوادونلو د‬
‫غونډې له خوا‪ ،‬او د اروپایي اتحادیې له خوا‪ .‬پر افغانستان بانلدې د شلوروي‬
‫د یرغل پله اړه ملګلرو ملتونلو اول د امنیلت شلورا کلې د ‪ ۱۹۸۰‬د جنلورۍ پله‬
‫پنځمه او بیا د عمومي اسامبلۍ له خوا د جنورۍ پله ‪۱۴‬مله او وروسلته د کلال‬
‫په اخر کې (نومبر) کې په عادي غونډه کې بحث وکړ‪ .‬په دغو ټولو غونډو کې‬
‫په غوڅ اکثریت سره وغوښتل شول چې باندني پوځونله دې لله افغانسلتان نله‬
‫بې له کوم قیلد او شلرط نله ووځلي‪ ،‬او افغانلان دې پرېښلودل شلي چلې خپلل‬
‫سیاسي برخلیک په خپله وټاکي‪ .‬اروپایي ټولنې ال د شوروي حکومت ته دغله‬
‫وړاندیز هم وکړ چې افغانستان دې د استریا پر شان یو ناپییلی هیواد وي‪ .‬خو‬
‫شوروي لویانو دغه ټولې غوښتنې رد کړې‪ .‬د دوی نظر دا و چې پر افغانسلتان‬
‫بانللدې دې تجللاوز قطللع شللي‪ ،‬او د کابللل للله حکومللت سللره دې دوه اړخیللزې‬
‫خبللرې وشللي‪ ،‬او د افغانسللتان حکومللت دې پلله رسللمي رول وپېژنللدل شللي‪ .‬د‬
‫شوروي حکومت دغه غوښتنه د متقابل لوري هیڅ خوا ته د منلو وړ نه وه‪ .‬په‬
‫دې رول دغللو وړانللدیزونو‪ ،‬او متقللابلو وړانللدیزونو سللمله السلله ه لېڅ نتیجلله‬
‫ورنکړه‪،‬خو هغله بلې اثلره هلم نله وې‪ .‬دغلو وړانلدیزونو د ملګلرو ملتونلو پله‬
‫عمومي اسامبلو یا غونډو کې د هغو هېوادونلو د اسلتازیو پله نظریلو کلې پلوره‬
‫انعکاس وکړ په تېره وروسته چلې د اسلالمي کنفلرانس مؤسسلې څرګنلده کلړه‬
‫چې د افغان خواوو او مسکو تر مینځ دې خبرې روانې شي‪.‬‬
‫د افغانستان په اړه د ملګرو ملتونو په منځګړتوب د ژنیو خبلرې د عملومي‬

‫‪453‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اسامبلې له دوهمې غونډې پر راوالړې شوې‪ .‬په دغې غونډې کلې د پاکسلتان‬
‫کى‬
‫استازي له ټولو خلواوو نله وغوښلتل چلې د افغانسلتان کشلاله دې پله سیاسلي‬
‫لحا یلانې د خبلرو لله الرې هلواره شلي‪ .‬پله هملدغې پرېکلړې کلې د ملګلرو‬
‫ملتونو له سرمنشي کورت والډ هایم نه وغوښلتل شلول چلې د دغلې کشلالې د‬
‫هوارولللو لپللاره دې یللو خللاص اسللتازی وټللاکي او فیصللله دې د دغللو ټکللو پللر‬
‫وي‪:‬‬ ‫پرنسی‬
‫‪ -1‬په سیاسي لحا خپلواک او ناپییلی افغانستان‪.‬‬
‫‪ -2‬د باندنیو پوځونو وتنه‪.‬‬
‫‪ -3‬د افغانانو له خوا د خپل برخلیک ټاکنه‪ ،‬له بهرنۍ السوهنې نه پرته‪.‬‬
‫‪ -4‬د افغللان کللډوالو لپللاره پلله مصللونیت او عللزت سللره د بېرتلله تللګ شللرایط‬
‫برابول‪ .‬د پاکستان دغه وړاندیز د شوروي اتحاد لله خلوا رد شلو خلو وروسلته‬
‫یې همکاري وکړه او حتی له سرمنشي نه یې وغوښتل چې د پرېکلړې پله للور‬
‫خپل کوښښلونه جلاري وسلاتي! دغله موضلوع ګلانې پاکسلتان تله مهملې وې‪.‬‬
‫متقابلې خوا ته نلورې موضلوع ګلانې اساسلي وي‪ ،‬چلې د خبلرو پله بهیلر کلې‬
‫وړاندې کېدلې‪ .‬دا وروسته له هغه و چې شوروي لویانو تله څرګنلده شلوه چلې‬
‫افغان مقاومت پیاوړی او عام دی‪ ،‬او د لویدیځ او عربي رېرو هېوادونلو خپلل‬
‫غبرګونونه ال سخت کړي دي‪ .‬مسکو بیا له خبرو سلره عالقمنلدي وښلودله پله‬
‫دغه شرط چې په کابل کې د دوی تر الس الندې رجلیم پله مشلروع او رسلمي‬
‫رول و پېژندل شي‪ .‬د کابلل رجلیم هلم د دوی پله مالتلړ د ‪ ۱۹۸۰‬پله ملې کلې‬
‫دغسې یو وړانلدیز وړانلدې کلړ چلې مطللب یلې لله ایلران او پاکسلتان سلره د‬
‫مخامخ خبرو کول وو‪.‬په عین حال کې شلوروي لویلانو پله دغلې کشلالې کلې د‬
‫ملګرو ملتونو منځګړتوب هلم ومانله پله دې چلې د هغله د مقلررو لله مخلې د‬
‫کابل رجیم په دغلو خبلرو کلې برخله اخیسلتلی شلوه‪ .‬د نویهو منځګړتلوب پله‬

‫‪454‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫موقتي رول ومنل شو خو دا د ‪ ۱۹۸۲‬کلال پله اوللو کلې و چلې د ټوللو ښلکېلو‬
‫کى‬
‫خواوو په موافقه د بحلث د اجنلډا او کلړنالرې پله اړه یلو رول ملبهم پوهلاوی‬
‫راغی چې نتیجه یې د همدغه کال په جون کې پله ژنیلو کلې د کابلل رجلیم لله‬
‫استازو سره د غیرمستقیم خبلرو کلول وو‪ .‬پلر دغلې الرې حرکلت هغله وخلت‬
‫شونکی شو جې کابل د نېغو خبرو په اړه خپل دریځ نرم کړ‪ ،‬او اسلالم ثبلاد لله‬
‫دې د خبلرو پله‬ ‫خپل دغه وړاندیز نه تېر شلو چلې د پله خپلله ټلاکنې پرنسلی‬
‫اجنډا کې ونیول شي‪ .‬سره له دې هم ستونزې رېرې وې چې مهمې یې دننه په‬
‫افغانسللتان کللې د جګللړو او نښللتو شللدت او د لویللدیځ –ختللیځ د اړیکللو ال‬
‫(‪)۲‬‬
‫خرابېدل وو‪.‬‬
‫د ملګرو ملتونو سرمنشي کورت والډ هایم د ‪ ۱۹۸۱‬د فبروري په ‪۱۱‬مه پله‬
‫رهلي کې چېرته چلې دی د نلاپییلو هیوادونلو د بانلدنیو وزیرانلو کنفلرانس تله‬
‫تللی و‪ ،‬په سیاسي چارو کې خپلل مرسلتیال جلاویر پریلز دي کلویلر ‪(Javier‬‬
‫)‪ Perez de Cueller‬د خپل شخصي استازي په توګه وټاکه چې (د ښلکېلو‬
‫هیوادو تر مینځ د سلولې) خبلرې پلر ملخ بوځي‪.‬کلویالر پله اصلل کلې د پیلرو‬
‫هیواد دیپلومات و‪ .‬ده بیا په ‪ ۱۹۸۱‬کلې دوه ځلله سلیمې تله سلفر وکلړ‪ .‬اول د‬
‫‪ ۱۹۸۱‬په اپرېل او بیا د همدغه کال په اګست کې‪ .‬په کابل او اسلالم ثبلاد کلې‬
‫له مقاماتو سره د ده د خبرو نتیجه د کشالي د هوارولو لپاره د ملګرو ملتونلو د‬
‫ماموریت او په خپله د هغه د فعال رول ومنل شول‪ .‬پله خپلله سرمنشلي هلم د‬
‫همدغه مطلب لپاره د همدغه کال په مې کې د لومړي ځل لپاره مسلکو تله پله‬
‫سللفر الړ او هلتلله یللې د همدغلله پوهللاوي پلله اړه د ګرومیکللو او نللورو موافقلله‬
‫ترالسلله کللړه‪ ،‬او ګرومیکللو ورتلله وویللل چللې پلله دغللو خبللرو کللې ب له پاکسللتان‬
‫محوري رول ادا کړي‪ .‬د دې معنی دا کېدله چې پاکستان بله لله کابلل سلره پله‬
‫نېغه خبرې وکړي چې دا به کابل رجیم ته یو رول مشروعیت ورکړي‪.‬‬

‫‪455‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىکویالر په اسالم ثباد کې په دې اړه د جنرال ضیاءالحق موافقه هم ترالسله‬

‫کللړه‪ ،‬خللو هغلله پلله عللین حللال کللې یللې دوه ټکللي هللم ورتلله پلله ګوتلله کللړل‪ :‬د‬
‫افغانسللتان د ټولللو اړخونللو تللرمنځ تللړاو او شللته تللوب‪ ،‬او د افغللان کللډوالو د‬
‫سیاسي او نظامي اړخونو یو ځای کول په نظر کې نیول‪ .‬پاکسلتان د کلډوالو د‬
‫استازیتوب موضلوع وروسلته بیلا بیلا یادولله د دې لپلاره چلې د افغانسلتان پله‬
‫موضللوع کللې افغللان کللډوالو اسللتازیتوب‪ ،‬او پلله عمللومي رول د افغانسللتان‬
‫استازیتوب په عمل کې په خپله کاووه او افغان اسلالمي تنظیمونلو تله یلې هلم‬
‫چې د مقاومت مخکښان وو‪ ،‬دغه چانس نه ورکاووه‪ .‬د تنظیمونو مشرانو هلم‬
‫د خپللل هېللواد د کشللالې پلله اړه د پاکسللتان مخکښللي منلللې‪ ،‬او د خپللل ملللي‬
‫حاکمیت اصل یې له نظر نه غورزولی و‪ .‬په زیاته اندازه له همدې املله و چلې‬
‫دوی ملي اهمیت پیدا نه کړ او و یې نه شو کولی‪ ،‬لکه هسلې چلې د پېښلور او‬
‫پښین ممثلو لویلو جرګلو مشلرانو غوښلتل د هغلو لله مشلرانو او پخلواني پاچلا‬
‫محمد یاهر سره په ګډه یو جال وطني مؤقتي حکومت جوړ کړي‪ ،‬د دې لپلاره‬
‫چې له دوی ټولو نه دغسې یو پیاوړی افغان ځواک جلوړ شلي چلې د ژنیلو پله‬
‫خبرو کې ګډون وکولی شي‪ .‬دوی چې دغسې ونه کړل هم یې په افغانلانو کلې‬
‫ژور درزونه تولید کړل او هم تر پایه پلورې د پاکسلتان د ثیاسثی تلر مشلرۍ‬
‫الندې جنګي رلې پاتې شوې او د هېڅ تنظیم امیر یا سروال ملي مشر نله شلو‪،‬‬
‫په داسې حال کې چې له وطن نه د باندني خطلر د رفلع پله وخلت کلې د دفلاع‬
‫مخکښانو ته او فعاالنو ته د ملي مشر کېدلو ښه وخت وي‪.‬‬
‫پاکستان نه غوښتل له کابل رجیم سره مخامخ وغږیږي‪ ،‬هغه هلم د ایلران‬
‫په نه شته توب سره‪ .‬پاکستان د کابل رجیم له استازي سره د ملګروملتونلو پله‬
‫منځګړتوب په غیرمستقیم يا نامخامخ رول خبرې وکړي‪ .‬له بلې خوا د کابلل‬
‫رجللیم د ‪ ۱۹۸۱‬پلله اګسللت کللې یعنللې د ملګروملتونللو د عمللومي اسللامبلې للله‬

‫‪456‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫غونډې نه د مخه چې د افغانستان پر موضلوع یلې بحلث کلاووه څرګنلده کلړه‬

‫کى‬
‫چې حاضر دي په دوه اړخیزو یا درې اړخیزو خبلرو کلې ګلډون وکلړي‪ .‬کابلل‬
‫د«خالي» څوکۍ تجویز هلم وړانلدې کلړ‪ ،‬پله دې معنلی چلې کله یلو هیلواد نله‬
‫غواړي سمله السه په خبرو کې ګډون وکړي بلې هر وخلت چلې وغلواړي هلم‬
‫ګډون کولی شي‪ .‬د کابل رجیم دا هم ومنله چې که خبرې دوه اړخیزه‪ ،‬یا درې‬
‫اړخیزه وي بین المللي ضمانت منلي‪ .‬د دې معنلی دا کېلده چلې دغله رجلیم د‬
‫کشالې د هوارولو په برخه کې د شلوروي اتحلاد او امریکلې ضلمانت منللو تله‬
‫حاضر دي‪ .‬د همدغه کال په سپټمبر کې ګرومیکو د پاکستان او کابل تلر ملنځ‬
‫بیا د مخامخ خبرو وړاندیز وکړ او د پاکستان د باندنیو چلارو وزیلر ثغاشلاهي‬
‫ته یې هم څرګنده کړه چې شوروي اتحاد حاضلر دی د هغله لله هیلواد سلره د‬
‫اوږدې مودې لپاره اقتصادي همکاري ولري خو چې د ده حکومت لله کارملل‬
‫سره د دوی د فکر له مخې چلنلد وکلړي‪ .‬خلو زر وروسلته د شلوروي اتحلاد د‬
‫اندېښنې غټ چیلین په امریکې کې د ولسمشلر رانللډریګن هسلکېدل و‪ ،‬چلې‬
‫هغه د افغانستان په موضوع کې له شلوروي اتحلاد سلره د ولسمشلر کلارتر لله‬
‫وخت نه سخته ونیولله او چلارواکو یلې د پاکسلتان لله چلارواکو سلره د نویلو‬
‫وسلو د جنګي الوتکو په ګډون د څلور ملیلارر راللرو پله انلدازه توافلق لیکونله‬
‫السلیک کړل‪ ،‬چې امریکا به یې پاکستان ته په اسانو شرایطو ورکوي‪.‬‬
‫د ‪ ۱۹۸۱‬کال په پای کې و چې د ملګرو ملتونو په پاسنۍ کړۍ کلې بلدلون‬
‫راغللی او پلله هغلله سللره د کلللورت والللډهایم پللر ځللای پریللز دي کلللویالر د‬
‫ملګروملتونللو سرمنشللي شللو‪ ،‬او هعلله د ایکللوارور د هیللواد ديپلومللات دییګللو‬
‫کوردوویز )‪(Diego Cordovez‬په سیاسي چارو کلې د سرمنشلي مرسلتیال‬
‫د ‪ ۱۹۸۲‬په فبرورۍ کې د افغانستان د کشالې لپاره د خپل خلاص اسلتازي پله‬
‫توګه وټاکه‪.‬‬

‫‪457‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪458‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫کوردوویز او د ژنیو خبرې‪:‬‬

‫کوردوویز یو رینامیک او د ابتکاري تخیل خاوند ریپلومات و‪ .‬دی دغسې‬

‫یو ملاهر دیپلوملات و چلې د افغانسلتان د کشلالې پله اړه یلې د ملګلرو ملتونلو‬
‫دیپلوماسي په یلو نلوي طلرز سلره پله ټینګله روانله کلړه‪ .‬د دغلې کشلالې پله اړه‬
‫لللومړني کارونلله د مخلله شللوي وو او د بحللث موضللوع ګللانې تللر رېللره حللده‬
‫مشخصللې شللوې وې‪ .‬ده د جوالدمللاکو دیپلوماسللي یللا د «بېلړې دیپلوماسللي»‬
‫غوره کړه‪ ،‬په دې معنی چې ځان به یې د خبرو اترو ځلایونو او مقاملاتو تله پله‬
‫مسکو‪ ،‬اسالم ثباد‪،‬کابل او ژنیلو کلې پله بېلړه رسلوي‪ .‬د یلادولو وړ ده چلې ده‬
‫دغه ټولې خبرې اترې لیکلې او (له افغانستان نه د باندې) په نامه اثلر کلې یلې‬
‫خپرې کړې‪ .‬په همدغه اثر کې د افغانستان پله اړه سیاسلي پېښلې د امریکلایي‬
‫لیکوال سلیګ هلری سلن پله قللم بیلان شلوې‪ .‬پله دې رول دا یلو رېلر مهلم او‬
‫خلان اثلر هلم د‬ ‫ارزښتناک اثر دی‪( .‬د افغان غوټې پرانیستل) په نامه د ریا‬
‫افغانستان د دغې دورې د ریپلوماسۍ پېښو ته ځانګړی شوی‪ .‬دی د پاکسلتان‬
‫د باندنیو چارو وزارت لوی مدیر و‪ ،‬او پله هغلو غونلډو کلې یلې ګلډون کلاووه‬
‫چې د افغان کشالې په اړه کېدلې‪ ،‬خو څنګه چې په دې هکلله د کلوردوویز اثلر‬
‫د لومړنۍ سلرچینې اهمیلت للری‪ ،‬زه دغله لیکنله د هغله لله مخلې کلاږم‪ ،‬او د‬
‫خان او هري سن له لیکنو هم کار اخلم‪.‬‬ ‫ضرورت په حال کې د ریا‬
‫کوردوویز د ‪ ۱۹۸۲‬په اپرېل کې سیمې ته په سفر الړ‪ .‬په پاکستان کلې یلې‬
‫اول له صاحبزاده محمد یعقوب خان سره ولیدل چې د ثغا شاهي پلر ځلای د‬
‫بانللدنیو چللارو وزیللر شللوی و‪ .‬صللاحبزاده یعقللوب خللان چللې پلله اصللل کللې د‬
‫مهاجرو پښتنو له نسل څخه و‪ ،‬د لوړ اختیلار خاونلد و‪ ،‬خلو مطللق اختیلار لله‬

‫‪459‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جنرال ضلیاءالحق سلره و‪ .‬د کلوردوویز د دغله سلفر مقصلد د خبلرو د څنګله‬
‫کى‬
‫واللي او کللړنالرې ټلاکلو پلله اړه و ‪ .‬دی وایلي چللې «ملا د نللزدې واللي غږېللدو‬
‫)‪ (proximatly talk‬د فللارمول وړانللدیز وکللړ‪ ،‬پلله دې رول چللې خبللرې‬
‫کوونکي یا ښکېلو خواوو استازي بله پله بېللو کوټلو کلې ناسلت وي‪ ،‬دوی بله‬
‫سره نه ګوري او دی به هغوی پر خپلو کوټو کې ویني او د مقابل لوري خبرې‬
‫به ورته اوروي‪ .‬کوردوویز د خبرو اترو دغه فارمول ځکله وړانلدې کلړ‪ ،‬چلې د‬
‫کابل رجیم د وارسا تړون غړو هېوادونو نه پرته ټولو حکومتونلو تله ملردود و‪،‬‬
‫او پاکستان نه غوښتل چې استازي یې د هغه له اسلتازي سلره مخلامخ خبلرې‬
‫وکړي‪ ،‬د دې لپاره چې مخامخ خبرې به هغه ته رسمیت ورکړي‪ .‬له بللې خلوا‬
‫شوروي لویانو کوښلښ کلاووه د کابلل رجلیم پله خبلرو کلې برخله وللري چلې‬
‫رسمیت یې په برخه شي‪ .‬دا د خبرو تر پایله پلورې یلوه النجمنله موضلوع وه‪.‬‬
‫یعقوب خان د «نزدې والي غږېدو» فلارمول ومنله خلو هغله د د «غیرمسلتقیم‬
‫خبللرو» پللله نامللله یلللادوه‪ .‬جنلللرال ضلللیاءالحق ال د هغللله پلللر ځلللای «د بېلللړې‬
‫دیپلوماسي» غوره بلله او دا یې هم ویل چې د افغلان کشلالې د هواروللو کللي‬
‫په کرېملن کې ده خو ضیاء په ژنیو کې په نامخلامخ خبلرو اتلرو کلې د ایلران د‬
‫ګډون په هکله له خپل سخت دریځ چلند نه تېر شو‪.‬‬
‫په کابل کې د باندنیو چارو وزیر شاه محمد دوست د کوردوویز له فلارمول‬
‫سره موافقلت وښلود‪ ،‬خلو چلې وروسلته لله ښلکېلو خلواوو سلره د کلوردوویز‬
‫خبرې مخامخ وې‪ .‬کوردوویز له کارمل سلره خپلل لیلدل زړه تنګلونکی وبالله‪،‬‬
‫پر شلان‬ ‫په دې دلیل چې «کارمل د یوه زیرک خو د نه ښه ایسیدونکي شخ‬
‫احساس وکړ چې ما تله د افغلان ټلولنې پله اړه لیکچلر راکلړي» کلوردوویز پله‬
‫همدغه وار سفر کې بیا کابل ته الړ د دې لپاره چې خپله مسوده نهلایي کلړي‪.‬‬
‫دی وایي چې «زه چې له کابل نه د تهران په لور روان شلوم لله هفله پرمختلګ‬

‫‪460‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوښ وم‪ ،‬چې (پله دغلې موضلوع کلې) شلوی و» پله تهلران کلې د بانلدنیو‬
‫نه کى‬
‫چارو وزیر علي اکبر والیتي هغه ته وویل چې کومه هغه سناریو چې ده ټاکلې‬
‫پرمخ بوتلله شي‪ ،‬خو ایران نله غلواړي پله کلې ګلډون وکلړي‪ .‬کلوردوویز دغله‬
‫منفي ځواب د خپل مأموریت د بري لپاره ښه نښله ونله ګڼلله‪ ،‬خلو دغله منفلي‬
‫ځواب هغه ته غیر متوقع نه و‪ .‬په پاکستان کې ورتله ویلل شلوي و چلې ایلران‬
‫ممکن په خبرو کې ګډون ونه کړي‪ .‬کوردوویز بیا والیتي ته کلړه چلې زه بله پله‬
‫خپل لیک کې ووایم چې زه به «ایران له بحثونو نه باخبره وساتم» او «هغله بله‬
‫هر هغه نظر ما ته انتقال کړي چې د تر بحث الندې موضلوع ګلانو پله اړه یلې‬
‫لري» والیتي زړه نازړه هوکه وکړه‪ .‬په یاد دې وي چې ایران په دغه وخت کلې‬
‫له عراق سره د جنګ په حال کې و‪ ،‬او ورته به ګرانه وه چلې افغلان کشلالې تله‬
‫پوره پام واړوي‪.‬په ټولیز رول کوردوویز له خپل دغه لومړنی سفر نه راضلي و‪،‬‬
‫او د کراچی د ران ورځپاڼې هغه تبصره یې له خپل نظر سلره یلوه وګڼلله چلې‬
‫لیکلي و «لکه هغسې چې وه درې واړه خواوې له خپلو لومړنیلو چلنلدونو رېلر‬
‫وړاندې تللي‪ ،‬او که د دغه چلند نرم والی وساتل شي هغه به بریالیو خبلرو تله‬
‫(‪)۵‬‬
‫مساعد وي»‪.‬‬
‫له دغه سفر نه وروسته په ژنیلو کلې د اصللي خبلرو کېلدل وو‪ ،‬چلې د هغله‬
‫لپاره کوردوویز په هاوانا کې له صاحبزاده یعقوب خان او شاه محملد دوسلت‬
‫سره ولیدل‪ ،‬او د خبرو په اړه یې ځلان نلور هلم راره کلړ‪ .‬هلتله دوی د نلاپییلو‬
‫هېوادونو کنفرانس ته د ګلډون لپلاره تلللي وو‪ .‬ده بیلا خپلل هغله لیلک چلې د‬
‫بحث وړ موضوع ګانو اجنډا یې بللې اول یعقوب خان او بیا نورو ته واسلتوه‪،‬‬
‫او چې له هغو نه یې د هوکې ځواب واورېدو د ژنیو پله ښلار کلې یلې د خبلرو‬
‫نېټه وټاکله چې هغه د ‪ ۱۹۸۲‬کال د جون ‪۱۵‬مه وه‪ .‬پله دې رول پله دغله ښلار‬
‫کې په دغه نېټه کې د افغانستان د کشالې په اړه د خبرو دغسې للړۍ پیلل شلوه‬

‫‪461‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىڅه باندې شپږ کاله یې ونیول چې د خبرو په دوولسم پړاو کې سره یلوې‬
‫فیصلې ته ورسېدل‪ ،‬چې د هغې له مخې یرغلګلر شلوروي پلوځ لله افغانسلتان‬
‫څخلله و ایسللتل شللو‪ .‬دا د افغانسللتان پلله اړه یللو بېسللارې لللومړنی بللین المللللی‬
‫کنفرانس و‪ ،‬خو په خپله د افغان ولس استازو په کې برخه نه لرله‪ .‬سره لله دې‬
‫هم دا د افغان ملت بېساری بری او د شوروي اتحاد او د پرچم رجلیم دغسلې‬
‫بېساري ناکامي شلوه چلې لله هغله زر وروسلته للومړنی یلې ټوټله ټوټله شلو‪،‬او‬
‫وروستنی یې له منځ نه الړ‪.‬‬
‫څنګه چې د ژنیو د خبرو بریالی خلتم د کلودوویز بلری هلم کېلده‪ ،‬هغله لله‬
‫ديپلوماسۍ او حوصلې نه پوره کار اخیسته‪ ،‬او هم یې د ملتونو په ملاڼۍ کلې د‬
‫ملګرو ملتونو د استازي په توګه کوربه توب کاووه‪ .‬په دې رول چې «نو بیلا ملا‬
‫د استفادې لپاره د کوټو تیارول پر غاړه واخیسته‪ ،‬فرنیچر مې غوره کړ‪ ،‬د دفتر‬
‫کافي او چای سر رشته مې هم وکړه او د مناسب مصؤنیت ترتیبلات ملې هلم‬
‫ونیول» دی دا هم وایي چې «هر هیئت به د ملتونو ماڼۍ ته جلال راتلهس یلو پله‬
‫سهار او بل په ماسپښین کې‪ .‬په بلې اونۍ کې به دغله ترتیلب سلرچپه کېلده‪ ،‬د‬
‫دې لپاره چې هر هیئت لږ او رېر په برابر شمېر په سهار او ماسپښین ماڼۍ تله‬
‫(‪)۶‬‬
‫راغلی وي‪ .‬دواړه هیئتونه به هیڅکله په یوه وخت کې په ماڼۍ کې نه وي»‪.‬‬
‫کوردوویز د خبرو پله درشلل کلې پله ژنیلو کلې د شلوروي اتحلاد اسلتازی‬
‫ستانس الوګویلوف)‪ (Stanislav Gavrilov‬سره هم ولیدل‪ .‬دی په کابل کې‬
‫و او له ګرومیکلو‬ ‫د شوروي لوړپوړی دیپلومات او د سیمې د چارو متخص‬
‫سره یې په نېغه توګه مخابره کولله‪ .‬پله دې رول کلوردوویز د شلوروي اتحلاد د‬
‫دغه سفیر له الرې د هغه حکومت په سیاست ځان پوهوه‪ .‬دی وایي چلې دی‬
‫له هغه سره جلوړ راغلی او«‪ .....‬شلورویانو دی هیڅکلله تېرایسلتلی نله دی‪ .‬د‬
‫همدغه اعتماد له امله به و چې کوردوویز وایي چې«ملا تلل پله څرګنلده کلملو‬

‫‪462‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى ویل چې دغه یرغل محکوم کړي‪ ،‬او زما پله ذهلن کلې هلېڅ شلک نله و‪،‬‬
‫ورته‬
‫چې ټولو شوروي دیپلوماتانو هغه یلوه غټله تېروتنله ګڼلله‪ .‬دوی پله مسلکو کلې‬
‫هغو (سرزورو) ته تل اشاره کوله چې فکر یې کاووه چې د خبرو له الرې وتل‬
‫به سپکاوی وي»‪ .‬په یاد دې وي چې د ژنیو خبرې په یاهر کلې د پاکسلتان او‬
‫کابل رجیم د استازو ترمینځ وې‪،‬خو هلته د شوروي غټ اسلتازي شلته تلوب‬
‫ښیي چې هغه د رجیم استازو ته هدایت ورکاووه‪ ،‬او شورویانو هیله کوله چې‬
‫د ژنیو خبرې و کابل ته یو رول مشروعیت یلا للږ تلر للږه بلین الملللي حیثیلت‬
‫ورکړي‪.‬‬
‫د نړۍبل زبرځواک امریکا چې په دغه وخت کې یې د افغانستان پلر پېښلو‬
‫ژور اثر الره د ژنیو له خبرو سره چندان عالقه نه ښودله‪ .‬کوردوویز وایلي چلې‬
‫په ملګروملتونو کې د امریکې د دایمي استازي یو مرستیال جارج شرمان ورته‬
‫په رسمي رول څرګنده کړه‪ ،‬چې امریکا په داسې حال کې چې د خبرو له الرې‬
‫د کشالې د هوارېدلو مال تړ کوي نه غواړي چې په هغو خبلرو اتلرو کلې برخله‬
‫ولري چې د همدغه مقصد لپاره کېږي‪.‬خو په ژنیو کې د یونلو پله دفتلر کلې د‬
‫امریکې اسلتازي هلرمن سلوای بلي (‪ ،(Herman Swaebe‬چلې د ولسمشلر‬
‫ریګن نزدې ملګلری و‪ ،‬کلوردوویز هلتله ولیلد او ورسلره یلې ومنلله چلې دغله‬
‫موضوع به په کرسمس کې له ریګن سره مطر کړي‪.‬‬
‫کوردوویز د ژنیو په ښار کې د ملتونو په ماڼۍ کې د ‪۱۹۸۲‬دجون په ‪۱۶‬مه‬
‫اول د پاکستان د هیئت رګروال یعقوب خان سره ولیدل‪ .‬د هغله پله وینلا «پله‬
‫دې رول مونږ په هغلو خبلرو پیلل وکلړ چلې پله تېلر یلو نلیم کلال کلې د خبلرو‬
‫موضوع وه‪ ».‬پاکستان د ملګروملتونلو لله خلوا د اخلري فیصللې پلر کلوم رول‬
‫تائید باندې ټینګار کاووه خو افغانستان د هغه پلر خلالف پله دې فکلر و چلې‬
‫یونو دې لله فورملات نله لېلرې وسلاتله شلي‪ .‬د دوی تلرمینځ غلټ اخلتالف د‬

‫‪463‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بحث د موضوع ګانو په اړه و‪ ،‬چې له افغانستان څخه د پوځ ايسلتل کېلدل‪ ،‬او‬
‫کى‬
‫د هغه په چارو کې له مداخلې نه انکار و‪ .‬شاه محمد دوست د هغه پر خلالف‬
‫په پرله پسې رول یادوله‪ ،‬چلې کله دغله السلوهنه ودرول شلي«نلورې موضلوع‬
‫ګانې به حل شي» یعقوب خان ټینګار کلاووه چلې د پلوځ د وتللو پله ملادو‪ ،‬د‬
‫شرایطو او وخلت ټلاکلو پله ګلډون دې خبلرې او فیصلله و شلي‪ .‬لله بللې خلوا‬
‫افغانستان دغه چلند غوره کړ چې د شوروي د پوځ ایستل کېلدل دې د اخلري‬
‫فیصلللې «د قرینللې د ننلله» وي‪ ،‬او ټللول اړونللد ترتیبونلله بلله «عالقمللن دولتونلله»‬
‫نیسي‪ .‬له دغو «دولتونو» نه د هغه مقصد د کابلل رجلیم او شلوروي اتحلاد و‪.‬‬
‫په پای کې د پوځ د وتنې موضوع په متن کې د اساسي ټکي په توګه ومنل شو‪.‬‬
‫خو د کابل رجیم استازي د خبرو په بهیر کې په وار وار له هغه سره مقاوملت‬
‫کاووه‪.‬‬
‫زر مالومه شوه چې دواړه خواوې سره رېرې بې اعتماده او مخالفې دي‪ .‬د‬
‫پولې (د ریورنډ سرحدي سیمې) پله یادیلدلو سلره دوی سلره احساسلاتي هلم‬
‫شول‪ .‬په دغه حال کلې د خبلرو فورملات یلا کلړنالره د علادي منظملو مسلودو‬
‫لپاره مساعده نه وه‪ .‬کوردوویز وایي چې ځکه به د خبرو پله بهیلر کلې مهلم او‬
‫معقول ټکی وړاندې کېدلو به و متن ته تغیر ورکاووه‪ ،‬خو دی د خبرو پله ورو‬
‫تګ سره خواشینی و‪ ،‬په تېره هغه وخلت چلې لله دغلو اسلتازو سلره یلې جلال‬
‫خبلرې کللولې‪ ،‬چلې هغلله سلتړې کللوونکې او سلتونزناکې وي‪ .‬بیللا نلو ده غللوره‬
‫وګڼله چې دوی د دوی په هستوګنځیو کې وویني چې سلره نلزدې وو‪ .‬پله پلای‬
‫کې له دغسې متن سره هوکه وشوه چې د جامعي فیصلې لپلاره اسلاس کېلدلی‬
‫شو‪ .‬کوردوویز وایي چې ما د خبرو په پیل کې له یعقلوب خلان او دوسلت نله‬
‫وغوښتل چې اساسي دا ده چې دوی دې د پوځ وتلو او د مداخلې د مخنیلوي‬
‫موضوع ګانې سره حل کړي‪ ،‬خو دوی هر یوه فکر کاووه چې د دغلو موضلوع‬

‫‪464‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى له یادونې نه رره وشلي‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې اساسلي موضلوع ګلانې‬
‫ګانو‬
‫همدغه وې او یوازې هغه د پرمختګ المل کېدلی شوې‪.‬‬
‫کوردوویز د شوروي اتحاد سفیر ګوریللوف تله د جنلرال ضلیاءالحق دغله‬
‫خبره هم یاده کړه‪ ،‬چې مجاهدان بله پله کلومې مرحللې کلې هلم پله خبلرو کلې‬
‫ګډون وکړي‪ ،‬خو ګوریلوف د خپل حکومت او د کابل رجیم پر شلان هغلوی‬
‫په زیږو الفایو یاد کړل او دا یې هم وویلل چلې هغلوی د دې وړ نله دي چلې‬
‫سیاسي حیثیت ورته ورکړل شي‪ .‬کوردوویز ګوریلوف ته دا هم وویل چلې پله‬
‫ورته حال کې د دغسې خبرو تر څنګه (ملي پخالینې) موضلوع هلم تلر بحلث‬
‫الندې نیول کیږي‪ ،‬او که دا خبلره رښلتیا وي چلې پاکسلتان‪ ،‬امریکلا او نلور د‬
‫افغانستان په چارو کې السوهنې کوي‪ ،‬دا هم رښتیا ده چې د افغان ملت غوڅ‬
‫اکثریت د کابل رجیم پر خالف دی او وایي چې دغه رجلیم یلوه بانلدني پلوځ‬
‫پر پښو درولی دی‪ .‬کوردوویز دا هم وویل چې په کابل کلې بله یلو نلوی «پلراخ‬
‫بنسټه»حکومت یقیني کړي چې اخري فیصله په سلولې او اثرنلاک رول عمللي‬
‫شي‪ .‬ګوریلوف دغه وړاندیز ومنه خو دا یې هلم وویلل چلې اوس یلې د خبلرو‬
‫وخت نه دی او په راتلونکي کې پله پلرې بحلث وشلي‪ .‬د کلوردوویز دغله فکلر‬
‫ټولو ته نوی و‪ ،‬خو کارملیلان او شلورویان پله دغله وخلت کلې د پلراخ بنسلټ‬
‫وو‪.‬‬ ‫حکومت د طر مخال‬
‫ملړ شلو او د‬ ‫د ‪ ۱۹۸۲‬د نومبر په ‪۱۱‬مه د شوروي اعللی واکملن بریژنیل‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب سروال یوري اندروپوف د هغه پر ځای د کمونسلت ګونلد عملومي‬
‫منشي یعنې دشوروي اتحاد لوی واکمن شو‪ .‬تر دغه وخته د ژنیو په خبرو کلې‬
‫یو څه پرمختګ شوی و‪ ،‬او د اندروپوف په واکمن کېدلو سره د ژنیو په خبلرو‬
‫کې د پرمختګ هیله ښه پیاوړې شوه‪ ،‬که څه هم لمکه چې د مخه ویل شوي‪،‬‬
‫دی د دغلله یرغللل او للله هغلله نلله د را پیللدا ملللي او بللین المللللي کشللالو اصلللي‬

‫‪465‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مؤسس دی خو افغان مجاهدانو د نړۍ د پیاوړو حکومتونو په ټینګ مالتلړ د‬

‫کى‬
‫ده دغه یرغل د ناکامۍ پولې ته نزدې کړی او دغه امکان یې له میلنځ نله وړی‬
‫او یرغلګر پوځ ته یې ناشونکی کړی و‪ ،‬چې هغوی به پله علادي نظلامي عملل‬
‫وځپي‪ .‬اندروپوف اوس خپلې تېروتنې ته ځیر شوی او پله دغله فکلر شلوی و‪،‬‬
‫چې خپل پوځ د ښلکېلو حکومتونلو پله افقلي سلره لله افغانسلتان نله پله علزت‬
‫مړینې ده ته یو چلانس برابلر کلړ چلې پله دې اړه د ښلکېلو‬ ‫وباسي‪ .‬د بریژنی‬
‫جنلازې تله‬ ‫حکومتونو له مشرانو سره په مسلکو کلې وګلوري چلې د بریژنیل‬
‫هلته تللي وو‪ .‬په دغو مشرانو کې د پاکسلتان مشلر جنلرال ضلیاءالحق هلم و‪،‬‬
‫چې اندروپوف څلوېښت دقیقې ورسره په خصوصي توګه خبلرې وکلړې ‪ .‬پله‬
‫داسې حال کې چې هغه له کارمل سره سوړ چلند وکړ‪ .‬ضیاءالحق وروسلته پله‬
‫اسالم اباد کې کلوردوویز تله وویلل چلې ده «‪....‬انلدروپوف تله وویلل چلې لله‬
‫سیاسي حل نه پرته بله الر نشته‪ ،‬او دا چې ملګري ملتونه د حل یوازنۍ وسیله‬
‫ده» کوردوویز وایي چې پله مسلکو کلې د پلوځ د ایسلتل کېلدلو‪ ،‬او د ژنیلو پله‬
‫خبرو کې د ممکن وړاندې تګ په اړه په وار وار ښې «اشارې» ورکلول کېلدلې‪.‬‬
‫دی دا هللم وایللي چللې څنګلله چللې بللین المللللي ټللولنې پلله اتفللاق سللره د ده د‬
‫منموریت مالتړ کاووه‪ ،‬دغه مالتړ دده له بري سره مرسته کوله‪ ،‬کله څله هلم د‬
‫همدغه کال (‪ )۱۹۸۲‬په اخر کې هغه پرېکړه چې د افغانستان د کشالې پله اړه‬
‫د عمومي اسامبلی له خوا وشوه د ‪ ۲۱‬رایو پله وړانلدې ‪ ۱۱۴‬رایلي وې چلې د‬
‫تېر کال له رایو نه دوه کمې وې‪ .‬پله دغله کلال کلې د دیلارلس هېوادونواسلتازو‬
‫رایې ورنکړې‪.‬‬
‫کوردوویز همدا چې د لومړي پلړاو خبلرې پلای تله ورسلېدلې‪،‬د خپلل یلوه‬
‫ملګري په مرسته «د جامعي فیصلې لومړنۍ مسوده» تیاره کړه‪ .‬دغه متن څلور‬
‫برخې لرلې‪،‬او دغسلې ټکلي یلې للرل چلې د خبلرو خلواوو یلې غوښلتنه کولله‪.‬‬

‫‪466‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لومړۍ برخه یې د پوځ د ایستل کېدلو او په هغلو پلورې د اړونلدو ټکلو پله اړه‬
‫کى‬
‫وهس دوهمه برخه یې د نه السلوهنې او نله ملداخلې پله بلاب وهس دریېمله يلې د‬
‫شوي نله وو‪ ،‬او‬ ‫هغو هیوادونو له خوا د ضمانت په ارتباط وه‪،‬چې ال مشخ‬
‫څلورمه یې د کډوالو د ستنېدو په هکله وه‪ .‬په مسودې کلې دا هلم ویلل شلوي‬
‫وو چې فیصله بله د دې لپلازه چلې عمللي کېلدل یلې چټلک ‪،‬واقعلي او کاملل‬
‫وي‪،‬یو ځای عملي کېږي‪ ،‬خو کوردوویز خپل تګ سیمې ته د توقع پر خالف‬
‫وځنللډوه‪ .‬کللوردوویز د ‪ ۱۹۸۲‬کللال د رسللمبر پلله ‪۳۱‬ملله پلله نیویللارک ټللایمز‬
‫ورځپاڼې کې ولوستل چې د شوروي اتحاد دولتي خبرې اژانس تاس لله یلوې‬
‫اعالمیې نه ښکارېده چې مطلب یې «‪ ....‬په افغانسلتان کلې د شلوروي اتحلاد‬
‫تر الس الندې حکومت متیقن کلاووه او پله لویلدیځ کلې یلې دغله خبلرې اثلر‬
‫کاوه چې د شوروي نوی واکمن‪ ،‬یوري اندروپوف ممکن تیاری نیسلي چلې د‬
‫حیثیت نه بایللو فیصله وشي» د تاس دغه اعالمیه که څه هلم څرګنلده نله وه‪،‬‬
‫د هیلې هغه توده هوا چې د انلدروپوف پله واکملن کېلدلو سلره پیلدا شلوې وه‬
‫بېرته سړه کړه او د کراچی د ران ورځپاڼې نطر ښکاره کړ چې پاکسلتان تله نله‬
‫ښایي«د دراماتیک بدلون» هیله وکړي‪.‬‬
‫دغه نوی انکشاف کلوردوویز پله دې فکلر کلړ چلې د افغلان کشلاله اوس د‬
‫زبرځواکونو په کړکېچنو اړیکو کې نغښتل شوي ده‪ .‬دی وایلي چلې «د مسلکو‬
‫په څرګندو کلمو زه پوه کړی وم‪ ،‬چې غواړي پله خبلرو کلې وړانلدې الړ شلي ‪،‬‬
‫خو دا یې نه شو زغملی چې په ښکاره یا حتی په ضمني رول ووایلي چلې هلر‬
‫رول چې وي فیصلې ته رسېدل غلواړي‪ ،‬یلا دا چلې املاده ده د دې لپلاره چلې‬
‫فیصله تر السه شي‪ ،‬د کابل رجیم له پښلو نله وغلورزول شلي»‪ .‬مهمله ال دا ده‬
‫چې کوردوویز په دغه وخت کې د شوروي لویانو ځانګړتیاوې درک کړي چلې‬
‫د هماغې یوې موضوع په اړه د وخت پله تقاضلا سلره رول رول غږیلږي‪ .‬دی‬

‫‪467‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وایي چې « د ټولو خبرو په بهیر کې زه له دغسې حالتونو سره مخ کېلدلم چلې‬

‫کى‬
‫شورویانو په ضمني رول رېر لږ په کلمو ما ته یو څه ویل‪ ،‬پله داسلې حلال کلې‬
‫په ښکاره یې د امریکې لله ديپلوماتلانو یلا نلاټو سلره (پله خبلرو کلې) بلل رول‬
‫دریځ نیوه»دی وړاندې وایي چې د دوی دغه چلند «‪ .....‬د منځګړي پله توګله‬
‫زما دنده پله ټینګله پیچللې کولله ‪ ،‬او زملا اعتبلار زیلانمن شلو‪ ،‬ځکله چلې هلم‬
‫پاکستانیانو او هم امریکایانو تل نه شو کولی د شورویانو د سللوک پله اړه زملا‬
‫انتباهات تائید کړي‪ ،‬اړینه به نه وي چې ووایم چې ما له شورویانو سلره علین‬
‫سللتونزې لرلللې چللې ورتلله مللې د یلوې ټللاکلې موضللوع پلله اړه د امریکایللانو یللا‬
‫پاکستانیانو چلند ښکاره کاووه‪ .‬د وخت پله تېرېلدلو سلره زه د یلو منځګلړي د‬
‫دندې د ځینو له ښه نه ایسیدونکو اړخونو سره روږدی شوم‪.‬‬
‫رېر وخت تېر شلوی نله و‪ ،‬چلې نلاهیلی کلوردوویز بېرتله هیلله ملن شلو‪ .‬د‬
‫‪ ۱۹۸۳‬د جنلللوری پللله ‪۶‬مللله پللله ملګروملتونلللو کلللې د شلللوروي اسلللتازی‬
‫والدمیرشوستوف ورته وویل چې « له یوه رېلر للوړ ځلای نله هغله تله هلدایت‬
‫شوی چې تا ته ووایي چې پله مسلکو کلې دجلامعي فیصللې مسلودې درنلاوی‬
‫شللوی او دا چللې د شللوروي حکومللت هیللله کللوي چللې پلله ژنیللو کللې بلله للله‬
‫خبروکونکو سره د هغه خبرې بریلالۍ وي»‪.‬بیلا نلو کلوردوویز پله للږ راره زړه‬
‫سیمی ته پله سلفر الړ‪،‬او پله تهلران کلی عللی اکبلر والیتلی ورتله وویلل چلې د‬
‫فیصلی اصلی او محوری موضلوع د پلوځ ایسلتل کیلدل دی چلی بایلد پله دوه‬
‫کلونو کی سرته ورسلیږي ‪.‬هغله دا هلم ورتله وویلل چلی ملګلری ملتونله بایلد‬
‫یقینی کړی چی افغان کډوال خپل هیواد ته ستانه شي کوردوویز وایی چلی ملا‬
‫په نرمه ژبه ورته یاده کړه چی دا د ملګرو ملتونو وییفه ده چی خپل هیلواد تله‬
‫د کډوالو ستنیدل د هغوی په خپله خوښه یقینلي کلړي‪ .‬کلوردوویز دوه ورځلی‬
‫وروسته بیا اسالم اباد ته الړ ‪ ،‬او هلته یې له یعقوب خلان سلره ولیلدل چلې د‬

‫‪468‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫په وینا دغه لیدنه رېره ښه وه‪ .‬کوردوویز په همدغې لیدنې کی یعقوب خلان‬
‫ده کى‬
‫ته یلو خلاص جلدول ورکلړ چلی پله هغله کلی د فیصللې پله مسلوده کلې څللور‬
‫عنصللرو ن له یللا برخللې پلله مهللارت سللره انځللور شللوې و‪« .‬وتنلله‪ ،‬نلله السللوهنه‬
‫ضللمانتونه او کللډوال» د جللدول سللرلیک ريرې (‪ )D.Day‬یللا د بللري ورځ‬
‫غوره شوې وه‪ .‬هغه د جدول په اړه اوږده معلومات هلم ورکلړل‪ .‬پله بلله ورځ‬
‫یعقوب خان د هیئت له ټولو غړو سلره وليلدل‪ ،‬ورتله یلې وویلل چلې اساسلي‬
‫ټکی د هغې پراخې شوې مسودې پر محتویاتو موافقه ده چې دی یلې غلواړي‬
‫چللې پلله ژنیللو کللې یللې وړانللدې کللړي‪ .‬هغللوی تلله یللې دا هللم یللاده کللړه چللې د‬
‫شورویانو او کارملیانو موافقه د پاکستان په هغله املاده تلوب پلورې تړللې ده‪،‬‬
‫چې د تنظیمونو د مشرانو‪ ،‬او اصلي مهاجرانو ترمینځ توپیر وکړي‪ .‬په بله ورځ‬
‫یعقللوب خللان کللوردوویز تلله رار ورکللړ چللې پلله مسللودې کللې نلله هوارېللدونکی‬
‫جنجال نه لیلدل کېږي‪،‬خلو د ده حکوملت ټینګلار کلوي چلې د پلوځ د ایسلتل‬
‫کېدلو لپاره دې د وخلت چوکلاټ وټاکلل شلي‪ .‬کلوردوویز ورسلره ومنلله او د‬
‫جدول په نظلر کلې نیوللو سلره یلې چلې ده د «میکلانزم سیاسلت» نوملولی و‪،‬‬
‫موافقه وکړه چې په سیاسلي لحلا پائیلدونکی حلل غلواړي چلې د فیصللې د‬
‫ټولو عنصرونو پلې کول په یوه وخت کلې وې‪ .‬کلوردوویز پله دې هکلله دا هلم‬
‫وویل چې پلې کېدل یې د فیصلې له ختم نه یوه یا دوه میاشت وروسته شروع‬
‫شي‪ .‬خو یعقوب خان ورته کړه چې پله دې اړه بله لله دوللت مشلر ضلیاءالحق‬
‫سره مشوره وکړي‪ .‬هغه یو ځل بیا په ټینګه وویل چې پاکستان نه شي کولی د‬
‫کابل رجیم استازو سره مخامخ خبرې وکړي‪ ،‬او دا په ده پلورې اړه للري چلې‬
‫د کابل رجیم قانع کړي چې خبرې دې نائبي یلاني نامخلامخ او واسلطه ییلزې‬
‫وي‪ .‬ده دا هم وویل چې دی کولی شي د امریکې حکومت هم قانع کلړي چلې‬
‫دغه کړنالره ومني‪ ،‬خو هره هغه الره بله چلې پله هغلې سلره د کابلل رجلیم پله‬

‫‪469‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫رسمیت وپیژندل شي‪ ،‬دغسې کړکېچونه پیلدا کلړي چلې ممکلن د خبلرو ټلول‬
‫کى‬
‫پروګرام زیانمن کړي‪.‬‬
‫کوردوویز د همدغې ورځې په ماښام ضیاءالحق‪ ،‬یعقوب خلان‪ ،‬د مالیلاتو‬
‫وزیر غالم اسحاق خان او لوی درستیز جنرال عارف د ضیاء په دفتر کې سره‬
‫په ګډه ولیدل‪.‬دی وایي چې د توقع پلرخالف لله هغلو سلره بحلث رېلر جلدي‬
‫شو‪ ،‬او له هغه نه یوې پخې فیصلې تله د رسلېدلو پله اړه پوښلتنې وشلوې چلې‬
‫هغه په اصل کې د شورویانو د اماده توب په اړه د پاکستانیانو له شلاکي تلوب‬
‫نه والړې شوې وې چې خپل پوځ لله افغانسلتان نله وباسلي او د کابلل رجلیم‬
‫کړي‪ .‬کوردوویز وایي چې ما دوی ته وویل چې دغه ټوله پروسله او پله‬ ‫عو‬
‫خاص رول مسوده په دغه رول تنظیم شوې چې پاکستان هر وخت کولی شي‬
‫هغه اندازه یا درجه یقیني کړي چلې شلورویانو پله رسلمي رول د پلوځ وتلل د‬
‫وخت په یلوه چوکلاټ کلې د ننله منللي وي پله سلاحه کلې هلېڅ څيلز تله تغیلر‬
‫ورکړي‪ .‬کوردوویز دا هم ورتله وویلل چلې کله پله خبلرو کلې پرمختلګ وشلو‪،‬‬
‫شورویان به د ملي پخالینې په اړه عمل وکړي او « تاسې ته په یقین وایم چې‬
‫کارمل د هغوی نه خوښېږي» کوردووېز هم وایي چې زما د دغې «محاکمې»‬
‫و او چې بله ورځ مې ورتله وویلل چلې دوللت‬ ‫په بهیر کې یعقوب خان چو‬
‫مشر دې زه « د زمریانو په کوټه کې اچولی وم» هغله وخنلدل او چلې ضلیاء تله‬
‫یې زما خبره وکړه هغه وویل چې«ده د یوه ښه عیسوي پر شان سلوک وکلړ‪».‬‬
‫د کوردوویز پاکسلتاني ملګلرو ورتله دا هلم وویلل چلې د اسلالم ابلاد پله للوړه‬
‫سطح کې ویل کېدل چې ضیاءالحق د هغه کلار منللی و‪ .‬پله بلله ورځ یعقلوب‬
‫خان ورته رار ورکړ چې پاکستان هم د « همپال توب» او هم د فیصلې د پللې‬
‫کېدلو ټول عنصرونه منلي‪ ،‬خو مشاورانو یې دغه موضوع هم یاده کړه چې پله‬
‫فیصلې کې دې د موجودو سرحدونو د قبولۍ ذکر پله حتملي رول وشلي» خلو‬

‫‪470‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کوردوویز وایي چې ده له دغه بحث نه وروسته الزمه نه ګڼلله چلې پله دې اړه‬
‫کى‬
‫اوس بحللث وکللړي‪ .‬کللوردوویز پلله دې رول پلله اسللالم ابللاد کللې للله یللو رول‬
‫«محاکمې» نه بریالی ووت خو په کابل کې یې هم ستونزې لږې نه وې‪.‬‬
‫په کابل کې شاه محمد دوست د کوردوویز جدول خوښ کړ خلو د څللورو‬
‫برخو په لرلو سره یې د یوه سند مسوده «غیر واقعي» وبلله او ویې ویل چلې د‬
‫هغه پرځای دې د بحث موضوع ګلانې پله څللورو سلندونو کلې ذکلر شلي‪ .‬لله‬
‫پاکستان سره یې د مخامخ خبرو په هکله سرسري یادونه وکلړه‪ .‬خلو د ده پله‬
‫خبرو کې د اندېښنې وړ ټکی دا و چې د پوځ د ایستل کېدلو په اړه یې د وخت‬
‫د ټاکل کېدلو چوکاټ ونه مانه‪ .‬کوردوویز بیا ورتله کلړه چلې کله دی پخلوا لله‬
‫دې چې پوهاوی راغلی نه وي‪ ،‬نیویارک تله روان شلي ټلولې خبلرې بله پله ټپله‬
‫ودرېږي‪ .‬د کوردوویز په وینا «دوست دغسې دریځ غوره کړ چې حکوملت تله‬
‫به یې «ناشونکی» نه وي چې له پاکستان سره د شوروي پلوځ د ایسلتل کېلدلو‬
‫پر سر د نېټې د تکمیلېلدلو پله اړه خبلرې وشلي» کلوردوویز لله کارملل سلره د‬
‫لیدنې په وخت کې په مسوده کلې د وخلت د چوکلاټ د ټاکلل کېلدلو پلر ذکلر‬
‫ټینګار کاووه او هغه د خبرو په پیل کې ورته ویللي و چلې «بېلړه د خلدای(ج)‬
‫کللار نلله دی» کارمللل زیاتلله کللړه چللې د پللوځ ایسللتل کېللدل بلله د افغانسللتان او‬
‫شوروي اتحاد لپاره «یوه تاریخي پرېکړه وي» نو هغه باید له پاکسلتان سلره د‬
‫خبرو موضوع نه وي‪ .‬کلوردوویز بیلا ورتله کلړه چلې کله دوی پله دې اړه خپلل‬
‫دریځ بدل نه کړي ده ته به ممکنه نله وي چلې پاکسلتان قلانع کلړي چلې خپلل‬
‫هیئت ژنیو ته واستوي‪.‬‬
‫بل سبا له دوسلت سلره د کلوردوویز خبلرې بیلا کړکیچنلې وې‪ ،‬او هغله یلو‬
‫ومانه او لله اخلري‬ ‫وخت بل وخت جذباتي کېده هغه د هم مهالتوب پرنسی‬
‫ورځې وروسته یې د ټولو عنصرونو له پلې کېدلو سلره هوکله‬ ‫فیصلې نه دېر‬

‫‪471‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړه‪ .‬خو هر ځل چې د پوځ د ایستل کېدلو په اړه بحث کېلده دوی بله جلدي‬
‫کى‬
‫شول‪ .‬کوردوویز وایي چې «دی کله کله دغسې یو څوک ښلکارېده چلې لکله د‬
‫خپل د اعدام پر نېټه چې بحث کوي‪ ».‬کوردوویز وروسته په شوروي سلفارت‬
‫کې له ګوریلوف او سفیر سره هم د رورۍ خوړلو پله مهلال خبلرې وکلړې‪ .‬ده‬
‫هغو ته وویل چې «‪ ...‬په ژنیلو کلې د مخله دغسلې څرګنلد پوهلاوی میلنځ تله‬
‫راغلی و‪ ،‬چې د (پوځ) وتل به د وخت د یوه موافقه شوي چوکاټ دننه وي‪».‬‬
‫ده ګوریلللوف تلله دا هللم وویللل چللې «‪ ....‬دی پللوهېږي چللې دغلله مسللئله د‬
‫شورویانو لپاره رېره حساسه ده خو هغه د امریکایانو او پاکسلتانیانو لپلاره هلم‬
‫په هماغه اندازه جدي ده‪ ».‬ګوریلوف هم د دوسلت پلر شلان د پلوځ د ایسلتل‬
‫کېدلو د وخت ټاکلو له موضوع سلره مخالفلت وکلړ‪ ،‬خلو پله پلای کلې یلې د‬
‫کوردوویز د دلیلونو په وړاندې وویل چې په دې اړه به له مسلکو سلره مشلوره‬
‫وکړي‪ .‬کوردوویز دغه وخت کې هم بېحوصلې او هم اندېښمن شلوی و‪ .‬سلره‬
‫له دې هم اسالم اباد ته یې خپل تګ وځنډوه‪ ،‬د دې لپاره چې له دوست سره‬
‫بیا وویني‪ .‬هغه بیا د هماغې ورځې په شپه کې ورسره وليلدل‪ .‬د کلوردوویز پله‬
‫نظر دوست ستړی او ترفشار الندې مالومېده او ویلې ویلل چلې لله ګونلدي او‬
‫حکومتي لویانو سره یې مشوره کلړې او اوس دېتله تیلاردي چلې د ده وړانلدیز‬
‫ومني خو په لږ تغییر سره او هغه دا چې « پوره وتلو د ټلاکلې نېټلې» پلر ځلای‬
‫دې د «ممکنې نېټې» ذکر وشي‪ .‬کوردوویز دغه نظر سمله السه دغله دلیلل رد‬
‫کړ‪ ،‬چې دده د فارمول او د رسمي ملوافقې د نله شلته تلوب تلرمینځ تلوپیر نله‬
‫شته‪ .‬دوی وروسته په دغه اړه رېر وغږېدل‪ ،‬او په پای کې کوردوویز ورتله کلړه‬
‫چې ده هغه لیکنه منلی چې هغه د فیصله لیک په مسوده کې ذکر کړی‪ « .‬هغه‬
‫سر وخوځاووه او زه ترېنه رخصت شوم‪ ».‬کوردوویز وایي چې په کابل کې ملا‬
‫غوښتل له دوست سره خپلې اړیکې ترمیم کړم چلې د مخله داغلي شلوې وې‪،‬‬

‫‪472‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوکىهغه اقرار وکړ جې له ګوندي او حکلومتي لویلانو سلره یلې جنجلال الره او‬
‫هغوی د دیپلوماسي په نزاکت نه پوهېږي‪ .‬په هر حال کوردوویز وایي چې کله‬
‫له افغانستان نه روانیده احساس یې کاووه چې ټول هغه څه چلې یلې غوښلتل‬
‫تر السه کړي دي‪.‬‬
‫پلله اسللالم ابللاد کللې د امریکللې سللفیر رانلللډ سللپایرز(‪)Ronald Spires‬‬
‫کوردوویز ته وویل چې کابل او مسکو ورتله امتیازونله ورکلړی او ده ورتله رار‬
‫ورکړ‪ ،‬چې دده خکومت به همکاري ونه سپموي‪ .‬ده دغه څه وروسته له هغله‬
‫وویل چې کوردوویز ورته ویلي و‪ ،‬چې ویل کېلږي امریکلا نله غلواړي د افغلان‬
‫کشاله په خبرو سره هواره شي‪ ،‬په داسې حال کې چلې انلدروپوف لله سیاسلي‬
‫حل سره عالفه ښودلې وه‪ .‬یعقوب خلان هلم پله دې اړه رضلایت ښلکاره کلړ‪،‬‬
‫خو مشاوران یې قانع نه وو‪ .‬دوللت مشلر ضلیاءالحق هلم کلوردوویز تله خپلل‬
‫رضایت په یو پیغام کې څرګند کړ‪ .‬کوردوویز وایي چې په تهران کې په اسلالم‬
‫اباد او کابل کې دده دخبرو په هکله مثبتې تبصرې وشوې‪ ،‬خلو تهلران د پخلوا‬
‫پر شان په خبرو کې ګډون کولو نه رره وکړه‪ .‬په اخر کې کلوردوویز وایلي چلې‬
‫«سه شنبه د فبروري په اتمه یلو رېلر سلتړی او پلوره راضلي مینځګلړی د بېرتله‬
‫تللو لپاره په الوتکه کې کېناست‪)۱۱(».‬‬

‫‪473‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د دوستانو هېوادونو سفیران‬

‫او د ژنیو خبرې‬

‫څنګه چې د شوروي یرغل او له هغله نله د پیلدا شلوې کشلالې د هوارېلدلو‬

‫موضوع بین المللي اړخونه لرل‪،‬کوردوویز په نیویارک کې الزمه وګڼلله چلې د‬
‫عالقمنو هېوادونو سفیران د خپل سفر او پله عملومي رول د ژنیلو د خبلرو لله‬
‫نتیجو نه خبر کړي چې د ضرورت په وخلت کلې دوی همکلاري وکلړي‪ .‬اول‬
‫یې د هند او بیا د چین له سفیر سره ولیدل‪ .‬وروستۍ لیدنله پله دې مقصلد وه‬
‫چې که د امریکې او شوروي حکومتونو له خوا پاکستان ته ستونزې پیدا شوې‬
‫چین به په دې اړه رغنده رول لوبوي‪ .‬خو د اروپایې ټولنې لله سلفیرانو سلره د‬
‫کوردوویز لیدنه د توقلع پلر خلالف یلو څله زيلږه وه‪ .‬هغلو پلر شلوروي اتحلاد‬
‫اعتماد نه کاووه‪ .‬دی وایلي چلې «‪ ......‬د دوی د شلوروي ضلد احساسلاتو لله‬
‫ژورتیا نه خبر نه وم چې هغله لله دوهلم نړیلوال جنلګ نله وروسلته د ختیځلې‬
‫اروپا د پېښو نتیجه وه‪ ».‬شوروي اتحاد له دوهلم جهلاني جنلګ نله وروسلته د‬
‫ختیځې اروپا هیوادونه الندې کړي‪ ،‬او یو وخت بل وخت یې د هغلو د ځینلو‬
‫ازادی غوښتونکي قیامونه په نظامي زور ځپلي و‪ .‬کلوردوویز وایلي چلې « یلوه‬
‫اروپایي دوست راته وویل چې دوی ته ممکمنه نه ده پر دغسې حکومت بلاور‬
‫وکړي چې کمونیستي رجیمونه یې په رېرې بلې رحملۍ سلره تحمیلل کلړي او‬
‫بشري حقونه یې تر پښو الندې کړي دي‪ ».‬دی وایي چې زما هغو اطمینلانونو‬
‫ته غوږونه کاڼه وو چلې انلدروپوف پله ښلکاره اراده کلړې چلې دغله کشلاله پله‬
‫ديپلوماسي سره هواره شي‪ ».‬دی دا هم وایي چې د فرانسلې سلفیر ال « ‪ ....‬زه‬

‫‪474‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تورن کړم چې د شوروي اتحاد هغه توطیه اسانه کوي چې په کابل کې یو پلوره‬
‫کى‬
‫تابع کمونستي رجیم خوندي او دغه جذمي فکر واقعلي کلړي چلې سوشلسلتي‬
‫انقالب پر شاتلونکی نه دی‪ .‬کوردوویز پله ځلواب کلې ورتله وویلل چلې « کله‬
‫پاکسللتان لکلله څنګلله چللې ضللیاء پلله وار وار ویلللي چللې للله سیاسللي حللل سللره‬
‫عالقمن دی ملګري ملتونه او د هغله ټلول غلړي ددې لپلاره چلې دغله بحلران‬
‫ختم شي باید د دیپلوماسي له الرې د هغه مالتلړ وکلړي‪ ».‬د اروپلایی ټلولنې د‬
‫سلللفیرانو پلللر خلللالف د امریکلللې د بانلللدنیو جلللارو د وزیلللر مرسلللتیال ایګلللل‬
‫برګر(‪ )Eagle Burger‬د کوردوویز له کوښښلو نله خوښلي وکلړه او « پله وار‬
‫وار یې په ټینګه ویل چې د پوځ ایستل کېدل امریکې ته خاص اهمیت لري او‬
‫کلله شللورویان ووتللل د کابللل رجللیم نسللکورېدل بلله لللږ و رېللر اتومللات وي‪».‬‬
‫کوردوویز ال وایي چې « کله چې رسمي لیدنه ختمه شوه ایګلل برګلر راتله پله‬
‫درندو الفایو اطمینان راکلړ چلې د امریکلې حکوملت پله رښلتېنې توګله زملا د‬
‫کوښښونو مالتړ کوي‪ ».‬خو کوردوویز دا هم وایي چلې دی ال دمخله پوهېلده‬
‫چې پله دې اړه پله اسلالم اباد‪،‬کابلل‪ ،‬مسلکو او واشلګټن کلې او دا سلې هلم د‬
‫لویدیځې اروپایي هيوادونو په مرکزونلو کلې ژور اختالفونله وو‪ ،‬او پله دې اړه‬
‫په هماغه وخت کې دغسې خبلرې کېلدلې چلې د ژنیلو پلر خبلرو اتلرو یلې اثلر‬
‫کاووه‪.‬‬

‫‪475‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫په مسکو کې له اندروپوف سره د کویالر او‬

‫کوردوویز لیدنه‬

‫د کوردوویز بل سفر د سرمنشي پریزوي کویالر په ملګرتوب مسکو تله و‪.‬‬

‫د شوروي حکومت سرمنشي مسکو ته په رسلمي رول بلللی و ددې لپلاره چلې‬
‫له هغه او کوردوویز سره په ځینو مهمو موضوع ګلانو د افغانسلتان د موضلوع‬
‫په ګډون پوهاوی وکړي‪.‬کوردوویز وایي چلې شلوروي لویلان د امریکایلانو او‬
‫پاکستانیانو په اړه په ژور رول شلکمن وو‪ .‬دواړو منشلیانو لله دود سلره سلم د‬
‫‪ ۱۹۸۳‬کال د مارچ په ‪۲۸‬مه په یوې غونډې کې د غټو نړۍ والو موضلوعګانو‬
‫په اړه لنډې لیکنې واورولې‪ .‬کویالر وویل چې پاکستان د افغانسلتان د کشلالې‬
‫د هوارولو لپاره یوه تړون ته چمتووالی ښودلی خو اندروپوف د هغه پلرخالف‬
‫وویلل چلې «بلین الملللي چللارې پلر خطرنلاکې الرې روانلې شلوې دي‪ ».‬هغلله‬
‫وروسته له هغه چې په نړۍ کې یې نښتو ته ګوته ونیولله د افغانسلتان شلاوخوا‬
‫وضللع پلله اړه رېللر وغږېللد او ویللې ویللل چللې دی د ملګروملتونللو للله الرې د‬
‫دی‪ .‬پلله عللین حللال کللې یللې د‬ ‫افغانسللتان پلله چللارو کللې د السللوهنې مخللال‬
‫دیپلوماسۍ له الرې د افغانستان د کشالې په اړه د کوردوویز کوښښلونه مثبلت‬
‫وارزول خو یو ځل بیا یې په ټینګه وویل چې که السوهنې ودرولی شي «ګرانه‬
‫به نه وي د اړوندو موضوع ګانو په اړه د شوروي پوځ د وتلو په ګلډون موافقله‬
‫وشي‪ ».‬په دغه وخت کې هغله خپلله لیکنله یلوې خلوا تله واچولله او پلر خپللو‬
‫الفللایو یللې وویللل چللې «‪ .....‬شللوروي اتحللاد اراده نلله لللري خپللل پللوځ پلله‬
‫افغانستان کې وساتي‪ ،‬شوروي پوځ به تلر هغلو پلاتې وي چلې ورتله ضلرورت‬
‫وي‪ .‬ځکه چې دا هغسې یلوه موضلوع ده چلې د شلوروي اتحلاد پلولې امنیلت‬

‫‪476‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورسره تړلی دی‪ ».‬هغه دا هم ښکاره کړه چې رېر کسان ولې د شوروي اتحلاد‬
‫کى‬
‫په رښتیین توب شک کوي او بیا یې د ګوتو په شمېر ښودله چې په افغانسلتان‬
‫کې د پوځ پاتې کېدل به دغه پایلې ولري ‪ .‬یوه‪ ،‬هغه رېر لګښت غواړي‪ ،‬دوه ‪،‬‬
‫دننه پله شلوروي اتحلاد کلې سلتونزې پیلدا کلويس درې‪،‬د امریکلې لله متحلدو‬
‫دولتونو‪ ،‬درییمې نړۍ او اسالمي نړۍ سره د کشالو الملل کېلږيس او څللور لله‬
‫ټولللو هغللو هیودادونللو سللره چللې للله دغللې موضللوع سللره عالقلله لللري‪ .‬حتمللا‬
‫پرابلمونه خلق کوي‪ .‬نو دی له زړه نه غواړي چې « دغله حلال تله د پلای ټکلی‬
‫کېږدي‪ )۱۲( ».‬دغه وینا د مخه راوړل شوې ده‪ ،‬او د هغلې د خلاص اهمیلت‬
‫له امله دلته بیا راوړل شوه‪ .‬دا لومړی ځل و چې د شوروي اتحاد للوړ واکملن‬
‫په څرګند رول په افغانستان کې د خپل پوځ شتون له څو اړخونو مضلر وبالله‪،‬‬
‫او په ضمني رول یې تېروتنه وبلله ‪ .‬خو په مسکو کې دغسې څلوک نله و چلې‬
‫ورته ووایې چې دپوځ استولو اصلي عامل خو ته په خپله وې او لوی درستیز‬
‫اوګارکوف چې درته وویل چې په دغه کار سره به اسالمي نړۍ وپلاروو‪ ،‬او پله‬
‫ټولې نړۍ کې به له سیاسي پلوه بایلو تا هعه ته وویلل چلې سلتا کلار د نظلامي‬
‫چارو تر سره کول دي‪ ،‬او سیاست به مونږ پلرمخ بیلایو‪ ،‬او چلې هغله سلره لله‬
‫دي هم وویل چې « اخر زه لوی درستیز یم» تا هغله پله غوسله وترټله او ورتله‬
‫وویل چې «نور نو بس» داسې هم د دفلاع وزیلر مرسلتیال جنلرال پاولوفسلکی‬
‫چې د یوه لوی نظامي هیئت پله مشلری پله افغانسلتان کلې څلو میاشلتې تېلرې‬
‫کړې‪ ،‬او د هغه د امنیتی او نظامی چارو په اړه یې معلوملات ترالسله کلړي و‪،‬‬
‫د دفاع وزیلر اوسلتینوف تله مشلوره ورکلړه چلې افغانسلتان تله د پلوځ اسلتولو‬
‫ضرورت نشته‪ ،‬هغه بېرته وغوښتل شو او د رتبې تنزیلل ورتله ورکلړ شلو‪.‬دغه‬
‫متل څومره پرځای دی چې وايي‪ :‬کجا کاری کند عاقل کله بلار ثرد پیشلماني‪.‬‬
‫په هر حال د اندروپوف دغه هیله هم د هغه په واکمني کې تر سره نه شلوه‪ ،‬او‬

‫‪477‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پر شان ارمانجن الړ‪ ،‬خو کلوردوویز بله‬ ‫دیکىهم په دغې کشالې کې د بریژنی‬
‫یې په خپل مأموریت کې نور هم جدي کړی وي‪.‬‬
‫للله هغلله وروسللته کللوردوویز او مرسللتیال یللې ریمونللډ سللومرنیز د جللامعې‬
‫فیصلې په تکمیل کولو بوخت شلول‪،‬خو پله دغله وخلت کلې پاکسلتانیانو یلوه‬
‫نوې کشاله خلق کړه‪.‬دوی له کوردووېز نه وغوښتل چې د فیصلې پله وروسلتي‬
‫متن کلې دې د ریورنلډ کرښله بلین الملللي پولله وښلودله شلي‪ .‬دغله کرښله پله‬
‫‪ ۱۸۹۳‬کې د هند برتانوي حکومت پر امیرعبدالرخمن باندې تحمیلل کلړې وه‬
‫او د کرښللې ختیځللې سللیمې یللې‪ ،‬چللې د افغانسللتان برخللې وې ‪ ،‬د برتللانوی‬
‫حکومت په نفوذي سیمې کې نیولي وې‪ .‬پر هغه سربېره په دې اړه توافق لیک‬
‫هم هغسې چې خپور شوی دی‪ ،‬دغه څه په شک کې دی ما په خپلو اثارو کلې‬
‫تثبیت کړي دي‪ .‬دلته به دغومره وویل شلي‪ ،‬چلې د پاکسلتان لله هسلکېدلو نله‬
‫وروسللته د افغانسللتان حکومللت او پارلمللان هغلله رد کللړی او افغانسللتان د‬
‫همدغې موضوع په ملګرو ملتونو کې د پاکستان په غړي کېدلو پله وخلت کلې‬
‫منفي رایه ورکړې ده‪ ،‬خو پاکستان په دغله وخلت کلې چلې افعانسلتان قلانوني‬
‫حکومت نه الره‪ ،‬او هیوراد د شوروی پوځ تلر اشلغال النلدې و‪ ،‬او د افغانلانو‬
‫و‪ ،‬کوښلښ کلاووه چلې دعله‬ ‫غوڅ اکثریلت د شلوروي د تلابع رجلیم مخلال‬
‫کرښه د همدغه السپوڅي رجیم له خوا په رسلمي رول و پېژنلدل شلي‪ .‬رجلیم‬
‫حاضر و چې د دغې موضوع پر سر سوداګري وکړي‪ ،‬خلو چلې پاکسلتان یلې‬
‫په رسمي رول وپیژني‪ .‬کوردوویز وایي چې شاه محمد دوست راته وویل چې‬
‫«‪ ....‬لکه هسې چې د اګست په وړاندیزونو کې ښودل شلوي‪ ،‬دغله مسلئله پله‬
‫رښتیا د خبرو موضوع کېدلی شي‪ .‬خو په مستقیم رول د دواوړو حکومتونو تر‬
‫مینځ او یوازې د پریکړې له ختم نه وروسته‪ ».‬خلو پاکسلتان دغله تجلارت تله‬
‫حاضر نه و‪ ،‬یاحاضرېدلی نه شو که څه هم محمد«یعقوب تر فشار النلدې و‪،‬‬

‫‪478‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځکه چې په پاکستان کې رېرو خلکو بې له شلک نله احسلاس کلاووه چلې یلوه‬
‫کى‬
‫نیمګړې پرېکړه هم په حقه ښودل کېدلی شي خو چې کابل د رېورنډ کرښه پله‬
‫رسمي رول پېژندلې وي‪ )۱۳( ».‬غیر له هغه هم له پېښور او شاوخووا عالقلو‬
‫نه پرته د برتانوي هند تر نفوذ الندې سیمې هغسې چلې پله دغله توافلق لیلک‬
‫کللې ښللودل شللوي‪ ،‬هللم د برتللانوي هنللد د حاکمیللت پلله وخللت کللې او هللم د‬
‫پاکستان له هسکېداو نه وروسته د چارو په اجرا کې خپلواکې وې‪.‬‬
‫بله موضوع د نهایي برېکړې پللې کېلدل و چلې هغله هلم بایلد د هغلې یلوه‬
‫برخه وي په تېره چې « ‪ ....‬کابل د امریکې او نورو حکومتونلو څخله د ليکللې‬
‫ژمنې هیله کوله چې دوی به د افغانستان په چلارو کلې السلوهنه او مداخلله نله‬
‫کوي‪ ،‬او د پاکستان د مداخلې مخله بله هلم نیسلي‪ ».‬لله بللې خلوا امرېکلې پله‬
‫ټینګه احساس کاووه چې د شوروي اتحاد د پوځ وتل بله تضلمین شلوي وي‪.‬‬
‫په پای کې وروسته له دې چې ځینو هېوادونو ته ناکامه مراجعله وشلوه‪ ،‬ومنلله‬
‫شوه چې د پرېکړې ضمانت به د امریکا او شوروي اتحاد پر غلاړه وي پله دې‬
‫رول چې لومړنی به مجاهدانو ته خپله مرسته دروي‪ ،‬او وروستی به ژمنه کلوي‬
‫چې خپل ټلول پلوځ بله لله افغانسلتان څخله بيلرون کلوی‪ .‬لله هغله وروسلته د‬
‫پرېکړې لومړنۍ لیکنه په اوولسو مخونو کې تکمیله شوه‪ .‬کوردوویز وایي چې‬
‫ددغې مسودې پله وروسلتي لوسلتلو سلره ملې «‪ .....‬احسلاس وکلړ چلې هغله‬
‫هغسې په وخت‪ ،‬په غور او په دقیق رول تهیه شوې چې د انسان لپلاره ممکنله‬
‫(‪)۱۴‬‬
‫ده‪ .‬مونږ تیار وو‪،‬چې وړاندې الړ شو‪».‬‬

‫‪479‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫بېرته ژنیو ته‬

‫سره له دې هلم د ژنیلو پله غونلډه کلې (اپرېلل ‪ )۱۹۸۳‬د ښلکېلو هیوادونلو‬
‫استازو د مسودې د ځینو ټکو پله اړه نارضلایت ښلکاره کلړ‪ .‬ګوریللوف ال ویلل‬
‫چې «‪ .....‬مسکو له دغې مسودې نه ناهیلی دی‪ ».‬او دا چې د نه مداخلې فقره‬
‫باید په ټینګه بیان شلي‪ .‬کلوردوویز وایلي چلې «ملا زر درک کلړه چلې افغانلانو‬
‫(دکابل رجیم استازو) څه نه شلو ویللی ځکله چلې ګوریللوف تله لله مسلکو نله‬
‫هدایت نه و رسېدلی‪ .‬دی تعجب کوی چې ګوریلوف د دغې موضوع په هکلله‬
‫نله و‪ .‬پله‬ ‫له ماسره خبرې کوي‪ ،‬ځکه چې هغه په رسمي رول د خبرو شلخ‬
‫هر حال له هغله وروسلته و چلې دوسلت د مسلودې پله اړه نظلر ښلکاره کلړ او‬
‫کوردوویز او مرستیال یې د استازو د نظرونو په رڼلا کلې مسلوده بیلا وکتلله او‬
‫هغه یې د یوه متن په چوکاټ کې پر څلورو حقلوقي برخلو وویشلله او د نلوي‬
‫متن مسوده یې د اپرېل په ‪۱۵‬مه تیاره شلوه‪ .‬پله همدغله وخلت (ملی ‪)۱۹۸۳‬‬
‫کې و چې د کوردوویز دغه وینا چې د مسودې متن ‪ ۹۵‬سلنه تکمیل شلوی پله‬
‫رسنیو کې په دې رول خپره شوې وه چې ګلواکي د فیصللې ‪ ۹۵‬سللنه تکمیلل‬
‫شوې ده‪ ،‬او وضع په بحراني کېدلو سره د مالمتي ګوته هغه ته نیلول کېدلله‪ .‬د‬
‫یادونې وړ ده چې د امریکې د باندنیو چارو وزیر جارج شولتز د می پله ‪۲۶‬مله‬
‫شوروي حکومت ته په یوې لیکنې کې د کوردوویز د مأموریت مالتلړ و کلړ او‬
‫په څرګند رول یې رار ورکړی و‪ ،‬چې امریکلا لله دغلې پروسلې سلره د زړه نله‬
‫همکاري کوي‪ .‬خو چلې شلوروي اتحلاد یلوې فیصللې تله د رسلېدلو لپلاره پله‬
‫رښتیا ژمن وي‪ .‬یعقوب خان هم په هماغه ورځ په نیویارک کې کلوردوویز تله‬
‫ویلی و‪ ،‬چې بیجنګ‪،‬پاریس‪،‬لندن او واشګټن ته یلې پله خپلل تلازه سلفر کلې‬

‫‪480‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫درک کړه چې حکومتونه یې د ژنیو د خبرو پله هکلله پله ژور رول شلکمن دي‬
‫کى‬
‫او ټول په دې نظر دي چې «فیصله یوازې هغه وخت کېلدلی شلي چلې کارملل‬
‫له رګر نه وتلی وي‪ ».‬کوردوویز د ژنیو خبرو له بیا پیل کېلدلو نله درې ورځلې‬
‫دمخه ژنیو ته الړ چې له خبروکوونکو سره یې د مخه لیدلي وي‪ .‬خو پله دغله‬
‫وخللت کللې دی للله یللوه بللل مشللکل سللره مللخ شللو‪ ،‬او هغلله دا چللې د شللوروي‬
‫اسلللتازي ګوریللللوف د زړه پللله حمللللې ملللړ شلللو‪ ،‬او پلللر ځلللای یلللې واسلللیلي‬
‫سفرونچوک(‪ )V.Safron chuk‬ژنیو ته ورغی‪ .‬کوردوویز له ګوریللوف سلره‬
‫ښه بلد شوی و او سفرنچوک ورته هم نااشنا و او هم هغه دده په وینا«‪ ...‬رېلر‬
‫سخت دریځی او ستونزمن معامله کلوونکی دی‪ ».‬دی پخلوا پله ملګروملتونلو‬
‫کې د شوروي اتحاد د دایمي استازي مرستیال‪ ،‬او د افغانستان په چارو کلې د‬
‫تجربې خاوند و‪ .‬د خلقي حکومت په وخت کلې پله کابلل کلې د یلوه سیاسلي‬
‫هیئت مشر‪ ،‬او له یرغل نه وروسته یې په واقع کې د بانلدنیو چلارو د وزیلر پلر‬
‫شان کار کاووه‪ ،‬او شاه محمد دوست هسې په نامله وزیلر و‪ .‬کلوردوویز وایلي‬
‫چې دی له اول نه داسې ښکارېده چې غواړي د مسودې ځینې موضوع ګانو ته‬
‫تغیر ورکړي خو ده ورته په ټینګه وویل چې دغه کار به رېرې ستونزې وللري‪.‬‬
‫کوردوویز له یعقوب خان او سفرنچوک سلره لله لیلدنې وروسلته پله دې فکلر‬
‫شو چې «‪ ....‬په مسکو کې کومه سخته پېښه شوې ده‪ ».‬د «پېښې» یلوه نښله دا‬
‫وه چې سفرنچوک پر پاکستان تور ولګاووه چې د نه مداخلې پله فقلره کلې لله‬
‫رار ورکولو نه تېر شوی دی او «‪ ...‬په دغه دريځ کې ټینلګ ودرېلد چلې کلومې‬
‫هغه خبرې چې د شوروي پوځ د وتلو په اړه کېلږي بایلد وروسلته لله هغله وي‬
‫چې پاکستان د نله السلوهنې پله اړه پله رسلمي رول ژمنله وکلړي‪ ».‬د هغله پله‬
‫هدایت به و‪ ،‬چې « دوست هم خپلل دریلځ سلخت کلړ او پله خپلل وار یلې د‬
‫(پوځ) ایستل کېدلو د وخت ټلاکلو پله مقصلد د خبلرو پله اړه پله ټینګله انکلار‬

‫‪481‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړ‪ ،‬او په خبرو کې یې د ایران د پوره ګډون کولو موضلوع راپورتله کلړه‪ ،‬چلې‬
‫کى‬
‫له هغه پرته به افغانستان هېڅ ژمنه کولی ونه شي‪ ».‬لله دغلو نله فکلر کېلدونکو‬
‫دریځونو نه کوردوویز دغې ته ورسېد چې د کابل او اسالم اباد اسلتازي خپللو‬
‫ملکونو ته په ستنېدلو سره د سخت دریځو له خوا تر فشار الندې نیلول شلوی‬
‫دي‪ .‬په پای کې کوردوویز وایي چې « زه په دغه فکر شوم چې د مسکو پېښلې‬
‫د (ژنیللو) خبللرې ترټلللی دي‪ )۱۵( ».‬کللوردوویز وایللی چللې ده د یللادو شللویو‬
‫اعتراضونو په نظر کې نیولو سره د فیصلې لومړۍ لیکنه یا مسوده تعلدیل کلړه‬
‫او نوی تعدیل شوی متن یې د جون په ‪۱۷‬مه وړاندې کړ‪ ،‬خو هغه هم ټولو ته‬
‫د قناعت وړ نه و‪ .‬د کابل استازي «‪ ....‬دنه مداخلې د ټولو مادو په اړه یو نلوی‬
‫متن وسپاره» او ده هغه د « مشاهداتو او تبصرو پر شلان پله کلې ځلای کلړ‪ ،‬او‬
‫بیا یې هغه و هڅوه چې د هغه له متن نه د کار د متن پله شلان کلار واخیسلتل‬
‫شي‪ .‬یعقوب خان هم په خپل وار وویل چې امریکایانو بیلا د ضلمانتونو ټوللو‬
‫اړخونو موضوع طر کړې په دې رول چې هغه دې نه یوازې د نه مداخلې پله‬
‫اړه وي‪ ،‬بلکه د ټولي فیصلې په هکله وي‪.‬د همدغه وړاندیز په رڼلا کلې و چلې‬
‫امریکا او شوروي اتحاد هغه وخت‪ ،‬چې په خبرو کې پرمختګ وشلو‪ ،‬د ټلولې‬
‫فیصلې ضامنان شول‪ .‬بیا نو کوردوویز په دغه هکله وویل چې «‪ .....‬پلر نلوي‬
‫متن به بیا کار وکړو‪ ».‬سره له دې هم څه وخت چې ټول کوښښونه سر تله ونله‬
‫رسللېدل کللوردوویز فیصللله وکللړه‪ ،‬چللې خبللرې دې وځنللډولې شللي‪ ».‬خللو‬
‫سفرنچوک پله وار وار ویلل چلې حوصلله پله کلار ده او «دغسلې چلارې کلونله‬
‫نیسي»‪.‬‬
‫کوردوویز د دغې اوړېدلې هوا په علت نپوهېلده‪ ،‬خلو پله دې پوهېلده چلې‬
‫لکه د مخه ویل شوي د کابل او اسالم ابلاد اسلتازي پلر خپللو ملکونلو کلې تلر‬
‫فشار الندې نیول شوي وو‪ .‬په کابل کې «رېرو ګوندي غړو» ټینګار کاووه چلې‬

‫‪482‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پاکستان باید اړکړل شي چې له السلوهنې نله الس واخللي او د پلوځ د ایسلتل‬

‫کى‬
‫کېدلو موضوع دې په فیصله کې یاده نه شي‪ .‬د کوردوویز په نظلر واشلنګټن او‬
‫شلوي و‪ ،‬خلو للږ څله وروسلته د امریکلې د بانلدنیو‬ ‫مسکو د فیصللې مخلال‬
‫چللارو وزیللر مرسللتیال ایګللل برګللر کللوردوویز تلله رار ورکللړ چللې امریکللا پلله‬
‫افغانستان کې د شوروي اتحاد د وینې بهېدل نه غواړي‪ ،‬خو د دې لپاره چې د‬
‫فیصلې یوه خوا وي شوروي اتحاد باید په رسمي رول ژمنه وکلړي چلې خپلل‬
‫پوځ به له افغانستان څخه بېرون کوي‪)۱۶( .‬‬
‫کوردوویز واورېدل چې «‪ ...‬اندروپوف سخت نارو‪ ،‬شلوی او د حکوملت‬
‫کنترول یې له السه ورکړی‪ ».‬دا چې د ژنیو خبرې نورې هلم سلتونزمنې شلوې‬
‫وې‪ ،‬په اصل کې له همدې امله وې‪ .‬ایګل برګر هم کوردوویز ته ویلی و چې «‬
‫‪ ....‬د خبرو ورو ورو کېدل په شوروي اتحاد کې د مخ په زیاتېلدونکی داخللې‬
‫بې نظمۍ او مخالفت نتیجه ده‪ .‬دا چې د افغانستان پله اړه څله وشلي دننله پله‬
‫پولټبللوروکي د کړکېچنللو بحثونللو موضللوع شللوې او ګرومیکللو پلله کللې سللخت‬
‫دریځي غوره کلړې ده‪ ».‬پله دغلو بحثونلو کلې دا هلم ویلل شلوي چلې امریکلا‬
‫فیصلې ته د رسېدلو چانس له مینځ نه وړی دی ‪ .‬خو ایګلل برګلر یلو ځلل بیلا‬
‫کوردوویز ته وویلل چلې امریکلا پله افغانسلتان کلې د شلوروي د وینلې بهېلدلو‬
‫پلوي نه کوي‪ )۱۷( .‬په دغه کړکېچن حال کې له کوردوویز نه الره ورکله وه او‬
‫ویل یې چې « زه نه پوهېدلم بل څه وکړم ‪ ».‬یعقوب خان ورته مشوره ورکلړه‬
‫چللې مسللکو او واشللنګټن تلله سللفر وکللړي‪،‬او للله لویللانو سللره یللې پلله دې اړه‬
‫وغږېږي‪ .‬خو کوردوویز د یو څو نورو پېښو په کتنې سره‪ ،‬چې وضع يلې نلوره‬
‫هم کړکېچنه کړې وه‪،‬په سفر نه الړ او د ‪ ۱۹۸۳‬د اګسلت پله ‪۱۸‬مله یلې خپلله‬
‫پرېکړه څرګنده کړه او ویې ویل چې دده په نظر په خبلرو کلې«‪ ....‬د پرمختلګ‬
‫چانس نه لیدل کېده‪».‬په دغه اعالم سره څرګنده شوه چې د ژنیو«‪ ...‬خبرې لله‬

‫‪483‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ژورې سللتونزې سللره مللخ شللوې» سللره للله دې هللم «پاکسللتانیان‪،‬افغانان او‬
‫کى‬
‫شورویان سخت قهرېدل‪ ».‬خو دی په دې نظر و چې په دغسې حال کلې دغلو‬
‫ملکونو ته ناکام سفر به د ژنیو خبرې په ټپه ودروي‪.‬دغې وضلع د ‪ ۱۹۸۳‬کلال‬
‫د ملګروملتونو په رپورټ کې هم انعکاس وکړ‪ .‬په دغه رپلورټ کلې سرمنشلي‬
‫عمومي اسامبلي ته څرګنده کړه چې د دغه کال په بهیر کې د ژنیو په خبرو کلې‬
‫وړاندې تګ شلوی خلو ممکنله شلوې نله ده چلې هغله اختالفونله لله میلنځ نله‬
‫یووړل شي چې په اساسي موضوع ګانو کې موجود وو‪ .‬پله پلای کلې ده وویلل‬
‫چې « دا به د خواشینۍ ځای وي چې کوم هغله اساسلي پرمختلګ چلې شلوی‬
‫ضایع کړل شي‪ ».‬په همدغه حال کې په عمومي اسامبلې کې له افغانستان نله د‬
‫باندني پوځ د ایستل کېلدلو موضلوع د ‪ ۱۱۶‬موافقلو‪ ،‬شللو مخلالفو‪ ،‬او اوللس‬
‫سللپینو رایللو سللره پللاس شللوه‪ .‬خللو کللوردوویز نللاهیلی و پلله دې چللې موجللود‬
‫دريځونه د خبرو د دوام لپاره ښه عالمه نه وه‪ ،‬سره لله دې هلم ایګلل برګلر پله‬
‫یوې خصوصي لیدنې کې ورنه وغوښتل چلې خپلل کوښلښ جلاري وسلاتي او‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫دا« د ملګروملتونو مسؤلیت دی چې هر وره ټکولو ته دوام ورکړي‪».‬‬
‫کللوردوویز د دواړو خللواوو اساسللي غوښللتنو‪ ،‬یللا پلله بللله ژبلله د کشللالې د‬
‫هوارېدلو اساسي ټکو ته ښه ځیر و‪ .‬هر څوک پوهېده چې ددغلو ټکلو پله حلل‬
‫سره کشاله هوارېدلی‪ ،‬یا لږ تر لږه د هوارېلدلو لپلاره یلې رګلر هوارېلدلی شلي‪.‬‬
‫کوردوویز وایي چې « په وار وار راته ویلل کېلده چلې د شلوروي پلوځ ایسلتل‬
‫کېللدل‪ ،‬د فیصلللې اصلللي کلللي ده‪ .‬کوملله موضللوع چللې امرېکللې او لویللدیځو‬
‫هېوادونللو تلله مهملله وه‪ ،‬همدغلله وه‪ .‬نللو زه بایللد دغسللې الره غللوره کللړم چللې‬
‫شللورویان وهڅللوم چللې د پللوځ د ایسللتلو لپللاره د وخللت چوکللاټ وټللاکي‪ .‬د‬
‫همدغه مقصد لپلاره زه بایلد پاکسلتان وهڅلوم چلې هغسلې چلې سلفرنچوک‬
‫غوښتل د نه مداخلې په اړه معقوله رارینه ورکړي» خو کوردوویز ته زر مالومه‬

‫‪484‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى چې په دې اړه د پاکستان د باندنیو چارو وزارت او د هغه د رېلر پیلاوړي‬

‫شوه‬
‫ثیاسثی تر مینځ ژور اختالف موجود دی او امریکلا د پخلوا پلر شلان ټینګلار‬
‫کاووه چې له شوروي اتحاد نه (د پوځ ایستلو په اړه) د اعتبار وړ ژمنه غواړي‬
‫کللوردوویز د ‪ ۱۹۸۴‬پلله جنللوري کللې د مللراکش هیللواد پلله کللازا بالنکلا کللې للله‬
‫ضیاءالحق سره ولیدل چې هلته په اسالمي کنفلرانس کلې د ګلډون لپلاره تلللي‬
‫وو‪ .‬دوی د یو رول اخطار په توګه وویل چلې « تلر هغلو چلې لله ټوللو ښلکېلو‬
‫خواوو نه یې د سیاسي ارادې رارینه تر السه کړي نله وي د خپلل منځګړتلوب‬
‫کوښښونو ته به دوام ورنکړي‪ ».‬خو ضیاء هم د سفرنچوک پر شلان ورتله کلړه‬
‫چې دا یوه ستونزمنه کشاله ده او هوارېدل یې کلونه غواړي‪.‬‬
‫په بله میاشت (فبروري ‪ )۱۹۸۴‬کې چې اندروپوف مړ شو‪ ،‬او پر ځای یلې‬
‫پلر شلان امپراتلوری پلال او جنلګ پلال کلان‬ ‫یو بل عمر خوړلي او د بریژنیل‬
‫سللټنټان چرننکللو (‪ )Constantine Chernenko‬د شللوروی اتحللاد لللوړ‬
‫واکمن شو‪ ،‬د کوردوویز ماموریت نور هم ستونزمن شو‪.‬‬

‫د چرننکو په واکمن کېدلو سره کوردوویز الزمه وبللله چلې سلیمې او ژنیلو‬
‫ته سفرونه وکړي‪ ،‬خلو ان پله اول سلفر کلې ورتله مالومله شلوه‪ ،‬چلې کابلل او‬
‫مسکو تر پخوا نه رېلر سلخت دریځلي شلوي دي‪ .‬دوسلت پله کابلل کلې ورتله‬
‫وویل چې «‪...‬د مخامخ خبرو کولو وخت رارسلېدلی دی‪ ».‬هغله دا هلم وویلل‬
‫چې که «‪ ...‬پاکستان د نه السوهنې په اړه دوه اړخیلزه موافقله السللیک کلړي‪،‬‬
‫کابل او مسکو به په هماغه وخت کې د خپوځت ایستل کېدلو پله هکلله د بېللې‪،‬‬
‫موافقې په اړه ورسره خبرې وکړې‪ ».‬په اسالم ابلاد کلې لله ضلیاءالحق سلره د‬
‫کوردوویز لیدنه یو څه اوږده او توده وه‪ ،‬خلو هغله د کابلل لله کتنلو نله رېلره د‬
‫هیلي وړ وه‪ ،‬چې «‪...‬هغې د پاکستان ولسمشر قانع کړ‪ ،‬چلې هغله د دې لپلاره‬

‫‪485‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى خبللرو تلله حرکللت ورکللړي‪ ،‬بایللد پلله یللوه زړور کللار الس پللورې کللړي‪».‬‬
‫چللې‬
‫کوردوویز دا هم وایي چې په پای کې «د هغه سلوک قانع کړم‪ ،‬چلې پاکسلتان‬
‫یوې فیصلې ته اړ و او غوښتل یې خهمت‪ ».‬خو پله کابلل کلې کلوردوویز بیلا لله‬
‫دوست سره په خبرو کې دغې نتیجې ته ورسېد چلې «د رپلوماسلۍ پروسله پله‬
‫ټپه د درېدلو په حال کې ده‪ ».‬په اسالم اباد کې یعقوب خان «شلورویان د بلې‬
‫رحم‪ ،‬یالم او په خپل سرچلند پله کوللو سلره تلورن کلړل‪ ».‬ضلیاء هلم للږ څله‬
‫دمخه د شوروي اتحاد په اړه په همدغسې روحیلې سلره غږېلدلی و‪ .‬شلوروي‬
‫لویان یې سر زوري بللي وو‪ ،‬چې غواړي پاکستان اړ کړي یو ګوښله شلوی او‬
‫له هر چا سره په جنګ اخته هېواد وي‪ .‬په همدغې هوا کې و‪ ،‬چې په نیویارک‬
‫کې کوردوویر ته یو لیک ورکړل شو‪ ،‬چې پکې ویل شوي وو‪ ،‬چې «‪ ...‬مونږ د‬
‫خپوځت ایستل کېدل‪ ،‬د فیصلې د یوه عنصر پر شان هیڅکلله نله وو منللی او دا‬
‫چللې د شللوروي اتحللاد او افغانسللتان تللرمینځ د خپللوځت د ایسللتل کېللدلو پلله اړه‬
‫خبرې به هغه وخت پیل شي چې په مخامخ خبرو کې اساسي پرمختګ شوی‬
‫وی‪».‬‬
‫د ‪ ۱۹۸۴‬په مینځ کې ګرانه وه چلې د ديپلوماسلۍ دغله ورو حرکلت د هغلو‬
‫شدیدو نظامي عملیاتو له په پنم کې نیولو نه پرته درک شي‪ ،‬چې شوروي پلوځ‬
‫په افغانستان کې کول او په تېلر څپرکلي کلې یلې بیلان شلوی دی‪ .‬شلورویانو دا‬
‫ځل حتې د وزیرستان یو کلی هم بمباري کلړ‪ .‬د شلورویانو د سلخت دریځلۍ‬
‫یوه عالمه دا هم وه‪ ،‬چې ضیاءالحق چې د اندروپوف د جنازې لپاره مسکو ته‬
‫تللی و‪ ،‬له چرننکو سره یې د لیدلو غوښتنه وکړه‪ ،‬خو هغه ورسلره ونله لیلدل‪،‬‬
‫ویل کېده چې چرننکو له افغانستانه د خپل پوځ له ایستلو سره عالقملن نله و‪.‬‬
‫«‪ ...‬ځکه چې شوروي لویان‪ ...‬په دې نظر نه وو‪ ،‬چې پوځ یې د افغانستان پله‬
‫جبلله کللې نښللتی دی‪ ».‬دغلله فکللر وار پلله وار پیللاوړی کېللده‪ ،‬چللې دوی دغسللې‬

‫‪486‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ستراتیجي غوره کوي‪ ،‬چې «‪ ...‬لنګر یې پر رګر وي‪ ،‬نه د خبرو پر مېز‪».‬‬
‫کى‬
‫د شوروي لویانو شدیدو نظامي عملیلاتو پلر واشلنګټن هلم اثلر وکلړ‪ ،‬هلتله‬
‫جمهوریت غوښتونکي ګوند او کانګرس له ولسمشر رېګن نله وغوښلتل‪ ،‬چلې‬
‫افغللان مجاهللدانو تلله د مرسللتې پروګللرام نللور هللم پیللاوړی کللړي‪ .‬رېګللن بیللا د‬
‫‪۱۹۸۵‬په مارچ کې خپلل مللي مصلونیت تله صلالحیت ورکلړ‪ ،‬چلې پله «ټوللو‬
‫موجودو وسیلو سره» کوښلښ وکلړي‪ ،‬چلې شلوروي ځواکونله لله افغانسلتان‬
‫(‪)۱۹‬‬
‫څخه وایستل شي‪.‬‬
‫د واشنګټن پوست ورځپانې بیا په یوې اوږدې لیکنې کې څرګنده کړه‪ ،‬چې‬
‫افغان مجاهدانو ته د سيثیاې پټه مرسته د اول ځل لپاره د ویټنام له جنګ نه‬
‫وروسته په بېساري رول زیاته شوه‪.‬‬
‫د ژنیو د خبرو بې نتجیله تلوب پله نلړۍ واللو رسلنیو کلې پراخلې ا نګلازې‬
‫وکللړې‪ .‬د کراچللۍ ران ورځپاڼلله کللې وویللل شللول‪ ،‬چللې دا ټللول بلله د پاکسللتان‬
‫مصللونیت‪ ،‬سیاسللي ثبللات‪ ،‬اقتصللادي پرمختللګ‪ ،‬ملللي پیوسللتون او اجتمللاعي‬
‫همغللږۍ لپللاره جللدي پللایلې ولللري‪ .‬اروپ لايي ټولنلله ال پلله دې نظللر وه چللې د‬
‫کوردوویز «‪...‬کوښښونه هسې بابیزه شوي‪ .‬هغوی پله بېللو الرو ښلووله‪ ،‬چلې‬
‫بین المللي وضع دغلومره کړکېچنله او د شلوروي مشلري دغلومره ضلعیفه ده‪،‬‬
‫چې دا به یو خیال وي‪ ،‬چې د سیاسي فیصلې په لور د حرکت هیله وشي‪».‬‬
‫خو د همدغه کال (‪ )۱۹۸۴‬په پای کلې کلوردوویز یلوه ښله عالمله ترالسله‬
‫کړه او هغه دا چې د ملګرو ملتونو پله عملومي اسلامبلې کلې د ‪ ۱۱۹‬هېوادونلو‬
‫استازو له شوروي اتحاد نه د معملول پلر شلان وغوښلتل‪ ،‬چلې خپلل پلوځ لله‬
‫افغانستان څخه بېرون کړي او د افغانانو د ملي واکمنۍ درنلاوی وکلړي‪ .‬دغله‬
‫شمېر د پاکسلتان د اسلتازو پله هڅوللو سلره تلر بلل وخلت نله رېلر شلوی وو‪.‬‬
‫مخالفې رایې شل او سپینې پاڼې ‪۱۴‬وې‪ .‬د چرننکلو لله سلخت دریځلۍ سلره‬

‫‪487‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى د ژنیو د خبرو الر خالصه وه او هغله د بېللو دلیلونلو لله مخلې اول د بلل‬
‫سره‬
‫کال له اپرېل او بیا مې ته وځنډول شوې‪.‬‬
‫د ‪۱۹۸۵‬کللال د مللارچ پلله لسللمه و ه‪ ،‬چللې د ایللډیالوجۍ ځپلللي چرننکللو د‬
‫مړینې خبر خپور شلو او پله بلله ورځ میخاییلل ګوربلاچوف د هغله پلر ځلای د‬
‫شوروي اتحاد ستر واکمن شو او د هغه په واکمن کېدلو سره پاڼه واوښته‪.‬‬
‫څېللره‬ ‫ګوربللاچوف للله اول نلله د رینللامزم او پ لر ځللان ښلله رارمللن شللخ‬
‫وښودله‪ ،‬خو په هغه وخت کې هیچا د هغو سره تحولونو فکر نه کلاووه‪ ،‬چلې‬
‫د ده په واکمنۍ کې پېښ شول‪.‬‬

‫‪488‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د ژنیو خبرې د ګورباچوف په واکمنۍ کې‬

‫ضیاءالحق چې د نورو هېوادونو د مشرانو پر شان د چرننکو پله جنلازه کلې‬

‫د ګډون لپاره مسکو ته تللی و‪ ،‬هلته یې پنځلوس دقیقلې لله ګوربلاچوف سلره‬
‫ولیلدل‪ ،‬وروسلته یلې پله اسلالم ابلاد کلې خبریلاالنو تله څرګنلده کلړه‪ ،‬چلې «د‬
‫شوروي د نوي مشر رینلامزم‪ ،‬انرجلي او د فکلر روڼ واللي پلر ملا اثلر وکلړ‪ ».‬د‬
‫دوی لیدنه یو څه زیږه هم وه‪ ،‬خو مهمه دا ده چې د ضیاء پله وینلا «زه د هغله‬
‫په وینا له سره بلاوري شلوم‪ ،‬چلې شلوروي اتحلاد د ملګلرو ملتونلو تلر څلارنې‬
‫الندې په نامخامخ خبرو سره د سیاسي حل مالتړ تله ژملن دی‪ ».‬ګوربلاچوف‬
‫د شوروي اتحاد دغه یرغل تېروتنه ګڼله او وروسته یې له رېګلن سلره پله یلوې‬
‫ناستې کې ال وویل چې ده دغله خبلر د اول ځلل لپلاره لله رادیلو نله واورېلد‪ .‬د‬
‫رېګن پله نظلر د هغله لله دغلې وینلا نله مالومېلده‪ ،‬چلې هغله پله جګلړه کلې نله‬
‫مسؤلیت الره او نه یې ورته په ښه نظر کتلل‪ )۲۰(.‬البتله دا هغله وخلت و‪ ،‬چلې‬
‫جګړه اوږده شوې او شورویانو یې د ګټلو امکان هم نله لیلده او د هغلو اعتبلار‬
‫او حیثیت ته یې لکه هسې چې اندروپوف هم ویلي وو‪ ،‬غلټ تلاوان اړوللی و‪.‬‬
‫سره له دې هم د ګورباچوف پله واکمنلۍ کلې د ژنیلو خبلرې پیچللې او اوږدې‬
‫شوې او درې کاله وروسته یې ومنله چې خپل پوځ به له افغانستان څخه بېرته‬
‫وغواړي‪ .‬د دغه کار دلیل دا و‪ ،‬چې د شوروي اتحاد امپراتلوري چلې پله واقلع‬
‫کې نظامي امپراتوري وه‪ ،‬شوروي لویان اندېښمن وو‪ ،‬چې د نظامي ځواک په‬
‫بې اعتبار کېدلو سره بله پله اسلیا او ختیځلې اروپلا کلې د هغله تلرالس النلدې‬
‫هېوادونه له خپلو ملکونو د شوروي پوځونو ایستل کېدل هم وغلواړي‪ .‬لله دې‬

‫‪489‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى هم د دغسې بېسلاري پرېکلړې لپلاره رګلر برابلرول او چلارواکي‪ ،‬پله تېلره‬
‫پرته‬
‫نظامي افسران د پوځ ایستلو د پرېکړې پلي کولو لپاره هڅول څه اسان کلار نله‬
‫و‪ .‬په تېر څپرکلي کلې د ګوربلاچوف د عملومي اصلالحاتو پله تلرڅ کلې د هغله‬
‫پوځي اصالحات هم کتلل شلوي دي‪ .‬دلتله د افغانسلتان د کشلالې پله هکلله د‬
‫هغه د سیاست پربنسټ له مقابلو خلواوو سلره دهغله د چلارواکو خبلرې کتلل‬
‫کېږي‪.‬‬
‫کوردوویز سیمې ته د سفر په لړ کې د مې په ‪۲۵‬مه اسلالم ابلاد تله ورسلېد‬
‫او هلته یې اول له صاحبزاده یعقوب خان سره ولیدل‪ .‬هغه ورته وویلل چلې د‬
‫ژنیو په خبرو کې پرمختګ به د ختیځ او لویدیځ ترمینځ کړکېچ کم کلړي‪ ،‬خلو‬
‫دی د شورويانو د طریقو په اړه اندېښلنه للري‪ .‬کلوردوویز تله زر مالومله شلوه‪،‬‬
‫چلې پله پاکسلتان کلې د ژنیلو د خبلرو پله اړه کلوم تغیلر نله دی پلېښ شللوې او‬
‫پاکستانیان له شلورویانو نله د ښلې عالملې پله انتظلار وو‪ .‬دا سلره لله دې چلې‬
‫ضیاء ویللي وو‪ ،‬چلې پله مسلکو کلې لله ګوربلاچوف سلره د ده خبلرې یلو څله‬
‫کړکېچنې وې‪ ،‬خو «دوی د یوه اساسي څیز په اړه موافقه کلړې ده‪ .‬ملونږ بایلد‬
‫ستا خکوردوویزت د خبرو مالتړ وکړو‪ ،‬ځکه چې فیصلله یلوازې پله خبلرو سلره‬
‫ممکنلله ده‪ ».‬کللوردوویز بیللا د ضللیاء پلله غوښللتنه د پاکسللتان للله صللدراعظم‬
‫جونیجو سره هم ولیدل‪ ،‬چلې د عملومي انتخابلاتو پله نتیجله کلې صلدراعظم‬
‫شوی و‪ .‬خو د کلوردوویز کتنله پله کابلل کلې د ملې پله ‪۲۸‬مله لله شلاه محملد‬
‫دوست سره زیږه وه‪ .‬دی وایي چې له هغه سره «یو رېر مشلکل بحلث شلروع‬
‫شو‪ ،‬چې په هغه کلې هغله بیلا کوښلښ وکلړ‪ ،‬د خپلوځت وتلل لله خمسلودېت نله‬
‫بېرون کړي او زما ټول هغه کوښښونه چې د عمومي فیصلې د کوللو لپلاره ملې‬
‫کړي وو‪ ،‬تر پوښتنې الندې راولي‪ .‬ما ورته اخطار ورکړ‪ ،‬چې نور به خپه دغلې‬
‫موضوعت خبرې ونه کړم‪ ،‬مګلر پله هغله حلال کلې چلې د ټوللو سلندونو پله اړه‬

‫‪490‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پوهاوی راغللی وی‪ ».‬خلو پله کابلل کلې د شلوروي اتحلاد اسلتازي کوزیریل‬
‫کى‬
‫)‪ (Kozerev‬په یلوې جلال لیلدنې کلې ورتله رار ورکلړ‪ ،‬چلې «‪...‬ګوربلاچوف‬
‫تصمیم نیولی چې فیصله دې د ملګرو ملتونو په منځګړتوب وشلي‪ ».‬پله علین‬
‫وړاندیز هم وکړ چې فیصله دې د یلو څلو قلانوني سلندونو‬ ‫حال کې کوزیری‬
‫‪ (Set of instruments‬په شکل وې‪ .‬د نه مداخلې دوه اړخیز توافق لیلک‪ ،‬د‬
‫کډوالو په اړه توافق لیک‪ ،‬یلو سلند یلا سلندونه د ضلمانتونو پله اړه د شلوروي‬
‫دا هم‬ ‫پوځ د وتلو په ګډون د «بین المللي اړیکو» په اړه توافق لیک‪ ،‬ګوزیری‬
‫وویل چې «ګوره! پاکستانیان تر هغلو چلې د فورملات حاللت )‪ (Status‬او د‬
‫بین المللي اړیکو د سند په اړه پلوره قلانع شلوي نله دي‪ ،‬مجبلور نله دي‪ ،‬چلې‬
‫للله خبللرو نلله داسللې ښللکارېده‪ ،‬چللې‬ ‫هللیڅ څیللز السلللیک کللړي‪ ».‬د کوریزیل‬
‫ګورباچوف د ژنیلو د خبلرو پله اړه ټینلګ والړ دی‪ .‬کلوردوویر لله شلاه محملد‬
‫دوست سره په مسوده کې د هغو «دقیق توبونو» په اړه پوره دوه ورځلې بحلث‬
‫وکړ‪ ،‬چې ده پکې نیولی و‪ .‬دی وایي چې «دوست رېر خپه وس پر هغله ملې زړه‬
‫وسوزېد‪ ،‬ځکه چلې زه پوهېلدلم چلې هغله تلر رېلر فشلار النلدې دی‪ ».‬خلو ده‬
‫تعجب وکړ‪ ،‬چې هغه دا ځل د مخامخ خبرو یادونه ونه کړه‪ .‬کوردوویز بیا پله‬
‫اسالم ابلاد کلې یعقلوب خلان او نیازنیلک تله وویلل چلې د «سلندونو» پله اړه‬
‫وړاندیز د ګورباچوف په دستور شوی او دا چې اوس «‪...‬مونږ په خبرو کې لله‬
‫پوره بېل پړاو څخه پیل کړی دی‪ ».‬په بلله ژبله کلوردوویز او پاکسلتانیانو تله د‬
‫ژنیو د خبرو په هکله له مسکو نه هغه عالمه ورسېده‪ ،‬چلې دوی ورتله سلترګې‬
‫(‪)۲۱‬‬
‫په الر وو‪.‬‬
‫په دغه هیله من حال کې د ژنیو د خبرو څلورم پلړاو پیلل شلو (جلون ‪،۲۰‬‬
‫‪ )۱۹۸۵‬چې نتیجه یې د کوردوویز په ژبه «د تفصلیل پله هکلله د یلو څلو وړو‬
‫ټکو نه پرته مونږ وکولی شول‪ ،‬چلې اول‪ ،‬دوهلم او درېلیم لمبلر سلندونه بشلپړ‬

‫‪491‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کلړو‪ ».‬دی دا هللم وایللي چللې زمللا هغلله سللتراتیجي بریللالۍ شللوه‪ ،‬چللې د پللوځ‬
‫کى‬
‫موضوع مې ترېنه بېلله کلړې وه‪ .‬خلو دی پله داسلې حلال کلې چلې ګرومیکلو د‬
‫باندنیو چارو وزیر و‪ ،‬د دغې ښې هوا په دوام مشکوک و‪ ،‬ځکه چلې هغله «‪...‬‬
‫نلله و‪ ،‬چللې هغلله څلله چللې ګوربللاچوف فکللر کلاووه‪ ،‬دی ورتلله‬ ‫داسللې شللخ‬
‫حرکت ورکړي‪ ».‬په همدغه وخت کې و‪ ،‬چې هغه لکه چې دمخه ویل شلوي‪،‬‬
‫د ولسمشرۍ مقام ته جګ کړل شو‪ ،‬چې هغه یو تشریفاتی مقام و او پر ځلای‬
‫یې شیواردنازي د باندنیو چارو وزیر شو‪ ،‬چې هغه ښه فعال او ګورباچوف تله‬
‫رېر نزدې و‪.‬‬
‫د یوه پخواني پوهلاوي لله مخلې د شلوروي اتحلاد او امریکلې چلارواکي د‬
‫افغانسللتان د کشللالې پلله اړه للله ‪ ۱۹۸۰‬نلله وروسللته د لللومړي ځللل لپللاره پلله‬
‫واشنګټن کې سره جرګه شول او هلته د امریکې چارواکي یو ځلل بیلا څرګنلده‬
‫کړه‪ ،‬چې امریکا نه غواړي له شوروي اتحاد سره د افغانستان د کشلالې پله اړه‬
‫وغږېږي او د دغې ناستې یوازنۍ موخه دا وه چې هره خوا د بلې خوا په دریځ‬
‫پوهه وی‪ .‬خو دواړو خواوو د ژنیلو د خبلرو مالتلړ وکلړ‪ ،‬دا د کلوردوویز لپلاره‬
‫یوه ښه نښه وه‪.‬‬
‫کوردوویز نیویلارک تله پله سلتنېدلو سلره لله سلفرنچوک سلره د ‪ ۱۹۸۵‬پله‬
‫جللوالیۍ کللې څللو ځللله ولیللدل‪ .‬وروسللتی هلتلله نللوی پلله ملګللرو ملتونللو کللې د‬
‫شوروي اتحاد د دایمي استازي مرستیال ټاکلل شلوی و‪ .‬د کلوردوویز پله وینلا‬
‫« دی ښه باوري مالومېده‪ ،‬خو په خبرو کې یې پله وار وار ویلل چلې د خبلرو د‬
‫نزدې والي فورمات باید ترک شي او د مخامخ خبلرو پله للور حرکلت وشلي‪».‬‬
‫خو یعقوب خان په نیویارک کې دغه وړاندیز پله غوڅله توګله رد کلړ‪ .‬دوسلت‬
‫هم کوردوویز ته په یوه لیک کې وویل چې که خبرې مخامخ وي‪ ،‬کابل به تیار‬
‫وي‪ ،‬چې د څلورم سند په اړه غور وکړي‪ .‬یعقوب خان دغه وړانلدیز هلم ونله‬

‫‪492‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مانهکىاو ویې ویل چلې «‪ ...‬د مخلامخ خبلرو موضلوع بله هغله وخلت تلر غلور‬
‫الندې ونیوله شي چې د ټولو څلورو سندونو په اړه په کلافي ا نلدازه پرمختلګ‬
‫شوی وي‪ ».‬پله دغله وخلت کلې چلې د درېیلو سلندونو پله اړه د دواړو خلواوو‬
‫ترمینځ د مخه موافقه شلوې ده‪ .‬یلوازې څللورم سلند پلاتې و‪ ،‬چلې د شلوروي‬
‫پوځ د ایستل کېدلو په اړه و‪ .‬د کابلل او شلوروي اسلتازو غوښلتل چلې د پلوځ‬
‫ایستل کېدل د وخت په چوکاټ کې دننله هغله وخلت ومنلي‪ ،‬چلې پاکسلتان د‬
‫کابل رجیم له اسلتازو سلره مخلامخ خبلرې وکلړي‪ .‬مقابلل للور د (پاکسلتان‪،‬‬
‫امریکا‪ ،‬اروپایي ټولنې او په خاص رول افغان اسالمي تنظیمونو) دغه وړاندیز‬
‫نه منه‪ ،‬ځکه چې په هغه حال کې به کابل د شوروي پوځ پله الس درول شلوی‬
‫رجیم په رسمیت پېژندل شوی او منل شلوی وي‪ .‬واقعیلت دا و چلې شلوروي‬
‫اتحللاد تله د کارمللل بنللدهګي‪ ،‬پلله افغانسللتان غونللدې هېللواد کللې د سوشلسللټي‬
‫نظامی د درولو په للور هڅلو او د ژنیلو پله خبلرو کلې د هغله د اسلتازي منفلي‬
‫دريللځ ټللولې یللادې خللواوې ورسللره مخللالفې کللړې وې‪ .‬کللوردوویز ال دمخلله‬
‫ګوریلللوف تلله ویلللي وو‪ ،‬چللې د پاکسللتان او افغانسللتان د اسللتازو تللرمینځ د‬
‫مخامخ خبلرو د واقعلي کېلدلو لپلاره د کارملل ګوښله کلول ضلروري دي‪ .‬ده د‬
‫‪ ۱۹۸۵‬پله اګسللت کللې خپللله غوښللتنه بیللا یللاده کللړه‪ ،‬پلله دغلله دلیللل چللې «‪...‬د‬
‫پاکستان لپاره ناممکنه ده‪ ،‬له دغسې کس سره وغږېږي‪ ،‬چې د هر هغله منفلي‬
‫خاصیت تمثیل کوي‪ ،‬چې پاکستان خپلل دریلځ او سیاسلتونه د افغانسلتان پله‬
‫هکللله موجهلله کللړي دي‪ ».‬او کللله چللې شللورویانو ورتلله وویللل چللې «ضللیاء او‬
‫کارمل دواړه دکتاتوران دي‪ ،‬ده په ځواب کې وویل چې په دې اړه یلو اساسلي‬
‫توپیر شته دی‪ ،‬کارمل یوه باندني پوځ د واک پر څوکۍ کښېنولی دی‪ ».‬کارمل‬
‫د شورویانو هم ښه نله ایسلیده‪ ،‬لله هملدې املله و‪ ،‬چلې کلوردوویز د شلوروي‬
‫استازي ته وویل چې دوی باید کارملل وهڅلوي چلې لله خپلل مقلام نله ځلان‬

‫‪493‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ګوښه کړي‪ .‬د دې لپاره چې د ژنیو خبرې په بري سره سرته ورسلېږي‪ .‬پله دې‬
‫کى‬
‫رول مخامخ خبرې د کارمل په شته توب سره ممکن نه ښکاره کېدلې‪.‬‬
‫په همدغه حال کې په ژنیو کې د ‪ ۱۹۸۵‬د ا ګست په ‪۲۷‬مله د خبلرو پلنځم‬
‫پړاو پیل شو‪ ،‬هسې چې یې توقع کېدله دوست کلوردوویز تله وویلل چلې «‪...‬‬
‫که یعقوب له مخلامخ خبلرو نله رره کلوي‪ ،‬دی حاضلر دی‪ ،‬دوه یلا درې کالله‬
‫انتظار وباسي تر څو پاکستان (نور هم معقول) شلي‪ ».‬یعقلوب خلان هلم «‪...‬‬
‫په هماغه اندازه ټینګ او په برابره انلدازه تیلار و‪ ،‬چلې تلر هغلو انتظلار وباسلي‬
‫چې افغانستان درک کړي‪ ،‬چې (د کړنالرې للوبې) بلې ګتلې دي‪ ».‬کلوردوویز‬
‫دوه ورځې یوازې د خبرو د تنظیم په موضوع تېرې کړې‪ ،‬تلر څلو پله پلای کلې‬
‫«‪...‬دوسللت ومنللله‪ ،‬چللې د نللزدې والللي فورمللات للله مخللې خبللرې وکللړی» دا‬
‫وروسته له هغه و‪ ،‬چې کوردوویز د خبرو په هکله یو نلوی فلارمول ایسلتلی و‪،‬‬
‫په دې رول چې د نزدې والي فورمات خبرې به تر هغو روانې وي‪ ،‬چې څللور‬
‫واړه سندونه بشپړ کېدلو ته نزدې شوي وي‪ ،‬خو په دې هکله «دوست یو انلچ‬
‫هم تغییر ونله کلړ» او «یعقلوب خلان وویلل چلې پاکسلتان غوښلتل د اساسلي‬
‫موضوع ګانو په اړه د کابل امادګي وګوري‪ .‬دوست وویل چې اساسي موضوع‬
‫مخامخ خبرې دي‪ ».‬کوردوویز لږ څه ناهیلی شوو‪ ،‬په دغه دلیل چلې «د دغله‬
‫پړاو خبرو هیڅ نتیجه ورنکړه‪ ».‬ده حتی د نورو خبلرو ضلرورت هلم بلې ګتلې‬
‫ګاڼه او په اړه یې دواړه وپوښتل چې «ایا الزمه به وي چې د کال په پای کلې د‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫ناندریو یو بل پړاو پیل شي‪ ».‬خو د ده د توقع پر خالف هغو هو وویل‪.‬‬
‫د دغو خبرو د بې نتیجې توب د مالمتۍ ګوته کوردوویز ته هم نیول کېدلله‬
‫خو ده ویل چې «هغوی چې زه یې په پلوي تورن کلولم‪ ،‬درک نله کلاووه‪ ،‬چلې‬
‫ما له افغانانو او شورویانو نه څومره په ټینګه غوښتل چې خپل کار خپروګلرامت‬
‫وبښي‪ ،‬دا زما په ګټه وه چې د خپوځت د وخت په چوکلاټ خبلرې یقینلي شلي‪،‬‬

‫‪494‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغه ساده دلیل چې تر هغو یا که خبلرې د شلوروي خپلوځت د ایسلتل کېلدلو‬

‫په کى‬
‫په اړه نه وي‪ ،‬دغه دیپلوماسي پروسه به اعتبار ونه لري‪ ،‬چې د فیصلې پله للور‬
‫د حرکللت کولللو لپللاره ضللروري وي‪ ».‬دا هغلله وخللت و‪ ،‬چللې کللوردوویز‪ ،‬لکلله‬
‫څنګله چللې دمخله یللې ویللي وو‪ ،‬چللې پاکسللتان د کارملل پلله شلته تللوب سللره‬
‫مخامخ خبرو ته نه حاضرېږي او شورویان باید هغله ګوښله کوللو تله وهڅلوي‬
‫خو د ده په نظر «شورویان هیڅکله دغومره تغییر نه منونکي نله مالومېلدل‪ ».‬د‬
‫شللوروي اتحللاد د بانللدنیو چللارو وزیللر مرسللتیال میخاییللل کاپتسللا ‪(M.‬‬
‫)‪ Kapitsa‬ال د اکتللوبر پلله لسللمه وویللل چللې «یللوازې وروسللته ل له هغلله چللې‬
‫افغانستان او پاکستان پر دغې موضوع مخامخ وغږېږي‪ ،‬د افغان خوا او ملونږ‬
‫بلله غونللډه وکللړو‪ ،‬چللې د خپللوځت د ایسللتل کېللدلو پلله اړه پرېکللړه وکللړو‪ ».‬د‬
‫شورویانو د دغه چلند په اړه کوردوویز د رول رول تعبیرونو په ترڅ کې دا هلم‬
‫وایي چې دوی که څه هم وار په وار راته ویل چې غواړي پوځ وباسي‪ ،‬ممکلن‬
‫په اصل کې یې نه غوښتل خپل پوځ له افغانستان څخله وباسلي او کله «‪ ...‬زه‬
‫هر وخت دغې نتیجې ته ورسېدلم‪ ،‬چې حالت په رښتیا همدغسې دی‪ ،‬زه بله‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫له خپلو هڅو نه الس واخلم‪».‬‬
‫د ملګرو ملتونو کالنی راپور هم د کوردوویز د نظر ښلکارندوی و‪ ،‬پله هغله‬
‫کې ویل شوي‪ ،‬چې په دغه کال کې دیپلوماتیکې خبلرې پلرمخ تلللې او د درې‬
‫سندونو په اړه موافقه شوې‪ ،‬خو یوازې څلورم سند موافقله غلواړي او دا بله د‬
‫خواشینۍ ځای وي‪ ،‬چې د خبرو د کړنالرې دغه رکود چې دواړه خلواوې یلې‬
‫نه غواړي د نه هوارېدونکو سلتونزو الملل شلي‪ .‬خلو کلوردوویز تله پله خلاص‬
‫رول د دغه کال د عمومي اسامبلې پرېکړه هیله منه وه‪ ،‬چې د هغه پله ژبله «لله‬
‫شلپږو کلونلو او اووه پرېکلړو نله وروسلته د دغلې پرېکلړې د مالتلړ اکثریللت د‬
‫‪۱۹۸۰‬کال په جنورۍ کې لله ‪۱۰۴‬څخله پله ‪۱۹۸۵‬کلې ‪ ۱۲۲‬تله جلګ شلوی‪،‬‬

‫‪495‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىپر افغانستان باندې له تېري کلوونکي نله غوښلتل شلوي‪ ،‬چلې خپلل پلوځ‬
‫ترېنه وباسي‪ .‬خو لکه چې د پاکستان ولسمشر ضیاءالحق دمخه په راګله کلړې‬
‫وه‪ ،‬د افغانستان د کشالې د هوارولو اصلي کلي د شلوروي اتحلاد لله چلارواکو‬
‫سره وه‪ ،‬چې ګورباچوف یې په دغه وخت کې لوړ واکمن و‪ ،‬هغه که څه هم د‬
‫افغانستان موضوع د خپل پروګرام په سلر کلې نیلولې وه او پله اړه یلې د هیلله‬
‫منۍ نښې هم ښوولې وې‪ ،‬خو په نظامیانو او په خاص رول په پوځي څارګري‬
‫)‪ (GRU‬کې رېرو نظامیانو د پوځ ایستلو مخالفت کاووه‪ .‬په دغه دلیلل چلې‬
‫افغان اسالمي تنظیمونو د شوروی اتحلاد پلر جنلوبي سلیمو حمللې کلولې‪ .‬پله‬
‫کابل کې اوازه وه‪ ،‬چې ګورباچوف خپلو پوځیانو ته یو کال مهللت ورکلړی و‪،‬‬
‫چې که دوی په دغې مودې کې وسله وال مخالفلان ونله ځپلل بیلا بله دی دغله‬
‫کشاله د دیپلوماسۍ له الرې حل کړي‪ .‬خو داا مالومه نه ده چې دغه مهلت لله‬
‫کومې نېټې نه تر کومې نېټې پورې و‪ .‬خو په دې کې شک نشلته چلې شلوروي‬
‫پوځ په دغې مودې کې تر هر بل وخت نه رېر شدید عملیات وکلړل‪ .‬پله دغله‬
‫وخت کې شوروي پوځ چې له هر مانع سره مخامخ کېده‪ ،‬ځپه ا و له میلنځ نله‬
‫وړه‪ .‬دغه عملیات د چنګیزیانو د وخلت عملیلاتو تله ورتله و‪ ،‬چلې پله اړه یلې‬
‫ویل کېده چې «راغلل‪ ،‬ویې وژل او الړل‪».‬‬
‫(د شوروي‪-‬افغان جنګ) د ا ثر ژباړونکي او مبصران لسترګراو او ملګلري‬
‫یې په دې هکله وایي چې «‪۱۹۸۵‬کال د پرېکړې او د جنګ تلر ټوللو خلونړی‬
‫کال و‪ .‬په اول سر کې پرېکړه وشوه‪ ،‬چې بری دې په پلوځ سلره ترالسله شلي‪،‬‬
‫چا پرېکړه وکړه‪ ،‬ال هم مالومه نه ده‪ .‬عمومي منشلي ګوربلاچوف نلوی پله کلار‬
‫پیل کړی و‪ ،‬ممکن د هغله دفلاع وزارت او د للوی درسلتیز خافسلرانوت پرېکلړه‬
‫کړې وي‪ ،‬چې جنګ دې په پوځي ځواک سره وګټل شي‪ .‬په داسلې حلال کلې‬
‫چې سیاسي مشري په کریملن کې د قدرت ټینګښت ته توجه اړولې وه‪ .‬بلله دا‬

‫‪496‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چېکىشاید ګورباچوف املر کلړی وي‪ ،‬چلې د مجاهلدانو پله ځپللو سلره جنلګ‬
‫وګټل شي‪ .‬په داسې حال کې چلې پله پټله یلې د پوځیلانو لله خبرتیلا نله پرتله د‬
‫خپللوځت ایسللتلو ترتیللب نیللوه‪ ».‬دوی دا هللم وایللي چللې مجاهللدان د ‪ ۱۹۸۵‬پلله‬
‫عملیاتو کې سره دېر ژوبل شول‪ ،‬خو مات نله شلول‪ .‬ګوربلاچوف د ‪ ۱۹۸۵‬بله‬
‫اکتوبر کې پولټبورو وهڅوله چې جنګ افغاني کړي او ووځلي‪ .‬دغله پرېکلړه د‬
‫‪ ۱۹۸۶‬په سر کې اعالم شوه‪ )۲۳(.‬خو که شورویانو جنلګ شلدید کلړ‪ ،‬امریکلا‬
‫او پاکستان د مجاهدانو د مقابلې وړتیا نوره هم پیاوړې کړه‪ .‬پله دې مانلا چلې‬
‫هغو ته یې د سټنګر راکټونه ورکړل او په استعمال کلې یلې وروزل‪ .‬سلټنګر لله‬
‫اوږې نه په فیر کولو سره یو سپک‪ ،‬پیچلې الوتکې ضد توغنلدي دي‪ ،‬چلې تلر‬
‫لس زره متره جلګ هلوایي الوتکله ویشلتلی شلي‪ .‬امریکلا دغله راکلټ نلوی را‬
‫ایستلی او له امریکا نه دباندې یې د اول ځل لپاره مجاهلدانو تله ورکلړی و‪ .‬د‬
‫‪۱۹۸۶‬د سپټمبر په ‪۲۵‬مه د ملازیګر درې بجلې وې‪ ،‬چلې انجینلر عبلدالغفار د‬
‫حکمتیار اسالمي حزب غړی د جالل اباد به هوایي رګلر کلې یلو هلیکلوپټر د‬
‫ښکته کېدلو په و خت کې په بري سره وویشت‪ .‬دغه ویشلتل د جنلګ اړونکلی‬
‫ټکی شو‪ .‬له هغه وروسته دغو راکټونو د شورویانو هوایي حملې تلر یلوه حلده‬
‫بې اغیزې کلړې‪ .‬د پاکسلتان د ثیاسثی پله اټکلل د ‪۱۹۸۷‬کلال پله اوړي کلې‬
‫هللره ورځ پلله متوسللط رول د الوتکللو رول رول یللو عشللاریه پنځلله راغللورزولې‬
‫شوې دي او د همدغه کال تر پایه پورې نظامي وضع تر دې حده خرابه شلوې‬
‫وه‪ ،‬چې د نجیب ا لله په قول د اطراف اتیا سلنه او د ښلارونو څلوېښلت سللنه‬
‫د رجیم له کنټرول نه وتلې وه‪ )۲۴(.‬د روسیې د لوی درستیز افسلران هلم وایلي‬
‫چللې س لټنګر فضللایي دفللاع پلله دغللو سللپکو راکټونللو سللره للله تللوب لرونکللو‬
‫هلیکوپټرونو څخه کار اخیستنه رېلره محلدوده کلړه‪ .‬پرتله لله دې هلم شلوروي‬
‫قومندانۍ ته څرګنده وه‪ ،‬چې دوی به و نله شلي کلولی مجاهلدان پله څلوېښلتم‬

‫‪497‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى محدود پوځ سره په لنډه موده کې وځپي‪ .‬د دوی پله نظلر «افغلان پلوځ د‬
‫لمبر‬
‫پرسنل له دېرېدلو سره سره په د ولت کې د سیاسلي ثبلات د نله شلته تلوب لله‬
‫لرونکللي‬ ‫امللله نللزدې پللوره نللاتوان و‪ )۲۵(».‬پلله یللاد دې وي‪ ،‬چللې دغلله تللو‬
‫هلیکوپټرونه شورویانو ته رېره اغیزناکه وسله وه او دوی لله هغله نله رېلر کلار‬
‫اخیسته‪.‬‬
‫لکلله چللې د مخلله ویللل شللوي‪ ،‬ګوربللاچوف د پللوځ ایسللتلو پلله مسللئله ک لې‬
‫مخالفان په نظر کې نیول او د بې ا ثر کولو لپاره یې یلو رول عامله هڅله پیلل‬
‫کړه‪ .‬ده پخوا لله دې چلې پله دې اړه د پولټبلورو پرېکلړې خبلر خپلور کلړي‪ ،‬د‬
‫دیپلوماسۍ له الرې یې د افغانستان د کشالې هوارولو لپاره خپل نظر له رېګلن‬
‫سره په هغې کتنې کې څرګند کړ‪ ،‬چې له هغه سره یې د ‪۱۹۸۵‬کال د نومبر پله‬
‫نونسمه او شلمه د لومړي ځل لپاره په جنیوا کې ولیدل‪ .‬د سپینې ملاڼۍ ویانلد‬
‫«د ا فغان جنګ په اړه د ګورباچوف له سلړې لهجلې‪ ...‬او د هغله لله څرګنلدې‬
‫هیلې نه چې په کرارۍ سلره د وتللو الر لټلوي‪ ،‬پله ټینګله وغږېلد‪ ».‬د نیویلارک‬
‫ټایمز ورځپاڼې په حواله د سرانو دغه لیدنه د سیمه ییلزو موضلوع ګلانو پله اړه‬
‫تېللره وه‪« .‬خللو ښللاغلی رېګللن ترېنلله قللانع ووت‪ ،‬چللې ښللاغلي ګوربللاچوف د‬
‫افغانستان د کشالې لپاره د دیپلوماتیکې حل په لټه کې دی‪ ».‬رېګن «‪ ...‬تینګلار‬
‫کړی و‪ ،‬چې په افغانسلتان کلې د شلوروي دوام لرونکلی دخاللت د امریکلې او‬
‫شوروي اتحاد ترمینځ بې اعتمادي له غټو دلیلونو څخه دي‪ ».‬په راپلور کلې دا‬
‫هم ویل شوي وو‪ ،‬چلې ګوربلاچوف د ملګلرو ملتونلو د فیصللې مالتلړ کلوي‪،‬‬
‫هغه د مخامخ خبرو موضوع هم یاده نه کلړه او پلر هغله سلربېره هغله معملول‬
‫تورونه یې هم یاد نه کړل‪ ،‬چې شلورویانو د افغلان کشلالې پله اړه د پاکسلتان‪،‬‬
‫(‪)۲۶‬‬
‫چین او امریکا پر غاړه اچوله‪.‬‬

‫‪498‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫اتم څپرکی‬

‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ پر شاتګ‬

‫‪۲‬‬

‫د ژنیو خبرې د ګورباچوف په واکمنۍ کې‬

‫سره لله دې هلم د همدغله کلال ‪ ۱۹۸۵‬پله رسلمبر کلې پله ژنیلو کلې‬
‫د دوست پر شان غیر متحول و‪ ».‬کوردوویز وایلي چلې «زه‬ ‫«کوزیری‬
‫حیران کېدلم ځکله چلې دغله رول چلنلد د ګوربلاچوف لله وینلا وو او د‬
‫و‪ ».‬کلوردوویز بیلا د پوهلاوي‬ ‫سرانو لله څرګنلدونو سلره پلوره متنلاق‬
‫یادښ ت په نامه په څلورو مادو کې د پخواني متن پر بنسټ بل متن جوړ‬
‫کړ‪ ،‬خو دوست ته دغه متن هم د منلو وړ» نه و‪ ...‬د کلوردوویز پله نظلر‬
‫په دیپلوماتيکو خبرو کې د شاه محمد دوست ګډون د دې لپلاره و‪ ،‬چلې‬
‫رجیم یې په رسمي رول وپېژندل شي‪ .‬کوردوویز بیا ورتله پله راګله کلړه‬
‫چې «که وضع رښتیا همدغه وي‪ ،‬ستا د پېژندنې چانسونه به هغه وخت‬
‫ښه وي‪ ،‬چې د مخامخ خبرو په اړه للږ او د اصلل مطللب پله هکلله رېلر‬
‫وغږېږي‪».‬‬
‫کوردوویز چې نیویارک ته ستون شو‪ ،‬د شوروي اتحاد د حکومت په‬

‫‪499‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بلنهکى د فبرورۍ په میاشت کلې مسلکو تله الړ‪ ،‬هلتله یلې د بانلدنیو چلارو‬
‫وزیر مرستیال کورني ینکو او وزیر شیواردنازي ورسلره ولیلدل‪ .‬دواړو د‬
‫هغه د پوهاوي له یادښت سره موافقه وښووله‪ ،‬په داسلې حلال کلې چلې‬
‫دوست هغه رد کړې وه‪ .‬ال مهمه دا وه چې شیواردنازي هغله تله وویلل‬
‫چې اوس «الزمه ده‪ ،‬د دغه متن د څلورم سلند پله اړه خبلرې وشلي‪ ».‬د‬
‫دې مانا دا کېدله‪ ،‬چې د شوروي د پوځ وتلو موضلوع بله د فیصللې یلوه‬
‫برخه وي‪ .‬هغه دا هم ورته وویل چې د ژنیو خبرې‪ ،‬چې ده د والړې پله‬
‫حال کې ګڼلې وې‪ ،‬هغسې نه دي‪ ،‬بلکې هغه یوه کشاله ده‪ ،‬چې دی ورته‬
‫حرکت ورکولی او هوارولی شي او شوروي اتحاد حاضر دی‪ ،‬د فیصللې‬
‫د عملي کېدلو ضمانت وکړي‪ .‬د ضمانت موضوع دمخه یاده شوې‪ ،‬خو‬
‫هغه اوس یقیني شوه‪ .‬امریکا دغه ضمانت د مخه منللی و‪ ،‬شلیواردنازي‬
‫کوردوویز ته دا هم وویل چلې افغلان حکوملت د خپلل ټلولنیز بنسلټ د‬
‫پراخولو لپاره کوښښونه پیل کړي دي‪ .‬کوردوویز د کارمل په اړه‪ ،‬چلې د‬
‫کشالې د هوارېدلو په الر کې یې یو خنډ ګاڼه پله یلوې خصوصلي کتنلې‬
‫کې دې نتیجې ته ورسېد‪ ،‬چې پخوا له دې چې په ژنیو کلې د اووم پلړاو‬
‫خبرې پیل شي «کارمل به هلته نه وي‪ ».‬کلوردوویز نیویلارک تله راضلي‬
‫ستون شو او خپل دغله سلفر یلې د خپلل ماموریلت لپلاره یلوه ښله نښله‬
‫وګڼله‪ .‬ال مهمه د ګورباچوف وینا وه‪ ،‬چې د همدغې میاشتې (فبلرورۍ)‬
‫په ‪۲۵‬مه یې په کریملن کې د خپل ګوند په ‪۲۷‬م کانګرس کې د پنځه زره‬
‫ګوندي غړو په وړاندې وکړه او د افغانستان جنګ یې لکه چلې پله یلوه‬
‫تېر څپرکي کې ویل شوي‪ ،‬د «ناسور زخم» په نامه یاد کلړ او د هغله پلړه‬
‫یې په امپیریلزم او انقالب ضد واچوله‪ .‬ده دا هم وویل چې پوځ به «پله‬

‫‪500‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دېکىرېرې نزدې راتلونکې» کې لله افغانسلتان څخله بېرتله وغلواړي او د‬

‫افغانانو خپرچمي لویانوت په موافقې سره دغسې ترتیب نیول شوی‪ ،‬چلې‬
‫«همدا چې په دې اړه سیاسي پرېکړه وشوه‪ .‬پوځ بله پله وار وار وایسلتل‬
‫شي‪ ».‬کوردوویز په خپل ماموریت کې د لومړي ځل لپاره راره شو‪ ،‬لکله‬
‫چې وایي «له ما نه غوښتل شوي وو‪ ،‬چې دواړو پالزمېنو خاسالم اباد او‬
‫کابلت ته په لسو ورځو کې له یوې بلې نه څو ځلې حل موندنې لپاره الړ‬
‫شم‪ .‬خو اوس د لومړي ځل لپاره په رښتیا باوري شوم‪ ،‬چې مونږ د یوې‬
‫فیصلې پله للور دروملو‪ )۱( ».‬لله دې وروسلته د پلوځ د ایسلتل کېلدلو د‬
‫مودې ټاکل د خبرو اساسي موضوع ده‪ ،‬چې د هغې لپاره کلوردوویز پله‬
‫بلې میاشت (مارچ) کې په سفر الړ‪.‬‬
‫کوردوویز په اسالم اباد کې له ضیاءالحق سره په لیدنه کې د مخامخ‬
‫خبرو موضوع یاده کړه او «هغه په ټینګه تایید کړه‪ ،‬چې پاکستان به هغه‬
‫وخت دغه خبرې وکړي‪ ،‬چې ټول سندونه بشپړ شوي وي‪ ».‬خو په کابل‬
‫کې دوست چې د خپلو لویانو لله خلوا تلر فشلار النلدې نیلول شلوی و‪،‬‬
‫کوردوویز ته دغسې یوه لیکنه ورکړه‪ ،‬چلې د هغلې لله مخلې «‪ ...‬دپلوځ‬
‫وتل به څلور کاله ونیسي‪ ،‬هغه هم یوازې په هغه حال کې چې وخت پله‬
‫وخت یقیني شوه چې د نه مداخلې په اړه د ایران او پاکستان ژمنې پوره‬
‫او په کامل رول ترسره شوې وي‪ ».‬دغه موده سلربېره پلر دې چلې اوږده‬
‫و ه‪ ،‬د شرط منل کېدل او عملي کېدل یې ګران څله چلې ناشلوني وو‪ ،‬لله‬
‫ال‬ ‫همدې امله به و‪ ،‬چې شورویانو له هغه نه فاصله ونیوله او کوزیریل‬
‫له کوردوویز نله وغوښلتل چلې هغله یلوازې لله ځلان سلره وسلاتي‪ .‬خلو‬
‫پاکستان په دې خوښ و‪ ،‬چې په پای کې د پوځ د ایستل کېدلو موضلوع‬

‫‪501‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تر کىبحث الندې نیوله کېږي‪.‬‬

‫کوردوویز په نیویارک کې د خپل مرستیال ریموند سومیرینز سلره پله‬
‫ګډه څلورم سند بیا په انتقادي نظر وکوت او نور یې هم ترمیم کلړ‪ ،‬بلې‬
‫له دې چې د دوست لیکنه یې په نظر کې نیولې وي‪ .‬دوی په هغې کې د‬
‫پوځ د ایستل کېدلو د مودې ځای سلپین پرېښلود او چلې کلله یلې خپلل‬
‫دغه اصال شوی متن سفرنچوک ته وښود‪ ،‬هغه وویل چلې «عجبله ده‬
‫چې هغه زمونږ متن ته ورتله او ال ترېنله ښله دی‪ ».‬کلوردوویز ورتله کلړه‬
‫چې ستا متن به هغه وی‪ ،‬کوم چې دوست ماتله راکلړی او هغله ورتله د‬
‫هیلې وړ یو بل څه وویل او هغه دا چې «تر هغلو چلې د وخلت رښلتینی‬
‫چوکاټ ترالسه کوي‪ ،‬خپلو خبرو ته دوام ورکړه او دغه کار به رېر وخت‬
‫ونه نیسي‪».‬‬
‫کوردوویز بیا له مایکل ارمه کاسټ سره چې نوی د امریکې د باندنیو‬
‫چارو وزیر مرستیال ټاکلل شلوی و‪ ،‬د اپرېلل پله څلورمله پله خصوصلي‬
‫توګلله ولیللدل‪ .‬هغلله د دغللو اکتشللافاتو پلله اړه رضللایت ښللکاره کللړ او د‬
‫سفرنچوک پر شان یې ورته وویل چلې خپللو خبلرو تله دوام ورکلړه‪ ،‬پله‬
‫خپله ارمه کاسلټ څلو ورخلې وروسلته د بانلدنیو چلارو پله شلورا کلې د‬
‫ګورباچوف د وینلا پله هکلله د خپلل حکوملت رسلمي نظلر پله دې رول‬
‫ښکاره کړ‪.‬‬
‫«مونږ مسکو ته څرګنده کړې ده چې که خد پلوځت د ایسلتل کېلدلو پله‬
‫اړه سیاسللي پرېکللړه کللوي‪ ،‬مللونږ بلله د خبللرو للله پرمختللګ سللره مرسللته‬
‫وکړو‪ ...‬زمونږ مقصد دا نه دی‪ ،‬چې د روسلانو وینلې وبهېلږي‪ ،‬بلکلې دا‬
‫دی چې دوی خپل پوځ له افغانسلتان څخله وباسلي‪ .‬شلورویان چلې تلر‬

‫‪502‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى پر پوځي الر روان وي‪ ،‬مونږ به په ټولو مناسبو وسیلو سره د افغلان‬
‫هغو‬
‫د داعییللې مالتللړ وکللړو‪ :‬او افغانسللتان بلله د امریکللې‪ ،‬شللوروي اړیکللو د‬
‫عمومي ښه والي ته یو خنډ وي‪».‬‬
‫په ژنیو کې د ‪ ۱۹۸۶‬په مې کې د اووم پړاو خبرو په بهیر کې و‪ ،‬چلې‬
‫کارمل هسې چې په تېر څپرکي کې بیان شلوی‪ ،‬لله خپلل مقلام نله ځلان‬
‫ګوښلله کللړ او پللر ځللای یللې د خللاد سللروال نجیللب الللله پلله واک شللو‪.‬‬
‫کوردوویز ته دا په خلاص رول یلو ښله خبلر و‪ .‬کارملل د یلوه نله تحلول‬
‫منونکي کمونست په توګه د افغانستان کشلالې هواروللو‪ ،‬پله تېلره د ژنیلو‬
‫خبرو په وړاندې خنډ و‪ .‬د هغه پر خلالف نجیلب اللله چلې دغله وخلت‬
‫‪۳۹‬کلن تحول منونکی رینامیک کمونست و‪ ،‬د افراسیاب خټک په ژبه‪،‬‬
‫چې هغه یې له نزدې نه پېژنده‪...« ،‬د هغو تحولونو اهمیت زر درک کړ‪،‬‬
‫چې په مسکو کې د ګورباچوف په واکمنۍ کلې پېښلېدل او پله هغلو کلې‬
‫یې د ځان لپاره دغه چلانس ولیلد‪ ،‬چلې د شلوروي د نلوي سیاسلت لله‬
‫مخې په عمل کولو سره له کارمل نه واک ترالسه کړي‪».‬‬
‫د همدغو انکشافونو له امله و‪ ،‬چې د ژنیو د خبرو کړنالر د پخلوا پلر‬
‫خالف له ستونزو نه خالي وي‪ .‬داسې هم دا ځل د حساسو موضوع ګانو‬
‫په اړه پوهاوی محسوس و‪ ،‬که څه هم خبلرې بله کلله کلله زېلږې وې‪ .‬ال‬
‫مهمه دا ده چې دا ځل خبرې د څلورم سند په محور څرخېلدلې‪ .‬د ملتن‬
‫په اړه هم یو څو واړه ټکي وړاندې شول‪ ،‬خو هغه زر حلل شلول‪ .‬خلو د‬
‫پوځ د ایستل کېدلو په اړه چې د خبرو اساسي موضلوع وه‪ ،‬موافقله ونله‬
‫شوه‪ .‬دوست د پوځ د ایستل کېدلو ملوده شلپږ میاشلتې کمله کلړه‪ ،‬یلانې‬
‫درې نیم کلونو ته ورسوله‪ ،‬خو یعقوب خان وویل چې پوځ دې په درې‬

‫‪503‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫څلور میاشتو کې ووځي‪ ،‬خو دوست هغه سمله السه په زیږو الفلایو‬
‫یا کى‬

‫رد کړ‪ ،‬خبرې بیا د دواړو خواوو په سال د همدغه کال د اګست میاشتې‬
‫ته وځنډول شوې‪.‬‬
‫خو کوردوویز وایي چې تر اګست پورې ده ته لله هلر للوري نله رول‬
‫رول نښې ورسېدلې‪ ،‬رېره مهمه دا وه چې د شوروي حکوملت پله خپلل‬
‫مینځ کې کړکېچ او له پوځ او کابل سره ستونزې لرلې‪ .‬پر دې سربېره پله‬
‫مسکو کې په لوړ پوړو کې ویل کېده چې څنګه چې امریکلا فکلر کلوي‪،‬‬
‫چې شوروي اتحاد له افغانستان څخله وتلل غلواړي‪ ،‬دوی غوښلتل «‪...‬‬
‫امریکا ته وښيي چې مونږ به په هره بیه له افغانستان څخه ونه وځلو‪ ».‬د‬
‫نیویللارک ټللایمز ورځپللانې د اعتبللار وړ جورنلسللتې فلللورا لللوویس هللم‬
‫کوردوویز ته وویل چې هغه په مسکو کې دغلې نتیجلې تله رسلېدلې ده‪،‬‬
‫چې «‪ ...‬ګورباچوف ال خپل دریځ ټینلګ کلړی نله دی او لله پلوځ سلره‬
‫کشالې لري‪ ».‬د مارګریت ته چر په حواله هم کوردوویز ته مالومه شلوې‬
‫وه‪ ،‬چې ګورباچوف له هغو ستونزو نله ورسلره غږېلدلی و‪ ،‬چلې ورسلره‬
‫مللخ و‪ .‬سللره للله دې هللم ګوربللاچوف د جللوالیۍ پلله ‪۳۱‬ملله پلله واالدي‬
‫وستوک کې د یوې مهمې وینا په ترڅ کې څرګنده کړه‪ ،‬چې د شلوروي د‬
‫پوځ شپږ کنډکونه به له افغانسان څخه وایستل شي‪ .‬هغه دغه هیلله هلم‬
‫ښکاره کړه‪ ،‬چې په دغه یو اړخیز عمل سره په افغانستان کې په السوهنو‬
‫کې هم کمی راوستل شي‪ .‬بل مهلم ټکلی دا وو‪ ،‬چلې د افغلان «سیاسلي‬
‫ځواکونو په ګډون له جوړ حکومت څخه مالتړي وښووله‪ .‬لله «سیاسلي‬
‫ځواکونو» نه د ګورباچوف مطللب پله پاکسلتان کلې اسلالمي تنظیمونله‪،‬‬
‫پخوانی پاچا محمد یاهر او د هغه پلویان وو‪ .‬په دغله رول ګوربلاچوف‬

‫‪504‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫همکىپه افغانسان کې لږو رېر د دغسې حکومت تجویز وړاندې کړ‪ ،‬لکه د‬
‫پېښللور او پښللين د ممثلللو لویللو جرګللو مشللرانو چللې وړانللدې کللړی و‪.‬‬
‫ګورباچوف به په دې اړه د کابل رجیم له نوي سروال نجیب الله سلره د‬
‫مخه غږېدلی وي‪،‬چې هغه ال دمخه د همدغه کال (‪ )۱۹۸۶‬د جلوالیۍ‬
‫په ‪۱۹‬مه د پاکستان له مسلم ورځپانې سره پله مرکله کلې ویللي وو‪ ،‬چلې‬
‫«مونږ په ښکاره سیاسي زړه تیار یو له هغو سلره خبلرې وکلړو‪ ،‬چلې پله‬
‫مخالفه خوا کې واقع دی‪ ».‬دغه وینا له دوه اړخونو څخه مهمله وه‪ :‬یلوه‬
‫دا چې د کابل رجیم تر دې وخته وسله وال مخالفان په دېرو زیږو کلملو‬
‫یادول او ده هغلوی د رجلیم مخالفلان وبللل‪ .‬بلله دا چلې نجیلب اللله د‬
‫رجیم له ټولو مخالفانو سره د خبرو تیاری وښود‪ ،‬نه یوازې له هغو سره‬
‫چې د رجیم په وړاندې یې وسلله نله وي پورتله کلړې‪ ،‬لکله کارملل چلې‬
‫همدغسې پر خپلو لسو تیسسونو کې ښوولي وو‪.‬‬
‫کوردوویز پخوا له دې چې سیمې ته سفر وکړي‪ ،‬لله یلوه بلل پله زړه‬
‫پورې انکشاف څخه هم واورېدل او هغه دا چې د اکتلوبر پله یولسلمه د‬
‫ایس لینډ په ریک جاویک ښار کې دګورباچوف او رېګن ګډه ناسته وه‪.‬‬
‫دغه غونډه په اصل کې د وسلو د کنټرول په اړه وه‪ ،‬خو مشلاوران یلې د‬
‫افغاستان د کشالې په اړه هم سره وغږېلدل‪ .‬یلو څله وروسلته د شلوروي‬
‫اتحاد د باندنیو چلارو وزیلر مرسلتیال والدمیلر پتروسلکي کلوردوویز تله‬
‫وویل چې ګورباچوف د باندنیو چارو وزارت چلارواکو پله وړانلدې یلوه‬
‫اوږده او مهمه وینا واوروله او دی د هغې پر بنسټ ده ته ویلی شي‪ ،‬چې‬
‫«د افغانستان د کشالې حل‪ ...‬دګورباچوف په اجنډا کې لوړ ځای لري‪».‬‬
‫شیواردنازي هم په نومبر کې چې نیویارک ته پله عملومي اسلامبله کلې د‬

‫‪505‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ګډون لپاره تللی و‪ ،‬د کویالر په هستوګنځي کې د میو جام د پورته کوللو‬
‫کى‬
‫(‪)۲‬‬
‫په وخت کې غږ کړ‪ ،‬چې «‪ ...‬زما کوښښونه به زر پای تله ورسلېږي‪».‬‬
‫خو د پوځ د ایستل کېدلو د وخت چوکلاټ ال هلم ټاکلل شلوی نله و‪ .‬د‬
‫هغه له امله دواړه خواوې اندېښمنې وې‪ ،‬د رجیم چارواکي اندېښمن و‪،‬‬
‫چې د پوځ د وتلو لنډه موده به د دې المل شي‪ ،‬چې په ختمېدلو سره به‬
‫مجاهدان عملیلات لله سلره پیلل کلړي او دا ځلل پله رېلر قلوت سلره او‬
‫پاکستان اندېښلنه کولله چلې اوږده ملوده بله شلورویانو تله د دې چلانس‬
‫ورکړي‪ ،‬چې مجاهدان په شدیدو عملیاتو سره وځپي‪ )۳(.‬دغلو اندېښلنو‬
‫ښووله چې د یلوې بللې پله وړانلدې د دواړو خلواوو اعتملاد د صلفر پله‬
‫درجه کې و‪ ،‬له هغه وروسته و چې نجیب الله کوښښ کلاووه‪ ،‬پله وطلن‬
‫کللې او للله وطللن نلله د بان لدې للله اسللالمي تنظیمونللو او سیاسللي رلللو او‬
‫نومیالیو سره د خپل ملي پخالینې پروګرام له مخې چې بیان یلې دمخله‬
‫رول پخللواني پاچللا‬ ‫شللوی دی‪ ،‬د خبللرو ور پرانیللزي‪ .‬هغلله پلله مشللخ‬
‫محمدیاهر شاه ته چې په روم کې اوسېده‪ ،‬بلنلیکونه اسلتول او هلم یلې‬
‫په وطن کې پخواني ملي اتالن ستایل او کوښښ یې کاووه‪ ،‬خپل رجلیم‬
‫ته ملي بڼه ورکړي‪.‬‬
‫له دې وروسته دوه موضوع ګانې کتلی کېږي‪ ،‬چې یوه یې د شلوروي‬
‫پوځ د ایستل کېدلو د مودې چوکاټ ټاکل او بله یې د نوي حکومت پله‬
‫اړه موافقه ترالسه کول وو‪ .‬وروستۍ د راتلونکي څپرکي اساسي موضوع‬
‫ده‪ .‬دلته به یوازې د پوځ د ایستل کېلدلو ملوده وکتلله شلي‪ ،‬چلې هغله د‬
‫افغان کشالې د هوارولو اصلي کلي ده‪.‬‬
‫کوردوویز د همدغې موضوع لپاره د ‪۱۹۸۶‬کال په نومبر کې سلیمې‬

‫‪506‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ته کىپه سفر کې اول اروپا ته الړ‪ ،‬په لندن کې د اروپايي ټولنې استازي سر‬
‫جفري هاو ورته وویل چې «‪ ...‬د لویلدیځې اروپلا دیپلوماتلانو احسلاس‬
‫کاووه‪ ،‬چې شوروي اتحاد بې لله شلک نله غلواړي‪ ،‬چلې یلو رراماتیلک‬
‫بدلون راولي خو په دې اړه یې شک ښکاره کړ‪ ،‬چې که هغه تیلار وي‪ ،‬د‬
‫هغه بیه یا تاوان ومني‪ ».‬له «تاوان» نه د هغه مطلب د کابل رجیم قرباني‬
‫وه‪ ،‬خو په اسالم اباد کې د امریکې سفیر رین هنټن ورتله څرګنلده کلړه‪،‬‬
‫چې «‪...‬امریکا به د پوځ وتلو موده له درې میاشتو نه اوږده په نظلر کلې‬
‫ونه نیسي او سخت زیلار بله وباسلي‪ ،‬چلې پاکسلتان پله کرښله کلې دننله‬
‫وساتي‪ ».‬دا په دغسې حال کې و‪ ،‬چلې پاکسلتان د مخله د شلپږ میاشلتو‬
‫موده منلې وه او ضیاءالحق په دغه وخت کې وویل چې پاکستان به هره‬
‫هغه موده ومني‪ ،‬چې د «میاشتو دننه وي» خو یعقوب خلان وروسلته پله‬
‫خپلې هستوګنځي کې ورته کړه چې دی دې دغه «میاشتې دننه» یلوولس‬
‫میاشتې نه بلکې «شپږ» وګڼي‪ .‬کوردوویز چې په کابلل کلې و‪ ،‬لله نجیلب‬
‫الله او دوست سره یې ال خبرې نه وې کړې‪ ،‬چې ګورباچوف هنلد تله د‬
‫رسمي سفر نه دمخه جورنلستانو ته وویل چې د کوردوویز پله مشلرۍ د‬
‫ملګرو ملتونلو هیئلت د افغاسلتان د شلاوخوا سیاسلي وضلع پله اړه ښله‬
‫پرمختګ کړی او هغه به هغه وخت په بلري سلره سلرته ورسلېږی‪ ،‬چلې‬
‫پاکستان سیاسي فیصله وغواړي‪ ،‬خو څنګه چې مونږ وینو هر کلله چلې‬
‫د فیصلې په اړه ښې عالمې ولیدلې شي‪ ،‬هغوی د هغې د شلنډولو لپلاره‬
‫کارونه کوي‪« .‬خو زه سره له دې هم په دې فکر یم چې هغه ورځ لیلرې‬
‫نه ده‪ ،‬چې دافغانستان شاوخوا د وضع په اړه سیاسي فیصله وشي‪ .‬دغله‬
‫فیصله به به عین حال کې له افغانستان څخه زمونږ د پوځ د وتلو په مانا‬

‫‪507‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وي‪ ».‬نجیب الله وروسته له دې چې کوردوویز تله یلې د مللي پخالینلې‬

‫کى‬

‫په اړه مالومات ورکړل‪ ،‬ورته وویل چې «‪ ...‬کابل په هره بیه د سولې پله‬
‫لټه کې نه دی او هغه د (سپېڅلې ګټې) موضوع ګانې دي‪».‬‬
‫د ژنیو خبلرې دا ځلل د نلوي کلال (‪)۱۹۸۷‬فبلرورۍ ‪۲۵‬ملې نله پیلل‬
‫شوې‪ .‬دا د ژنیو خبرو نهم پړاو و‪ ،‬چلې د ‪۱۹۸۲‬کلال پله جلون کلې پیلل‬
‫شوې وې‪ .‬دا ځل د شاه محمد دوست پر ځای عبدالوکیل د کابل رجیم‬
‫استازیتوب کاووه‪ ،‬چې نوی د باندنیو چارو وزیر شلوی و او دوسلت پله‬
‫نیویارک کې په ملګرو ملتونو کې د افغانستان د هیئت مشر ټاکلل شلوی‬
‫و‪ .‬وکیللل للله کللوردوویز سللره د س لولې پلله موضللوع کللې د ایللران ګللډون‬
‫ضروري باله‪ ،‬خو د کوردوویز په نظر هغه په دغه تاکتیک سره غوښلتل‬
‫چې د هغه له دریلځ نله‬ ‫خبرې وځنډوي‪ .‬د شوروي دیبلومات کوزیری‬
‫وغږېد‪ ،‬هم ترېنه سرټکاووه او یعقلوب خلان چلې د مسلکو لله سلفر نله‬
‫وروسته ژنیو ته ځان رسولی و‪ ،‬د وکیل د دریځ پله اړه وویلل چلې هغله‬
‫چلې واړه ټکلي وړانللدې کلوي پلله دې سلره د اصللي فیصلللې مخله نیللول‬
‫غواړي‪ ،‬خو وکیل په بلې ناستې کې هم د دغو ټکو له یادولو نله تېلر شلو‬
‫او هم یې وویل چې نه غواړي‪ ،‬د ملي پخالینې په اړه خبرې وکړي‪ .‬خو‬
‫د شوروي پوځ د وتلو موده یې دوه ویشت میاشتې وښووله او په ټینګله‬
‫یې وویل چې «‪ ...‬دا د ده د حکومت اخري ګذشلت دی‪ ،‬چلې تیلار دی‬
‫ویې کړي‪ ».‬په دغه مهال کې پله پاکسلتان کلې پله دوه پېښلو سلره هلم د‬
‫خوښې او هم د اندېښلنې څپلې خلورې شلوې‪ .‬یلو دا چلې د پاکسلتان د‬
‫اټومي پروګرام مشر عبدالقدیر خان له قول نه وویل شول‪ ،‬چې پاکستان‬
‫د اټومي وسلې خاوند شوی او بلله دا چلې افغلان جنګلي الوتکلو د دغله‬

‫‪508‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى د خبرو له پیل نه لله ریورنلډ کرښلې نله اخلوا کللي بمبلاري کلول او‬
‫پړاو‬
‫اندېښمن یعقوب خان رسنیو ته څرګنده کړه‪ ،‬چې «‪ ...‬کابل پله قصلدي‬
‫رول کوښښ کوي‪ ،‬د خژنیوت خبرې اترې له خطر سره مخ کلړي‪ ».‬عجبله‬
‫د وکیل د وړانلدیز مالتلړ وکلړ‬ ‫دا ده چې په همدغه وخت کې کوزیری‬
‫او هغه یې نه بدلېدونکی وګاڼه‪ .‬د یعقوب خان لپاره د اندېښنې وړ ټکی‬
‫ال دا و‪ ،‬چې ورانتسوف چلې د کلومې بللې موضلوع لپلنره ژنیلو تله ځلان‬
‫رسولی و‪ ،‬ونه غوښتل چې له یعقوب خان سره وویني‪ ،‬که څه هلم هغله‬
‫یې د لیدلو غوښتنه کلړې وه‪ .‬د یعقلوب خلان اندېښلنه پله خپګلان بدلله‬
‫شوه‪ ،‬چې یې واورېده چې شیواردنازي د تایلینډ په بنکاک کې حکومتي‬
‫چارواکو ته ویلي وو‪ ،‬چې شوروي پوځ به په دوه ویشت میاشتو کې لله‬
‫افغانستان څخه وایستل شي‪.‬‬
‫ورانتسوف وروسته له کوردوویز سره ولیدل او ورتله یلې وویلل چلې‬
‫یعقوب خان ته په مسکو کلې ویلل شلوي وو‪ ،‬چلې د ژنیلو فیصلله بله د‬
‫دواړو هېوادونو د ښه والي المل وګرځي او په اړه بله یلې لله فیصللې نله‬
‫وروسته خبرې وشی‪ ،‬خو پاکستان بیا هم نه غوښتل د ملي پخالینلې لله‬
‫پرمختګ سره مرسته وکړي‪ .‬کلوردوویز وایلي چلې «ملا بیلا وویلل چلې‬
‫یوازې د پوځ د ایستل کېدلو لنډه موده به پاکسلتان او امریکلا وهڅلوي‪،‬‬
‫چې نور هم مرستندوی شلي‪ ».‬او کله «‪...‬ممکنله وي د ګوربلاچوف کلار‬
‫وکړل شي‪ ».‬یانې په هغسې زړورتیا سره حرکت وشي‪ ،‬چلې ګوربلاچوف‬
‫د بې وسلې کولو په اړه کړی و‪ .‬د ورانتسلوف ځلواب دا و‪ ،‬چلې کله دی‬
‫(کوردوویز) پاکستان قانع کړي‪ ،‬چې د خپل وړانلدیز ملوده اوږده کلړي‬
‫او په خپله دی به زیار وباسي چې افغانستان یو بل ګذشلت هلم وکلړي‪.‬‬

‫‪509‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خوکىیعقوب خان قلانع نله و او هغله پله دې انلد و‪ ،‬چلې شلوروي اتحلاد‬
‫فیصلې کولو ته تیار نه دی او د کابل رجلیم لویلان هسلې للوبې کلوي او‬
‫دی غواړي خبرې پرېلږدي او پاکسلتان تله سلتون شلي‪ .‬خلو کلوردوویز‬
‫ورته وویل چې که دی په دغه حلال کلې میلدان تلرک کلړي‪ ،‬د فیصللې د‬
‫ناکامۍ ګوته به ده ته ونیوله شي‪ .‬یعقوب خلان تلم شلو‪ ،‬خلو پلر مقابلل‬
‫لوري یې باور نه الره‪ .‬کوردوویز بیا له وکیلل سلره ولیلدل او د یلوه بلل‬
‫ګذشت پر اهمیت یې ټینګار وکړ او ورته یې کړه‪ ،‬چلې یلو دوه میاشلتې‬
‫کمښت به نورو ته د قناعت وړ نه وي‪ .‬خو هغه د کوم غټ تغییر عالمه‬
‫ونه ښووله «او زه په نهایي درجه اندېښمن شوم‪».‬‬
‫وکیل په بله ورځ له د وه ویشت میاشتو نه اتلس میاشتو ته ښکته شو‬
‫او ویللې ویللل چللې دا دغسللې وړانللدیز دی چللې «یللا واخیسللتل شللي ی لا‬
‫پرېښوول شي» او بله پکې نشته‪ .‬خو یعقوب خان ته دغه وړاندیز هلم د‬
‫منلللو وړ نلله و او پلله خپللله اووه میاشللتو تلله پورتلله راغللی‪ ،‬چللې وکیللل او‬
‫یې په غوسه کړل‪ .‬کوردوویز بیا له وکیل سلره پله بللې لیلدنې‬ ‫کوزیری‬
‫کې له هغه نه غوښتل چې دغسې حرکت وکلړي‪ ،‬چلې لله فیصللې سلره‬
‫مرسته وکړي‪ ،‬خو د هغه سلوک داسې و‪ ،‬چې دمخه ښې لپاره وي او دا‬
‫په دغسې حال کې چې «د پاکستان د هیئت غړو ال دخله د رسلنیو غلړو‬
‫ته ویلی وو چې خبرې د سقوط په حال کې دي‪ .‬د دوی ټولو پلرخالف‪،‬‬
‫کوردوویز ته له دغو تعبیرونو څخله د هیللې احسلاس پیلدا شلوی و‪ .‬او‬
‫«‪ ...‬ما داسې احساس کاوه‪ ،‬چې دغو خبلرو پله پلای کلې هغله اعتبلار او‬
‫(‪)۴‬‬
‫درناوی پیدا کړی‪ ،‬چې ورته یې رېره اړتیا لرله‪».‬‬
‫په نیویارک کې ال د اتلس میاشتو چوکاټ په ټاکل کېدلو سره دغسلې‬

‫‪510‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى پیدا شوی و‪ ،‬چې فیصله شلونکې او حتلی راتللونکې ده‪ .‬د امریکلې‬
‫فکر‬
‫نامتو دیپلومات هنري کیسنګر له کلوردوویز سلره د ملارچ پله ‪۲۴‬مله پله‬
‫یوې لیدنې کې خپل نظلر پله دې رول ښلکاره کلړ‪ ،‬چلې افغانسلتان اوس‬
‫شللورویانو تلله دوهملله مسللئله ده او دوی تلله اوس د ولسمشللر رېګللن د‬
‫ستراتجیکې دفاع نوښت یا د ستورو جنلګ رېلره غټله سلتونزه ده‪ .‬ده دا‬
‫هم وویل چې امریکې ته ښايي د شوروي اتحاد نیت وازمیي چې د پوځ‬
‫د ایستلو موده لنډه کړي او د ملي پخالینې موضوع دې په خپلله «افغلان‬
‫داخلي تکامل» ته پرېږدي‪ .‬په دغه وخت کې چلې د امریکلې او شلوروي‬
‫اتحاد اړیکو کې د ښه والي «یوه نوې دوره» پیلل شلوې وه‪ ،‬د امریکلې د‬
‫باندنیو چارو وزیر جارج شولتز شوروي اتحاد ته د سفر په وخت کې له‬
‫مسکو رادیو نه شورویانو ته په خطاب کلې وویلل چلې افغانلان «غلواړي‬
‫ووځل » خیللانې للله وطللن نلله یللې خپللل پللوځ بیللرون کللړ ت او دوی هلتلله‬
‫ستاسې پوځي ځواکونله نله غلواړي او دا یلو بربلادوونکی جنلګ دی‪....‬‬
‫دوی له تاسو سره سوله غواړي‪ ،‬خو دوی نه غواړي‪ ،‬هېواد یې ونیس ‪».‬‬
‫مرکه کوونکي هم له شولتز ته وویل چې د پوځ د ایستل کېدلو ښه الر دا‬
‫هللم ده‪ ،‬چللې «یاغیللانو» تلله د وسلللو ورکللول ودرول شللي او دا د ټولللو‬
‫شورویانو ټینګه غوښتنه ده‪ ،‬خو کوردوویز وایي چې ژباړونکي د شولتز‬
‫ټولې خبرې ونه ژباړلې‪ ،‬خو د شلوروي لویلان بله د هغله پله ټوللو خبلرو‬
‫پوهېدلي او هغه به یې د امریکې د حکوملت نظلر پله توګله مهملې ګڼللې‬
‫وي‪ .‬له بلې خوا دغله نظلر د همدغله کلال (‪)۱۹۸۷‬د ملګلرو ملتونلو پله‬
‫عمومي اسامبلۍ کې په ښه قوت تایید شو‪ .‬دا ځل دغې اسامبلې د ‪۱۲۳‬‬
‫رایو د ‪ ۱۹‬رایلو پله وړانلدې فیصلله وکلړه‪ ،‬چلې بانلدني پوځونله دې لله‬

‫‪511‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان څخه بې له قید او شرط نه ووخلي‪ .‬دغله اکثریلت تلر هلر بلل‬
‫کى‬

‫وخت نه زیات و‪.‬‬

‫شللوروي اتحللاد پلله خللاص رول د ګوربللاچوف للله واکمللن کېللدلو نلله‬
‫وروسته په وار وار ویل چې غواړي خپل پوځ لله افغانسلتان نله وباسلي‪،‬‬
‫چلې‬ ‫خو چارواکي یې له دغو نویو انکشافاتو ته راضي نه وو‪ .‬کوزیری‬
‫تللازه نیویللارک تلله راغلللی و‪ ،‬کللوردوویز تلله څرګنللده کللړه‪ ،‬چللې د ځینللو‬
‫شورویانو په نظر «‪...‬امریکا او پاکستان هور کړی‪ ،‬چې سیاسلي فیصللې‬
‫ته د رسېدلو لپاره د شوروي اتحاد هڅې شنډې کړي‪ ،‬ځکه چې دوی ال‬
‫هم غواړي شورویان په افغانستان کې بند پاتې وي‪ ».‬له بلې خوا په کابل‬
‫کې د ملی پخالینې سیاست د ګوندیانو ترمینځ اخلتالف رېلر کلړی او د‬
‫پراخ بنسټ حکوملت جلوړول یلې ګلران کلړی و‪ .‬کلوردوویز پله دې اړه‬
‫ته وویل چې «که مونږ انتظلار وباسلو‪ ،‬چلې دغله خللک سلره‬ ‫کوزیری‬
‫تنظیم شي‪ ،‬مونږ به فیصلې ته ونه رسېږو‪ .‬له افغانلانو سلره زملا لله ټوللو‬
‫مشورو ختجربوت څخه مالومېږي چې دوی به یوازې هغه وخلت یلو څله‬
‫وکللړي‪ ،‬چللې کلله تاسللې خپللل پللوځ للله افغانسللتان څخلله بېللرون کللړ ‪».‬‬
‫کوردوویز سره لله دې هلم فیصلله وکلړه‪ ،‬چلې د دې لپلاره چلې د ژنیلو‬
‫خبرې پای ته ورسېږي‪ ،‬پاکسلتان او کابلل تله الړ شلي‪ .‬ورانتسلوف هلم‬
‫کوردوویز ته وویل چې د ژنیو خبرې دا ځل «باید اخري وي» خلو هغله‬
‫دې له فبرورۍ څخله وروسلته نله وي‪ .‬لله فبلرورۍ نله دمخله وي‪ ،‬چلې‬
‫یعقوب خان له خپل مقام نه ګوښه شوی و‪ ،‬چې دا د کوردوویز پله نظلر‬
‫د ژنیو خبرو ته صدمه او په خپله ده ته یوه ضایعه وه‪ .‬دی له هغه سره ښه‬
‫بلد شوی او هغه په دغو خبرو کلې د صلالحیت خاونلد و او د فیصللې لپلاره‬

‫‪512‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یېکىرېر کوښښ کاووه‪ )۵(.‬ده به له دې امله هم د فیصللې د کېلدلو لپلاره د زړه‬

‫کوښښ کاووه‪ ،‬چې دی په خټه محمدزی پښتون و‪.‬‬

‫‪513‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د ژنیو د خبرو بریالی پای‬

‫د ‪۱۹۸۷‬کال د رسمبر په نهمه ګورباچوف او رېګلن پله رسلمي توګله‬
‫په واشنګټن کې سره ولیدل‪ .‬ګورباچوف له لیدنې نه وروسته د بې وسلې‬
‫د موضلوع پله اړه خوښلي وښلووله‪ ،‬خلو د سلیمه ییللزو نښلتو پله ا ړه للله‬
‫پرمختګ نه ونه غږېد او د افغانستان د کشالې په اړه یې دغومره وویلل‪،‬‬
‫چې «مونږ په دغسې پایلې پسې نه یو‪ ،‬چې په کابل کلې دې یلو شلوروی‬
‫پلوه حکومت وی‪ ».‬په افغانستان کې یې د پوځ په اړه دغومره وویل چې‬
‫«مونږ سیاسي پرېکړه کړې ده‪ ،‬چې خپل پوخ په «دوولس میاشلتو کلې»‬
‫وباسو‪ .‬په ټولیز رول دغې غونډې د افغانستان د کشالې په هوارولو کلې‬
‫ښه اثر وکړ او کوردوویز یې په دغه فکر کړ‪ ،‬چې له افغانستان نه د پوځ‬
‫د ایستل کېدلو موضوع به د دواړو هېوادونو په اړیکو کې یو نلوی فصلل‬
‫پرانیزي‪ .‬ګورباچوف د بېرته تګ په وخت کې دا هم وویل چې «زه فکلر‬
‫کوم مونږ پلر یلوه او بلل رېلر اعتملاد کلوو‪ ».‬د امریکلې د بانلدنیو چلارو‬
‫وزارت مرستیال ارمه اسټ ال د بې وسلې کولو د موضوع په اړه موافقله‬
‫د افغانستان د اشغال په ختم پورې تړلې وګڼله‪ .‬شیواردنازي هم په خپل‬
‫کتاب کې چلې نلوم یلې دی«راتللونکې پله ازادۍ پلورې اړه للري» دغلې‬
‫غونډې ته په اشاره لیکلي چې ده ال «هغه وخت دغسې فکر کاووه‪ ،‬چې‬
‫د شوروي د خپوځت ایستل کېدل به د شوروي باندنی سیاسلت د اعتملاد‬
‫وړ وګرځوي‪ ».‬ده د افغان کشاله دغومره مهمه ګڼله چې ویل یې «ممکن‬

‫‪514‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى افغانللانو حماسلله وه‪ ،‬چللې مللونږ یللې وهڅولللو للله لویللدیځ سللره د‬
‫دا د‬
‫ملګرتوب او همکلارۍ فکلر وکلړو‪ ».‬پله دې رول لله افغانسلتان څخله د‬
‫شوروي د پوځ ایستل کېلدل‪ ،‬د بلین الملللي کلړکېچ د لږېلدلو کللي ګڼلل‬
‫کېدله‪ .‬اسالم اباد او واشنګټن خو تل همدغسې ګڼله‪.‬‬
‫په دغه وخت کې و‪ ،‬چې په پاکستان کې د جونیجو په مشرۍ یو نوی‬
‫حکومت جوړ شو او د باندنیو چارو نوي وزیر نلوراني او نلورو لوړپلوړو‬
‫چارواکو تر پخوا رېر په افغانستان کې د فیصلې لپاره کوښښ کاووه‪ .‬خو‬
‫په کابل کې د ملي پخالینې سیاست او د شلوروي پلوځ د ایسلتل کېلدلو‬
‫موضوع ګانو دننه په رجیم او ګوند کې نوي کړکېچونله پیلدا کلړي وو او‬
‫هغه مخ په رېرېدو وو‪ .‬دغه وخلت پله پېښلور کلې د انتقلالي حکوملت د‬
‫موضوع په اړه اسالمي تنظیمونلو او د پخلواني پاچلا محملد یلاهر شلاه‬
‫پلویانو په فعالیت الس پورې کړ‪ ،‬ان تر دې چې کلله کلله یلې سلره اخ و‬
‫ارب هم کاووه‪ .‬د دوی ترمینځ اختالفات نه هوارېدونکي وو‪.‬‬
‫په اسالم اباد کې د شوروي استازي وزیروف )‪ (Vezirov‬کوردوویز‬
‫ته وویل چې له مسکو نه یې غوښتي چې کابل وهڅوي د پوځ د ایسلتل‬
‫کېدلو د موضوع په اړه نرمي وکړي‪ .‬سره له دې هم په کابل کې له وکیل‬
‫سره د کوردوویز خبرې د هیلې وړ نه وې او هغه نجیب الله ته بیا وویل‬
‫چې که د پوځ د ایستل کېدلو موده له یوه کال نه په لنډه موده کې نه وي‪،‬‬
‫د ژنیو خبرې په پیل نه شي‪ .‬کوردوویز چلې بیلا د فبلرورۍ پله اوومله پله‬
‫کابل کې دغه څه نجیب الله ته بیا په ټینګار یاده کړه‪ ،‬خو هغله د رجلیم‬
‫له چارواکو سره جنجالونه لرل‪ ،‬له هغه نه یې یوه ورځ مهللت وغوښلته‬
‫او کوردوویز په بیړه اسالم ابلاد تله الړ‪ ،‬د دې لپلاره چلې هلتله جونیجلو‬

‫‪515‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ولسمشر ضیاء قانع کړي‪ ،‬چې د ژنیو خبرې باید ونله ځنلډولې شلي‪ .‬پله‬
‫کى‬

‫بله ورځ چې کوردوویز کابل ته بېرته الړ‪ ،‬هلته نجیب الله هغله تله هغله‬
‫څه وویل چې دی یې سخت په انتظار کې و‪.‬‬
‫کللوردوویز وایللي چللې «افغللان پالزمینللې تلله پلله رسللېدلو سللره زه‬
‫هستوګنځي ته نه بلکې سیده له نجیب الله سره لیدلو ته ورسول شوم‪...‬‬
‫هغه لومړی د ا فغانانو د سجیې او د سولې په اړه د دوی له هغو مبارزو‬
‫نه وغږېد‪ ،‬چې یې کړې دي‪ .‬ولسمشر بیا په درنلاوي سلره دغسلې سلند‬
‫راکړ‪ ،‬چې ویل یې دا د هغې څرګندونې متن دی‪ ،‬چې نیت یې کړی نلن‬
‫شپه یې واوروي‪ .‬ولسمشر ګورباچوف به په مسکو کلې همدغسلې وینلا‬
‫واوروي‪ .‬ما هغه د هغه په مخ کې په بیړه ولوست‪ ».‬په دغه متن کې ویل‬
‫شوي وو‪ ،‬چې «د شوروي اتحاد سوشلستي جمهوریتونه او د افغانستان‬
‫ولسمشري چې غواړي د ژنیو خبرې په بیړه او بري سره سرته ورسېږي‪،‬‬
‫موافقه کلړې‪ ،‬چلې د شلوروي پلوځ د وتللو پیلل د ‪۱۹۸۸‬کلال د ملې پله‬
‫‪۱۵‬مه او ختم یې په لسو خنهوت میاشتو کې وي‪ .‬دغه نېټه پر دغلې ګڼنلې‬
‫بنا شوې‪ ،‬چې د دغې فیصلې په اړه موافقه بله د ‪۱۹۸۸‬کلال د ملارچ تلر‬
‫‪۱۵‬مې السلیک شي‪ .‬نه تر هغه وروسته‪».‬‬
‫ټولې رسمي ښکېلې خواوې له دغې موافقې سره جوړې وې او هیلله‬
‫کېدله چلې هغله زر السللیک شلي‪ ،‬خلو د ژنیلو دغله وروسلتۍ خبلرې د‬
‫همدغه کال دملارچ پله دوهمله پیلل شلوې او د اپرېلل تلر ‪۱۴‬ملې پلورې‬
‫وغزېدلې‪ ،‬هغه موضوع ګانې چې هغه یې اوږدې کړې‪ ،‬دا وې‪ :‬پله کابلل‬
‫کې د نوي حکومت جوړېدل‪ ،‬د وسلو د تنایر اصل‪ ،‬د پولې موضوع او‬
‫د کابل رجیم رسلمي پېژنلدل‪ .‬هلرې خلوا غوښلتل د هغلې د عالقلې وړ‬

‫‪516‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫موضوع په سند یا سندونو کې یاده شي‪ ،‬د دې لپاره چې هغه بین المللي‬
‫کى‬

‫مخونلو کلې‬ ‫حیثیت پیدا کړي‪ .‬کوردوویز په خپل اثر کې هغه په دېلر‬
‫شر کړې او دلته به یې لنلدیز پله دغله رول راوړل شلي‪ .‬نلزدې د هلرې‬
‫موضوع په اړه بحث به هوا کړکېچنه کوله‪ .‬د کوردوویز پله وینلا د خبلرو‬
‫دوهمه اونۍ رېره ترخه تېره شوه‪ .‬شوروي اتحاد ال اخطار ورکړ‪ ،‬چې که‬
‫دغه فیصله د مارچ تر ‪۱۵‬ملې السللیک نله شلوه‪ ،‬پلوځ بله یلې د ملې پله‬
‫‪۱۵‬مه په وتلو پیل ونه کړي‪ ،‬خو استازي یې دا هم وویل چې خپل پلوځ‬
‫به په هر حال کې وباسي‪ .‬وکیل ال یو ځلل وویلل چلې «کله پاکسلتانیان‬
‫فکللر کللوي‪ ،‬چللې د افغاسللنتان پلله وړانللدې د جنللګ تنظیمولللو تلله دوام‬
‫ورکولی شي‪ ،‬مونږ باید ورته ووایو چې د جنګ لمبې پولې نه پېژني‪ .‬که‬
‫تاسې د خپل ګاونډي کور ته اور اچو ‪ ،‬لمبې به یې ستاسې کور ته هلم‬
‫وغزېږي‪ ».‬د وکیل دغې جلذباتي وینلا کلوردوویز پله ژور رول اندېښلمن‬
‫کړ‪ .‬له بلې خوا د پاکستان اسلتازو غوښلتل د رېورنلډ کرښله پله فیصلله‬
‫لیک کې د بین المللي پولې په رول یاده شي‪ ،‬خلو پله پلای کلې پله خپلله‬
‫ضیاءالحق د هغې له ذکر نه تېر شو او کوردوویز ته یې وویل چې هلیڅ‬
‫څوک نه غواړي‪ ،‬دغه خبرې ناکامې شي‪ .‬د همدغو خبرو په بهیر کې و‪،‬‬
‫چې شیواردنازي او جارج شولتز د مارچ په ‪۱۴‬مه په واشنګټن کلې سلره‬
‫ولیدل او ټولو عالقمنو فکر کاووه‪ ،‬چې دغه لیدنه به د ژنیو پر خبرو ښه‬
‫اثر وکړي‪ ،‬تر هغه ال مهمه په تاشکند کې د اپرېل په ‪۶‬مه د ګوربلاچوف‪،‬‬
‫نجیب الله او د شیواردنازي ګډه غونډه وه‪ ،‬چې په هغې کې پله بلله ورځ‬
‫پرېکړه وشوه‪ ،‬چې «‪...‬د فیصلې د السلیک کولو لپاره وروسلتی خنلډ لله‬
‫مینځ نه وړل شلوی» او دوی «د هغلو د سمالسلي السللیک کوللو پللوي‬

‫‪517‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړه‪ ».‬شورویان تر دې حده د فیصلې عالقمن وو‪ ،‬چې ویل یې چې که‬

‫کى‬

‫واشنګټن د مارچ تر یوویشتمې پورې فیصله ونه منله‪ ،‬دوی به موافقه له‬
‫ا سالم اباد او کابل سره السلیک کړي‪ .‬امریکا د وسلو د تنایر موضلوع‬
‫تر نورو ټولو موضوع ګانو نه مهمه ګڼله‪ .‬تنایر په دې مانا چې امریکلا او‬
‫شوروي اتحاد به خپلو دوستو خواوو ته د وسلو ورکول یا نله ورکلول د‬
‫عین اصل له مخې کوي‪ .‬که یو یې ورکوي‪ ،‬بل به یې هم ورکلوي او کله‬
‫نه دواړه به یې نه ورکوي‪ .‬عبدالستار د پاکستان د هیئت یوه مهلم غلړي‬
‫درک کړې وه‪ ،‬چې «‪...‬که مونږ شوروي اتحاد او امریکا وهڅوو چلې د‬
‫تنایر په هکله سره موافقې ته ورسېږي‪ ،‬نه به نورې فرعلي مسلئلې او نله‬
‫هغه موضوع ګانې چې د افغان نوي حکومت پورې به تلړاو وللري‪ ،‬غټله‬
‫ستونزه پیدا کړي‪ ».‬د امریکلې د بانلدنیو چلارو وزارت مرسلتیال رابلرت‬
‫پیک ال دمخله ویللي وو‪ ،‬چلې د واشلنګټن لپلاره د تنلایر اصلل مرکلزي‬
‫موضوع ده‪ ،‬نه په کابل کلې د نلوي حکوملت د تاسلیس‪ .‬ده وروسلته پله‬
‫ژنیو کې کوردوویز ته دا هم وویل چې د تنایر موضوع په اړه د شوروي‬
‫اتحاد نوي دلیلونه امریکې ته د منلو نه دي او دا چلې د وسللو د مرسلتې‬
‫په اړه له قانوني مهلت منلو نه پرته به هیڅ څیز د منلو وړ نه وي‪ .‬په پای‬
‫کې د تنایر اصل ومنل شو‪ .‬جارج شلولتز د دغلې ملوافقې لله السللیک‬
‫کولو نله وروسلته پله رسلمي رول وویلل چلې «‪ ...‬هغله مکلفیتونله چلې‬
‫ضمانت کوونکو دولتونو پر غاړه اخیستي‪ ،‬هغله متنلایر دی‪ ».‬ده دا هلم‬
‫وویل چې امریکا شلوروي اتحلاد تله د مصللحت پله توګله وایلي چلې د‬
‫ضللمانت کوونکللو پلله توګلله دغلله حللق ځانل له خونللدي سللاتي‪ ،‬چللې پلله‬
‫افغانستان کې دوستو خواوو ته نظامي وسلله تهیله کلړي او کله شلوروي‬

‫‪518‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اتحاد په افغانستان کې خپلو دوستو خواوو ته لله وسللو ورکوللو نله رره‬
‫کى‬

‫وکړي‪ ،‬امریکا به هم په همدغه رول رره وکړي‪.‬‬

‫للله اول نلله د امریکللې اساسللي موخلله دا وه‪ ،‬چللې شللوروي اتحللاد للله‬
‫افغانستان څخه بېرون کړي‪ ،‬یانې دهغله پلوځ لله افغانسلتان نله وتللو تله‬
‫وهڅوي‪ .‬شوروي اتحاد د امریکې دغه سیاست درک کلړی و‪ ،‬شلوروي‬
‫اتحاد د تنایر د اصلل پله اړه پله مسلکو کلې د اپرېلل پله نهمله یلو لیلک‬
‫واستوه‪ ،‬په واشلنګټن کلې د دغله لیلک پله وړانلدې د امریکلې حکوملت‬
‫لومړی غبرګون دا شو‪ ،‬چې ولسمشر رېګن د هغه په ځواب کې د اپرېلل‬
‫په ‪۱۱‬مه په رسمي رول څرګنلده کلړه‪ ،‬چلې «فکلر کلوم امریکلا اوس لله‬
‫شوروي اتحاد سره د ژنیو د سندونو ضمانت کلوونکي پله توګله شلریک‬
‫کېدلی شي‪ ».‬هغه دا هم وویل چې شولتز به ژنیو ته الړ شي‪ ،‬چې د ژنیو‬
‫د موافقو د السلیک کولو په مراسمو کې برخه واخلي‪.‬‬
‫د ژنیو توافق لیکونه )‪ (accords‬د پنجشنبې په ورځ د ‪ ۱۹۸۸‬کال د‬
‫اپرېل په ‪۱۴‬مه د ژنیو د ملتونو په ماڼۍ کلې د پاکسلتان د بانلدنیو چلارو‬
‫وزیر زین نوراني او د کابل رجیم د باندنیو چارو وزیر عبدالوکیل له خوا‬
‫او د ضمانت کوونکو هېوادونو په استازیتوب د امریکې د بانلدنیو چلارو‬
‫وزیر جارج شولتز او د شوروي اتحاد د باندنیو چارو وزیر شلیواردنازي‬
‫له خوا السلیک شول‪ .‬د دغې ځانګړې او مهمې ناستې مشري د ملګلرو‬
‫ملتونو د سرمنشي پریزدي کویالر پر غاړه وه‪ .‬البتله کلوردوویز هلم هلتله‬
‫حاضر و‪ ،‬د پخواني ترتیب له مخې نوراني له یوه وره نه او وکیل لله بلل‬
‫ورنه نه سالون ته ننوتل‪ .‬د دې لپاره چې دوی یو بل سره ګډ نه وي‪ ،‬خو‬
‫دوی په پټه سره وکتل‪ .‬اول کویالر یوه لنډه وینا واورولله‪ ،‬شلولتز هلم د‬

‫‪519‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫یر پر اصل لنډ وغږېد‪ .‬شیواردنازي دغلومره وویلل چلې «د شلوروي‬

‫تناکى‬

‫خللوا راره ده چللې د ژنیللو د توافقونللو پلله اړه د ښللکېلو خللواوو حقونلله او‬
‫مکلفیتونه د ضمانت کوونکو د امریکې او شلوروي اتحلاد پله ګلډون پله‬
‫څرګنللد رول هغسللې ذکللر شللوي‪ ،‬چللې د ژنیللو توافقونللو کللې دي‪ ».‬ټللول‬
‫(‪)۶‬‬
‫مراسم په شلو دقیقو کې پای ته ورسېدل‪.‬‬
‫د کوردوویز په نظر «دغه ساړه تشریفات د جنازې سروېس تله ورتله‬
‫وو‪ ».‬ما لیکونکي هم په هماغه وخت کې په بېښلور کلې همدغسلې نظلر‬
‫څرګند کړی و‪« .‬فضا چوپه او سړه وه‪ ،‬له تلویزیوني تصویرونو نه داسې‬
‫ښکارېده چې غونډه د وېرې وي‪ ،‬نله د کلومې ملوافقې او خوښلۍ‪ .‬ټلول‬
‫ګډون کوونکي څار او اندېښمن ښکارېدلس خوښلي خلو یلې څله کلوي‪،‬‬
‫حتی یو هم د تظاهر او عکاسانو لپاره موسکی نله شلو‪ .‬تلا بله ویلل چلې‬
‫دلته هغه څه کیږي‪ ،‬چې باید هیڅ ونه شي‪ .‬په مسکو کې د یلوه لویلدیځ‬
‫دیپلومات په قول عبدالوکیل په دغسې سړې فضا کې رېږدېلده او خلولې‬
‫(‪)۷‬‬
‫پرې ماتې وې‪».‬‬
‫د توافلق لیکونللو څللور واړو متنونلله پله انګرېلزۍ کلې د کللوردوویز او‬
‫هري سن په اثر او پښلتو متنونله یلې زملا پله اثلر کلې راوړل شلوي دی‪.‬‬
‫شورویانو د همدغو توافق لیکونو له مخې خپل پوځ په نهو میاشلتو کلې‬
‫د ‪۱۹۸۹‬کال د فبرورۍ په ‪۱۵‬مه له افغانسلتان څخله وایسلت او د دغله‬
‫پوځ قومندان جنرال ګروملوف وروسلتی شلوروی و‪ ،‬چلې لله افغانسلتان‬
‫څخه ووت‪ .‬د وتلو په وخت کې دوی ته غټه ستونزه پېښه نه شلوه‪ ،‬خلو‬
‫یو ځای بل ځای لله دوی سلره تلر پایله پلورې نښلتې وشلوې‪ .‬د دوی او‬
‫مجاهدانو ترمینځ اوربند نه و شوی‪ ،‬یوازې قومندان احمدشاه مسعود له‬

‫‪520‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دوی سره اوربند کړی و‪ ،‬په دې رول چې د هغه په وینا «مونږ تلر اوسله‬
‫کى‬

‫په لسو کلونو کې له تاسو سره جنګ او ستاسې شته توب وزغمه‪ ،‬کله د‬
‫خدای تعالی رضا وه‪ ،‬مونږ بله یلو څلو ورځلې نلور هلم ستاسلې تحملل‬
‫وکړو‪ ،‬خو که تاسلې زملونږ پلر ضلد عملیلات وکلړل‪ ،‬ملونږ بله مناسلب‬
‫(‪)۸‬‬
‫ځواب درکړو‪».‬‬

‫‪521‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د ژنیو توافقونو په اړه تبصرې‬

‫پللر افغانسللتان بانللدې د شللوروي اتحللاد وسللله وال تېللری‪ ،‬د هغلله پلله‬
‫وړاندې د افغان ملت په مالتړ د وطن‪ ،‬خپلواکۍ او اسلالم ملدافعانو یلا‬
‫مجاهللدانو پیللاوړی او پرللله پسللې ټینګلله دفللاع او پلله نتیجلله کللې د یللوه‬
‫زبرځواک یرغلګر پوځ ایستل کېدل په افغانستان‪ ،‬سیمه او نړۍ کې ژور‬
‫اثرونه وکلړل‪ .‬دلتله بله د دغلو توافلق لیکونلو پله اړه د افغانلانو تبصلرې‬
‫راوړل شي‪ .‬او ښېګنې او نیمګړتیاوې به یې په لنډ رول په ګوته شي‪.‬‬
‫اساسي او غټ بری یې دا و‪ ،‬چې شوروي اتحاد خپل پوځ په ټلاکلی‬
‫وخت کې یانې د ‪ ۱۹۸۹‬کال د فبرورۍ په ‪۱۵‬مه په نهلو میاشلتو کلې پله‬
‫دوه جوپو وایست‪ .‬د شوروي د پوځ دغه رول پلر شلا کېلدل‪ ،‬د هغله پله‬
‫تاریخ کې یوه بېساري پېښه وه‪ ،‬خو د جنګ غرامات یلې ورنله کلړل‪ .‬یلا‬
‫یې په ورکولو مجبور نه شو‪ ،‬که څه هم د هغه دغه نظلامي یرغلل د بلین‬
‫المللي قانونو پر خالف و او افغانانو دوی پارولي هم نه وو‪ ،‬سره له دې‬
‫هم افغانان خوښ شول‪ ،‬چې د هغه دغه پوځ له افغانستان څخه وایستل‬
‫شللو او شللورویان خللوښ وو‪ ،‬چللې خپللل پللوځ یللې د ملګللرو ملتونللو پلله‬
‫منځګړتللوب او د امریکللې‪ ،‬پاکسللتان او نللورو حکومتونللو پلله موافقلله للله‬
‫افغانستان څخه په عزت وایست‪ ،‬که څه هم دغه پېښه د دوی په تلاریخ‬
‫کې نوې وه او دوی یې فکر نه کاووه‪ ،‬خو شلورويان چلې پله افغانسلتان‬

‫‪522‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىوو‪ ،‬هغه مقصد یې تر السه کلولی ونله شلو‪ ،‬د کلوم لپلاره چلې دوی‬
‫خپل پوځ استولی و‪ .‬پله دې رول دا د دوی بېسلارې ناکلامي او د افغلان‬
‫مجاهدانو بېساري بری و‪ ،‬چې د یوه زبرځواک پله وړانلدې یلې ترالسله‬
‫کړ‪ ،‬په دغې ناکامۍ سره دوی هغه غرور له السه ورکړ‪ ،‬چې ویلل یلې د‬
‫دوی پوځ نله ماتېلدونکی دی‪ .‬افغلان مجاهلدانو د دوی دغله افسلانه لله‬
‫اعتبار نه وغورزوله‪ ،‬چې هغه وروسته د دوی د امپراتورۍ د له مینځ نله‬
‫هاروي هم په خپل اثر‬ ‫تللو غټ عامل شو‪ ،‬چې زر به شر شي‪ .‬مول‬
‫کې په نامه د (نړۍ وال کمونزم هسکېدنه او نسکورېدنه) کې وایلي چلې‬
‫شورویان په افغانستان کې ناکام شول او دی دغه ناکلامي «‪ ...‬لله دوهلم‬
‫(‪)۹‬‬
‫نللړۍ وال جنللګ نلله وروسللته د دغلله هېللواد سللتر مغلوبیللت ګڼللي‪».‬‬
‫شورویان حتی په دې کې هم ناکام شول‪ ،‬چې په افغانسلتان کلې د خپلل‬
‫شته توب په وخت کې د خلق او پرچم ګوندګي سره پخلال او یلو ملوټی‬
‫کړي‪ .‬د دوی پوځ په څه باندې نهه کلونو کې چې په افغانستان کې کوم‬
‫رغنده کار هم نه دی کړی‪ .‬پوځ یلې بلس ورانلول‪ ،‬وژل‪ ،‬لوټلول او ټلول‬
‫هغه څه کول چې خپل ترالس الندې پرچمي رجیم پله دغله هېلواد کلې‬
‫حللاکم کللړي‪ .‬دوی پلله ورانولللو کللې تللر دې حللد دمخلله والړل‪ ،‬چللې د‬
‫دیارلسمې پېړۍ د چنګیزیانو وحشت یې خلکو ته په یلاد کلړ‪ .‬پله واقلع‬
‫کې په افغانستان کې د دوی ورانی لله هغله ورانلي نله زیلات او پلراخ و‪،‬‬
‫چې چنګزیانو کړی و‪ .‬د رسنیو د راپور له مخې دوی اټکل یو نیم ملیون‬
‫افغانان ووژل‪ ،‬تر پنځه ملیون نه زیات یې له وطن نله پله بېلرون ایسلتلو‬
‫مجبور کړل او په زرګونو ماینونه یې په مځکه کلې خښ کلړل‪ .‬یلوازې دا‬
‫هللم نلله و‪ ،‬الس النللدې رجللیم یللې د شللوروي مشللاورانو پلله هللدایت پلله‬

‫‪523‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانان بندی کړل‪ .‬په کال ‪۱۹۸۲‬کې چې زه د صدارت‬ ‫زرګونو مخال‬

‫کى‬

‫ته یووړل شوم‪ ،‬هلته د نورو بندیانو‬ ‫له بندي خانې نه د څرخي پله کام‬
‫په اووه بالکونو کلې‬ ‫په مرسته راته مالومه شوه‪ ،‬چې یوازې د دغه کام‬
‫زره افغانان بندي دي‪ .‬عجبه ده چلې د بغلالن د مطبوعلاتو ملدیر‬ ‫دېر‬
‫محمد جان وړ اټکل هم په للږ تلوپیر سلره هلم هملدغومره و‪ .‬هغله هلم‬
‫هلته بندي و‪.‬‬
‫په دغه نابرابر جنګ کې د شوروي سرتېرو تلفات په یقین سره مالوم‬
‫نه دي‪ .‬د شوروي حکومت په وینا د دوی د سرتېرو تلفات دیارلس نلیم‬
‫زره وو‪ .‬خو واقعي شمېر یې تر دې نه رېر و‪ .‬په دې اړه حتی د فیلدرالي‬
‫روسي افسرانو د شوروي‪-‬افغان جنګ په نامه اثر کې داسلې ویللي چلې‬
‫«ارقام ښيي چې د شوروي ځواکونلو د ‪ ۱۹۸۰‬او ‪ ۱۹۸۵‬کلونلو تلرمینځ‬
‫ر ېر درانده تلفات لرلي دي‪ ،‬چې وسطي شمېر یې پله یلوه کلال کلې ا تله‬
‫زره او دوه سوه او څلوېښت تنه وو‪ .‬دغه شمېر په وروسلتیو کلونلو کلې‬
‫دوه یا درې ځلله للږ شلو‪ ،‬خلو د لومړیلو کلونلو تلفلات رېلر مهلم وو‪ .‬د‬
‫‪۱۹۸۴‬رېللر خللونړي کللال کللې للله څلوېښللټم لمبللر پللوځ نلله هللره ورځ‬
‫‪۲۶‬سرتېري وژل کېلدل یلا ټپلي کېلدل‪ .‬د ‪۱۹۷۹‬کلال د رسلمبر ‪ ۲۶‬او د‬
‫رسمبر تر ‪ ۳۱‬ترمینځ شورویانو هره ورځ په متوسط رول ‪۶۹‬سرتېري له‬
‫السه ورکول‪ )۱۰( ».‬د شوروي سرتېرو د ناروغانو شمېر له ټپلي شلویو‬
‫اوروم د جنرال لیاخوفسلکي د رسلمي شلمېرنې‬ ‫سرتېرو نه رېر و‪ .‬مول‬
‫پر بنسټ د شوروي سرتېرو د تلفلاتو (پله جنلګ کلې او غیلر لله هغله)‪،‬‬
‫ټپيانو (په جنلګ کلې او غیلر لله هغله) او معیوبلانو شلمېر ‪ ۶۵۸۶۸‬او د‬
‫ناروغانو شمېر له څلور سوو نه رېر ښودلی‪ )۱۱(.‬د شلوروي اتحلاد ملالي‬

‫‪524‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫زیانونه پنځلس ملیارر روبل اټکل شوی‪ ،‬خو څنګه چلې پله دغله هېلواد‬
‫کى‬

‫او اټکل یې‬ ‫کې شتمني تر رېره حده دولتي وه‪ ،‬د مالي زیانونو تشخی‬
‫کېدلی نه شي‪ .‬خو دا ویل کېدلی شي‪ ،‬چې څنګه چلې د شلوروي اتحلاد‬
‫په وخت کې د رکود په حال کې و‪ ،‬وده به یې تر دغه‬ ‫اقتصاد د برېژنی‬
‫وخت پورې نوره هم پڅه شوې وي‪ .‬له همدې امله و‪ ،‬چلې ګوربلاچوف‬
‫ویلي وو‪ ،‬چې مونږ په دغه رول ژوند ته دوام ورکولی نه شو‪ .‬خو پله دې‬
‫کلې شلک نشللته چلې د څلوېښللتم لمبلر سلرتېرو مللورال او معنویلات پلله‬
‫شللوي وو‪ ،‬چللې د شللوروي اتحللاد پ لر‬ ‫افغانسللتان کللې دغللومره ضللعی‬
‫امپراتورۍ یې بد اثر وکړ‪.‬‬
‫په اصل کې شوروي لویانو پلر افغانسلتان بانلدې یرغلل سلره د خپلل‬
‫پللوځ اعتبللار او حیثیللت ت له سللخته صللدمه ورسللوله‪ .‬ګوربللاچوف د دغلله‬
‫کېلدلو او پله‬ ‫واقعیت او داسې هم د خپلو سلرتېرو د ملورال پله ضلعی‬
‫ټولیز رول د اقتصادي ودې په پڅېدلو او د هېواد د بېرته پاتې کېلدلو لله‬
‫امله د الس الندې هېوادونو د خپلواکۍ غورځنګ په وړاندې له نظلامي‬
‫پر خالف کار وانه خیست‪ ،‬هغه ال‬ ‫او برېژنی‬ ‫ځواک نه د خروشچی‬
‫د همدغه کال (‪ )۱۹۸۹‬په مارچ کې د نجیب اللله غوښلتنه نله وه منللې‪،‬‬
‫چې په جالل ابلاد کلې مجاهلدان بمبلاري کلړي‪ .‬دا هغله وخلت و‪ ،‬چلې‬
‫مجاهدانو د جالل اباد پر ښار حمله کړې او حتی کابل ته یې خطر پېښ‬
‫کړی و‪ .‬د چرنیایوف په وینلا «هغله خنجیلب الللهت لله ملونږ نله غوښلتل‬
‫چې‪ ...‬د شوروي اتحاد له سیمې نه هوایي بریدونه وکړي او کله نله هلر‬
‫څه به په څو ورځو کې سقوط وکړي‪ ».‬شیواردنازي او کریچکوف چلې‬
‫پلله دغلله وخللت کللې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سللروال و‪ ،‬د نجیللب الللله مالتللړ وکللړ‪.‬‬

‫‪525‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شینواردنازي څو اونۍ دمخه نجیب الله تله وعلده ورکلړې وه‪ ،‬چلې «‪...‬‬
‫کى‬

‫شورویان به یې پوره ترک نه کړي‪ ».‬هغه بیلا ګوربلاچوف تله وویلل چلې‬
‫«مونږ باید ومنو‪ ،‬چې مونږ دغله هېلواد پله رېلر بلد حلال کلې پرېلږدو‪....‬‬
‫ښارونه او کلي یې وران شوي دي‪ ،‬مرکز یې له للوږې نله ملري‪ ».‬ده لله‬
‫ګورباچوف نه وغوښتل چې له نجیب سره له خپل قول نه وانه وړو‪« ،‬دا‬
‫یوازنۍ الر ده که نه هغه به خیانت وي‪ ،‬مونږ ورسره وعلده کلړې او کله‬
‫یې ترسره نه کلړو‪ ،‬خپلل دوسلتان بله تلرک کلړو‪ ...‬درېیمله نلړۍ بله څله‬
‫ووایللي؟» ګوربللاچوف هللم خپلللې پښللې ټینګللې کللړې او خپللل ملګللري‬
‫شواردنازي ته یې ال په غوسه وویل چې «نه‪ ،‬پله غوڅله توګله نله‪ .‬زه پله‬
‫غوڅه توګه د ټولو بمباري کولو او د دغسې نورو څیزونو کولو مخلال‬
‫یم‪ ».‬هغه دا هم وویل چې «تر هغوی چې زه عمومي منشي یم‪ ،‬پرې بله‬
‫نه ږدم هغه وعده ماته کړم‪ ،‬چې د ټول جهان په وړاندې ملو وکلړه‪ ،‬چلې‬
‫خپل ټول پوځ به له افغانستان څخه بېرون کوو‪ ».‬د هغه اخلري خبلره دا‬
‫وه چې «ایا مونږ په دې نپوهېدلو چې هغه وخت چې مو فیصلله وکلړه‪،‬‬
‫چې خپل پوځ بېرون کوو‪ ،‬د هېڅ بم اچولو له انکار نه پرته به یې ځواب‬
‫(‪)۱۲‬‬
‫نه وي‪».‬‬
‫له هغه وروسته و‪ ،‬چې شلوروي ا تحلاد اول پله ختیځلې اروپلا کلې د‬
‫خپلواکۍ له غورځنګ سره مخ شو‪ ،‬دغله حلال پله ختیځلې اروپلا کلې د‬
‫شوروي تر الس الندې هېوادونو باندې اغیزه وکړه‪ .‬دغه خلک د افغلان‬
‫جهاد په پیل سره د شوروي پر ضد بدورګي شوي وو او اوس یې د پوځ‬
‫په ناکامۍ او پر شاتک سره زړور شول‪ .‬د ‪ ۱۹۸۹‬کال په نومبر کې چلې‬
‫د ختیځ جرمني د کمونسلتي ګونلد سلروال شابوسلکي خلکلو تله لله څلو‬

‫‪526‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫محدودو ځایونو څخه د وتلو اجازه ورکړه‪ ،‬خو په بله ورځ دغومره رېرو‬
‫کى‬

‫جرمنانو لویدیځ برلین ته مخه وکړه‪ ،‬چې حکومتي محافظلانو یلې مخله‬
‫نیولی ونه شوه او پله نتیجله کلې د بلرلین دېلوال چلې ‪۲۸‬کالله مخلې پله‬
‫‪۱۹۶۱‬کللې درول شللوی او د بللرلین ښللار یللې پ لر دوه برخللو ویشلللی و‪،‬‬
‫جرمنانو ته نور خنډ کېدلی نه شو او دواړه جلرمن بېرتله سلره یلو ملوټی‬
‫شول‪ .‬دا دغومره غټه پېښه وه‪ ،‬چې په اروپا او نړۍ کې د سلاړه جنلګ د‬
‫خللتم پیللل شللوه‪ .‬ورپسللې د چللک کمونسللتي رجللیم سللقوط وکللړ او د‬
‫خپلواکۍ غورځنګ مشران یې الهاول او الیکزاندر دوبچک چې په کال‬
‫‪۱۹۶۸‬کې شورویانو د هغه حکومت نسکور کړی و‪ ،‬میدان تله ووتلل او‬
‫(‪)۱۳‬‬
‫د چک خپلواکي یې اعالم کړه‪.‬‬
‫د شللوروي اتحللاد د ټوټلله کېللدلو موضللوع چللې نللړۍ وال او تللاریخي‬
‫اهمیت لري‪ ،‬له دغه بحث نه د باندې ده‪ .‬دلته به یې په لنډ رول یادونله‬
‫وشللي‪ .‬د بللرلین دېللوال للله نړېللدلو او د چللک د خپلللواکۍ للله اعللالم نلله‬
‫وروسلللته د پلللوره خپللللواکۍ ورښ د شلللوروي امپراتلللوري پلللر ټوللللو‬
‫جمهوریتونو باندې د اسیایي جمهوریتونو په ګډون‪ ،‬پله قلوت ولګېلد او‬
‫هغو یو په بل پسې خپلواکي اعالم کړه‪ .‬میخاییل ګروباچوف هغسې چې‬
‫یې ژمنه کړې وه‪ ،‬د هغو په وړاندې له نظامي ځواک نه کار وانه خیسلت‬
‫او امپراتوري یې چې د شوروي نظامي ځواک له مالتړ نه محروم شلوه‪،‬‬
‫د ‪۱۹۹۱‬کال د رسمبر په ‪۲۵‬مه یانې پلر افغانسلتان بانلدې لله یرغلل نله‬
‫‪۱۲‬کاله وروسته له څله بانلدې اویلا کالله کلړکېچن ژونلد نله وروسلته پلر‬
‫پنځلس برخو وویشل شوه او له مینځ نله الړه‪ .‬روسلیه یلوازې یلو هېلواد‬
‫شو‪ ،‬خو له اوکراین او سوشلستي نظام نله پرتله‪ .‬ورسلره ک‪ .‬ج‪ .‬ب او د‬

‫‪527‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وارسا تړون هم له مینځ نه الړ او نړۍ دوه قطبي شلوه او سوشلسلتي او‬
‫کى‬

‫دغله‬ ‫کمونستي نظامونه له اعتبار نه ولوېدل او ترک شلول‪ ،‬خروشلج‬

‫وینا چې سوشلزم به یوه ورځ کاپټیلزم په ګورکي ننباسي سرچپه شلوه‪ .‬د‬
‫هغه پلر خلالف ولسمشلر رېګلن اوس وویلل چلې «د کملونزم وروسلتی‬
‫فصل لیکل کېږی‪ ».‬په دغه نلوي حلال سلره د مارکیلټ اقتصلاد او لبلرل‬
‫دموکراسي نوره هم عامه شوه او پلویانو یې هغه د راتلونکې څپه وګڼله‪.‬‬
‫(‪)۱۴‬‬
‫په دغه ستر تحول کې د افغان مجاهدانو ونډه بې له شک نه غټه وه‪.‬‬
‫د ژنیو د توافقاتو نیمګړتیا هم غټه وه او هغه دا چلې افغلان اسلالمي‬
‫تنظیمونو پکې ګډون نه الره‪ ،‬پله داسلې حلال کلې چلې دغله تنظیمونله د‬
‫شوروي له یرغل نه وروسته د هېواد پلر نلزدې اتیلا سللنه بانلدې یلوازنی‬
‫منظم ځواک و او د یرغلګر پوځ او د هغه ترالس الندې پرچمي‪-‬رجیم‬
‫په وړاندې یې له وطلن‪ ،‬خپللواکۍ او ننلګ نلاموس نله دفلاع وکلړه او د‬
‫دوی همدغه دفاع وه‪ ،‬چې د ژنیو توافقات یې ممکلن کلړي وو‪ .‬پله دې‬
‫رول د ژنیو په خبرو کې د ګډون مستحق دوی وو‪ .‬په سیاسي لحا هلم‬
‫دوی باید په خبرو کلې ګلډون کلړی وای‪ ،‬ځکله چلې د توافقلاتو پله پللي‬
‫کېدلو او د امنیت پله راوسلتلو او خونلدي کوللو د دوی ونلډه مهمله وه‪.‬‬
‫البته ورانی په دې کې و‪ ،‬چې د شوروي اتحاد په یرغل او د پرچم رجیم‬
‫په هسکېدلو سره افغان سیاست بین المللي شوی او د افغانانو لله السله‬
‫ایستل شوی و‪ .‬په دې رول چې په یوې خوا کې شوروي اتحاد او په بلې‬
‫خوا کې پاکستان د افغانستان د سیاست لوری ټاکه او هغو د خپلو الس‬
‫الندې افغان ګوندونو له الرې هغله عمللي کلاووه‪ ،‬بلله دا چلې پله دواړو‬
‫خواوو کې د سیاست کولو فرصت افراطي رلو ته ورکړل شوی و او دغه‬

‫‪528‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى تر دې حده د دولتي واک لېلوالې وې‪ ،‬چلې پله دواړو خلواوو کلې د‬
‫رلې‬
‫سیاست کولو فرصت افراطي رلو ته ورکړل شوی و او دغه رللې تلر دې‬
‫حده د دولتي واک لېوالې وې چې یا یې ټلول غوښلته یلا هلیڅ‪ .‬پله دغله‬
‫حال کې نلورو حکومتونلو د امریکلا پله ګلډون د هغلو پله واک کېلدل نله‬
‫غوښتل‪ .‬دوی هم سره پر خپلو کې جوړ نله راتللل‪ .‬او د پلراخ بنسلټه یلا‬
‫ملي حکومت احتمال هم نله لیلدل کېلده‪ .‬لله هملدې املله و‪ ،‬چلې هلیڅ‬
‫حکومت د ژنیو په خبرو کې د تنظیمونو د ګډون پلوي ونه کلړه‪ .‬ملګلرو‬
‫ملتونو هم د کابل رجیم یوه خوا وګڼله‪ ،‬خو هغه یې د حکومت پله نامله‬
‫نه‪ ،‬بلکې د ګوند په نامه ومنه‪ .‬تنظیمونه هم که لږ تر لږه پر خپلو کلې پله‬
‫رښللتیا جللوړ وای‪ ،‬د ژنیللو پلله خبللرو کللې منللل کېللدلی شللو‪ ،‬خللو د پورتلله‬
‫واقعیتونو له امله په دې اړه هیڅ ونه شول‪ .‬نتیجه دا شوه‪ ،‬چې د یرغلګر‬
‫پوځ له ایستل کېدلو نه وروسته هم جنګ قطع نه شو او سوله او امنیلت‬
‫رانغی‪ .‬په تېره چې د ژنیو پر توافقلاتو کلې اوربنلد منلل شلوی نله و او د‬
‫تنظیمونو په غیاب کې اوربند هم عملي کېدلی نه شو‪.‬په دغله حلال سلره‬
‫افغانللان پلله تېللره تنظیمللي لویللان د ژنیللو پلله توافقللاتو انتقللادي شللول‪ .‬د‬
‫کوردوویز په وینا اسالمي تنظیمونو یا ځینو یلې غوښلتل د ژنیلو خبلرې‬
‫ناکامې کړي او ده ته ال د ‪ ۱۹۸۵‬په فبرورۍ کې له کابل نه اسالم اباد ته‬
‫د تګ په وخت کې خبر ورکړل شوی و‪ ،‬چې «افغان یاغیان پلالن للري‪،‬‬
‫هغه الوتکه نسلکوره کلړي‪ ،‬چلې د ملګلرو ملتونلو خلاص اسلتازی پکلې‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫و‪».‬‬
‫د اووه ګوني تنظیمونو اتحاد مشر حکمتیار د ژنیو توافقات پخلوا لله‬
‫دې چې السلیک شوي وي‪ ،‬رد کړل او د اپرېل پر نهمه یې وویل چې د‬

‫‪529‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى «‪ ...‬خبرې د دې پر ځای چې د هغو واقعي خلواوو تلرمینځ وشلي‪،‬‬

‫ژنیو‬
‫چې د جنګ په جبهو کې مقابله کوي‪ ،‬د غیر واقعي قواوو ترمینځ شلوې‬
‫دي‪ ».‬هغه دا هم وویل چې «پاکستان متلاثره خلوا وه او هغله د افغانلانو‬
‫تمثیل کولی نه شي او نه دننه په افغانسان کې د هیڅ رول توافق تضمین‬
‫کولی شي‪ ».‬د هر تنظیم امیر هم د ژنیو توافقات رد کلړل‪ .‬خلو پخلواني‬
‫پاچا محملدیاهر هغلو تله پله هیلله منلۍ سلره وکتلل او وویلل چلې «بلا‬
‫اینکه در مذاکرات ژنیو طرف های اصلی قضیه یعنی نماینلدګان‬ ‫وص‬
‫واقعللی ملللت مجاهللد افغانسللتان و اتحللاد شللوروی مسللتقیماً شللرکت‬
‫نداشللتند بللاز هللم امیللد میللرود ایللن موافقللت راه را بللرای خ لروج قللوای‬
‫شوروي از افغانستان که متضمن استقالل کامل‪ ،‬تمامیت ارضلی کشلور‬
‫و حللق خللود ارادیللت مللردم افغانسللتان بللدون مداخللله خللارجی در امللور‬
‫سیاسللی و داخلللی و اجتمللاعی ثن باشللد‪ ،‬بللاز نمایللد» نللامتو دیپلومللات‬
‫عبدالرحمن پژواک ال وویل چې «‪ ...‬من از اغاز ګفتګوهای ژنیلو بلا ان‬
‫بلا منلافع مللی و ارزومنلدی‬ ‫بودم و ان را غیلر مثملر و مخلال‬ ‫مخال‬
‫های مردم ا فغانسلتان میدانسلتم‪ ...‬روز امضلای موافقله هلای ژنیلو روز‬
‫بازار سیاست بود که منافع ملی افغانستان در ثن رایګان فروختله شلد‪...‬‬
‫معلوم شد منظور صلح در افغانسلتان نبلود‪ ،‬زیلرا فیصلله ژنیلو جنلګ و‬
‫خون ریزی را شدت خواهند بخشلید‪ ».‬د وطلن بلل نلامتو شخصلیت د‬
‫عدلیې پخوانی وزیر شلمس اللدین مجلرو هلم وویلل چلې د ژنیلو پله‬
‫(‪)۱۶‬‬
‫توافقاتو سره د افغانستان کشاله هوارېدلی نه شي‪.‬‬
‫دوی ټول د ژنیو پر توافقاتو تر دې حده انتقادي شول چې د هغو لله‬
‫مخې یې د یرغلګر پوځ ایستل کېدل له پام نه وغورزول‪ ،‬په داسې حلال‬

‫‪530‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى چللې د دغلله پللوځ شللتون افغانسللتان تلله غللټ خطللر او د افغانللانو د‬
‫کللې‬
‫ستونزو اصلي عامل و‪ ،‬البته ستونزې ال هم وې‪ ،‬هغه هم په جنګ ځپلي‬
‫او وران شوي افغانستان کې‪ ،‬خو د هغو هوارول د افغانانو او پله خلاص‬
‫رول د تنظیمللي لویللانو کللار و‪ ،‬چللې د کللوم رول پللراخ بنسللټ او افغللان‬
‫شمول موقتي حکومت تنظیم وکړي‪ ،‬پله دغله مقصلد چلې هغله ولسلي‬
‫استازو ته رګر برابلر کلړي‪ ،‬چلې د نلوي اساسلي قلانون پربنسلټ ملنظم‬
‫حکومت پر پښو ودروي‪ ،‬خو دوی د دغه اساسي مکلفیلت پله رفلع کلې‬
‫پاتې راغلل او د دوی په دغې ناکامۍ سره په و طن کې د جنګ او افغان‬
‫وژنې یوه نوې مصیبت لړلې دوره پیل شوه‪.‬‬

‫‪531‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫نهم څپرکی‬

‫د نجیب الله لنډه واکمني‬

‫او د تنظیم واکۍ پیل‬

‫د ژنیو له توافقلاتو سلره دوه پوهلاوي لیکونله هلم وو‪ ،‬چلې یلو یلې د‬
‫وسلو د تنلایر اصلل او بلل یلې د یلوه ایتالفلي حکوملت پله اړه وو‪ .‬یلو‬
‫پوهاوی یا تفاهم لیک دا و‪ ،‬چې امریکا او شوروي اتحاد بله پله ترتیلب‬
‫سللره مجاهللدانو او د کابللل رجللیم تلله د تنللایر د اصللل للله مخللې وسلللې‬
‫ورکوي یا نه ورکوي‪ .‬د مثبت تنایر لله مخلې بله دوی خپللو خلواوو تله‬
‫وسلې ورکوي او د منفی تنایر له مخې به یې نه ورکوی‪ .‬د حاضر وخت‬
‫لپاره د مثبت تنلایر اصلل ومنلل شلو‪ ،‬چلې مانلا یلې د جنلګ دوام و‪ ،‬د‬
‫‪۱۹۹۱‬د سپټمبر په ‪۱۳‬مه یانې د شوروي اتحاد له ټوټه کېلدلو نله دمخله‬
‫و‪ ،‬چې د امریکې ا و شوروي اتحاد د باندنیو چارو وزیرانو پله موافقله د‬
‫مثبت تنایر اصل پر ځای د منفي تنایر اصل ومنل شو‪ ،‬چلې هغله بله د‬
‫نوي کال له پیل نه عملي کېږي‪.‬‬
‫دوهلم تفللاهم دا و‪ ،‬چلې د ژنیللو د توافقلاتو څلللور واړه خلواوې بلله د‬
‫کوردوویز له هغو کوښښونو سره مرسته کوي‪ ،‬چلې دی بله پله شخصلي‬
‫توګله‪ ،‬نله پله رسللمي توګله زیلار باسلي پلله افغانسلتان کلې د یلوه ایتالفللي‬

‫‪532‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حکومت د جوړولو لپاره الر هلواره کلړي‪ ،‬څرګنلده ده چلې د کلوردوویز‬

‫کى‬

‫دغه ماموریت نه پیاوړی و او نه د ایتالفي حکومت لپاره الره هواره وه‪.‬‬

‫د افغانستان پخواني پاچا محمد یاهر په دې اړه اغیزنلاک رول لوبلولی‬
‫شو‪ .‬کوردوویز وایي چې په دې اړه یې له رېرو افغانانو سره خبرې اترې‬
‫وکړې او ورته مالومله شلوه چلې یلوازې دی د افغانسلتان لپلاره د اتحلاد‬
‫سمبول کېدلی او افغانان پر ده غونډېدلی شي‪ .‬کلوردوویز بیلا د همدغله‬
‫مقصد لپاره په روم کې چې دی هلتله اوسلېده‪،‬ولید او هغله ورتله وویلل‬
‫چې دی په دې اړه «لویه جرګه بې له ځنډ نه بللی شلي‪ ».‬خلو کلوردوویز‬
‫دا هم وایي چې پاچا محمد یاهر د دغسې تاريخي کار لپاره نله فزیکلي‬
‫او نه فکري قوت وښود‪ .‬د ده په اند که هغه پېښور ته تللی وای‪ ،‬مهاجر‬
‫افغانان به سمله السه پرې راټلول شلوي وای او هلیڅ تنظلیم بله دغسلې‬
‫سیاسي مالتړ نه لرالی‪ ،‬چې ورته چیلن ورکلړي‪« .‬کلوم هغله رول چلې‬
‫پاچللا زوی نللورو دوم سللهانوک د خپللل ملللک خکمبودیللات د کشللالې پلله‬
‫هوارولو کې ادا کړی و‪ ،‬دغه فکر یې پیاوړی کړ‪ ،‬چې د هغه په قوت ملا‬
‫له یاهرشاه نه په وار وار وغوښتل‪ ،‬چې په خپل فعالیلت سلره پله خپلل‬
‫هېواد کې د رېر بد کورني جنګ مخه ونیسي‪ ».‬کلوردوویز دا هلم وایلي‬
‫چې د واشنګټن په مرستې سره ممکنه وه‪ ،‬چلې پاکسلتان هلم د هغله پله‬
‫خوا واوړي! (‪)۱‬‬
‫کوردوویز بیا «په افغانستان کې د سولې له الرې د یوه مشلروع پلراخ‬
‫بنسټ حکومت په نامه د یوه انتقالي حکومت تجویز وړانلدې کلړ‪ ،‬چلې‬
‫هغه به «د نفوذ خاوندانو یوه شورا وی» چې د لویې جرګلې د تنظیموللو‬
‫لپاره به الر هواروي‪ ،‬له دغه تجویز نه د کوردوویز مقصلد دا و‪ ،‬چلې لله‬

‫‪533‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دېکىالرې به افغانان فیصله وکړي‪ ،‬چې خپل سیاسي برخلیلک پله خپلله‬
‫وټاکي‪ .‬کوردوویز په دې اړه په پېښور کې د افغانانو له پوره مالتړ نه راره‬
‫و‪.‬‬
‫کوردوویز وایي چې په اسالم اباد کې په هغه هوټل کې چې ده اړولي‬
‫وو‪ ،‬دغومره رېر افغانان یلې لیلدلو تله ورغللل‪ ،‬چلې حتلی د پاکسلتان د‬
‫استخباراتو خلک یې حیران کړل‪ .‬په دوی کې د قومونو استازي‪ ،‬د رګلر‬
‫قومندانان او دیني عالمان وو او دوی کوردوویز ته د نورو رېرو افغانلانو‬
‫په السلیک‪ ،‬غوښتنلیکونه وړانلدې کلړل‪ .‬پله دغله مضلمون چلې «جرګله‬
‫یلوازنۍ وسللیله ده‪ ،‬چللې د نللورو وینلو توییللدلو مخلله نیسللي او افغانللان د‬
‫افغانانو له وژنو نه ژغوري‪ ».‬دوی پلر خپللې غوښلتنې دغلومره ټنیلګ او‬
‫ورته رښتیني وو‪ ،‬چې پر کوردوویز یې رېر اثر وکړ‪ ،‬لکله چلې دی وایلي‬
‫«دا یوه اوږده او سلتومانه کلوونکې ورځ وه‪ ،‬خلو زه بله هیڅکلله د دغلو‬
‫افغانانو د سترګو څېرې هېرې نه کړم‪ ،‬چې دوی په دغه ورځ زما د لیدلو‬
‫لپاره اسالم اباد ته راغلل‪ ».‬او «زه زیاتره وخت فکلر کلوم‪ ،‬چلې زملا پله‬
‫ټول بین المللي ماموریت کې دا ممکن تر ټولو خوښلوونکې تجربله وه‪».‬‬
‫په واقع کې افغانانو هر چیرې د کوردوویز هلو ځلو ته سترګې نیولې وې‬
‫او درناوی یې کاووه‪ .‬د نیویارک په ښلار کلې لله هغله سلره د یلوه افغلان‬
‫چلند په دې اړه شاید یوه پر ځای نمونله وي‪ .‬کلوردوویز وایلي چلې دی‬
‫هلته یوه ورځ په یوه ټکسي کې خپلل هسلتوګنځي تله روان شلو‪ ،‬ټکسلي‬
‫چلوونکی افغان او په افغانستان کې نظامي افسلر و‪ ،‬دی یلې وپېژنلده او‬
‫دواړه سره وغږېدل‪ .‬افغان چې هغه خپل ځای ته ورسوه‪ ،‬کرایه یې ترېنه‬
‫نه اخسیتله‪ ،‬پله دې چلې ده افغانلانو تله خلدمت کلاووه‪ ،‬خلو کلوردوویز‬

‫‪534‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ټینګ و‪ ،‬چې کرایه دې واخلي‪ .‬دغه عمل دوه درې ځلل تکلرار شلو‪ ،‬ان‬
‫کى‬

‫تر دې چې په پای کې افغان د هغه په جېب کې پیسلې تختله کلولې‪ ،‬او د‬

‫محل پولیس په شک کې شو او ځان یې ور ورسوه‪ ،‬خو کوردوویز ورته‬
‫کړه چې خیر خیریت دی او دی افغان دی‪ ،‬له ما نه کرایه نه اخلي او بیلا‬
‫یې وویل چې «افغانان رېر ښه خلک دي‪ ».‬پله رښلتیا هلم کلوردوویز پله‬
‫خپل اثر کې افغانلان پله ښله نامله یلاد کلړي دي‪ .‬پله هلر حلال قومنلدان‬
‫حقاني هم د جرګې له تجویز نه په ټینګه پلوي وکړه‪ ،‬لکه چې وروسته د‬
‫محاذ د تنظیم مشر پیلر سلید احملد ګیالنلي او د نجلات د تنظلیم مشلر‬
‫صبغت الله مجددي هم د هغې په مالتلړ وینلا وکلړه‪ .‬کلوردوویز پله دې‬
‫هکله د یوه بل اعتدالي تنظیم مشر هم یلادوي‪ ،‬چلې هغله شلاید موللوي‬
‫محمد نبي وي‪ .‬مجددي په خپلې وینا کې وویل چې «د جرګې تجلویز د‬
‫اسالمي ارزښتونو او د افغانستان د ملي ععنعنې له مخې د افغلان د یلوه‬
‫(‪)۲‬‬
‫مشروع او قانوني حکومت تنظیمولو لپاره رېره ښه وسیله ده‪».‬‬
‫د کوردوویز د جرګلې وړانلدیز پله افغانلانو کلې هغسلې شلور او زوږ‬
‫تولید کړ‪ ،‬لکه په پېښور او پښین کې ممثللو لویلو جرګلو تولیلد کلړی و‪،‬‬
‫خو دغه وخت د تنظیمونو پله تر پځوا نه رېره درنه وه‪ .‬کوردوویز وایلي‬
‫چې ما «په متوافلق رول د قومنلدانانو‪ ،‬قلومي مشلرانو‪ ،‬روحلاني کسلانو‪،‬‬
‫روڼ انللدانو‪ ،‬ټکنوکراتللانو‪ ،‬پلله تهللران میشللت مقاومللت خمشللرانوت او د‬
‫کډوالو نومیالیو کسانو په ګډون ټینګار کاووه‪ ،‬چې پایله یې باید یو ملي‬
‫یا پراخ بنسلټ حکوملت وي‪ ».‬دغله وړانلدیز پله افغانسلتان کلې دننله او‬
‫د باندې افغانانو کې چې د هرې سیاسي رلې او قلوم نله وو‪ ،‬رېلر پلویلان‬
‫لرل‪ ،‬خو دوی نه کوم تنظیم او نه منلی مشر الره‪ .‬له بلې خلوا د تنظیملي‬

‫‪535‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حکومت له فکر نله یلوازې سلخت دریځلو تنظیمونلو مالتلړ کلاووه‪ ،‬نله‬
‫کى‬

‫اعتدالي تنظیمونو‪ .‬کوردوویز دا هم وایي چې امریکلا او شلوروی اتحلاد‬

‫اول دغه وړاندیز ته زړه نا زړه وو‪ ،‬خو بیا یې په پللوي نظلر ښلکاره کلړ‪.‬‬
‫پخوانی پاچا ال هم له روم نه نه بېرون کېده او ضلیاءالحق هلم د ‪۱۹۸۸‬‬
‫په اګست کې ناڅاپه ملړ شلوی او د پاکسلتان ثیاسثی هلم پلر تنظیملي‬
‫حکومت والړ و‪ ،‬لکه چلې د مخله یلې د پېښلور او پښلین للویې ممثللې‬
‫جرګې ناکامې کړې وې‪ .‬خو حکمتیار هغسې چې فکر کېده د کوردوویز‬
‫نظر پوره منفي وباله‪ ،‬د هغه په نظر افغلان مللت پلر هغله بلاور لله السله‬
‫شي‪ ،‬ځکه چې د هغه په ژبله «کلوردوویز تلل‬ ‫ورکړی او دی باید عو‬
‫کوښښ کاووه ثابته کړي‪ ،‬چې د افغان بحران داخلي دی‪ ،‬په داسې حال‬
‫کې چې مونږ د یوه باندني تېري په وړاندې جنګېلږو‪ ».‬هغله پله دې نظلر‬
‫و‪ ،‬چې «همدا چې باندنۍ السوهنې پای ته ورسېږي‪ ،‬پله افغانسلتان کلې‬
‫به سوله بېرته ژوندۍ شي‪ ».‬ده په افغانستان کې د شوروي اتحاد پر نوي‬
‫سفیر ورانتسوف هم ترخې نیوکې وکړې‪ ،‬چې په روم کې یې له پخلواني‬
‫باچا سره لیدلي وو‪ ،‬شاید پله دې مقصلد چلې پله کابلل کلې د کلوم رول‬
‫پللراخ بنسللټ حکومللت سللروالي ومنللي‪ .‬حکمتیللار پلله عللین حللال کللې‬
‫«لویللدیځې نللړۍ» هللم سللختې وغنللدلې‪ ،‬چللې دی یللې «راریکللال» یللانې‬
‫افراطي ښوولی و‪ )۳(.‬دا هغه وخت و‪ ،‬چې په نیویارک کلې د سلر منشلي‬
‫ځینو مرستیاالنو کوردوویز په خپل نوي ماموریت کې ناکلام ښلوولی و‪،‬‬
‫خو کوردوویز په څرګند رول نه وایي چې دا څوک یا کومه خوا وه‪ ،‬چې‬
‫په پای کې یې د ده وړاندیز سبوتاژ او ناکام کړ‪ ،‬په همدغه وخت کلې و‪،‬‬
‫چې دی په خپل هېواد ایکوارور کې د باندنیو چارو وزیر وټاکلل شلو او‬

‫‪536‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغې وییفې نه الس پر سر شو‪ .‬خو دی لکه چې په تېرو پاڼو کې ویل‬

‫له کى‬

‫شوي‪ ...‬د ملګرو ملتونو د سرمنشي د منځګړي پله توګله پله خبلرو اتلرو‬
‫سره د شوروي اتحاد د پوځ د بېرون کولو په موضوع کې پوره مهارت او‬
‫وړتیا وښودله او خپله دغه بلین الملللي دنلده یلې پله بلري سلره پلای تله‬
‫ورسوله‪.‬‬
‫د کوردوویز له رخصت کېدلو نه وروسته د ملګلرو ملتونلو سرمنشلی‬
‫پرېللزدي کللویالر‪ ،‬د عمللومي اسللامبلې پلله سپارښللتنه چللې دی بایللد پلله‬
‫افغانستان کې د یوې جامعې سیاسلي فیصللې لپلاره رګلر هلوار کلړي‪ ،‬د‬
‫‪ ۱۹۹۱‬کال د مې په ‪۲۱‬مه یو پالن وایست چې د هغه لله مخلې افغانلان‬
‫به په انتقالي دوره کې د خبرو لله الرې یلو پلراخ بنسلټ حکوملت جلوړ‬
‫کړي او بیا دغه حکوملت «د ازادو او علادل انتخابلاتو» لپلاره الر هلواره‬
‫کلړي‪ ،‬د دې لپلاره چللې پله افغانسلتان کللې یلو جلامع حکومللت پلر پښللو‬
‫ودرول شي‪ .‬بیا دې د افغانستان د سیاست له مهمو خواوو نه وغوښلتل‬
‫شي‪ ،‬چې په دغې حیاتي موضوع کې سره ټول شلي او یلو سیاسلي نظلام‬
‫په اتفاق سره غوره کړي‪ .‬دغه پلالن د کلوردوویز پلالن تله ورتله و‪ ،‬خلو‬
‫اوس د هغه د عملي کېدلو لپاره تر پخوا نه وخت ښه برابر و‪ ،‬سر منشي‬
‫کویالر بینان سیوان د دغه ماموریت لپلاره وټاکله‪ .‬ملا دغله موضلوع لله‬
‫نورو اړوندو موضوع ګانو سره په ګډه په خپل یوه انګرېزي اثر کې شر‬
‫کړې او دلته به د هغه لنډیز راوړل شي او له نویو اثرونلو نله بله هلم کلار‬
‫(‪)۴‬‬
‫واخیستل شي‪.‬‬
‫شوروي اتحاد پخوا له دې چې ټوټه ټوټه شي د افغان مقاومت له یوه‬
‫هیئت سره په یوې څرګندونې کې موافقه وکلړه‪ ،‬چلې پله افغانسلتان کلې‬

‫‪537‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دېکىقدرت یلوه انتقلالي اسلالمي حکوملت تله انتقلال شلي‪ .‬د امریکلې د‬
‫باندنیو چارو وزیر جیمز بیکر هم د نجیب الله پله اړه د خپلل حکوملت‬
‫نظر بدل کړ‪ ،‬په دې رول چې په افغانستان کې د یوې سیاسي فیصلې یلا‬
‫انتقالي حکوملت پله اړه د بحلث لپلاره د نجیلب اللله «ګوښله کېلدل بله‬
‫مخکینی شرط نه وي‪ ».‬دا هم مهمه وه چې د پاکسلتان د بانلدنیو چلارو‬
‫وزیر د شوروي اتحاد له انحالل نه وروسته د ‪۱۹۹۲‬کلال پله پیلل کلې د‬
‫افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د نوې طر په مالتلړ څرګندونله وکلړه‪.‬‬
‫دغه وخت په منځنۍ اسیا کې خپللواک جمهوریتونله هسلک شلوي وو‪.‬‬
‫پاکستان له هغو سره اړیکې نیلول پله اقتصلادي لحلا د یلوه باثبلات او‬
‫ارام افغانستان له الرې شونکي او ګټور بلل‪ .‬نزدې ټوللو افغلان سیاسلي‬
‫رلو د دغې طر په اړه څرګندونې وکړې‪ ،‬حکمتیار هم چې اول یې هغه‬
‫«پیچلې‪ ،‬مبهمه او غیر عملي بلله» دغه وخت یې خپل نظلر د هغلې پلر‬
‫خوا واړوه او د ‪۱۹۹۲‬کال د اپرېل په سر کې یلې ال وویلل چلې د هغلې‬
‫ځنډېدل به ناوړې پایلې ولري‪ .‬داسې هم لږ څه دمخه د همدغه کلال پله‬
‫فبرورۍ کې په پکتیا کې د قومندانانو یلوې شلورا چلې لله پنځله سلوه نله‬
‫رېرو قومندانانو نه جوړه وه‪ ،‬په یوې څرګندونې کې ښکاره کړه‪ ،‬چلې کله‬
‫«هغه زمونږ د جهاد د غوښتنو‪ ،‬ملي ګټې‪ ،‬د اسالمي حکومت د تاسیس‬
‫د نتایجو مخالفه نه وي‪ ،‬مخالفت بله یلې ونله شلي‪ ».‬یلوازې عبلدالرب‬
‫رسول سیاف د اسالمي اتحاد د تنظیم مشر هغه رد کړه‪ ،‬په د اسې حال‬
‫کې پخواني پاچا او داسې هم اعتدالي تنظیمونو په غوڅله توګله د هغلې‬
‫مالتللړ وکللړ‪ .‬پلله دې رول دا یللوازنۍ طللر وه‪ ،‬چللې پلله افغانسللتان کللې د‬
‫انتقالي حکومت جوړېدلو لپاره ټولو داخلي او خارجي ښکېلو خواوو تله‬

‫‪538‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫منلو وړ وه او هیله کېدله چې د هغې په عملي کېدلو سره به په پای کې‬

‫د کى‬

‫د افغانستان لپاره کلوم رول حکوملت پلر پښلو ودرول شلي او د کلورني‬
‫جنګ مخه به ونیوله شي‪ ،‬خو په همدغه وخت کلې (اپرېلل ‪ )۱۹۹۲‬پله‬
‫کابل کې د نجیب الله پر ضد د کارملیانو په کودتا سره‪ ،‬چې په کابل کې‬
‫امنیت ګډور شو‪ ،‬او دغه طر عملي کېدلی ونه شوه‪.‬‬

‫‪539‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د نجیب الله واکمني او ناکامي‬

‫لکه چې دمخه په لنډ رول ویل شوي‪ ،‬نجیب الله په کابل کې د رجیم‬
‫په سروال کېدلو سره د ګورباچوف او شیواردنازي په سپارښتنه په یو للړ‬
‫سمونونو پیل وکړ‪ ،‬ده په یاهر کې له هغو کمونستي تمرینونلو نله الس‬
‫واخیست‪ ،‬چې د خلقي رجیم او کارمل په وخت کې یې کول‪ .‬ځان یلې‬
‫مسلمان وښود او د پل خشتي په لوی جومات کې یلې د جمعلې ورځلې‬
‫نمو نځونه له نورو مسلمانانو سره په ګډه ادا کول‪ .‬په ښار کې یې د شپې‬
‫ګرځېدلو بندیز چې په کال ‪۱۹۸۰‬کې د ښاریانو د پاڅون پله وخلت کلې‬
‫نافذ شوی و‪ ،‬لغو کړس بندیان یلې جوپله پله جوپله ازاد کلول او د سلولې‬
‫کمیسیونونه یې په کار واچول‪ .‬په همدغله وخلت کلې و‪ ،‬چلې زه او زملا‬
‫نور ملګري استادان له محبس نه وایستل شوو‪ ،‬او ازاد شو‪ ،‬پخوا له دې‬
‫چې زموږ د هر یوه د محبس موده پای ته رسلېدلې دي‪ ،‬تلر دغله وخلت‬
‫پورې موږ هر یوه پنځه کاله په محبس کې تېر کړي وو‪.‬‬
‫رېر غټ او مهم سمون یې په خپلله د دولتلي رجلیم پله اړه و‪ ،‬چلې د‬
‫هغه لپاره لویه جرګه د ‪۱۹۸۷‬کال د نومبر په دېرشلمه پله پلولي تخنیلک‬
‫کې پرانیستله شوه‪ .‬دغه جرګه له دوه ورځې بحلث کوللو نله وروسلته پله‬
‫بري سره پای تله ورسلېده‪ ،‬سلره لله دې چلې جنلرال عصلمت اڅلک او‬
‫ملیشاوو یې په کابل کې یو څله ګلډوري واچولله‪ ،‬او یلو څلو راکټونله لله‬

‫‪540‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پغمان نه پر کابل واورول شلول‪ ،‬چلې هغله پله غاللب ګملان د قومنلدان‬
‫کى‬

‫عبدالحق او د هغه د ملګرو کار و‪ .‬په جرګه کې نجیب اللله د اوو کلونلو‬
‫لپاره ولسمشر غوره شو‪ ،‬چې په دقیق رول هغه دولتمشر و‪ ،‬داسې هم د‬
‫افغنستان لپاره یو نوی اساسي قانون وایستل شو‪ ،‬چلې د هغله لله مخلې‬
‫حکومللت د دوو انتخللابي مجلسللونو تلله مسللؤل وبلللل شللو‪ .‬د «اسللالم‬
‫سپېځلی دین» د افغانستان رسلمي دیلن او سیاسلي ګوندونله ازاد اعلالم‬
‫شول‪ ،‬په دې رول د افغانستان په تاریخ کلې سیاسلي ګوندونله د للومړي‬
‫ځل لپاره په رسمي او لیکلي رول ومنل شول او قانوني شول‪ .‬وروسته د‬
‫افغانسللتان خلللق دموکراتیللک ګونللد‪ ،‬د وطللن حللزب ونومللول شللو‪ ،‬چللې‬
‫مفهوم یې ملي و‪ ،‬خاد چې پر خپلو کړو سره یې خلک رېلر زوروللي او‬
‫تورولي و‪ ،‬په واد واړول شو‪ ،‬چې د وزارت امنیت ملي د سر له ټکلو نله‬
‫جوړ و‪ ،‬خو د واد د سرچارواکي د پخوا په شلان کلارملي خادسلتان وو‪،‬‬
‫چې ځانونه یې د شوروي اتحاد د ژنسلکي )‪(Dezerzhinsky‬رښلتیني‬
‫زامن ګڼل‪ ،‬چې هغه ټینګ وینې بهلوونکی انقالبلي او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سلر‬
‫مؤسس و‪.‬‬
‫په دې رول له واد نه پرته د افغانستان سیاسي نظلام د مللي او لبراللي‬
‫ارزښتونو له مخې لله سلره جلوړ شلو‪ ،‬خلو وخلت تله ضلرورت و‪ ،‬چلې‬
‫مالومه شي هغه د ژوند په رګر کې عملي او یقیني کېلږي‪ ،‬یلا یلوازې پله‬
‫تورو کې محصلور پلاتې کېلږي لکله ملوقتي اساسلي قلانون چلې پله کلال‬
‫‪۱۹۸۰‬کې ایستل شوی و‪ ،‬یوازې په نامه و‪ ،‬خو په دغله وخلت کلې چلې‬
‫هم دننه په افغانستان او هم په شوروي اتحاد کې وضع په اساسلي رول‬
‫اوښتې وه‪ ،‬نجیب الله د هغې په درک سلره کوښلښ کلاووه‪ ،‬چلې تحلول‬

‫‪541‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫واقعي کړي او د خلکو اعتماد وګټي چې د خاد د سروال پله توګله ترېنله‬
‫کى‬

‫بېګانه شوي وو‪ .‬د همدغه مقصد لپلاره یلې د صلدراعظم سللطان عللي‬
‫کشلتمند پلر ځلای چلې کلارملي پرچملي و‪ ،‬اول محملد حسلن شلرق او‬
‫وروسته په ‪۱۹۸۹‬کې فضل حق خالقیار صلدراعظم وټاکله چلې د کلوم‬
‫ګوند غړی نه و‪ .‬پله دغلو سلمونونو سلره ولسمشلر نجیلب اللله دغسلې‬
‫حرکت شروع کلړی و‪ ،‬چلې حتلی اسلالمي تنظیمونلو هلم پلرې سلترګې‬
‫پټولې نه شوې‪ ،‬په تېلره چلې هغله پلر دې نلور هلم لنګلر واچلوه‪ ،‬چلې د‬
‫مقاومت قومندانان لږ تر لږه بې پرې کړي او په علین حلال کلې د قلومي‬
‫ملیشاوو پروګرام پرمخ بوځي‪.‬‬
‫تر دغه وخت پورې په خاص رول د کشتمند په توجه دغو قومندانانو‬
‫ته په خاص رول له هندوکش نه اخوا والیتونو قومندانانو ته په عمل کې‬
‫دنننۍ خپلواکي منل شوې وه‪ ،‬په مزار کې ال یو رول فرعي حکومت پلر‬
‫پښو درول شوی وو چې د وزارتونو له مرستیاالنو نه جوړ او نجیب اللله‬
‫مسیر یې سروال و‪ .‬دغه فرعلي حکوملت تله اجلازه وه‪ ،‬چلې د شلوروي‬
‫اتحاد د منځنۍ اسیا له جمهوریتونو سره کابل ته لله مراجعلې نله پرتله د‬
‫سوداګرۍ او کولتوري اړیکې ټینګې کړي‪ .‬نجیب الله دغه ترتیب چې د‬
‫افغانسللتان د دوه ټوټلله کېللدلو پېالملله ګڼللله‪ ،‬د محمللد حسللن شللرق پلله‬
‫صدراعظمۍ کې له مینځ نه یووړه‪ .‬نجیب الله چې د دفاع د عالي شلورا‬
‫سروال هم و‪ ،‬د سیمو قومندانانو ته دننۍ خپللواکي ومنلله‪ ،‬خلو چلې لله‬
‫جنګ او وژلو نه الس واخلي‪ .‬له اټکل څلور زره محلي قومندانانو نه یلو‬
‫شمېر قومندانانو د هغه دغه طر ومنله‪ ،‬خو حسن شرق وایي چې هیڅ‬
‫افغان حاضر نه شو‪ ،‬چې پله دې‬ ‫نومیالی قومندان او هیڅ ملکي مخال‬

‫‪542‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اړهکىله حکومتي چارواکو او استازو سره خبرې وکړي‪.‬‬

‫د شوروي پوځ د اخري واحدونو له وتلو نه دمخله او للږ وروسلته پله‬
‫ننګرهار کې یو څو پېښې وشلوې‪ ،‬چلې پله هغلو سلره د کابلل حکوملت‬
‫اعتبار وموند او د تنظیمونو اعتبار زیانمن شو‪ .‬حکومت د شوروي پلوځ‬
‫له وتلو نه لږ دمخه خپلې نظامي قواوې د کلونړ لله مرکلز نله وایسلتلې او‬
‫هغه د اکتوبر پر یوولسمه کال ‪ ۱۹۸۸‬د مجاهدانو الس ته ورغللی‪ ،‬خلو‬
‫دوی او په خاص رول د مولوي جمیل الرحمن پلویلانو چلې د وهابیلانو‬
‫په نامه یادېدلې له خلکو سره د ژغورونکو پر شان نه‪ ،‬بلکې د لوټمارو په‬
‫شان چلند وکړ‪ .‬پر هغه سربېره د همدغه کال په پای کلې د رجلیم څللور‬
‫اویللا تنلله افسللران او سللرتېري تللورخم تلله نللزدې د پاکسللتان سللرحدي‬
‫د اسللالمي‬ ‫چللارواکو تلله تسلللیم شللول او هغللوی دوی د مولللوي خللال‬
‫حللزب یللوه قومنللدان تلله وسللپارل‪ .‬خللو وروسللته پللولې تلله ورڅېرملله د‬
‫افغانستان په سیمه کې د دوی مړي ولیدل شول‪ .‬د ‪۱۹۸۹‬کال د جنوري‬
‫په سر کې چې زه له پېښور نله د امریکلې غلږ لله جورنلسلت عبلدالباري‬
‫جهاني او نورو سره هلته والړم‪ ،‬د هغو د ځینو جسدونو پاتې غوښې مې‬
‫په یوه خوړ کې ولیدلې‪ .‬دغه وژنې چا وکړې‪ ،‬مالومه نه ده‪ ،‬خو لکه چې‬
‫ویل کېږي دا د پټي سر دی‪ ،‬پټی وروسته سلورور دی‪ ،‬للږ څله وروسلته‬
‫چې مجاهدانو په ښېوه کې یوه حکومتي نظامي پوسلته النلدې کلړه‪ ،‬دوه‬
‫تنه افسران یې چې ورته تسلیم شوي وو‪ ،‬ووژل او اټکل یوویشت ښځې‬
‫یللې د جنللګ د غنیمللت پللر شللان خپلللې کللړې‪ .‬خلکللو تلله دغلله فکللر نلله‬
‫کېدونکی عمل د ځینو تنظيمی غړو او په زیاته اندازه د مولوي رحمن د‬
‫عربي وهابیانو کار و‪ .‬د کابل حکومت د دغو مړو جسدونه په تلویزیون‬

‫‪543‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېکىپه وار وار وښودل او ویل یې چې که مخالفان په واک شي‪ ،‬دغسلې‬

‫ویره وونکې پېښې به لږې نه وي‪.‬‬
‫په یوې بلې غټې پېښې سره چې د شوروي پوځ له وتلو نه وروسلته د‬
‫‪۱۹۸۹‬کال د مارچ په ‪۶‬مه وشوه‪ ،‬د کابل حکومت اعتبار نور هم رېلر او‬
‫د هغه د افسرانو او سرتېرو معنویات لوړ شول‪ .‬په دغه ورځ د پنځه زره‬
‫او اووه زره ترمینځ مجاهدانو د اته لویو قومندانانو په قومندانۍ د ختیځ‬
‫له خوا د منظم پالن له لرلو نه پرته پر جالل اباد ښار ودانګل او په بیلړه‬
‫د مخه والړل خو د ښار د ملدافعانو لله خلوا یلې د نلور پرمختلګ مخله‬
‫ونیول شوه‪ .‬د ښار مدافعان هم په ښلو وسللو سلمبال وو او هلم یلې پله‬
‫مهمو ځایونو کې ځای نیولی و‪ ،‬څنګه چې دوی تله د تلورخم تراجیلدي‬
‫مالومه وه‪ ،‬د ښار دفاع یلې پله ټینګله وکلړه‪ .‬پلر هغله سلربېره د محملود‬
‫د نجیب اللله د نظلامي چلارو د مشلاور د لیکنلې لله مخلې «هلر‬ ‫قاریی‬
‫شللبانه روز بللرای پشللتیباني از جبهلله جللالل ابللاد هللوا پیماهللا ‪-۱۰۰‬‬
‫‪۱۲۰‬پروار انجام میداند‪ ».‬خو دی د دغو ټولو الوتنلو شلمېر ‪۳۲۰‬ښليي‪.‬‬
‫دی د جالل اباد د محاصرې په وخت کې هلته و‪ ،‬لکه چې د مخله ویلل‬
‫شوي‪ ،‬ګورباچوف د نجیب الله دغه غوښتنه نه وه منلې‪ ،‬چې د هغه دغه‬
‫مخالفان پر خپلو الوتکو سره بمبلاري کلړي‪ .‬سلره لله دې هلم حکلومتي‬
‫ځواکونو چلې ټلول شلمېر یلې ‪ ۸۰۰۰‬تنله وو‪ ،‬د اتلو سلکار راکټونلو لله‬
‫ویشتلو نه وروسته د شا له خوا په یرغلیلز عملل سلره مجاهلدان پلر شلا‬
‫تللو ته اړ کړل او د ښار د محاصرې کړۍ یې له څو میاشلتو محاصلرې‬
‫نه وروسته ماته کړه او لله درې زره نله رېلر تلفلات یلې هلم ور واړول‪ .‬د‬
‫دفاع وزیر شهنواز ټني جالل اباد ته غټه قوه وانله سلتوله‪ ،‬پله دغله دلیلل‬

‫‪544‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۵‬‬
‫چېکى په دغه حال کې به په کابل کې کافي قوه نه وي باتې‪.‬‬
‫دغې پېښې دننه او دباندې پراخ انعکاس وکړ‪ .‬تر دغه وخته عام نظر‬
‫دا و‪ ،‬چې د کابل حکوملت بله پله یلوازې ځلان د مجاهلدانو پله وړانلدې‬
‫مقاومت کولی ونه شي او نسکور به شي‪ .‬خو باید په یاد ولرل شي‪ ،‬چې‬
‫دا په ښار کې له منظم پوځ سره د مجاهدانو لومړنۍ غټله مقابلله وه‪ .‬نله‬
‫شریکي مقابله چې دوی ورسره ښله روږدي وو‪ .‬دوی دغله ښلار النلدې‬
‫کولی ونه شو‪ ،‬خو دوی د پخوا پر شان په ټول هېواد کې یو للوی قلوت‬
‫وو‪ .‬د دغې ناکامۍ سمالسي قرباني د ثی ایس ثی مشر جنرال حمیدګل‬
‫شو‪ ،‬چې دغه عملیات د هغه په نوښت شوي وو‪ .‬د پاکسلتان حکوملت‬
‫دی له دغه مقام نه کوز کړ او پر ځای یلې جنلرال شلمس اللرحمن کلالو‬
‫وګمللاره‪ ،‬خللو د کابللل د حکومللت دغلله بللری د نجیللب الللله او د هغلله د‬
‫حکومت اخري حد و‪ .‬له هغه وروسلته پله نظلام او ګونلد کلې د جنلرال‬
‫شهنواز په مخکښې له خلقیانو او بیا له کارملیانو او نورو سره مقابلې او‬
‫کودتاګانې وې‪ ،‬چې پای یې د دوی ټولو نسلکورېدل‪ ،‬د بینلان سلیوان د‬
‫ماموریلت پللای او پلله کابلل کللې د تنظیمللي حکوملت هسلکېدنه او د بللې‬
‫امنیتۍ د یوې بلې خونړۍ دورې پیل شو‪.‬‬

‫‪545‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د جنرال تڼي په نامه یاده شوې‬

‫ناکامه کودتا‬

‫دا چې د ملي دفاع وزیر جنرال شهنواز تڼي «د ولسمشلر نجیلب اللله‬
‫پر ضد یا د هغه نظامي پلویانو د تڼي پر ضد په کودتا پیل وکړ‪ ،‬په یقین‬
‫سره مالومه نه ده‪ ،‬خو دا د تڼي په کودتا یاده شوې ده‪ .‬دغه کودتلا ژورې‬
‫ریښې لري او هغه په اصل کې د پرچم او خلق ګوندګیو له رقابلت څخله‬
‫ټوکېدلې دي‪ .‬دغه اوږد او کله کله رېر تلریخ رقابلت د شلوروي پلوخ لله‬
‫وتلو نه وروسته په کودتا بدل شو‪ ،‬چې پله دغلو اثرونلو کلې یلې پله رول‬
‫رول بیان شوی دی‪ :‬د صالح محمد زېري د نیمې پېړۍ خاطرې (چاب‬
‫کال ‪ ،)۲۰۰۵‬د اقبلال وزیلري د ثلور پلاڅون (‪ ،)۲۰۰۷‬د نبلي عظیملي‬
‫اردو و سیاسلللت (‪ ،)۱۹۹۸‬د فقیلللر محملللد ودان دشلللنه هلللای سلللرخ‬
‫(‪ )۱۹۹۹‬او سیاسللت مصللالحه ملللي و جبهلله ګیللری در حللزب وطللن‬
‫(‪ ،)۲۰۰۲‬د رزاق مامون راز خوابیده اسرار مرګ نجیلب اللله (‪)۲۰۰۷‬‬
‫افغانسللتان پللس از بازګشللت سللپاهیان شللوروي‬ ‫او د محمللود قللاریی‬
‫(‪ ۱۹۹۸‬د عزیلز اریللانفر پلله ترجملله) زه بلله للله دغللو اثرونللو څخلله خپللل‬
‫پوهاوی دلته په لنډ رول وړاندې کړم‪.‬‬
‫د کارمل په دوره کې که څله هلم پله پلوځ او ملکلي ا داره کلې امنیتلي‬
‫خلقیان ځپل شوي وو‪ ،‬بیا هم خلقي افسران تر پرچمي افسرانو نله دېلر‬

‫‪546‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ووکىاو دا په دغسې حال کې چې رجیم له مجاهدانو سره په جنګ اخته و‬

‫او خلقیانو ته یې سخت ضرورت الره‪ .‬پر دې سربېره زرغوني او ترهکي‬
‫افسرانو د شوروي له یرغلګر پوځ سره د امین د حکومت پله نسلکورولو‬
‫کللې برخلله اخیسللتې وه او پرچمللي افسللرانو پکللې هللیڅ رول نلله الره‪ .‬للله‬
‫همدې امله و‪ ،‬چې په دغې ټولې دورې کې له جنرال محمد رفیع نه پرته‬
‫چې ګوندي پلوی تلوب یلې واضلح نله دی‪ ،‬د دفلاع وزیلر خلقلي و‪ ،‬نله‬
‫پرچمي‪ ،‬دغه حال کارملل او ملګلرو تله چلې رجلیم یلې خپلل ګاڼله او د‬
‫مریدان وو‪ ،‬د منلو وړ نه وو‪ .‬بیا نو دوی له مسلکو نله‬ ‫شورویانو مخل‬
‫په الهام سره چې ک‪ .‬ج‪ .‬ب ته یې په عمل کې رېر واک ورکړی و‪ ،‬خلاد‬
‫ته رېر واک او اهمیت ورکاووه‪ .‬خلاد دوی تله ځلانګړی شلو او کلارملي‬
‫پرچمیان د خاد د څانګو امران شول او دوی لکه چې دمخه ویل شوي‪،‬‬
‫ځانونه په ویاړ سره خادستان بلل په دغه فکر چې خادزم لکله کلوم رول‬
‫کارملي انقالبي کمونزم وي‪.‬‬
‫د دغې کودتلا پله مهلال (ملارچ ‪ )۱۹۹۰‬خلاد یلا واد د مللي امنیلت د‬
‫خوندي کولو په نامه له یوې غیر معمولي الرې نه هم رېر پیاوړی شلوی‬
‫و‪ .‬رجیم د شورویانو په مشوره یا هدایت له اول نه د سپاهیانو انقلالب‪،‬‬
‫د انقالب مدافعان او د ځان دفاع په نومونو وسله والې رلې تنظیم کلړې‬
‫وې‪ ،‬خو دغه رلې سربېره پر دې چلې وړې وې‪ ،‬تلل فعلالې نله وې‪ ،‬خلو‬
‫کله چې شورويانو د پوځ د ایستلو پرېکړه وکلړه‪ ،‬د ملیشلیایي یلا د غیلر‬
‫منظمو قوتونو دغه پروسه یې پراخه کړه‪ .‬له قومونو نه یې تنظلیم کلړه او‬
‫د هرې ملیشیا سروال یې د قومندان پله نامله ازاد پرېښلود چلې د خپللې‬
‫ملیشیا افسران پله خپلله وټلاکي‪ .‬د ځینلو ملیشلیاوو او قومونلو سلرواالن‬

‫‪547‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پرچمیان وټاکل شلول‪ .‬پله دې رول دغله ملیشلیاوې قلومي شلوې او پله‬
‫کى‬

‫ولس کې یې حساسیتونه وپارول‪ .‬په تېره هغه وخت چلې دوی پله نلورو‬
‫سیمو کې له مجاهدانو سره د مقابلې پله وخلت کلې لوټلول او وژل هلم‬
‫کول‪ .‬خادستانو د هغو پر دغو جنایتونو سترګې پټلولې‪ .‬دغله ملیشلیاوې‬
‫او نورې د امنیتي ځواکونو په توګه په دولتي ریاست پورې تړلې وې‪ ،‬نله‬
‫د دفاع وزارت پورې‪ ،‬خو په عمل کې هغه د واد یا خاد تر ولکې الندې‬
‫وې او دا خللاد و‪ ،‬چللې هغللو تلله یللې وسلللې او پیسللې ورک لولې او دنللدې‬
‫ورسپارلې‪ .‬ملیشیایي رلې لویې او دایملي وې‪ .‬پله دوی کلې د ځینلو للږه‬
‫کیو قومونو ملیشیاوو په ټول ملک کلې نلوم وایسلت‪ ،‬لکله د عبدالرشلید‬
‫دوستم د ازبکو ملیشیا چې اول کنډک‪ ،‬بیا غونډ او وروسته ‪۵۳‬مله فرقله‬
‫شوه‪ .‬دغې ملیشیا په رېلرو سلیمو کلې د کابلل پله ګلډون عملیلات او پله‬
‫پراخه اندازه لوټول وکړل‪ .‬دوستم د هملدغو عملیلاتو پله جلایزه کلې «د‬
‫انقالبي شورا غړی او وروسته د مرکزي کمېټلې غلړی شلو‪ ».‬دا سلره لله‬
‫دې چې ملیشیایي ګلم جم بلل کېده‪ ،‬په دې مانا چې هغلې لله یلوه سلره‬
‫هر څه لوټول‪ .‬صالح محمد زېری ال وایي چلې «د دوسلتم د ملیشلو لله‬
‫یلم څخه چا شکایت هم نه شو کوالی‪ ....‬دغه قوت دغومره قوي شو‪،‬‬
‫چې وروسته یې د دفاع له وزارت سره سیالي کولله‪ ».‬بلله غټله ملیشلیا د‬
‫اسللماعیلي فرقللې پیللر سللید جعفرنللادري وه‪ .‬دی مللامور شللو چللې «‪...‬د‬
‫حیرتان څخه تر سالنګ پورې د الرې ساتلو لپاره یوه‪ ...‬امتیلاز لرونکلې‬
‫(‪)۶‬‬
‫اتیا زریزه فرقه جوړه کړي‪».‬‬
‫د رجیم بل غټ ځواک دولتي «خلاص ګلارد» و‪ ،‬چلې افسلران یلې د‬
‫خاد پر شان پرچمیان او سرتېري یې د هغوی خپلوان او اعتمادي کسان‬

‫‪548‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫او کى«‪...‬زیلللاتره دري ژبلللي د کابلللل‪ ،‬شلللمالي او د شلللمال د والیتونلللو‬

‫اوسېدونکي وو‪ ».‬دوی ته د پوځ او څارندوی تر منسوبانو نه رېر معلا‬
‫او اعلی خواړه ورکول کېدل او له جنګ کوللو نله هلم معلاف وو‪ .‬د دوی‬
‫دنده د دولتي مقام او حکومتي مهمو ودانیلو سلاتل وو‪ .‬پخلوا دغله کلار‬
‫شورویانو کاووه‪ .‬د همدغو بېسارو امتیازونو د لرللو لله املله وو‪ ،‬چلې د‬
‫دفاع او کورنیو چارو د وزارتونو نه هم د خاد اعتملادي کسلان ګلارر تله‬
‫الړل او په دې رول د «‪ ...‬ګارر خاص قطعات بشپړ او لوی قوت ځنلې‬
‫د دوی شمېر نه دی یلاد کلړی‪ ،‬دا یلې هلم نله‬ ‫جوړ شو‪ )۷(».‬هیڅ مول‬
‫دي ویلي چې ګارر د څه او کوم مقصد لپاره دغلومره رېلر پیلاوړی شلو‪.‬‬
‫دغه ځواک بله د دوی لپلاره دغلومره رېلر پیلاوړی شلوی وي‪ ،‬چلې ارګ‬
‫رارمنه دفاعي قوه ولري‪ ،‬چې د کومې نه فکلر کېلدونکي احتملالي خطلر‬
‫مخه ونیسي‪ .‬دا هغه وخت و‪ ،‬چې نجیب الله چلې پرچملي او د رسلمي‬
‫ګونللد عمللومي منشللي و‪ ،‬د دفللاع وزیللر شللهنواز ټنللی چللې پلله اصللل کللې‬
‫زرغورني خلقي او په دغه وخت کې د ټولو خلقیانو استازی ګڼلل کېلده‪،‬‬
‫سره دغومره وران شوي وو چې نجیب الله جنرال نبي عظیمي ته ویللي‬
‫وو‪ ،‬چې «‪ ...‬ما باید جلو یک توطیه و دسیسه بزرګ را که از طرف وزیر‬
‫دفللاع در حللال سللازماندهي اسللت بګیللریم‪ ».‬نجیللب الللله دغلله عظیمللي‬
‫سربېره پر دې چلې پله نامله د دفلاع وزارت للومړی مرسلتیال و‪ ،‬نلوی د‬
‫کابل ګارنیزیون عمومي قومندان ټاکلی او ګارنیزیون یې له غونډ نه قول‬
‫اردو ته جګ کړی و‪ .‬نبي عظیمي چې ټینګ پرچمي و او ال هم دی‪ ،‬پله‬
‫(‪)۸‬‬
‫دې رول په پوځ کې د لوی درستیز پر شان د صالحیت خاوند شو‪.‬‬
‫نجیب الله کوښښ کاووه د ټولو پوځي ځواکونلو د عملومي قومنلدان‬

‫‪549‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫په کىتوګه د شوروي پوځ له وتلو نه وروسته خپل ځواکونله پیلاوړي کلړي‪،‬‬
‫خو دی د پرچمي توب له کړۍ نه هیڅ ونه ووت او ملي نه شلو او ویلې‬
‫نه شو کولی یا نه یې غوښتل د خلقیانو اعتملاد وګټلي او هڅله وکلړي‪،‬‬
‫چې د واړه ګوند ګوټي سره یو موټي کړي‪ ،‬که څه هلم دی او تڼلی دواړه‬
‫په اصل کې د پکتیا پښتانه وو‪ .‬په دغه حال کې خلقي لویانو داسلې ګنلله‬
‫چې د هغه ټولې هلې ځلې د دوی د ځپلو لپاره دې‪ ،‬لکه خلقي حکومت‬
‫چې دوی ځپلي وو‪ .‬دوی پر دغه فکر نور هم ټینګ شول‪ ،‬چلې لله کلونړ‬
‫او پکتیا نه یې پوځي واحدونه وایستل او د هغه پر خالف له کابل نه تلر‬
‫امو پورې غزېدلې سیمو قومي ملیشیاوې یې نورې هم پیلاوړې کلړې او‬
‫حتی د سازا او سزا په نومونو ستمي روله رلې یې پله حکوملت کلې هلم‬
‫ګډې کړې‪ .‬دا سره له دې چې د فقیر محمد ودان په وینا د ‪۱۳۶۷‬په ثور‬
‫(‪ )۱۹۸۸‬کې مزار ته د قدرت د احتمالي انتقال په اړه د اجراییې هیئلت‬
‫په یوه بحث کې چې دی هم د ګوند د مرکري کمېټې د فرهنګلي څلانګې‬
‫د مشر په توګه هلته حاضر و‪ ،‬نجیب الله په ټینګه ویلي وو‪ ،‬چلې «‪..‬ایلن‬
‫پالن تجزیه افغانستان است و من حاضر نیستم مسؤلیت تلاریخی ثن را‬
‫بعهده بګیریم‪ )۹(».‬صالح محمد زېری هم وايي چې خلقیان ال د نجیب‬
‫الله له استحکاماتو نه د مخه په دغله فکلر شلوي وو‪ ،‬چلې کله شلورویان‬
‫«‪ ...‬ټول افغانستان تر خپل نفوذ الندې ونه ساتالی شلي‪ ،‬نلو بله هېلواد‬
‫تجزیه کړي او شمالي سیمې به خامخا تر خپل نفوذ النلدې وسلاتي‪ ».‬د‬
‫ده په اند د نجیب الله په دغو نویلو اسلتحکاماتو سلره خلقیلان نلور هلم‬
‫اندېښمن شوي وو‪ )۱۰(.‬نورې غتې وړې پېښې او انکشافونه هم رېلر وو‪،‬‬
‫چې د دواړو خواوې یې نورې هلم سلره بلې اعتملادې کلړې‪ .‬ان تلر دې‬

‫‪550‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حده چې د دفاع وزیر او د دولت سروال له مجاهدانو سلره د مقلابلې او‬

‫کى‬

‫حتی د جنګي چارو په اړه هم نه سره جرګه کېدل‪.‬دوه پېښو د نجیب الله‬
‫او تڼي ترمینځ بې اعتمادي نوره هم رېلره کلړه‪ ،‬یلوه دا چلې هلر یلوه پلر‬
‫خپلو نظامي واحدونو کې افسران په خپلله ټاکلل او تبلدیلول‪ ،‬تڼلي دغله‬
‫کار په پراخه اندازه کاووه او حتی شپې به یې هم پر خپلو نظامي قطعلو‬
‫کې تېرولې‪ .‬داسې ښکارېده چې پله کابلل کلې دوه حکومتونله وي‪ ،‬هغله‬
‫هم د دښمنۍ په حال کې‪ .‬وضلع هغسلې وه چلې پله خلقلي نظلام کلې د‬
‫صدراعظم امین او اسدالله سروري او یو څو وزیرانو په وخت کې وه‪ .‬د‬
‫حیرانۍ ځای دی چې نجیب الله او تڼي له دغې دښمنۍ نه عبلرت وانله‬
‫خیست او د هغو پر شان یې د قلدرت پله لوبله کلې د وطلن او وطنواللو‬
‫پروا ونه کړه‪.‬‬
‫بلې پېښې چلې نجیلب اللله او تڼلی یلې نلور هلم سلره ترخله کلړل‪ ،‬د‬
‫جنرال ولی شاه او د هغه د یو څو تنلو ملګلرو بنلدی کېلدل وو‪« ،‬جنلرال‬
‫ولي شاه د راکټونو د لوا قومنلدان او یلو شلمېر ملګلري یلې پله دې تلور‬
‫بندیان شول‪ ،‬چې ګواکي د افغانسلتان د اسلالمي حلزب لله خلوا جلذب‬
‫شوي وو‪ )۱۱(».‬د یوه باوري راوي په وینا جنرال ولي شاه او تڼی په دغله‬
‫و خت کې سره خپه وو‪ ،‬خو د هغه او ملګرو بندي کېدل او کړول یلې د‬
‫ځان لپاره بد شګوم ګاڼه او نبي عظیمي تله یلې ال ویللي وو چلې د خلاد‬
‫رییس غالم فلاروق «‪ ...‬یعقلوبی بلدون مشلاورت ملن جنلراالن وزارت‬
‫دفاع را زنداني ساخته و به ازار و شکنجه برقی از انها اعتلراف میګیلرد‪.‬‬
‫اګر من از انها دفاع نکنم سایر قومنلدانان وجنلراالن چګونله بلاالی ملن‬
‫(‪)۱۲‬‬
‫اعتماد خواهند کرد‪».‬‬

‫‪551‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد نجیب الله او تڼي د پخالینې لپاره یو څه کوښښونه هم وشول‪ ،‬خو‬

‫د نجیلب اللله نظلامي مشلاور‬ ‫هغو مثبته نتیجه ورنکړه‪ .‬محمود قاریی‬
‫هم په دې اړه کوښښ وکړ‪ ،‬خو دی وایي چې «در رونلد ګفلت و شلنود‬
‫هر یک میکوشیدند حقانیت خود را با ثبات برسانند و طرف دیګر را به‬
‫کلیه ګناهان متهم سازند‪ )۱۳(».‬د محمد حسن شرق پله وینلا ورانتسلوف‬
‫چې په دغه وخت کې په کابل کې د شوروي اتحاد سلفیر و‪ ،‬هلم پله دې‬
‫اړه کوښللښ وکللړ‪ ،‬خللو دی د هغلله پلله اړه شللکمن و او وایللي چللې هغلله‬
‫سخت عالقمن و‪ ،‬چې له مجاهدانو سلره جنلګ شلدید شلي‪ .‬د نجیلب‬
‫الله ولسمشري دوام وکړي‪ ،‬پوخ منحل شي او قلومي ملیشلیاوې نلورې‬
‫هللم پیللاوړې شللي‪ ،‬نللو ځکلله د شللرق پلله فکللر «‪ ...‬بللا تمللام مسللاعی کلله‬
‫مشاورین شوروی در یاهر امر بوحدت حزب داشتند‪ ،‬به تکلرار شلنیده‬
‫میشد که جنا خلق و پرچم را مشاورین به حمله مسلحانه‪ ،‬و یلا دفلاع‬
‫از طرف متقابل‪ ...‬تشویق میکردند‪ )۱۴(».‬د نجیلب اللله مشلاور محملود‬
‫هللم همدغلله نظللر وړانللدې کللوي او وايللي چللې «‪ ...‬عللده ای از‬ ‫قللاریی‬
‫نظامیان و دیپلوماتان شوروي در کابل ګمان میزدند که سناربوی کودتلا‬
‫را کګب در مسکو نګاشته بود‪ .‬این سناریوي از یک سلو کګب تڼلی‬
‫را به کودتا و از سوی دیګر پنهانی نجیلب را بلرای سلرکوب ثن از پلیش‬
‫اماده ګردانیده بود‪ ».‬خو دی دا هم وایي چلې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب یلوه پخلواني‬
‫چارواکي شبرشین دغه اوازه بې بنسټه ګڼلله‪ )۱۵(.‬لکله چلې زر بله ولیلدل‬
‫پر شان نظر وړاندې کوي‪.‬‬ ‫شي اقبال وزیري هم د قاریی‬
‫د سولې د یقيني کولو بل حرکت د صالح محمد په مخکښې د خلقي‬
‫لویانو له خوا پیل شلوی و‪ .‬دوی چلې دغله نظلام پله اصلل کلې د خلقلي‬

‫‪552‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کودتا محصول باله‪ ،‬ساتنه یې هم خپل مسؤلیت ګڼلله‪ .‬دوی د شلوروي‬

‫کى‬

‫پوځ له وتلو نه وروسته په دې لټه کې شلول‪ ،‬چلې پله ګونلد او نظلام کلې‬
‫اساسي مقامونه خپل کړي‪ ،‬یا لږ تر لږه له دغله اوسلني حلال نله ځانونله‬
‫بېرون کړي‪.‬‬
‫په دغه وخت کې پوځ د جنرال شهنواز تڼي په وزیري د خلقیانو غټ‬
‫ځواک و‪ .‬د بګرام هوایي قوه هم د دوی تر الس الندې وه‪ .‬نجیلب اللله‬
‫لکه چې دمخه ویل شوي‪ ،‬جمهوري ګارر‪ ،‬خلاد یلا واد او قلومي ملیشلیا‬
‫پیاوړې کړې او شوروي اتحلاد دهغله د نظلام او سیاسلت پللوی و‪ ،‬خلو‬
‫چارواکو یې په کابل کې په یاهر کې له خلقیانو سره خواخوږي ښووله‪.‬‬
‫د نجیب الله او تڼي ترمینځ مخالفت دغه وخلت علام شلوی او دواړو د‬
‫یوه بل په وړاندې تیاری او احضارات نیولي وو‪ .‬د دې مانا دا کېده چلې‬
‫په دغه حال کې د ناڅاپي کودتایي عملل لپلاره وضلع ښله نله وه‪ .‬امینلي‬
‫خلقیان چې نوي له محبس نه ازاد شوي وو‪ ،‬له تڼي سره نه وو او د هغه‬
‫تکیه یوازې په زرغلوني خلقیلانو وه‪ ،‬چلې رېلر نومیلالي یلې میرصلاحب‬
‫کاروال‪ ،‬نیازمحمد مومند او په نظامیانو کلې ګالبلزوی (پله مسلکو کلې‬
‫سفیر)‪ ،‬جنرال قادر اکا او نور جنراالن وو‪ .‬د کورنیلو چلارو وزیلر اسللم‬
‫وطنجار که څه هم په اصل کې زرغوني خلقی و‪ ،‬د نجیب اللله پلر خلوا‬
‫و‪ ،‬خو دغو خلقیانو د حفیظ الله امین پر شان دراک‪،‬‬ ‫او د ټکر مخال‬
‫پیاوړی او نوښتګر مشر نله الره‪ .‬دوی مجبلور وو د دفلاع وزیلر تڼلي تلر‬
‫شاودرېږي‪ ،‬خو هغه چې یو زړور مسلکي نظامي افسر و‪ ،‬سیاسلي مشلر‬
‫نه و‪ ،‬سره له دې هم د زېري په وینا په دغو خلقي لویانو کلې نظلر دا و‪،‬‬
‫چې نجیلب اللله دې پله نظلامي عملل یلانې کودتلا سلره نسلکور شلي‪ .‬د‬

‫‪553‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوروي د پوخ په نه شته توب کې دوی دغه عمل کېدونکی ګاڼه‪ .‬په یلوه‬
‫کى‬

‫روایت تڼي ال دمخه‪ ،‬که جالل اباد د تنظیمونو الس ته ورغلی وای‪ ،‬پله‬
‫کودتا الس پورې کاووه‪ .‬په هر حال د زېري په وینا ده خپل ملګري قانع‬
‫کړل‪ ،‬چې د دغو اختالفاتو د لله میلنځ نله وړللو لپلاره الزمله ده‪ ،‬چلې د‬
‫ګوند کانګره وبلله شي‪ ،‬چې شل کاله کېږي نه ده بلل شلوې‪ .‬دی دا هلم‬
‫وایللي چللې کارملیللان د دې لپللاره چللې اختالفللات شللدید کللړي د «‪ ...‬د‬
‫کنګللرې د دایرولللو سللره سللر ښللوروه خاوت د کنګللرې دایللرول ورو ورو د‬
‫ګوند د اکثریت غوښتنه شلوه‪ )۱۶(».‬خلو پلر دې سلربېره چلې پله دغسلې‬
‫کړکېچن حال کې د کانګرې رابللل عمللي نله و‪ ،‬نجیلب اللله د هغلې پله‬
‫رابللو کې خپل مقام ته خطر لیده‪ .‬خو یو څو خلقلي لویلانو د زېلري پله‬
‫مخکښې او د غالم دستګیر پنجشلېري پله ګلډون د حلوت پله ‪۱۵‬مله لله‬
‫نجیللب الللله سللره پلله ارګ کللې ولیللدل‪ ،‬خللو د دوی خبللرې د ګیلللو او د‬
‫احتمالي ټکر د مخنیوي په هکله په ښې هوا کې وشوې او د کانګرې پله‬
‫اړه بحث هم ونه شو‪.‬‬
‫اقبال وزیري لکه چې دمخه یا ده شوې‪ ،‬د تڼي کودتا پله اصلل کلې د‬
‫ک‪ .‬ج‪ .‬ب ابتکار بولي‪ .‬دی وایي چې شورویان په تېره جنرال ګروملوف‬
‫په دې نظر و‪ ،‬چې د شوروي پوځ په وتلو سره د خلق او پرچم ګونلدګیو‬
‫ترمینځ ټکر کېدونکی دی او دوی یو ځل بیا د هغې د واقعي کولو لپلاره‬
‫غالم دستګیر ته دنلده وسلپارله او «دسلتګیر پنجشلېری‪ ،‬صلالح محملد‬
‫زېری‪ ،‬نیاز محمد مومند‪ ،‬شهنواز تڼی او یلو شلمېر نلورو کسلانو خلقلي‬
‫افسران یوې بې نتیجې کودتا ته وهڅول‪ ».‬له ټکلر نله موخله دا وه‪ ،‬چلې‬
‫خلقي پوځ کمزوری شي‪ ،‬د ملګرو ملتونو پروګرام شلنډ شلي‪ ،‬د نجیلب‬

‫‪554‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫حکومت ناتوان او بیلا نسلکور شلي او دولتلي واک کارملیلانو او شلمالي‬

‫کى‬

‫ټلوالې او نورو ته انتقال شي او شمالي سیمې له افغانستان څخه بېلې او‬

‫(‪)۱۷‬‬
‫د شوروي اتحاد تر دایمي نفوذ الندې شي‪.‬‬
‫د زېري او نجیلب اللله لله لیلدنې نله یلوه ورځ وروسلته (حلوت ‪،۱۶‬‬
‫‪-۱۳۶۸‬مارچ ‪ )۱۹۹۰ ،۶‬پر کابل ښار باندې بمونه وغورځېدل او هغله‬
‫د نظامي عمل شروع شوه‪ ،‬چې د جنرال تڼي په کودتا یاده شوې ده‪ .‬خو‬
‫په دې اړه دوه متضاد روایتونه دي‪ ،‬د نجیب الله د پلویلانو پله نظلر دا د‬
‫تڼي کودتا وه‪ ،‬چې د بګرام له هوایي رګر نه یې پرې پیلل وکلړ‪ ،‬خلو پله‬
‫دې هکله چې ما له درې کسانو سره په ټیلیفون کلې مرکلې وکلړې‪ ،‬چلې‬
‫دوی هغه وخت په کابل کې وو او اوس دوه یې په امریکې او یو یلې پله‬
‫اروپا کې ژوند کوي‪ ،‬وایي چې دغه کودتا د تڼي ابتکار نه و‪ ،‬بلکې هغله‬
‫پر هغه تحمیل شوی و‪ ،‬وروستی راوي په ه غه وخت کې پله رېلره للوړه‬
‫سویه دولتي چارواکی و‪ ،‬په هغو دوو راویانو کې یلو یلې وایلي چلې پله‬
‫دغه وخت کې تڼی چېرته په خیرخانه کې و‪ ،‬او چې د ملي دفاع پر ماڼۍ‬
‫د نجیب الله ځواکونو حمله وکړه‪ ،‬دی له خیر خانې نه بګلرام تله الړ او‬
‫ځوابي عملیات یې پیل کړل‪ .‬یو راوي یې دا هم وایي چې دولتلي واک‬
‫په دغه وخت کې د خاد یا واد په الس کې و‪.‬‬
‫د نجیب الله د پلویانو په روایت جنرال تڼی د همدغې ورځې (مارچ‬
‫‪ ) ۶‬په سهار له داراالمان څخه‪ ...‬د دفاع وزارت له مرکلز نله پله یلوه رزه‬
‫لرونکي ټانک کلې هلتله پله پټله تلللی او د جنلرال قلادر اکلا‪ ،‬نیازمحملد‬
‫مومند او یو شمېر نورو جنراالنو په ملګرتوب یې قومنلدې مرکلز تنظلیم‬
‫کړی و‪ .‬په داسې حال کې چې په دفاع وزارت کې یې د قومندې چلارې‬

‫‪555‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شور په مشرۍ یو شمېر جنراالنو ته سپارلې وې‪ ،‬چې په‬ ‫جنرال اص‬
‫د کى‬

‫هغو کې جنرال کبیر کارواني او جنرال جعفر سرتېری هم وو‪.‬‬

‫د همدغې ورځې د ماسپښین پر شاوخوا کې و‪ ،‬چې اول ارګ او بیا د‬
‫پښتونستان واټ څلور الرې او بیا د میوند جادې لویدیځه برخه بمباري‬
‫شوه او پر حکومتي او ګوندي ودانیو هم بمونه و غورزول شول‪ .‬نجیب‬
‫الله د بمبارۍ په پیل سره په داسې حال کې چې د ګلخانې په ماڼۍ کې د‬
‫سیاسللي بیللورو د غونللډې مشللري کوللله ځللان «‪ ...‬بلله دفتللر ریاسللت‬
‫جمهوري‪ ...‬رسانید و محل قومنلده کله در عملق زیلاد زیرزمینلی تعمیلر‬
‫مذکور مجهز با وسایل مخلابراتی سلاخته شلده بلود‪ ،‬شلتافت و قومنلده‬
‫عملیات ضد کودتا را بدست ګرفت که یک تعداد جنرال های اردو اورا‬
‫کمللک میکردنللد‪ )۱۸(«.‬عجبلله ده چللې نبللي عظیمللي هللم وایللي چللې «‪...‬‬
‫شللدت بمباردمللان مللرا مجبللور سللاخت کلله در محللل قومنللده زیرزمینللی‬
‫ګارنیزیون کابل بروم و از انجا به بعضی از قطعات‪ ...‬و فرقه ‪ ۸‬و سلایر‬
‫قطعات و جز و تام های ګارنیزیون وییفه بدهم تا با استفاده از اسللحه‬
‫دست داشته وس سال های دافع هوایی خویش بمقابلل طیلارات فیلر‬
‫نماینللد‪ )۱۹(».‬دی دا هللم وایللي چللې «از طللرف دیګللر رفیللع‪ ،‬وطنجللار و‬
‫یعقوبی محل قومنلده دیګلر را بوجلود اورده و بله جمعله اڅلک وییفله‬
‫سپرده بودند تا طیارات مقرزه هلوایي میلدان هلوایی ملزار بله پلرواز در‬
‫امده و میدان بګرام را تحت ضربات قرار داده فل نماید‪ ».‬په شلپه کلې‬
‫هم پر بګرام رګر باندې بمونه وغورزول شول او رن وې یې ورانه شوه‪.‬‬
‫کودتا یې الوتکې بیا مجبورې شلوې‪ ،‬چلې پلر کابلل بانلدې د هلوا ضلد‬
‫رول رول وسلو له امله له رېرې وچتې فاصلې نله بمونله وغورځلوي‪ .‬پله‬

‫‪556‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى رول دغو الوتکو خپل هدفونه په دقیق رول وهلی نه شول‪ .‬په کابلل‬
‫دغه‬
‫ښار کې جمهوري ګاررونه هم په مهمو ځایونو کې ځای پر ځلای شلول‬
‫او تڼي پلوه پلیوو قطعو پرمختلګ کلولی ونله شلو‪ .‬لله دغلو روایتونلو نله‬
‫واضحه ده چې دوی د عملیاتو لپلاره د یلوه سلنجول شلوي پروګلرام لله‬
‫مخې دمخه ترتیبات نیولي وو‪ .‬شلروع بله یلې هلم دوی کلړې او جنلرال‬
‫تڼی به یې مجبور کړی وي‪ ،‬چې دفاع وکړي او ناکام شي‪.‬‬
‫د ودان په وینا «‪ ...‬قرارګاه وزارت دفاع پیوسته با دکتور نجیلب اللله‬
‫تماس تلیفونی برقرار نموده او را به تسلیم شدن‪ ...‬فلرا میخوانلد‪ .‬فقلط‬
‫صبح روز ‪۱۷‬حلوت جنلګ فلروکش نملوده قطعاتیکله بله حملله بلاالی‬
‫شده بودند‪ ،‬موفق شلدند در قصلر داراالملان نفلوذ‬ ‫وزارت دفاع موی‬
‫نمایند‪ ...‬بعداً معلوم شد که اعضای قرارګاه مذکور موفق شده بودند بلا‬
‫یک تعداد افراد مسلح از عقب تعمیر در وزارت دفاع جانلب ریشلخور‬
‫فرار نمایند‪ .‬در جریان فرار با یک قطعله برخلورد نملوده کشلته شلدند‪».‬‬
‫دی دا هم وایي چې «جنرال شلهنواز تنلی و دیګلر همکلاران املر بعلد از‬
‫تنګ شدن حلقه محاصلره میلدان هلوایی بګلرام ثتلش ګلرفتن و انفجلار‬
‫دیپ وی میدان هوایی و قطع ارتباط شان با محل قومنده وزارت دفلاع از‬
‫(‪)۲۰‬‬
‫پیروزی خود مایوسخوت بوسیله طیاره به پاکستان فرار نمودند‪».‬‬
‫د کودتا ناکامي په دغومره لنډه موده کلې (یلوه نیمله یلا دوه ورځلې)‬
‫عجبه نله ښلکاري ځکله چلې د نجیلب اللله پله وینلا دی او ملګلري یلې‬
‫پوهېدل چې تڼی کودتا کوي او د مخالفو روایتونو له مخې تڼي د کودتلا‬
‫پر وړاندې تیاری نه درلود او دغه عمل پرې تحمیل شوی و‪.‬‬
‫په کابل کې عظیمي او ملګرو یلې پرلله پسلې تبلیلا کلاووه‪ ،‬چلې دا د‬

‫‪557‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫تڼيکى‪-‬ګلبدین کودتا وه‪ ،‬بې له دې چې په هکله یې شواهد وښودل شلي‪.‬‬

‫نیازمحمللد مومنللد دغلله تبلیللا بللې بنسللټه ګاڼلله او پلله پېښللور کللې یللې للله‬
‫فقیرمحمد ودان سره په مرکې کې ویلي وو‪ ،‬چلې «امکانلات پیلروزی ملا‬
‫محدود و سر انجام مایوس ګردیدیم‪ ،‬تصلمیم ګلرفتیم توسلط طیلاره بله‬
‫اتحاد شوروي برویم‪ ،‬مقامات شوروی معذرت خواستند‪ ...‬بناءً برای ما‬
‫دو راه باقی مانده بود‪ ،‬ماندن در افغانستان که مرګ حتمی ما را در قبال‬
‫داشللت و فللرار بلله پاکسللتان کلله در ثن چللانس زنللده مانللدن را تصللور‬
‫مینمودیم‪ .‬بنا بلر هملین ملحلو بله پاکسلتان ثملدیم‪ .‬در میلدان هلوایی‬
‫منسوبین ثیاسثی ما را‪ ...‬به حزب اسالمي حکمتیار تسلیم کردنلد‪ .‬ملا‬
‫در ګذشللته و هللم بعللد از پنللاه اوردن بلله پاکسللتان بللا حکمتیللار تفللاهم‬
‫نداشتیم و نداریم‪ )۲۱(».‬اقبال وزیلري هلم د پاچاګلل وفلادار لله قلول نله‬
‫وایي چې حکمتیار په پېښور کې وغوښتل چې له تڼي سره اړیکې وللري‬
‫او ده د هغه یو لیک تڼي ته واسلتوه «تڼلي یلوازې یلوه یلا دوې ورځلې د‬
‫کودتا دمخه د ګلبدین له خوا لیک ترالسه کلړ او پخلوا یلې د هغله سلره‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫اړیکې نه درلودې‪».‬‬
‫سره له دې هم د کابل تبلیلا علام ذهنیلت د دوی پرضلد وپلاروه‪ ،‬لله‬
‫دغه تبلیا نه پرته هم دغه کودتا یوه ستره غمیلزه وه‪ ،‬خللک پکلې ووژل‬
‫شول‪ ،‬کابل رېر وران شو او پایلې یې د هېلواد او هېوادواللو لپلاره درنلې‬
‫وې‪ .‬سمله السه یو شمېر جنراالن او افسلران ووژل شلول او پله سلوونو‬
‫نور افسران او ملکي ګوندیان بندي شول‪ .‬ملي سیاست او چلند نور هلم‬
‫قطبي شو او سیاسي رلې نورې هم سره ترخې شوې‪ .‬د اندېښنې وړ ټکی‬
‫دا دی چې دغه کودتا او د هغې دفلع د تلش پله نامله جنراالنلو کلار و او‬

‫‪558‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغومره رېرو جنراالنو پکې برخه اخیستې وه‪ ،‬چې په بللې کودتلا کلې پله‬
‫کى‬

‫دغه شمېر جنراالنو برخه نه وه اخیستې‪ ،‬په داسې حلال کلې چلې د دوی‬
‫اصلي وییفه دا وه چې خلک او وطن وسلاتي نله دا چلې کودتلا وکلړي‪،‬‬
‫خلک ووژني او وطن وران کړي‪ ،‬هغه هم د قدرت په لوبه کې‪ .‬پله دغلې‬
‫کودتا سره دوی ثابته کړه‪ ،‬چې دوی د سیاست او حکومت کولو خللک‬
‫نه دي او د سیاست او قدرت په لوبه کې د نورو له خوا استعمالېږي هم‪.‬‬
‫هو دوی د عصري پوځ د منتظمانو په توګه د دې توان لري‪ ،‬چلې غلوڅ‬
‫عمللل یللا کودتللا وکللړي او واک ترالسلله کللړي‪ ،‬خللو د واک چلولللو او‬
‫حکومت کولو وړتیا نه للري‪ .‬لله هملدې املله بله وي‪ ،‬چلې پله لویلدیځو‬
‫هېوادونو کې برحال یانې په رسمي یونیفورم کې نظامیان عملي سیاست‬
‫نه کوي‪ ،‬خو د مدني فردونو پر شان په انتخاباتو کې رایه ورکوي‪.‬‬
‫د کودتا په نتیجه کې د قوت توازن هم تغیر وکړ‪ ،‬د لومړي ځل لپلاره‬
‫په پوځ کې پرچمي پله درنه شوه او نجیب الله او ملګرو یې لله خلقیلانو‬
‫نه په انتقام اخیستلو پیل وکړ‪ ،‬که څله هلم وطنجلار د دفلاع وزیلر او راز‬
‫محمد پکتین د کورنیو چارو وزیر شول‪ .‬د محملد حسلن شلرق پله وینلا‬
‫نګاه داشتن خلقی ها و تجزیه اردو تقریبلاً سله هلزار‬ ‫«‪ ...‬برای خامو‬
‫از اعضای جنا خلق از اردو و دوایر ملکلی و حزبلی هلای حرفلوی بله‬
‫زنجیر کشانیده شده به محبس فرسلتاده شلدند‪ ».‬پلر دې سلربېره قلومي‬
‫ملیشیاوې نورې هم پیاوړې شولې‪ ،‬بیا هلم د شلرق پله وینلا «‪ ...‬بعلد از‬
‫و پاشللان نمللودن اردو تحللت نللام طرفللداران تنللی‬ ‫تصللفیه و تضللعی‬
‫قومندان های قومی سمت شمال و والیت هرات را تا ګلون مسلح و تلا‬
‫فرق به پول غرق کردند و روابط مستقیم قوت های قلومی‪ ...‬بله ایاللت‬

‫‪559‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هاکىخجمهوریلت هلایت اتحلاد شلوروی تحلت املر داکتلر نجیلب تلامین‬

‫نموده و زمینه رفت و ثمد ثن هلا را بلدون پاسلپورت بله اتحلاد شلوروی‬
‫مهیا کردند‪ )۲۳».‬په دغو تغیرونو سلره نجیلب اللله پله واقلع کلې د ببلرک‬
‫کارمل رله پیاوړې کړه‪ ،‬چې وروسته یې په خپله دی هم له مقام نه کلوز‬
‫کړ‪.‬‬
‫پر تڼي باندې له الس بري نه څه باندې یو کال وروسلته نجیلب اللله‬
‫ته یو للړ سلتونزې پېښلې شلوې‪ ،‬چلې پله پلای کلې یلې دی لله قلوت نله‬
‫وغورځاووه‪ .‬مجاهدانو د ‪۱۹۹۱‬کال د مارچ په ‪۳۱‬مله د پکتیلا خوسلت‬
‫فرقه او د جون په ‪۲۱‬مه د تخار والیت د خوجه غار پلوځي واحلد ونیلو‬
‫او یو شمېر پوځیان یې له مینځ نه یووړل‪ .‬د همدغه کال پله اګسلت کلې‬
‫و‪ ،‬چې د ګورباچوف پر ضد د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سروال ګریچکوف په مشلرۍ‬
‫سلخت دریځلو پله کودتلا الس پلورې کلړ‪ ،‬کودتلا زر شلنډه شلوه‪ ،‬خللو د‬
‫همدغو سخت دریځو له خوا کارمل چې دمخه مسکو ته تبعید شوی و‪،‬‬
‫کابل ته ولېږل شو او هغه هلته خپل ګوندي پلویان د نجیب ا لله پر ضد‬
‫فعالیتونو ته وهڅول‪ .‬په دغه فکر چې دوی بیا قدرت ته رسول کېږي‪ .‬د‬
‫نجیب الله بلله سلتونزه ال غټله وه او هغله دا چلې د امریکلې او شلوروي‬
‫اتحاد د باندنیو چارو وزیرانو د سپټمبر په ‪۱۳‬مه سره موافقه وکړه‪ ،‬چې‬
‫حکومتونه به یې د نوي کال له پیل نه افغان مجاهدانو او کابل حکومت‬
‫ته وسلې نه ورکوي‪ .‬شوروي اتحاد تر دغه وخته هره میاشلت د ‪ ۲۵۰‬او‬
‫‪ ۳۰۰‬ملیون رالرو په ارزښت وسلې ور رسولې‪ .‬زر وروسلته نجیلب اللله‬
‫خپل یوازنی باندنی مرستندوی حکوملت هلم لله السله ورکلړ‪ ،‬لکله چلې‬
‫دمخلله ویللل شللوي‪ ،‬د همدغلله کللال (‪ )۱۹۹۱‬د رسللمبر پلله ‪۲۵‬ملله پللر‬

‫‪560‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغاکىنستان باندې د شوروي اتحاد له یرغل نه پلوره ‪۱۲‬کالله وروسلته پله‬

‫خپللله شللوروي اتحللاد پللنځلس ټللوټې شللو او هللره یللوه یللې خپلواکلله‬
‫ولسمشري شوه او د فیډرالي روسيې ولسمشر د نجیب الله په حکومت‬
‫مرسته پوره بنده کړه‪ .‬وروسته د یلسن حکومت چلارواکو د نجیلب اللله‬
‫پر مخالفت عمل کاووه‪ ،‬شاید له دې امله چې هغله د هغلو هغله توطیله‬
‫شنډه کړې وه‪ ،‬چې د شوروي اتحاد چلارواکو د افغانسلتان د شلمال پله‬
‫اړه په خاص مهارت پرمخ بېوله‪.‬‬
‫دا هغه وخت و‪ ،‬چلې د سرمنشلي ځلانګړي اسلتازي بینلان سلیوان د‬
‫افغانستان په موضوع کې له ټوللو ښلکېلو خلواوو سلره موافقله کلړې وه‪،‬‬
‫چې د ‪۱۹۹۲‬کال د اپرېل په ‪۲۸‬مه به د قدرت لېږد عملي کېږي‪ .‬پله دې‬
‫دول چې لومړی به پلنځلس کسلیز کمیسلیون تله واک ورکلول کېلږي او‬
‫هغلله بلله بیللا للله هغللې نېټ لې نلله ‪۴۵‬ورځللې وروسللته د ‪ ۱۵۰‬مجاهللدانو‪،‬‬
‫قومندانانو او نفوذمنو افغانانو نه د ملګرو ملتونلو تلر سلیوري النلدې پله‬
‫ژنیو یا انقره کې یوه جرګه جوړوي‪ ،‬د دې لپاره چلې هغله یلو انتقلالي یلا‬
‫موقتي حکومت پر پښو دروي‪ .‬نجیب الله ال د ملارچ پله ‪۱۸‬مله د بینلان‬
‫سیوان په سپارښتنه په رسمي رول منلې او څرګنده کړې وه‪ ،‬چلې د دغله‬
‫کمیسیون په جوړېدلو سره به له ولسمشرۍ څخه ځان ګوښه کړي‪ .‬د ده‬
‫دغه قرباني د افغانستان په تاریخ کې ساری نه لري‪ .‬پله دې رول نجیلب‬
‫الله د انتقالي حکومت د جوړېدلو په مخ کې اخري غټ خنډ له مینځ نه‬
‫یووړ‪ ،‬چې له امله یې په افغانستان کې او هم د باندې وستایل شلو‪ .‬خلو‬
‫کارملي ګوندیان د خپلې راتلوکې په اړه په ژور رول اندېښمن شلول‪ .‬بیلا‬
‫نو پخوا له دې چې د بینان سیوان د دغه پنځه فقره ییز تجویز په عمللي‬

‫‪561‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کېدلو پیل وشي‪ .‬په مزار کې د نجیب الله پلر ضلد د شلمال ایلتالف پله‬
‫کى‬

‫نامه یوه دسیسه عمللي شلوه‪ ،‬چلې پله هغلې سلره نجیلب اللله دواک لله‬
‫څوکۍ نه وغورزول شو او د بینان سلیوان تجلویز یلوازې د کاغلذ پلرمخ‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫پاتې شو‪.‬‬

‫‪562‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د نجیب الله د واکمنۍ پای‬

‫د جنرال تڼي په پرار او د خلقیانو په ځپلو سره پرچمیان په حکوملت‬

‫او ګوند کې د لومړي ځل لپاره یوازني لوبغاړي شول‪ .‬کارمل که څه هلم‬
‫په دغه وخت کې رسمي او ګوندي مقام نه الره‪ ،‬پر ګوندیانو باندې یلې‬
‫تر هر بل ګوندي نه نفوذ رېر و او هغوی هم ورته د مشر په سلترګه کتلل‬
‫او درناوی یې کاووه‪ .‬خو دی او پلویان یې د نجیب اللله د پخالینلې لله‬
‫سیاست او نورو سلمونونو سلره نله یلوازې وران وو‪ ،‬کارملل هغله خپلل‬
‫رقیللب ګاڼلله‪ ،‬چللې د ګوربللاچوف پلله قللوت یللې د ده مقامونلله نیللولي وو‪،‬‬
‫کارمل چې تر دغه وخته یې خپل رقیبان په چل او دسیسو سره له خپلې‬
‫مخې نه لېرې کړي‪ ،‬یا د مرګ پنچلو تله سلپارلی و‪ ،‬کوښلښ کلاووه چلې‬
‫نجیب الله هم له تخت نه کوز کړي‪ ،‬خو په څه رول؟ دغله عملل تله بله‬
‫هم کودتا وویله شلي‪ ،‬کله څله هلم پله هغلې سلره د نجیلب حکوملت پله‬
‫نظامي عمل سره سمله السه نه‪ ،‬بلکلې پله چلل او ول سلره چپله شلو‪ .‬د‬
‫نجیب الله په وړاندې بریالۍ کودتا د کارملیانو وه‪ ،‬چلې للومړني کارونله‬
‫یې ستر جنرال نبي عظیمي په مهارت سره ترسلره کلړي وو‪ .‬دی ټینلګ‬
‫کارملی و‪ ،‬خو په یاهر کې یې له نجیلب اللله سلره همکلاري او د هغله‬
‫پلوي ک وله‪ .‬د پوځ وزیر اسلم وطنجار او د کورنیو چارو وزیر رازمحملد‬
‫پکتین و‪ ،‬چې دواړه یې زرغوني خلقیان وو‪ .‬خلو دا عظیملي و‪ ،‬چلې پله‬

‫‪563‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځي چارو کې تر هغو نه رېر د تجربې او نفوذ خاوند و‪ .‬پر دې سربېره‬

‫پو کى‬

‫دغو وزیرانو د خاد یا واد په وړانلدې چلې د کلارملی خادسلتانو لله خلوا‬
‫چلول کېده‪ ،‬څه نه شو کولی‪ ،‬که څه هلم سلروال یلې یعقلوبي د نجیلب‬
‫دالور و‪ ،‬چې نجیب اللله‬ ‫الله پلوی و‪ .‬د پوځ نوی درستیز جنرال ثص‬
‫د عظیمي په سپارښتنه پر دغه مقام ګمارلی و‪ ،‬خلو هغله هلم کلارملی و‪.‬‬
‫رسمي ګوند هم چې نجیب الله دوطن ګوند په نوم یلاد کلړی و‪ ،‬هلم تلر‬
‫رېر حده د کارملیانو تر نفلوذ النلدې و او کارملیلانو چلې د خلقیلانو تلر‬
‫ځپل کېدلو پلورې د مصللحت لله مخلې د پښلتون نجیلب اللله مالتلړي‬
‫کوله‪ ،‬په دغله وخلت کلې یلې د پخلوا پلر شلان د کارملل خلوا پله ټینګله‬
‫ونیوله‪.‬‬
‫د کارملیللانو کودتللا دوه دغسللې اړخونلله هللم لللرل‪ ،‬چللې د افغانسللتان‬
‫بشپړتیا ته خطرناک کېدلی شو‪ ،‬د کارملیانو په تېره د نبي عظیملي او یلو‬
‫څو ستمیانو په هڅونې او دسیسې سره د ازبکلي ملیشلیا سلروال جنلرال‬
‫عبدالرشید دوستم په سروالۍ د افغانستان مرکزي حکوملت لله پښلو نله‬
‫وغورځاووه‪ .‬بلله دا چلې د دغلې کودتلا پله پلوره سلرته رسلېدلو سلره لله‬
‫هندوکش نه اخلوا سلیمې د شلورویانو د تجلویز لله مخلې د روسلانو تلر‬
‫دایمي نفوذ الندې کېلدلې‪ ،‬چلې پلای یلې د افغانسلتان دوه ټلوټې کېلدل‬
‫کېدلی شو‪ .‬د دغو لنډپارو دغه دسیسه د دوی په ناکامۍ سره د تنظیمي‬
‫حکومت له خوا شنډه شوه‪ ،‬خو ورسره د بینان سیوان طر هم له مینځ‬
‫نه الړه‪.‬‬
‫فقیر محمد ودان د نجیب الله له قول نله وایلي چلې پله ملزار‬ ‫مول‬
‫کې د روسیې قونسل یو ځای بل ځای دغومره دېلر سلفرونه کلول‪ ،‬چلې‬

‫‪564‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کابل یې اندېښمن کلړی و‪ .‬نجیلب اللله پله دې اړه د روسلیې سلفیر تله‬
‫کى‬

‫اخطار ورکړ‪ ،‬چلې لله دغله عملل نله الس واخللي‪ .‬پله علین حلال کلې د‬
‫حارا شاه پله نامله د دوشلنبه اطالعلاتو ریلیس چلې پله بللخ کلې یلې د‬
‫مشاور په توګه کلار کلاووه‪ ،‬او لله نظلامي او ملکلي چلارو سلره بللد و‪ ،‬د‬
‫شمال ایتالف له مشرانو سره د ارتباطي غړي پر شلان فعلال و‪ .‬پله دغله‬
‫وخت کې چې دوستم په کابل کې و‪ ،‬نجیب الله یې پله وار وار لله خپلل‬
‫اخالص او وفا نه راره کاووه او په عین حال کې یې شلبرغان تله د تلګ‬
‫اجازه غوښتله‪ .‬نجیب الله پر هغه اعتماد نه کاووه‪ ،‬خو پله پلای کلې یلې‬
‫هغه ته «‪...‬در اثلر وسلاطت علده ای از اعضلای بیلروی سیاسلی حلزب‬
‫وطن» شبرغان ته د تللو اجازه ورکړه‪ ،‬خو دی چې جوزجان ته ورسلېد‪،‬‬
‫د حیرتان د لوا یاغي قومندان جنرال عبلدالمومن خلوا یلې ونیولله‪ ،‬چلې‬
‫وروستی ال دمخه د فرید مزدک په تلیفوني دستور له دېنه سر غړولی و‪،‬‬
‫چې کابل ته الړ شي‪ .‬د حیرتان بندر مهم و‪ ،‬په دې چلې د هغله لله الرې‬
‫له شوروي اتحاد نه د اړتیلا وړ څیزونله کابلل تله رسلېدل‪ .‬د دوسلتم بلله‬
‫غوښتنه دا وه‪ ،‬چې جنرال اڅک او نور نظامي قومندانان دې له ملزار نله‬
‫کابللل تلله وغوښللتل شللي‪ ،‬پلله داسللې حللال کللې چللې دوی ټللول د مرکللزي‬
‫حکوملت ټینلګ پلویللان او د غلوڅ عملل خاونللدان وو او دوسلتم یللې د‬
‫وطن بشپړتیا ته خطر باله‪ .‬سره له دې هم نجیب الله د ګوند د اجراییلي‬
‫شورا په وړاندیز همدغسې وکړل‪ ،‬خو لله دوسلتم نله یلې هلم وغوښلتل‬
‫چې کابل ته راشي‪ ،‬خو دوستم له دغه امر نه سر وغړوه او په تلیفون کې‬
‫یې د دولت سروال ته وویل چې «کالن های ما در کابل است‪ ،‬شما بلا‬
‫انهللا صللحبت کنیللد‪ ».‬هغلله بیللا خپللل لویللان محمللود بریللالی (د کارمللل‬

‫‪565‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورور)‪ ،‬نجم ا لدین کاویلاني‪ ،‬فریلد احملد ملزدک او سلید اکلرام پیګیلر‬
‫کى‬

‫وښودل‪ .‬زر وروسته دوستم له نجیب الله نله دا هلم وغوښلتل چلې «‪...‬‬
‫والیات شمالي افغانستان را بحیث فیدریشن در جمهوری افغانستان به‬
‫رسللمیت شلللناخته ان را اعلللالن نمایللد‪ )۲۵(».‬دغللله غوښلللتنه د شلللمالي‬
‫افغانسللتان پلله اړه د شللورویانو للله تجللویز سللره اړخ لګللاووه‪ ،‬چللې د‬
‫افغانستان د دوه ټوټه کېدلو پیالمه کېلدلی شلوه‪ .‬دغله پېښله د دوسلتم او‬
‫مومن یاغي توب په راګه کوي‪ .‬هغه دا هم ښيي چې دوی لکه چې ودان‬
‫وایي د «ستون پنجم» ځینو کسانو دغه کلار تله هڅلولي وو‪ .‬دوی دواړه‬
‫دغسې کسان نه وو‪ ،‬چې له کوم قوي مالتلړ او هڅلونکي نله پرتله یلاغي‬
‫توب ته مال وتړي‪ .‬دغو «کالن ها» کولی شول‪ ،‬دوستم له یاغي توب نه‬
‫واړوي خو هغو دا کار ونه کړ‪ .‬نجیب الله د امنیت د خوندي کولو لپلاره‬
‫جنرال اڅک له دوه نورو جنراالنو او ځینو نظلامي واحلدونو سلره بېرتله‬
‫مزار ته واستوه‪ ،‬خو د ګوند د مرکزي شورا په اجرایوي رله کلې «توطیله‬
‫کوونکو» نجیب الله ته وویل چې په دغه وخت کې چې د بینلان سلیوان‬
‫پالن د عملي کېدلو درشل ته رسېدلی په مزار کې بله نظلامي عملیلات د‬
‫هغه په مخ کې خنډ شلي او کله نبلي عظیملي هغلې خواتله ولېلږل شلي‪،‬‬
‫دوستم به د فیدریشن له غوښتنې نه تېر شي‪ .‬دغه نظر ومنل شو‪ ،‬په عین‬
‫حال کې یو ځانګړی کمیسیون د سلیمان الیق په سروالۍ د نجلم اللدین‬
‫کاویاني‪ ،‬فرید احمد ملزدک‪ ،‬انجینلر نظلر محملد او محملود بریلالي او‬
‫نورو پله غړیتلوب وګملارل شلو‪ ،‬چلې پله شلمال او نلورو والیتونلو کلې‬
‫اوسنۍ وضع د بینان سیوان تر پلي کېدلو پورې خوندي وسلاتي‪ .‬جنلرال‬
‫اڅک او نور بېرته کابل ته وغوښتل شول او ستر جنلرال نبلي عظیملي د‬

‫‪566‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۲۶‬‬
‫‪ ۱۹۹۱‬د مارچ په میاشت کې مزار ته ولېږل شو‪.‬‬
‫کى‬

‫په مزار کې د نظام او ګوند د لوړ چارواکي او د دولتمشر نجیب الله‬

‫د ځانګړي ا ستازي په توګه د نبي عظیملي وییفله دا وه‪ ،‬چلې دی هلتله‬
‫هغه څه وکړي‪ ،‬چې په هغو سره د رجیم سست شلوي لینګلي ټینلګ او‬
‫ارامي خوندي او یقیني شلي‪ .‬خلو هغله هلتله پله خلاص مهلارت سلره د‬
‫دوستم ملیشاوو ته ممکنه کړه‪ ،‬چې مزار ونیسي او ورپسې کابل ته ځلان‬
‫ورسوي او د امنیت په ګډورولو کې یې برخه واخلي‪ .‬د دغو پېښو په اړه‬
‫د فقیر محمد ودان او نبي عظیمي ته منسوبه د اردو او سیاست لیکنه د‬
‫للومړي الس لیکنللو پللر شللان خللاص اهمیللت لللري‪ ،‬خللو هغلله د اساسللي‬
‫موضوع ګانو په اړه د یوه او بلل پلر ضلد دي‪ .‬د بېلګلې پله رول عظیملي‬
‫وایي چې نجیلب اللله پله ټیلفلون کلې ورتله وویلل چلې «ملن بله جنلرال‬
‫دوستم وییفه دادم که با قطعات نظامی خویش خاز شبرغانت فلردا وارد‬
‫مزار شود‪ ».‬عظیمي بیا خپله دغه وینا په خپله ژبله پله دې رول بیلانوي‪،‬‬
‫چللې «نجیللب شخصلاً امللر داده اسللت کلله فرقلله ‪ ۵۳‬بللدون کللدام مللانع و‬
‫مواصلللت کنللد و ثن شللهر بیللدفاع را تسلللیم‬ ‫رادعللی بلله مللزار شللری‬
‫شوند‪ )۲۷(».‬دا وروسته له هغه و‪ ،‬چې عظیمي لله جنلرال اڅلک څخله د‬
‫ټولو حکومتي قطعو قومنداني ترالسه کړې وه‪ .‬ودان د عظیمي پر خالف‬
‫وایي چې دا په خپله دی و‪ ،‬چې دوستم یې د مزار ښار پله نیوللو ملامور‬
‫کړ‪ ،‬په دغه رول چې «‪...‬در تفاهم با سید اکرام پیګیر‪ ،‬با جنرال دوستم‬
‫دعلوت کلرده بلود و جنلرال دوسلتم بلا‬ ‫تماس ګرفته اورا به مزار شری‬
‫حرکت نموده فرقله ‪ ۱۸‬را خللع سلال و‬ ‫قوای خود بطرف مزار شری‬
‫به اطالع (ستر جنلرال) رسلانید‪ .‬بعلد از‬ ‫قدوم خویش را به مزار شری‬

‫‪567‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫انکىقلوت هللای مشلترک دوسللتم شلورای نظللار و سلایر قومنللدان هاییکلله‬

‫بعدها در (جنبش ملی اسالمی افغانستان) شامل شدند‪ ،‬بدون هیچ نوع‬
‫مقاومت داخل شلهر ملزار ګردیدنلد‪ .‬ثنهلا قلوای مسللح دوللت را خللع‬
‫سللال و کنتللرول شللهر را بتللاریخ ‪۲۴‬حللوت ‪۴( ۱۳۷۰‬مللارچ ‪)۱۹۹۲‬‬
‫بدست ګرفتند‪ ».‬ودان دا هم وایلي چلې هغلو «بله تعقیلب ثن حاکمیلت‬
‫دولللت را در والیللات فاریللاب‪ ،‬سللرپل‪ ،‬سللمنګان تعللویض و در والیللت‬
‫بغالن حاکمیلت فامیلل سلید کیلان تحکلیم بخشلیده شلد‪ )۲۸(».‬د ملزار‬
‫وروستۍ پېښې او د پورته یاد شویو رللو تلرمینځ اتحلاد او لله هغلو نله د‬
‫سیاسي او نظامي شلوراګانو ترکیلب د ودان لیکنله تاییلدوي‪ .‬د عظیملي‬
‫لیکنه په دې هم د اعتبار وړ نه ښلکاري‪ ،‬چلې نجیلب اللله بله وللې هغله‬
‫څوک د مزار ښار په نیولو مامور کړي چې د یاغي توب الر یې نیولې او‬
‫د عظیملي د لیکنلې لله مخلې زړه نلا زړه و چللې لله نجیلب اللله سلره پلله‬
‫تیلفون کې وغږېږي‪ ،‬پلر دې سلربېره نجیلب اللله بله وللې د یلوې قلومي‬
‫ملیشللیا سللروال مللامور کللړي‪ ،‬چللې هغلله ښللار ونیسللي‪ ،‬چللې د حکللومتي‬
‫ځواکونو په الس کې و‪ .‬سره له دې هم عظیملي حکلم کلوي‪ ،‬چلې هغله‬
‫دغه کار وکړ او دا چې هغه «غولېدلی» و‪ .‬واقعیت دا دی چې نجیب الله‬
‫مزار ته د ده په مامور کولو سره تېر وتلی و او هغه هلته د خپللې وییفلې‬
‫له مخې کوم مهم کار هم ونه کړ او لکه چې زر به ولیلدل شلي‪ ،‬کابلل تله‬
‫ناکام ستون شلو‪ .‬ده ال هلتله هغله حکلومتي لوړچلارواکي لکله د اردو د‬
‫سیاسي چارو ثمر ماڼوکی منګلل او جنلرال جمعله اڅلک او تلاج محملد‬
‫اڅک او نور چې کوښښ یې کاووه پله ملزار او نلورو سلیمو کلې امنیلت‬
‫ټینګ کړي‪ ،‬په دغسې لفظونو یاد کړي لکه یو څوک چې په دغسې کلمو‬

‫‪568‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى نازي فاشستان یادوي‪ .‬ال مهمه دا ده چې نبي عظیمي په ملزار کلې‬
‫سره‬
‫توطیه کوونکی په خپل حال پرېښوول چلې لله هغله والیلت نله کابلل تله‬
‫خطر متوجه کړي‪ ،‬چې دا په افغانسلتان کلې یلوه بېسلاري پېښله ده‪ .‬دغله‬
‫خطر د نالوستي دوستم په سروالۍ د ګلم جم د ملیشیاوو له خوا و‪ ،‬چې‬
‫عظیمللي هغلله پلله دغللو الفللایو سللتایلی دی‪« .‬جنللرال دوسللتم و قطعللات‬
‫تحت امر وی در تمام مدت انقالب‪ ،‬خاصتاً در دفاع مستقالنه یکلی از‬
‫بزرګترین و نیرومند ترین جز و تام های بزرګ قلوای مسللح افغانسلتان‬
‫شمرده شده‪ ،‬نقش قاطعی را در دفاع از تمامیت ارضی و استقالل مللی‬
‫کشللور بلللازی کللرده بمثابللله سلللتون فقللران اردوی افغانسلللتان شلللمرده‬
‫میشود‪ )۲۹(».‬دا هغه جنرال و‪ ،‬چې ستر جنرال عظیمي تله یلې د اخطلار‬
‫پلله رول ویلللي وو‪ ،‬چللې نجیللب الللله دې مللاڼوکی منګللل‪ ،‬جمعلله اڅللک‪،‬‬
‫رسولي او تاج محمد کابل تله وغلواړي او «اګلر دسلت بله سلال بلرده‬
‫شود چنان ثتشی درخواهد ګرفت که هلیچ کلس پلیش روی ثن را ګرفتله‬
‫نخواهد توانست‪ ».‬د رسمي ګوند مرستیال فریلدمزدک هلم عظیملي تله‬
‫همدغسې ویلي وو‪« :‬در مزار چنان ثتشلی برپلا کنلیم کله خشلک و تلر را‬
‫(‪)۳۰‬‬
‫بسوزاند‪».‬‬
‫دوستم او مزدک به پر دغه ستر جنرال راره وو‪ ،‬چې هغه ته یې خپل‬
‫دغلله خطرنللاک رازونلله څرګنللد کللړل‪ ،‬کلله څلله هللم دی د خپللل رجللیم‬
‫لوړچارواکی او د دولتمشر ځانګړی استازی او په دې مامور و‪ ،‬چلې پله‬
‫دغه حساس وخت کې په مزار کې د امنیت ورانوونکلو مخله ونیسلي‪ .‬د‬
‫همدغه اعتماد له امله و‪ ،‬چلې دوسلتم ترېنله وغوښلتل چلې د نلوروز پله‬
‫ورځ (حمل ‪-۱۳۷۱-۱‬ملارچ ‪ ...« )۱۹۹۲-۲۱‬عللم را بلاال کنیلد‪ ».‬او‬

‫‪569‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دهکىد هغه امر پر ځای کړ‪ ،‬که څه هم د هغه پله وینلا دوسلتم «بلا وصل‬
‫(‪)۳۱‬‬
‫تیلفون های مکرر نجیب حاضر نه شد باوی صحبت کند‪».‬‬
‫په دغه وخت کې په مزار او کابل کلې پټلې غونلډې او فعالیتونله رېلر‬
‫کېدل‪ .‬نجیب الله لکه چې دمخه ویلل شلوي‪ ،‬چلې د سلیوان د پلالن پله‬
‫تطبیق سره به د هېواد د ښېګڼې لپاره له خپل مقام نه ځان ګوښله کلړي‪،‬‬
‫خو «‪ ...‬وییفه فعللی را تلا هنګلامی دوام میلدهم کله طلر مللل متحلد‬
‫تطبیق شود و حکومت موقت بوجود ثیلد‪ )۳۲(».‬پله رښلتیا هلم د ملوقتي‬
‫حکومت تر راتللو پورې د دولت مشر په توګه د نجیب شته تلوب د بلې‬
‫امنیتۍ په وړاندې حتمی و‪ ،‬خو سره له دې هم په کابل کلې کارملیلانو او‬
‫په مزار کې دوی ته اخالصمنو قومي ملیشیاوو او نورو په دغله حسلاس‬
‫وخت کې دغسې ورانی وکړ‪ ،‬چلې د بینلان سلیوان د تجلویز لله مخلې د‬
‫موقتي حکومت رامینځ ته کېدل یې ناممکن کړل‪ .‬د نجیب الله پخلواني‬
‫صدراعظم سلطان علي کشتمند هم په دغسې دسیسې کې بې برخلې نله‬
‫و‪ .‬دی چې په دغه وخت کې په مسکو کې و‪ ،‬د ملزار پله سلقوط سلره د‬
‫تاجکستان دوشنبه ښار ته واستول شو او هغه هلته «‪ ...‬بعد از دید و باز‬
‫دید با عده ای از فعالین شامل توطیه که قبالً در دوشنبه و تاشکند جمع‬
‫مخلالفین ملذکور را بله شلمول بلرادر‬ ‫شده بودند یک عده از ګلرو‬
‫اسدالله کشتمند و نجیب الله مسیر به شلهر ملزار فرسلتاد‪ ».‬مسلیر هغله‬
‫څوک و‪ ،‬چې د کارمل په وخت کې د یوه فرعلي حکوملت یلا د ودان پله‬
‫ژبللله «شلللبهه حکوملللت» سلللروال و او هغللله اوس «‪ ...‬در تحریلللک و‬
‫سللازماندهی بغللاوت دوسللتم و تشللکیل ایللتالف شللمال نقللش برجسللته‬
‫(‪)۳۳‬‬
‫داشت‪».‬‬

‫‪570‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه مزار کې د جنډې د پورته کولو په ورځ د ودان په وینا دغو کسلانو‬
‫یوه پټه غونډه وکړه‪ .‬عظیمي‪ ،‬قومنلدان احمدشلاه مسلعود‪ ،‬دوسلتم ازاد‬
‫بېګ خان (د ازبکستان اوسېدونکی چې د ازبکانو د یو موټي کولو لپلاره‬
‫کللار کلاووه)‪ ،‬نجفللي (د ایللران د جاسوسللۍ سللازمان افسللر)‪ ،‬عبللدالعلي‬
‫مزاري د اسالمي دعوت ګوند مشر‪ .‬هدف دا و‪،‬چې نجیب الله لله واک‬
‫نه وغورزول شي او د دغه مقصد لپاره دوه کمېتې جوړې شوې‪ .‬سیاسي‬
‫کمېټه او نظامي کمېټه‪ .‬سیاسلي کمېټله بله د احمدشلاه مسلعود‪ ،‬محملود‬
‫بریالي‪ ،‬اکرام پیګیلر‪ ،‬عبلدالعلي ملزاري او یلو څلو نلورو پله غړیتلوب او‬
‫نظامي کمېټه به لله ‪ ۳۲‬جنراالنلو نله جلوړه وي‪ .‬د نبلي عظیملي‪ ،‬اصل‬
‫دالور‪ ،‬دوستم‪ ،‬مومن‪ ،‬جعفر نادري‪ ،‬قسلیم فهلیم او نلورو پله ګلډون‪ ،‬د‬
‫سیاسي کمېټې سروال به ا حمدشاه مسلعود او د نظلامي کمېټلې سلروال‬
‫به نبي عظیمي وي‪ )۳۴(.‬د عظیمي روایت له دغه روایت نله تلوپیر للري‪.‬‬
‫دی ليکي چلې نظلامي شلورا د نجیلب پله سپارښلتنه وه‪ ،‬چلې دی یلې د‬
‫سروال په توګه وګماره‪ ،‬چې دی به د هغه (نجیب الله) له ګوښله کېلدلو‬
‫سره د کابل امنیلت سلاتي او بیلا بله قلدرت د ملګلرو ملتونلو تلر څلارنې‬
‫الندې نوي حکومت ته سپاري‪ )۳۵(.‬د دغې لیکنې مانا دا وه چې عظیمي‬
‫به د نجیب الله پر ځای نوی حکوملت یلا پلنځلس کسلیز کمیسلیون تله‬
‫قدرت سپاري‪ ،‬حال دا چې دی د دولت سروال نه و‪ ،‬په هر حال د ودان‬
‫لیکنه زما له هغې لیکنې سره سر خوري‪ ،‬چې ما هغه وخت د یوه اعتبار‬
‫د اوږدې السي لیکنې له مخې کښلې‪ ،‬چې اول مې د مجاهد‬ ‫وړ شخ‬
‫ولس په جریده کې خپره کړه او وروسته مې په خپل یوه انګرېزي اثر کې‬
‫ونیوله‪ ،‬په نامه (د افغانستان‪ -‬د شوروي یرغل او د افغانانو ځواب)‪ .‬ما‬

‫‪571‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىللي وو چللې «‪ ...‬د مللارچ پلله ‪۲۲‬ملله پلله یللوې غونللډې کللې احمدشللاه‬
‫لیکل‬
‫مسعود‪ ،‬دوستم‪ ،‬عبدالعلي ملزاري او نبلي عظیملي پرېکلړه وکلړه‪ ،‬چلې‬
‫نجیب الله دې نسکور شي او یو نوی حکومت دې پر پښو ودرول شلي‪،‬‬
‫چې مسعود به د دولت مشلر‪ ،‬ملزاري بله صلدراعظم او دوسلتم د دفلاع‬
‫وزیر وي‪ )۳۶(.‬خو د رزاق مامون په روایت قومندان احمدشاه مسعود پله‬
‫یادې غونډې کې ګډون نه الره او قسیم فهیم یې د خپل استازي په توګه‬
‫استولی و‪ .‬دی له یادې غونډې نله هلم نله غږېلږي‪ ،‬خلو وایلي چلې «‪...‬‬
‫مذاکرات میان قسیم فهیم‪ ،‬به نماینده ګی از احمدشلاه مسلعود‪ ،‬جنلرال‬
‫دوستم و منصور نادری و جنرال مومن صورت ګرفت‪ ».‬دی دا هم وایي‬
‫چللې «‪ ...‬در سللقوط مللزار شللری ‪ ،‬میللان شللورای نظللار و فرمانللدهان‬
‫ناراضی شمال تفاهم قبلی وجود نداشت‪ ».‬ال مهمه دا ده چلې ملامون د‬
‫جنرال هالل له قول نه وایي چلې احمدشلاه مسلعود پله دې اړه پله یلوې‬
‫لیدنې کې ورته ویلي وو‪ ،‬چې «‪ ...‬من اساساً طرفدار سقوط نظلام دریلن‬
‫مقطللع زمللانی نیسللتم‪ .‬نلله مللن تللوان رهبللری و مللدیریت ایللن حللوادا‬
‫دراماتیک را در خود می بینم و رهبلران هفلت ګانله در پشلاور پاکسلتان‬
‫نیز یرفیتت رهبلری افغانسلتان کنلونی را ندارنلد‪ ».‬مسلعود ورتله دا هلم‬
‫ویلي وو چې «من شخصاً برای انجام مسؤلیت تاریخی درین وضلعیت‬
‫حسللاس دو هللزار کللدر ورزیللده در اختیللار نللدارم‪ ».‬پلله دغلله حللال کللې د‬
‫احمدشاه مسعود نظر دا و‪ ،‬چې «پالن پن فقلره ای مللل متحلد را اګلر‬
‫بګذارید تطبیق شود تا رسیدن زمان انتخابات به چیزهای زیادی دسلت‬
‫خواهیم یافلت‪ )۳۷».‬پله دې حسلاب د بینلان سلیوان د پلالن او د هغله د‬
‫تطبیق په اړه د قومندان مسعود او د نجیب الله نظر یو و‪ .‬په هلر حلال د‬

‫‪572‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مزار پټه غونډه غیر عملي وه‪ .‬ګډون کلوونکي یلې دغسلې کسلان نله وو‪،‬‬
‫کى‬

‫چې پر افغانستان باندې واک چلولي وشي‪ ،‬هغله هلم پله هغله حلال کلې‬
‫چې د باندنیو په غونډه کې ګډون الره‪ .‬رېره مهمه دا ده چې په دوی کلې‬
‫د یوه کس ژبه هم پښتو نه وه او اسلالمي تنظیمونلو د دوی حکوملت نله‬
‫منه‪ .‬که دوی د کابل ښار هم نیولی وای‪ ،‬د ګډورۍ او جنګ یوه بله دوره‬
‫به شروع شوې وای‪ .‬داسې ښکاري چې دوی ټولو فکر کلاووه‪ ،‬چلې پله‬
‫کابل کې وضع نوره هم ګډوره کېږي‪ ،‬دا یوه عامه او واقعي اندېښنه هلم‬
‫وه او دوی باید له دغې ګډورۍ نله ګټله ترالسله کلړي او هغله سلپکې او‬
‫درنې وسلې ترالسه کړي‪ ،‬چې هلته پله رېلر مقلدار شلته وې او د دولتلي‬
‫شتمنیو په لوټولو سره خپلې رلې پیاوړې کړي او بیا به د قدرت پله لوبله‬
‫کې غټه برخه واخلي‪ .‬دوی په رښتیا هم همدغسې وکړل‪.‬‬
‫نبي عظیمي په داسې حال کې چې پله ملزار کلې یلې د مجاهلدانو لله‬
‫خوا د خطر احساس کاووه‪ ،‬د دوستم پله مرسلته پله یلوې اللوتکې کلې د‬
‫حمل په ‪۴‬مه (مارچ ‪ )۲۵‬ځان کابل ته ورسوه او هلته یې نجیب الله تله‬
‫د خپللل ماموریللت د ناکللامۍ او د شللمال للله سللیمو نلله د رجللیم د الس‬
‫لنډېدلو راپور ورکړ‪ .‬د راپور ورکولو په وخت کلې یلې د یلوې بلورۍ پلر‬
‫شان ځان دغومره غمجن وښود‪ ،‬چې له سترګو نه یې اوښکې بهولې‪ .‬دا‬
‫هغه وخت و‪ ،‬چې د نجیب الله د ګوښه کېدلو خبر خلک اندېښمن کړي‬
‫او کارملیانو په ګوندیانو او نظامیانو کې د هغه پر ضد پارونې کلولې‪ .‬پله‬
‫کابل کې له دې وروسته پېښې چې رېرې او ګړندۍ روانلې وې‪ ،‬پله رول‬
‫رول بیان شوې دي‪ ،‬چې د هغلو سلم کښلل یلې ګلران دي‪ .‬پله لنلډ رول‬
‫نجیب الله هڅه کوله چې د کابل وضلع ارامله وسلاتي او د دغله مقصلد‬

‫‪573‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫لپاره له اطراف نه نظامي قطعې وغواړي‪ .‬په دغه لړ کې یې هغله نظلامي‬

‫کى‬

‫واحدونه چې مخکې یې مزار ته استولي وو‪ ،‬کابل ته وغوښلتل‪ ،‬خلو پله‬

‫دغه وخت کې د ګوند اجراییوی کمیسیون د محملود بریلالي او سللیمان‬
‫الیق په مخکښې د هغه په وړاندې د یوه اجراییوی قدرت پر شان عملل‬
‫کاووه‪ .‬په دوی کې ځینې ال د دسیسو په کولو کې تلر هغله نله هلم ملاهر‬
‫شوي وو‪ ،‬که څه هم دی کلونله کلونله د خلاد سلروال و‪ ،‬چلې د دسیسلو‬
‫غللټ مرکللز و‪ .‬ودان وایللي چللې «بللاالخره اعضللای کمیسللیون بلله ریللیس‬
‫جمهور پیشنهاد می نمایند که جنرال دوستم را قانع ساخته اند تلا افلراد‬
‫فرسلتاده شلده بودنلد‬ ‫قطعاتی را که قبالً بلرای دفلاع شلهر ملزار شلری‬
‫(قعطاتیکه جنرال نبی عظیمی ان ها را بدون مقاومت به دوستم تسللیم‬
‫نموده بود) و نزد دوستم اسیر اند دوباره ازاد و بکابل بفرستند‪ .‬زېرا این‬
‫افراد برای دفاع از شهر کابل ضرورت است بناءً برای انتقال ثنها طیاره‬
‫فرستاده شود‪ .‬در نتیجه ‪ ۱۸‬فروند طیاره جهلت پلرواز بله ملزار شلری‬
‫ګردید‪ )۳۸(».‬خو د اپرېل په ‪۱۵‬مه ‪( ۱۹۹۲‬حمل ‪ )۱۳۷۱ ،۲۶‬د‬ ‫موی‬
‫حکومتي قطعو پر ځای د دوستم ملیشیاوي د کابل په هوایي میدان کلې‬
‫ښکته شوې‪ .‬عظیمي وایي چې د هغو لومړۍ ‪ ۶۰۰‬کسیزه رله له میلدان‬
‫نه چاراسیاب ته واستول شوه‪ ،‬خو بلله اتله سلوه کسلیزه رلله یلې چلې د‬
‫شپې په نهو بجو ورسېده‪ ،‬د هغو د قومندان روزي په غوښلتنه یلوازې د‬
‫یوې شپې تېرولو لپاره په میدان کې پرېښودل شوه‪ .‬نور نو د ده پله خپلله‬
‫ژبه «من فکر کردم که موجودیت ثنها برای یلک شلب در میلدان هلوایی‬
‫(‪)۳۹‬‬
‫اشکال ندارد‪ ،‬قانع شدم و اجازه دادم‪».‬‬
‫په دغه رېر حساس وخت کې کابل ته د ګللم جلم د ملیشلیاوو بللل د‬

‫‪574‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫سلیم عقل پرخالف کار و‪ ،‬هغه چا وغوښتلې؟ د ودان د لیکنې له مخې‬

‫کى‬

‫د رسمي ګوند د اجراییلوي کمیسلیون املر کلړی و‪ ،‬چلې هغله حکلومتي‬

‫قطعې دې کابل ته وغوښتلې شي‪ ،‬چې دمخه مزار تله اسلتول شلوې وې‬
‫او هلته د دوستم تر کنټرول النلدې شلوې وې‪ ،‬خلو نبلي عظیملي وایلي‬
‫چې نه‪ ،‬قضیه دغسې نه وه او په خپله نجیب اللله هغله تله املر کلړی و‪،‬‬
‫چللې د دوسللتم ملیشللاوې کابللل تلله وغللواړي‪ ،‬پلله دې رول چللې «‪...‬بنللابر‬
‫خواهش بیروی اجراییه حزب وطلن‪ ،‬مخصوصلاً بریلالی اجلازه دادم کله‬
‫جهت تقویه قوت های شهر کابل و مصونیت رفقا چار طیلاره بله ملزار‬
‫بروند و جنرال دوستم با رفقا وعده کلرده اسلت کله بلرای شلان‬ ‫شری‬
‫پرسونل بکابل بفرستند‪ ».‬د عظیمي د لیکنې له مخې نجیب اللله دا هلم‬
‫ورته ویلي وو‪ ،‬چې «‪ ...‬حینیکه سربازان مذکور بکابل رسلیدند فلوراً بله‬
‫محالت فرستاده شوند‪ )۴۰(».‬له «محالت» نه مراد چاراسیاب او له ښار‬
‫نه د باندې نور ځایونه وو‪ ،‬خو عظیمي د هغه د امر پلر خلالف هغلو تله‬
‫په هوایي میدان کې د پاتې کېدلو اجازه ورکړه او نجیب الله یې هم پرې‬
‫خبر نه کړ‪.‬‬
‫دلته یو ځل بیا د ودان او عظیمي لیکنې سره ټکر کلوي‪ ،‬خلو د ودان‬
‫لیکنه جنرال محمد اسحق توخي تاییلدوي او د اعتبلار وړ ګرځلوي‪ .‬دی‬
‫چې د نجیب الله مرستیال او مشاور و‪ ،‬وروسته په یوې لیکنې کې ویللی‬
‫چې «‪ ...‬بتاریخ ‪۲۶‬حمل به هدایت محمود بریلالی بلدون اجلازه ریلیس‬
‫جمهور برحال و قومندان اعلی قوای مسلح افراد شورشي جنرال دوستم‬
‫و شورای نظار را ذریعه طیاره به کابل انتقال داده و میلدان هلوایی پلای‬
‫تخللت را در اشللغال قللرار دادنللد‪ )۴۱(».‬بللل مهللم ټکللی دا دی چللې دغللو‬

‫‪575‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ملیشیاوو د کابل هوایي میدان تر خپل کنټرول الندې ونیوه او هلتله یلې‬
‫کى‬

‫په یوه رول حکومت کولو پیلل وکلړ‪ ،‬ان تلر دې چلې لکله زر بله ولیلدل‬
‫شي‪ ،‬چې د نجیب الله له امر نه یې هم سر وغلړوه‪ ،‬پله داسلې حلال کلې‬
‫چې له هغه غوښتل شوې وه‪ ،‬چې پله کابلل کلې د چلارواکو پله هلدایت‬
‫امنیت ټینګ کړي‪ ،‬نه دا چې حکومت وکلړي‪ .‬د میلدان املر هلم د هغلو‬
‫مخه ونه نیوله‪ ،‬یا یې نیولی نه شوه‪ .‬د ملامون پله نظلر دوسلتم د مشلرۍ‬
‫نه و‪ ،‬خو دا نورې پېښې وې چې دی یې د سیاست رګر ته هلم‬ ‫شخ‬
‫و رکش کړ‪ .‬بل مهم ټکی چې تر اوسه له نظر نله لوېلدلی د کابلل هلوایي‬
‫میدان ته د دغو ملیشیاوو په هغه ورځ راتګ دی‪ ،‬چې د ګوند اجراییوي‬
‫کمیسیون کارملي غړي د نجیب الله په وړاندې خپله توطیه عملي کوي‪.‬‬
‫دغه هم مهالتوب تصادفي نه بلکې تجویز شوی و‪ .‬یوازې کوم ژمن کس‬
‫یا پارتیزان به هغه په بل رول وښيي‪ ،‬لکه ک‪ .‬ج‪ .‬ب چلې افغانسلتان تله‬
‫دخپل یرغلیز پلوځ اسلتولو ورځ او پله هماغله ورځ د حفلیظ اللله املین‬
‫وژنه او د هغه د حکومت نسکورېدل تصادفي اعالن کړې وه‪.‬‬
‫ودان په خپل دوهم اثر کې د ملیشیاوو راتګ او د نجیب الله پر ضد‬
‫دسیسې براال پیل په یوه ورځ د حمل ‪۲۵‬مه (اپرېل ‪ )۱۴‬ښيي‪ ،‬چې هغه‬
‫زما له لیکنې سره هم سر خوري‪ ،‬خو د عظیمي دغه نېټه د حملل ‪۲۷‬مله‬
‫ده‪ .‬زمللا او د تللوخي د لیکنللې للله مخللې د کورنیللو چللارو وزیللر رازمحمللد‬
‫پکتین نجیب الله د ملیشیاوو له راتګ نله خبلروي‪ ،‬خلو دی دغله نېټله د‬
‫حوت ‪۲۶‬مه ښيي او لیکي چې «‪ ...‬در هملان سلاعتی کله ملیشلیه هلای‬
‫شورشی دوستم ذریعه طیاره به کابل انتقال میشلدند‪ ،‬نګارنلده ختلوخیت‬
‫هم به دفتر رییس جمهور حاضر بودم که رازمحمد پکتین از پیاده شلدن‬

‫‪576‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ملیشه های دوستم به رییس جمهور تیلفونی اطالع داد و رییس جمهور‬
‫کى‬

‫دالور‪ ،‬لللوی درسللتیز و جنللرال عبللدالفتا‬ ‫از جنللرال عظیمللی‪ ،‬اصلل‬

‫قومندان هوایی و مدافع هوایی تیلفونی پرسید که کی به انها اجازه داده‬
‫است که وارد کابل شوند؟ رییس جمهور به جنرال های ملذکور هلدایت‬
‫داد تا انهای را که فرود امده اند از میلدان خلارج و ورود بعلدی شلان را‬
‫(‪)۴۲‬‬
‫دهند‪».‬‬ ‫توق‬
‫نجیب الله به تر دغه وخته هم نله پوهېلده چلې دا هماغله جنلرال و‪،‬‬
‫چې د بریالي په مخکښې یې دغه ملیشاوې راغوښتې او دوی ټوللو د ده‬
‫پر ضد عمل پیل کړی وو‪ ،‬چې تلوخي هغله پله دې رول یلاد کلړی دی‪.‬‬
‫«‪ ...‬جنرال عظیمي و همدستانش با بغاوت و ملیشه شمال همدسلت و‬
‫هم پیمان و هم نظر بودند‪ .‬بغاوتی که نه تنهلا منجلر بله تخریلب عملیله‬
‫صللللح مللللل متحلللد شلللد‪ ،‬بلکللله کشلللور را در حملللام خلللون غوطللله ور‬
‫ساخت‪ )۴۳(».‬په خپله نجیب الله هم دغه عمل توطیه او هغه د عظیملي‬
‫له خوا بولي لکه چې عظیمي په خپلې وروستۍ لیدنې کې د نجیب نله د‬
‫قول نقل کوي او وایي چلې «رفیلق عظیملی ملن از تلو و رفقایلت توقلع‬
‫(‪)۴۴‬‬
‫نداشم بمقابل من کودتا کنید‪».‬‬
‫ودان د دغې کودتا وروسلتۍ صلحنه پله دغله رول انځلوروي‪ ،‬چلې د‬
‫حمل په ‪۲۶‬مه (په بل اثلر کلې ‪۲۵‬مله) د وطلن ګونلد د مرکلزي شلورا د‬
‫اجراییللوي هیئللت یللو شللمېر غللړي بریللالی‪ ،‬کاویللاني‪ ،‬مللزدک او وکیللل د‬
‫نجیب الله ادارې ته الړل او ورتله یلې وویلل‪،‬چې «قومنلدانان شلمال از‬
‫جمله جنرال دوستم و احمدشاه مسعود که اکنون بر شلهر کابلل مسللط‬
‫خودت نمیتواننلد موجودیلت را در مقلام‬ ‫اند بنا بر خصومت با شخ‬

‫‪577‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ریاست جمهوری تحمل کنند در حالیکه ثنها بلا سلایر رهبلران حزبلی و‬
‫کى‬

‫اعضای حزب کدام ضدیتی ندارنلد‪ .‬بلا ایلن حلال بایلد خشلمات از مقلام‬
‫ریاست جمهوری و دیګر مقلام هلای حزبلی و دولتلی اسلتعفا بدهیلد‪».‬‬
‫نجیب الله ورته کړه چې پله دغله وخلت کلې چلې د بینلان سلیوان پلالن‬
‫عملی کېدلو ته نزدې شوی‪ ،‬د ده ګوښه کېدل به د مشرۍ تشه رامینځ ته‬
‫کړي‪ ،‬چې نتیجه به یې د پالن ناکامي او په وطن کې نا اراملي وي‪ ،‬خلو‬
‫هغوی په خپلې غوښتنې ټینګ وو او ده بیا ورته وویل چې په دغه حلال‬
‫کې به دی خپله استعفا د ګوند مرکزي شلورا یلا للویې جرګلې یلا ولسلي‬
‫جرګې ته وړاندې کړي‪ .‬د هغه په دغه ځلواب سلره وضلع ترخله شلوه او‬
‫مزدک ال هغه وترټه په همدغه وخت کې و چې د نجیب اللله د تیلفلون‬
‫او مخابرې سیستم له کار نه ولوېد او بریالي ورته اخطار ورکلړ چلې کله‬
‫غواړې ژوندی پاتې شې باید د دوی هغله لیکنله خلکلو تله واوروې چلې‬
‫پکې ویل شوي وو‪ ،‬چلې ده د شلوروي پلوځ افغانسلتان تله او د دوسلتم‬
‫ملېشه کابلل تله راغوښلتې ده او دی اوس لله دې املله لله دوی نله بښلنه‬
‫غواړي او له ولسمشرۍ نه استعفا کوي‪ .‬نجیب الله د دوی دغه غوښتنه‬
‫پلله یللاهر کللې ومنللله او دوی پلله خپللل فکللر پلله مقصللد ورسللېدل او د‬
‫ولسمشرۍ له ماڼۍ نه ووتل‪ .‬الیق وروسته ودان تله ویللي وو‪ ،‬چلې دی‬
‫په دغې رلې کې نه و‪.‬‬
‫پلله بللله ورځ د نجیللب الللله د دوو مهمللو مالتړانللو مللړي پللر خپلللو‬
‫دفترونوکې وموندل شول‪ ،‬چې یو یې د غلالم فلاروق یعقلوبي د امنیلت‬
‫وزارت وزیللر او بللل یللې دجنللرال عبللدالباقی د همدغلله وزارت پنځمللې‬
‫څانګې سروال و‪ .‬د یعقوبي مرګ انتحار اعالم شو‪ ،‬خو ویلل کېلده چلې‬

‫‪578‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى دهمدغه وزارت د لومړي مرستیال جنرال یارمحملد کلار و‪،‬چلې د‬

‫هغه‬
‫(‪)۴۵‬‬
‫مزدک ورور و‪.‬‬
‫نجیب الله سره له دې هم د امنیت وزارت پله للور روان شلو‪ ،‬چلې د‬
‫راتلونکو پېښو په وړانلدې تیلاری ونیسلي‪ ،‬خلو د ګلارر یلوې رللې یلې د‬
‫سپرلۍ موټر ودروه او ورته یې وویل چې دوی ته همدغسلې املر شلوی‬
‫دی خو ثمر یې د مسؤلیت په منلو سره اجازه ورکړه‪ .‬خو نجیب الله پوه‬
‫شو‪ ،‬چې نور هر څه ختم دي او ژوند یې هم په خطلر کلې دی‪ .‬بیلا دی‬
‫سیده د ملګرو ملتونو دفتر تله الړ او د هغله څلای لله تیلفلون نله یلې لله‬
‫بینان سیوان نه چې په دغه وخت کې په اسالم اباد کې و‪ ،‬وغوښتل چې‬
‫کابل ته ځان په بیړه ورسوي او هغه د سهار په یوه بجه کابلل میلدان تله‬
‫ځان ورسوه خو د دوستم ملیشاوو له الوتکې نه د وتللو اجلازه ورنکلړه‪،‬‬
‫ترڅو چې د جنرال عظیمي په مرسلته یلې وکلولی شلول نجیلب اللله تله‬
‫ځان ورسوي او له هغه سره یو ځای بېرته میدان ته الړ شي‪ ،‬چې هغه په‬
‫الوتکه کې له افغانستان څخه بېرون کړي‪ ،‬خو جنلرال عبلدالرزاق د مللي‬
‫ګلارر یلوه جنلرال د نجیلب اللله د تلللو مخله ونیولله‪ .‬ملامون د رګللروال‬
‫وهاب نورستاني د ملي ګارر یوه قومندان له قول نه وایي چلې «‪...‬تلورن‬
‫جنرال عبدالرزاق‪ ...‬شخصاً هدایت داده که هیچ کس را نګذارند کله از‬
‫(‪)۴۶‬‬
‫کابل به طرف میدان هوایی برود‪ .‬حتی اګر رییس جمهلور باشلند‪».‬‬
‫جنرال عبدالرزاق د دغه کار صالحیت نه الره خو دا چې د مرکزي شورا‬
‫اجراییوي هیئت غړی وو‪ ،‬چې مخکښ یلې محملود بریلالی و‪ ،‬پله دغله‬
‫کار مامور کړی وی‪ ،‬په دغه وخت کې دی او رلله یلې ده چلې د نجیلب‬
‫الله په وړاندې درېدلې او هغه ته یې اخطلار هلم ورکلړی و‪ .‬زر وروسلته‬

‫‪579‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى بینان سیوان د همدغه هیئت له مخکښانو بریالي او الیلق سلره څلو‬
‫چې‬
‫خله ولیدل‪ ،‬چې د هغو په اجازه نجیب الله بېرون تله بوتللل شلي‪ ،‬هغلو‬
‫اجازه ورنکړه او نجیب الله بیا لکه بندي مېلمه د ملګرو ملتونو په د فتلر‬
‫کې پاتې شو‪ .‬تر څو چې طالبانو د ‪ ۱۹۹۶‬په اکتوبر کې چې کابل ونیلوه‬
‫هغلله او د هغلله ورور د کابللل د نیولللو پلله اولللو سللاعتونو کللې پلله غالللب‬
‫احتمال د ثیاسثی کوم ګمارل شوي کس د طالب په جامه کلې د اریانلا‬
‫په څلور الرې کې په دار وځړول‪ )۴۷(.‬لکه چې تر هغه لږ دمخه یې د مال‬
‫بورجان په نامه د طالبانو یو ملي فکره قومندان د څرخي پله ترڅنګله لله‬
‫مینځ نه وړی و‪.‬‬
‫د نجیب الله په جبلري ګوښله کېلدلو سلره د مشلرۍ یلا سیاسلي تشله‬
‫راغله او د بد امنیتۍ اندېښنه نلوره هلم عامله شلوه‪ .‬عبلدالوکیل پله جبلل‬
‫سراج کې له احمدشاه مسعود او محمد رفیع په للوګر کلې لله حکمتیلار‬
‫سره ولیدلو په دغه مقصد چې د کومې فیصلې تر کېدلو د ارامۍ رعایت‬
‫وکړي او خپل ځواکونه په کابل ښار کې دننه نه کړي‪ .‬هغو په یاهر کلې‬
‫هوکه وکلړه‪ ،‬خلو بلې اعتملادي دغلومره رېلره وه او د شلمال د ایلتالف‬
‫منسوبانو قومی احساسات تر دې حده پارولي وو‪ ،‬چې دغلو لیلدلو ګټله‬
‫ونه کړه‪ .‬له بلې خلوا د نظلامي شلورا تجلویز پلر خپلل حلال پلاتې و او د‬
‫شمال ایتالف درزي شو او وضع په عملومي رول رېلره کړکېچنله شلوې‬
‫وه‪.‬‬
‫کابل بې ولسمشر پاتې او له دغسې مورال لرونکو نظامي افسرانو نله‬
‫محروم و‪ ،‬چې امنیت خوندي وساتي‪ ،‬که څه هلم پله دې وخلت کلې پله‬
‫ښلکلو یونیوفورمونلو کلې نظلامي افسلران او جنلراالن د سلتر جنلرال پلله‬

‫‪580‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ګلډون تللر هلر بللل وخلت نلله رېلر وو‪ .‬د فیشللني او د اوتلو کللړو درېشللیو‬
‫کى‬

‫ګوندیان او چارواکي هم لږ نه وو‪ ،‬خلو هلیڅ یلوه د کارملل پله ګلډون د‬

‫مشرۍ دغه تشه رکولی ونه شوه‪ .‬کارمل که څه هم ځان نه ښوده‪ ،‬د دغو‬
‫ورانکاریو سرچینه وه‪ ،‬که نه مخلصانو یلې دغله ورانلی نله کلاووه‪ ،‬دا پله‬
‫دغسې حال کې چې د دوی توان نه الره چې حتی د کابل امنیت وساتي‪.‬‬
‫کارمل چې پخوا د کابل خلکو دوه ځلې ولسي جرګې ته د خپل استازي‬
‫په توګه غوره کړی و‪ ،‬اوس یې جرئت نه الره چې لله خپلل هسلتوګنځي‬
‫نه بېرون شي‪ .‬دی چې پر افغانستان باندې د شوروي د یرغل محرک و‪،‬‬
‫په نامله یلادوه‪ .‬خلو‬ ‫افغانانو ال هم د بکوف یانې ببرک کارمل وطنفرو‬
‫دی له خپل دغه حال نه هم راضي و‪ ،‬په دې چې ده په پای کلې لله هغله‬
‫چا نه هم انتقام واخیسلت‪ ،‬چلې د ده مقامونله یلې نیلولي وو‪ .‬ده تله پله‬
‫خاص رول د ګوند د عمومي منشي مقام‪ ،‬د نورو کمونسلتي ګونلدونو د‬
‫عمللومي منشللیانو پللر شللان سللپېڅلی و او هغلله یللې خپللل تلپللاتې حللق او‬
‫نجیب الله یې مرتلد او غاصلب ګاڼله‪ .‬ده د خپلل دغله حلق پله وړانلدې‬
‫قانوني نظام او ملي پخالینې ته اهمیت نه ورکاووه‪ ،‬لکه تحلول منلونکی‬
‫نجیب الله چې ورته ورکاووه‪ .‬کارمل د خپلې عقیدې پر حقانیت باندې‬
‫چې په شوروي اتحلاد‬ ‫تر مرګ پورې هغسې ټینګ والړ و‪ ،‬لکه برېژنی‬
‫او هټلر چې پله جرمنلي کلې پلر خپللو عقیلدو ټینلګ والړ و‪ .‬د هملدغې‬
‫عقیدې په قوت و‪ ،‬چې کارمل ګورباچوف تله ویللي وو‪ ،‬کله تاسلې اوس‬
‫خپل پوځ له افغانستان څخه بېرون کړ بیا به مجبور ش چې یو ملیون‬
‫پوځ راواستو ‪ .‬دی اوس هم د ستالین د وخلت جلذمي کمونسلت و او‬
‫په ماضي کې یې ژوند کول غوښتل که څه هم دی په دغله وخلت کلې د‬

‫‪581‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپلو سیاستونو او کړو په نتیجه کې د یوه افسلانوي پاچلا پلر شلان للوڅ‬
‫کى‬

‫لغړ شوی و‪.‬‬

‫په دغه حال کې په کابل کې دوه پروسلې روانلې وې‪ ،‬لله یلوې خلوا د‬
‫ملیشیاوو او اسالمي تنظیمونو کسانو ښار ته ننوتل وار په وار رېرېدل او‬
‫له بلې خوا د رجلیم چلارواکو‪ ،‬نظلامي افسلرانو او ګونلدیانو لله ښلار نله‬
‫بېرون کېدل‪ .‬دوی اول په شخصي کورونو کې پټ شول او بیا رېری یې‬
‫له خپلو کورنیو سره د نورو په مرسته له وطن نه ووتل‪ .‬له دوی نه رېلرو‬
‫پېښور ته مخه وکړه که څه هلم پاکسلتان تله یلې د خپللې ایلډیالوجۍ او‬
‫جنګي چلند له مخې بد رد ویل‪ .‬په خپله کارمل د حیرتان په ښار ګلوټي‬
‫کې جنرال مومن ته پناه یووړه‪ ،‬تر څو هلته د بې کسلۍ او بلې وسلۍ پله‬
‫حال کې په حسرت سلره ملړ او خښ شلو‪ .‬خلو وروسلته طالبلانو د هغله‬
‫جسد د ثمو په سین کې ال هو کړ‪ ،‬د دې لپاره چې هغله د خپللې خوښلې‬
‫ملک د روسیې په لور وړول شوی او په بېګانه افغانسلتان کلې یلې هلیڅ‬
‫نښه نه وي پاتې‪.‬‬
‫د ودان د لیکنې له مخې رازمحمد پکتین او اسلم وطنجار «تا تلاریخ‬
‫‪ ۲۵‬اپریل (‪ ۵‬ثور) بافراد حزب اسالمی ګلبدین حکمتیار زمینله مسلاعد‬
‫نمودند با لبلاس هلای ملکلی در وزارت داخلله جابجلا و انهلا را مسللح‬
‫ساختند‪ .‬همچنان ماموریت های څارنلدوی شلهر کابلل را بانهلا تسللیم‬
‫نمودنللد‪ .‬ضللمناً عللده ای از افللراد حللزب اسللالمی بکمللک بعضللی از‬
‫صاحبمنصللبان ګللارد امکللان یافتنللد در ارګ ریاسللت جمهللوری نفللوذ‬
‫نمایند‪ ».‬خو په ښار کې د شمال ایلتالف پلله دېلره درنلده وه ځکله چلې‬
‫«‪...‬جنللرال دوسللتم و متحللدین او احمدشللاه مسللعود حللزب وحللدت‬

‫‪582‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اسالمی قبالً بطور علنی با کمیت بلیش تلر و امکانلات بهتلر کله توسلط‬
‫کى‬

‫(ستون پنجم) در قوای هوایی‪ ،‬اردو‪ ،‬قطعلات ګلارد مللی وسلایر ارګلان‬
‫های وزارت امنیت دولتی داخل شلهر شلده نقلاط سلتراتیجکی شلهر را‬
‫اشغال نموده‪ ،‬سلال هلای ثقیلل و تجهیلزات بیشلتر جنګلی را بدسلت‬
‫اورده بودند‪ )۴۸(».‬دغو ځواکونو په کابل کلې د وسللو او دولتلي شلتمنیو‬
‫په چور کولو پیل وکړ‪ ،‬چې هغه وروسته نورو ته سر مشق او په تنظیمي‬
‫دوره کې د چور او وژنې یوه بله دوره شوه‪.‬‬
‫کارملیان د نجیب الله له ګوښه کېدلو نه وروسته په کابلل ښلار کلې د‬
‫لږ وخت لپاره الس په کار شول‪ .‬دغه وخت کابل تر هر بل وخت نه رېر‬
‫د مجاهدانو له خوا محاصره و او کارملیانو پر پوځ هم باور نه الره او د‬
‫هغه په وړاندې یې د خپلو موتلفانو په مټ الس په کار شلول او هغلوی‬
‫یې «برادران مجاهد» وبلل او دا یې له یاد نه وایستله چې هغوی یې تلر‬
‫دغه وخت پورې په رالرو او کلدارو پلورل شوي اجیران ګڼل‪ .‬اوس یلې‬
‫دغه «برادران مجاهد» مامور کړل چې ملي پلوخ بلې وسللې کلړي‪ .‬ودان‬
‫وایي چې «در نتیجه قطعلات قلوای مسللح جمهلوری افغاسلنتان‪ ،‬اردو‪،‬‬
‫څارندوی و امنیت دولتی را در مجموع خلع سال کردنلد و بلرادران را‬
‫(‪)۴۹‬‬
‫مسلح کردند‪».‬‬
‫دوی هغله کسلان وو‪ ،‬چلې ویلل یللې غلواړي پله افغانسلتان کلې ټولللو‬
‫خواریکښو وروڼو ته بې له هیڅ رول توپیر نه د مځکې په سر جنت جوړ‬
‫کړی‪ ،‬خو اوس یې د قلدرت پله لوبله کلې د ژبنلي او قلومي تعصلب الر‬
‫ونیوله‪ .‬دوی چې د خپل ا قتدار په وخت کې خپلل مخالفلان د انقلالب‬
‫ضد په نامه مجبورول‪ ،‬خپل پالرنی هېلواد پرېلږدي او نلورو ملکونلو تله‬

‫‪583‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى وکړي‪ ،‬اوس په خپللې لنلډپارۍ سلره مجبلور شلول‪ ،‬پله خپلله کلډه‬
‫کډه‬
‫وکړي او له دغسې حکومتونو نه پناه وغواړي‪ ،‬چلې د خپللې ایلډیالوجۍ‬
‫له مخې یې تل ښکنځل‪.‬‬

‫‪584‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د تنظیم واکۍ پیل‬

‫د اپرېللل تللر ‪۲۴‬پللورې اټکللل شللل زره وسللله وال مجاهللدان او قللومي‬
‫ملیشیا په کابل کې ننوتلې او ښار یې تر دې حده خطرناک کړی و‪ ،‬چلې‬
‫د بینان سیوان په ژبه «کابل په هر چلا پلورې اړه للري‪ ،‬خلو هلیڅ څلوک‬
‫و‪ ،‬د سیاسلت مخلکښ‬ ‫پرې کنټرول نه لري‪ ».‬بینان سیوان چلې مویل‬
‫افغانان وهڅوي چې سره په ګډه کوم رول پراخ بنسټ حکومت پر پښلو‬
‫ودروي‪ ،‬اوس په دې لټه کې شو‪ ،‬چې افغانستان د بلې امنیتلۍ لله نلاوړو‬
‫پللایلو نلله وژغللوري‪ .‬د اپرېللل پلله ‪۲۳‬ملله یللې پلله داسللې حللال کللې چللې د‬
‫تنظیمونو مشران یې د وسله وال ټکرونو ناوړو پایلو تله متوجله کلړل‪ ،‬د‬
‫یې په افغانسلتان کلې لله خطرنلاک‬ ‫پاکستان صدراعظم میا نواز شری‬
‫حال نه خبر کړ‪ .‬هغه په سبا ماښام د اپرېل په ‪۲۴‬مه ‪ ۱۹۹۲‬په پېښور کې‬
‫د اسالمي تنظیمونو سران د کوم رول فیصلې لپاره د ګلورنر هلوس هلال‬
‫ته وبلل‪ .‬حکمتیار چې کابل ته نزدې چیرته و‪ ،‬په غونډه کې ګډون ونکلړ‬
‫او قطب الدین هالل د هغه په استازیتوب پکې ګډون وکړ‪ ،‬خو هغله لله‬
‫غونډې نه د کومې موضوع پر سر د اخلتالف لله املله زر ووت‪ .‬پله دغله‬
‫حکومت او حکمتیار اړیکې سړې شلوې وې‪ .‬د‬ ‫وخت کې د نوازشری‬
‫یادولو وړ ده چې د دغو تنظیمونلو مشلرانو لله افغانسلتان نله د شلوروي‬
‫پوځ وتلو نه یوه اونۍ وروسته د فبرورۍ په ‪۲۳‬مه ‪ ۱۹۸۹‬یلو عبلوري یلا‬

‫‪585‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫انتقالي حکومت په پښو درولی و‪ ،‬چې سروال یې صبغت اللله مجلددي‬

‫کى‬

‫او صدراعظم یې عبدالرب رسول سلیاف و‪ .‬خلو دا چلې یلو انحصلاري‬

‫حکومت و‪ ،‬تر دغه وختله یلې اعتبلار لله السله ورکلړی و‪ .‬پله تېلره چلې‬
‫مجاهدان یې د جالل اباد ښار په نیولو کې پاتې راغلي او تر دغه وخت‬
‫یې کوم مهم کار هم نه وکړي‪ .‬سربېره پر دې چلې هغله یلوازې تنظیملي‬
‫جوړښت و‪ ،‬د هغه په جوړښت کې د عربستان رالرونلو غلټ رول لرللی‬
‫و‪ .‬هر څه چې و‪ ،‬د حاالتو په تغییر سره د نوي انتقالي حکومت پر پښو‬
‫درول ضروري شوي وو‪ .‬خو د دغه حکومت په جوړولو کې هم هماغه‬
‫تېروتنې تکرار شوې چې هغه وروسته د کورني جنګ یو علت شلو‪ .‬زه د‬
‫دواړو حکومتونو د جوړېدلو په وخت کې په پېښور کې وم او د دواړو په‬
‫اړه مې دقیق مالومات ترالسله کلړي‪ ،‬چلې د هغلو پلر بنسلټ دلتله خپلله‬
‫لیکنه په لنډ رول وړاندې کوم او خپله لیکنه پای ته رسوم‪.‬‬
‫د پېښور دوهمه فیصله د افغان حکومت د تنظیم په اړه څنګه وشوه‪،‬‬
‫په یقین سره مالومه نه ده‪ .‬دغومره مالومه ده چې هغه په یوه ماښلام کلې‬
‫وشوه او د عبلدالرب رسلول سلیاف پله قللم لله حکمتیلار نله پرتله ټوللو‬
‫اسالمي تنظیمونو مشرانو السلیک کلړ‪ ،‬چلې زه یلې دلتله ټکلی پله ټکلي‬
‫نقلوم‪:‬‬
‫بسم الله الرحمن الرحیم‬
‫‪ -۱‬پرېکړه وشوه چې د حضلرت صلاحب صلبغت اللله مجلددي تلر‬
‫مشرۍ الندې دې یو پنځوس کسلیز هیئلت داخلل د افغانسلتان تله والړ‬
‫شي‪ ،‬تر څو د دوه میاشتې خمیاشلتوت پله ملوده کلې د موجلود واکلدارانو‬
‫څخه قدرت په پوره رول او بې خلهت قید او شرطه ترالسه کلړي‪ .‬د دغله‬

‫‪586‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫هیئت مشر به په همدې خهمدغوت دوو میاشتو کلې د دوللت د ریاسلت‬

‫کى‬

‫ممثل هم وي‪ .‬دغله هیئلت بله د دغلې ملودې څخله وروسلته د عبلوري‬
‫دولت تر اړخه د اسالمي موقتي شورای په حیث پاتې کېلږي او ریاسلت‬
‫به خیېت د حضرت صاحب په غاړه وي‪ .‬د دې شوری موده به هم څلور‬
‫میاشتې وي‪.‬‬
‫‪ -۲‬پرېکللړه وشللوه چللې اسللتاد ربللاني دې د څلللورو میاشللتو لپللاره د‬
‫افغانستان د اسالمي موقت دولت د رییس او د رهبرۍ شوری د مشر په‬
‫حیث وي‪ ،‬دی به خپل کار هلته شروع کوي‪ ،‬چې د قدرت د انتقال دوه‬
‫میاشتې پوره شوې وي‪.‬‬
‫‪ -۳‬دا پورته تعین شوې مودې کې به یوه ورځ هم نه تمدیدېږي‪.‬‬
‫‪ -۴‬د صدارت مقام او د کابینې نور غړي به د تنظیمونو د مشرانو نه‬
‫پرته د دوهمه درجه غړو څخه ټاکل کېږي‪.‬‬
‫‪ -۵‬د صدارت مقام د افغانستان اسالمي حزب ته ورکړل شو‪.‬‬
‫‪ -۶‬د صللدارت معاونیللت او داخلللې وزارت د افغانسللتان اسللالمي‬
‫اتحاد ته‪.‬‬
‫‪ -۷‬د صللدارت معاونیللت او د معللارف وزارت د مولللوي صللاحب‬
‫حزب ته‪.‬‬ ‫خال‬
‫‪ -۸‬صدارت معاونیت او خارجه وزارت د محاذ مللي اسلالمي ګونلد‬
‫ته ورکړ شو‪.‬‬
‫‪ -۹‬د دفاع وزارت د افغانستان اسالمي جمعیت ته ورکړ شو‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ستره محکمه د حرکت انقالب اسالمي تنظیم ته ورکړ شوه‪.‬‬
‫او دا پرېکلللړه هلللم وشلللوه چلللې شلللورای رهبلللري بللله علللالووه پلللر‬

‫‪587‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىللیمات‪ ....‬د حللزب وحللدت او شللورای ایللتالف او مولللوي صللاحب‬

‫تقس‬
‫منصور او نورو وروڼو لپاره وزارتونه تثبتېږي‪.‬‬
‫د دې ټللولې پروسللې عمللر شللپږ میاشللتې ده او پلله دې تللرڅ کللې بلله د‬
‫راتلونکي انتقلالي حکوملت لپلاره ا سلالمي متفلق علیهلا شلورا تصلمیم‬
‫نیسي‪ ،‬د هغه انتقالي عمر به دوه کاله وي‪».‬‬
‫لکه چې دمخه وویل شول دغله غونلډه د پېښلور د ګلورنر هلاوس پله‬
‫ماڼۍ کې د ‪۱۹۹۲‬کال د اپرېل په ‪۲۴‬مه پله یلو ماښلام کلې پیلل او تملام‬
‫شوه‪ .‬په هغې کې غیر افغانان له افغانانو نه رېر وو‪ ،‬که څه هم موضوع د‬
‫افغانستان لپاره د حکومت تنظیم و‪ ،‬نهه تنه د شلپږو تنلو پله وړانلدې‪ :‬د‬
‫پاکستان صدراعظم‪ ،‬د پاکستان د پوځ لوی درسلتیز‪ ،‬د ثیاسثی مشلر‪،‬‬
‫د عربستان د استخباراتو رییس‪ ،‬په اسالم اباد کلې د عربسلتان او ایلران‬
‫سفیرانو او داسې هم بینلان سلیوان او دوه نلور د پاکسلتان او عربسلتان‪.‬‬
‫دغو لوړو چارواکو چلې د مقاوملت پله دوره کلې د خپللو حکومتونلو او‬
‫نللورو مرسللتې د پیسللو او وسلللو پلله ګللډون زیللاتره د ثیاسثی للله الرې د‬
‫تنظیمونو امیرانو ته رسولې‪ ،‬هغوی یې احسانمن او تر نفوذ النلدې وو‪.‬‬
‫له همدې امله به وي‪ ،‬چې د دغې پرېکړې په ملتن کلې د افغلان او مللت‬
‫نوم هیڅ یاد شوی نه دی‪ .‬رېره مهمله دا ده چلې دغله حکوملت د خپلل‬
‫سل ‪ ،‬عبوري حکومت پر خالف چې د تنظيملي شلورا د غلړو لله خلوا‬
‫غوره شوی و‪ ،‬د یو څو تنو باندنیانو او افغانانو له خوا تنظیم شو او دوی‬
‫حکومتي لوړ مقامونه یوازې تنظیمي لویانو ته ځلانګړي کلړل‪ ،‬هغله هلم‬
‫په هغله رول چلې هغله لکله د دوی شخصللي ملکیلت وي‪ .‬د دوی دغله‬
‫چلند او ذهنیت وښلودله چلې د اعللی واکمنلۍ سلرچینه لکله چلې دوی‬

‫‪588‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وي‪ ،‬نه د افغانستان خلک‪ .‬په دې رول دغه حکوملت یلې د عقیلدې لله‬
‫کى‬

‫مخې یوازې خپلو تنظیمونو ته منحصر کړ او دا یې په نظر کې ونه نیوله‬

‫چې د خلق او پرچم نظامونه چې د سیاسي عقیدې له مخلې انحصلاري‬
‫وو‪ ،‬په مطلق رول ناکام شول‪ .‬دوی بې له شک نله د مقاوملت پله دوره‬
‫کې جهاد کړی وو‪،‬خو دوی په خپله ویلل چلې د دوی جهلاد فلي سلبیل‬
‫الله یانې دخدای تعالی لباره دی‪ ،‬نه د کوم مقام یلا پیسلو لپلاره‪ .‬دوی دا‬
‫هم په نظر کې ونه نیولله چلې دا د نلورو پله شلان د دوی مللي‪ ،‬دینلي او‬
‫انساني وییفه وه چلې د تېلري پله وړانلدې لله خپللو ارزښلتونو نله دفلاع‬
‫وکړي‪ .‬سره له دې هم تنظیمي کسانو او پاکستاني چارواکو ویلل چلې د‬
‫د غو تنظیمونو کسانو جهاد کړی‪ ،‬دوی حق لري حکوملت تنظلیم کلړي‬
‫او حکومت وکړي‪ .‬خو دوی دا په نظر کې ونه نیوله چلې د یرغلګلرو او‬
‫د هغو د تابعانو او پلویانو پر ضد ټولو افغانانو په بېلو درجلو او پله رول‬
‫رول وسلو جهاد کړی‪ ،‬نه یوازې دوی‪ .‬پر هغه سربېره پله ټوللو حقلوقي‬
‫دا دی‪ ،‬چې په یوې سیاسي ټولنې کلې‬ ‫منشورونو کې منل شوی پرنسی‬
‫د حکومت جوړول د خلکو یا د هغو د استازو حق دی‪.‬‬
‫چې ځانله حکومت د انتخاباتو یا اتفاق او یا په کومې بلې الرې جوړ‬
‫کړي‪ ،‬دا به ومنله شي‪ ،‬چې دا یو اضطراري وخت او په لنډه موده کلې د‬
‫انتقالي حکومت تجویز نیول حتمي وو‪ .‬خو په همدغه حال کې هم پوره‬
‫ممکنه وه‪ ،‬چې هغه پراخ بنسټ یا افغان شلمول او پله هغله کلې دغسلې‬
‫افغانان وي‪ ،‬چې په دولت او سیاست کې د تجربو او ښه نامله خاونلدان‬
‫وي‪ ،‬لکه سید شمس الدین مجرو ‪ ،‬راکټر محمد یوس ‪ ،‬راکټر صلمد‬
‫حامد او راکټر عبدالقیوم او نور‪ .‬په افغانستان غوندې هېواد کې له پراخ‬

‫‪589‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫بنسټ حکومت نه پرته کېدونکې هم نه ده‪ ،‬چې د یو څو تنو له خوا جوړ‬

‫کى‬

‫شوی حکومت به حکومت وکولی شي‪ .‬تجربلو ښلوولې ده چلې دغسلې‬

‫حکومت په هر نامه چې یاد شي په اوله درجه به په خپل ټینګښت پسلې‬
‫وي او که پاتې شي زورواک کېږي او د زورواکلۍ او انحصلار پایلله بیلا‬
‫سیاسي کړکېچ‪ ،‬بې اتفاقي‪ ،‬ورانی‪ ،‬وژنې او د مغرضو ګاونلډیو ملداخلې‬
‫دي‪ ،‬لکه په افغانستان کې په تنظیمي دوره کې چې همدغسې وشول‪.‬‬
‫ال عجبه دا ده چې سربېره پر دې چې حکومت تنظیمونو ته ځانګړی‬
‫شو‪ ،‬سیاسي واقعیتونله هلم پله نظلر کلې ونله نیلول شلول او د دوللت د‬
‫سروالۍ مقام د یوه واړه تنظلیم مشلر تله ځلانګړی شلو‪ .‬هغله هلم د دوه‬
‫میاشتو لپاره‪ .‬په دغې لنډې مودې کې هغه په وران شوي او جنګ ځپلي‬
‫هېواد کې اساسلي کلار کلولی نله شلو‪ ،‬هغله هلم پله هغله حلال کلې چلې‬
‫چارواکي یې په حکومتي چارو کې نابلد خو په جنګي چارو کې د تجربو‬
‫خاوندان وو‪ .‬د استاد رباني لپاره هم څلور میاشتې لږې وې‪ ،‬لله هملدې‬
‫امله وه چې رېرو تنظیمي غلړو پله هماغله وخلت کلې دغله پرېکلړه غیلر‬
‫عملي بلله او رباني بیا خپله دوره له څلور میاشلتو نله څللورو کلونلو تله‬
‫اوږده کړه‪ ،‬چې هغه بیا د تنظیمي جنګونو غلټ عللت شلو‪ .‬بلل اساسلي‬
‫تکی دا دی چې د دغې پرېکلړې اصللي نوښلتګر د پاکسلتان صلدراعظم‬
‫و او هغه د یوه مجرب سیاستمار په حیث په دغې طر کلې‬ ‫نوازشری‬
‫د افغانستان لپاره یوه بده راتلونکې په نظر کې نیلولې وه‪ .‬هغله پله خپلله‬
‫هم وروسته د انتخاباتي فعالیتونو په وخت کې په ویاړ سره ویل چلې ده‬
‫دغسې کار وکړ‪ ،‬چې په هغه سره د افغانستان پوځ منحل شو‪.‬‬
‫عبدالله شینواری دغې موضلوع تله ځیلر شلو او ویلل چلې بهرنیلو «د‬

‫‪590‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان پر ضد په یوې سترې دسیسې» الس پلورې کلړ‪ ،‬چلې دغسلې‬

‫کى‬

‫نظام رامینځ ته کړي چې د افغانسلتان د رېرهکلي قلوم او لږهکیلو تلرمینځ‬

‫ټکر حتمي کړي‪ .‬دی دا هم وایي چې له دغه تجویز نه اصللي مطللب دا‬
‫و‪ ،‬چې دغه تنظیمونه سره وجنګېږي او په جنګونو کې د سکد او رېګلن‬
‫لونا‪ ،۱-‬لونا‪ ۲-‬په نومونو راکټونه او داسې هلم هغله رېلرې وسللې چلې‬
‫دغو تنظیمونو لرلې او زېرمه کړې وې او ګاونډیو هېوادونو نه لرللې‪ ،‬پله‬
‫جنګونللو کللې مصللرف کللړي او افغانسللتان یللو بللې وسلللو نللاتوان هېللواد‬
‫شي‪ )۵۰(.‬دا ټول ځکه چې د پېښور دغه غونډه داسې وه چلې لکله جنلګ‬
‫ګټونکی جنګي غنیمتونه پر خپلو کې سره ویشي او د ملت پروا نه کوي‪.‬‬
‫پلله دې رول د پېښللور دغلله پرېکللړه لیللک وښللودله چللې افغانللان اوس‬
‫مجبور دي‪ ،‬د یوه شوروي اتحاد پر ځای له څو شوروي اتحلادونو سلره‬
‫ګاوندی لله هماغله وخلت نله‬ ‫سر او کار ولري‪ .‬په رښتیا هم هر مغر‬
‫په دې پیل وکړ‪ ،‬چې له افغانانو سره د اسالم په جامله کلې د للوی ورور‬
‫په شان چلند وکړي او د هغو پر هغو قربانیو او رول سترګې پټلې کلړي‪،‬‬
‫چې یې د شورویت په نسکورولو کې لرلې او په دې رول یې دوی هم د‬
‫هغه له خطر نه د تل لپاره بچ کړل‪.‬‬

‫‪591‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫پایلیک‬

‫د شلمې پېړۍ په دوهمې نیمایي افغانستان کې د سرطان په کودتا‪ ،‬د‬

‫ثور په کودتا او د شوروي اتحاد په یرغل سره دغسې حکومتونه په واک‬
‫شول‪ ،‬چې انحصاري او یلو ګونلدي وو او د اساسلي قلانون پله نله شلته‬
‫توب سره د چارواکو په فکر او اراده چلول کېدل‪ ،‬بې لله دې چلې دوی‬
‫کوم مقام ته ځواب ووایي‪ .‬دوی په تېره امنیتي چارواکو هغله څله کلول‬
‫چې یې په خپلله غوښلتل یلا لله پلاس نله ورتله هلدایت کېلده‪ .‬د للومړي‬
‫حکومت په اخر کې یو قانون وایستل شو او پرې عمل کېده‪ .‬په پرچملي‬
‫رجیم کې هم یو موقتي اساسي قانون اعالن شو خو هغه نه یوازې له پام‬
‫نه غورزول شوی و‪ ،‬چارواکو د هغه پر خالف هم عملل کلاووه‪ .‬د دغلو‬
‫ټولو نتیجه دا شوه چې په افغانستان کې په دغه څله کلم دوو لسلیزو کلې‬
‫دغللومره رېللر جنګونلله وشللي‪ ،‬دغللومره رېللر افغانللان ووژل شللي‪ ،‬هېللواد‬
‫دغومره رېر وران شي او دغومره رېر افغانان بانلدنیو ملکونلو تله کلډوال‬
‫شي او ټولنله او مللي پیوسلتون دغلومره رېلر درزي شلي‪ ،‬چلې بلل هلیڅ‬
‫وخت دغسې نه و شلوي‪ .‬دا پله دغسلې حلال کلې چلې دغله رجیمونله د‬
‫عصري تعلیم کړو‪ ،‬پرمختګ غوښټونکو افغانانو له خوا چلول کېلدل او‬
‫هر یوه یې نارې وهلې چې مونږ خلکو ته خدمت کوو او هېلواد ودانلوو‪.‬‬
‫په فیشني دریشیو کې دغه حکومتي او ګونلدي چلارواکي پله یلاهر کلې‬

‫‪592‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫مدني او مهذب ښکارېدل خو کړه یې په واقع کې د ځناورو په شان وو‪.‬‬

‫کى‬

‫رسمي پروپاګند هم بل هیڅ وخت دغومره عام نه و‪ ،‬افغان ټولنه هم بل‬

‫هللیڅ وخللت دغللومره کړکېچنلله نلله وه او د چللارواکو د کللړو او وینللاوو‬
‫ترمینځ توپیر یا دوه مخیزتوب هم دغومره عام نه و‪ ،‬لکه په دغې دورې‬
‫کې چې و‪.‬‬
‫دغه ټلول کارونله چلې زیلاتره یلې نلوي او بېسلاري وو‪ ،‬پله خلقلي او‬
‫پرچمي دوره کې وشول‪ .‬دواړه یې په یوه ګوند کلې‪ -‬د افغانسلتان خللق‬
‫دموکراتیک ګوند کې تنظیم شلوي وو‪،‬خلو هغله پله واقلع کلې سلره بیلل‬
‫ګوندونه وو او غړي یې په حکومتي چارو کې بې تجربې‪ ،‬خلو د ټینګلې‬
‫سیاسي عقیلدې خاونلدان او پلر شلورویت او زورواکلۍ دغلومره ټینلګ‬
‫والړ وو‪ ،‬چللې غوښللتل یللې افغانسللتان غونللدې هېللواد د شللورویانو پلله‬
‫مخکښللې او هللدایت اداره کللړي‪ ،‬نلله د خپلللو وطنوالللو پلله مرسللته او‬
‫همکارۍ‪ .‬په دې رول دوی د شورویت د عقیدې لله مخلې دغسلې یلوه‬
‫ناشونکي کار ته مال تړلې وه‪ ،‬چې له امله یې دواړه په مطللق رول ناکلام‬
‫شول‪ .‬په دغې پوره ناکامۍ کې د دواړو ګونلدګیو د مخکښلانو یلا لویلانو‬
‫رول اساسي او ټاکونکی و‪.‬‬
‫د دوی ټولو د ناکامۍ سرچینه د ثور لله کودتلا نله یلو څله وروسلته د‬
‫افغان د ملي تور‪ ،‬سور او شین رنګه بېر‪ ،‬پلر خلای یلوازې د سلره رنلګ‬
‫پېر‪ ،‬غوره کول او د خلکو په مخ کې د هغه پورتله کلول او رسلمي کلول‬
‫وو‪ .‬په دغه کار سره خلکو په حقه درک کړه چې دا د ټلولنې د کمونسلتي‬
‫کولو په لور لومړنی ګام دی‪ ،‬په رښتیا هم نورمحمد ترهکي د ک‪ .‬ج‪ .‬ب‬
‫یوه لوړپوري چارواکي کریچکوف په پټه راره کړی و‪ ،‬چې «‪ ...‬خو مونږ‬

‫‪593‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫غوره ګڼو د شوروي اتحاد مثال عملي کړو‪ ،‬هغه څله چلې پله افغانسلتان‬
‫کى‬

‫کې پېښېږي‪ ،‬هغه د شوروي د مارل له مخې د پرولتاریا دکتاتورۍ پیلل‬

‫دی‪ )۱(».‬له هغه وروسته و‪ ،‬چې د حکومت په وړاندې د خلکو پاڅونونه‬
‫پیل شول‪ ،‬او خلقي چارواکو هغه وځپل‪ .‬خلقي لویانو د پرچم ګونلدګی‬
‫هم وځپه او لویان یې اول د سفیرانو په توګه د باندې ملکونو ته واستول‬
‫او بیللا یللې للله افغللان تابعیللت نلله محللروم کللړل او پلله دې رول ګونللدي‬
‫پیوستون له مینځ نه الړ‪ .‬د هرات له پاڅون نه وروسته وو چلې د خلقلي‬
‫حکومت د مشرۍ په سطح کې هم درزونله ښلکاره او وار پله وار ژور او‬
‫په پای کې مرګکي شول‪ .‬له دغه پاڅون نله وروسلته و‪ ،‬چلې حفلیظ اللله‬
‫امین د لومړي وزیر په توګه غوره شو او د اګسا سروال اسدالله سلروري‬
‫او وزیرانو سید محمد ګالبزوی او محمد اسللم وطنجلار او ملزدور یلار‬
‫ورسره مخالفلت پیلل کلړ او د کلیلوالي ذهنیلت لله مخلې یلې ورسلره د‬
‫ګونللديمارۍ الر ونیوللله او د هغلله پلله وړانللدې د ترهکللي تللر شللاودرېدل‪.‬‬
‫ترهکي هم داسې وګڼله چې دوی یې رښتیني مخلصان او امین یې رقیب‬
‫او په دې لټه کې دی چې دوی ټول بېواک او لوړ واک د ځان کړي‪ .‬دوی‬
‫ټللول پلله شللورویانو راره وو‪ ،‬چللې رقیللب بلله یللې چللې پلله ګونللد‪ ،‬پللوځ او‬
‫حکومت کې تر ټولو پیاوړی و‪ ،‬له واک نه وغورځوي‪ ،‬نو دوی نلور هلم‬
‫پر شورویت معتقد او پر لویانو یې متکي شول‪ .‬ترهکي ال دمخه شوروي‬
‫لویان له خپل اخالص نه راره کړي او ورته ویلي وو‪ ،‬چلې هغلومره چلې‬
‫دوی له دوی سره نزدې دي له بل چا سره بله نلزدې نله شلي‪ .‬د همدغله‬
‫وروسته (سپټمبر ‪ )۱۰۷۹‬کې ترهکلي‬ ‫نزدې والي له امله و‪ ،‬چې برېژنی‬
‫ته هدایت وکړ‪ ،‬چې له امین نه چې له حد نه رېرواک یې تر السله کلړی‬

‫‪594‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ځان خالص کړي‪.‬‬

‫کى‬

‫سره له دې چې د تجربو خاوند و‪ ،‬ترهکي ته دغسلې وییفله‬ ‫برېژنی‬

‫وسپارله چې تر سره کولی یې نه شوه او شاید نله یلې هلم غوښلتل‪ .‬خلو‬
‫څنګه چې هغه د ستر واکمن هدایت و‪ ،‬باید ترسره شي‪ .‬بېچاره ترهکلی‬
‫د دغه هدایت په ترسره کولو کې نه یوازې پلاتې راغلی‪ ،‬خپلل ژونلد یلې‬
‫هم له السه ورکړ او امین د دولت او ګوند بېجوړې سروال شو او د دغو‬
‫ګوندیمارو ځای هم د ک‪ .‬ج‪ .‬ب والو په مرسته بلغاریه شوه‪ .‬خلو املین‬
‫د دولتمشر په توګه د شوروي اتحاد په قالب کې نه ځاېیده‪ .‬هغله پله دې‬
‫پیل وکړ‪ ،‬چې خپل هېواد د یوه خپلواک سروال په شان اداره کړي‪ .‬خلو‬
‫شوروي لویانو په تېره د ک‪ .‬ج‪ .‬ب سروال یلوري انلدروپوف تله دغسلې‬
‫امین د زغمللو نله و او فیصلله یلې وکلړه چلې هغله او حکوملت یلې پله‬
‫نظامي زور نسکور او پر ځای یې خپل شلوروي شلوي افغانلان پله واک‬
‫کړي‪ .‬دا هغله څله وو‪ ،‬چلې دغله پلراري ګونلدیماران او شلوروي شلوی‬
‫پراري پرچمیان ورته سخت په انتظلار وو‪ ،‬هغله و چلې ک‪ .‬ج‪ .‬ب واللو‬
‫دوی ټول د ختیځې ا روپا له هېوادونو نله مسلکو تله انتقلال کلړل‪ .‬هلتله‬
‫خلقیانو د اسلدالله سلروري پله مشلرۍ او پرچمیلانو د ببلرک کارملل پله‬
‫مشرۍ د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د پروګرام له مخې سلره اتحلاد اعلالم کلړ‪ .‬دوی تلر‬
‫دغه وخته سره مرګکي دښمنان وو‪ .‬دوی دغله اتحلاد د دې لپلاره وکلړ‪،‬‬
‫چې شوروي اتحاد ورسره مرسته وکړي او پله خپلل پلوځ سلره املین او‬
‫حکومت یې نسکور کړي‪ .‬دوی پله واقلع کلې پله خپلل دغله چلنلد سلره‬
‫شورویانو ته د افغانستان د الندې کولو لپاره پلمله برابلره کلړه‪ .‬شلوروي‬
‫لویانو بیا په خپل پوځ سره د دوی پله نامله پلر افغانسلتان پلوځي یرغلل‬

‫‪595‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وکړ‪ ،‬امین یې وواژه‪ ،‬حکومت یې ړنګ کړ او پر ځای یې د کارمل پله د‬

‫کى‬

‫ولتمشرۍ او د سروري په مرستیالۍ یو تابع حکومت پر پښو ودروه‪.‬‬

‫په دې رول شوروي لویان خوښ شول چې د دغو پراري او شلوروي‬
‫شویو پرچمیانو او خلقیانو په غوښتنه یې افغانستان النلدې کلړ او خپلله‬
‫امپراتوري یې پراخه کړه‪ .‬دغه پرچمیان او خلقیان هم خوښ شول چلې‬
‫شوروي لویانو د دوی وطنوال دښمن او حکومت له منځ نه یلووړ او پلر‬
‫ځای یې دوی په واک ورسول‪ .‬په دې رول دواړو خواوو له یوه او بل نه‬
‫د خپل مقصد لپاره کار واخیست‪ .‬خو په واقع کې دا شورویان وو‪ ،‬چلې‬
‫دغه خلقیان او پرچمیان یې د خپل مقصلد پله الر کلې اسلتعمال کلړل‪،‬‬
‫ځکه چې دوی یې هم د خپلو پوخیانو په یونیفورم کې په افغانستان کلې‬
‫دننه کړل او هم یې هلته له هغو او هم د هغو له نورو ملګرو نه جلوړ یلو‬
‫تابع حکومت پر پښو ودروه‪ .‬په دې رول دغلو خلقیلانو او پرچمیلانو پله‬
‫خپل دغه عمل سره د خپلو وطنوالو ملي حاکمیت‪ ،‬خپللواکي او داسلې‬
‫هم د هغو ملي او دیني ارزښتونه تر پښو الندې کړل‪ .‬دوی ځکله دغسلې‬
‫وکللړل چللې واک تلله د رسللېدلو پلله مقصللد دوی شللوروي شللوي او للله‬
‫افغانیت نه وتلي وو‪ ،‬په داسې حال کې چې د دوی اصلي وییفه د نلورو‬
‫افغانانو په شان دوطن او خپلواکۍ ساتنه وه‪ .‬دا په داسې حلال کلې چلې‬
‫دوی پوهېدل چې زمونږ د عصر په ملي دولتونو کې منل شلوی حقلوقي‬
‫پرنسی ‪ ،‬په ټول جهان کلې غلوره تعاملل او د سللیم عقلل تقاضلا دا ده‬
‫چې که څوک یا کومه رله غواړي دولتي واک وچلوي هغه باید لله خپللو‬
‫وطنوالو نه ترالسه کړي‪ ،‬نه له باندنیانو نه‪ .‬دغو خلقیلانو او پرچمیلانو دا‬
‫هم په نظر کې ونه نیوله چې که نلور هلم د دوی پلر شلان عملل وکلړي‪،‬‬

‫‪596‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانستان به د یوه هېواد په توګه او افغانلان بله د یلوه مللت پله توګله پلر‬
‫کى‬

‫خپل حال پاتې نه وي‪ .‬دوی دا هلم پله نظلر کلې ونله نیولله چلې دوی د‬
‫دغسې بېګانه ګانو په ګټه عمل وکړ‪ ،‬چلې وطنواللو یلې هغلوی ملحلد او‬
‫کمونست ګڼل او د هغو ترالس النلدې حکوملت یلې هلیڅ نله منله‪ ،‬نلو‬
‫وطن او وطنوالو ته د دوی دغه خیانت د بښلو نه دی‪ ،‬چې له امله یې په‬
‫لکونو افغانان د خپل وطن‪ ،‬خپللواکۍ او د علزت او ننلګ پله دفلاع کلې‬
‫شهید شول‪ .‬په نتیجه کلې دوی او هلم د دوی بلاداران د دغله مظللوم او‬
‫باتور او عزتمن ولس له دغسې ټینګ او پرلله پسلې مقاوملت سلره ملخ‬
‫شول‪ ،‬چې په پای کې دوی ټول په خپل مقصد کې ناکلام‪ ،‬خپللو خلکلو‬
‫او نړۍ والو ته بې اعتبار او په بېسارو مصیبتونو اخته شلول‪ .‬پله دغسلې‬
‫بېجوړې مقاومت سره افغانانو په رښتیا رستمي حماسه وکړه‪.‬‬
‫کارمل که څه هم د یوه زبرځواک پوځ یې تر شاوالړ و‪ ،‬له اول نه لله‬
‫غټو ستونزو سره مخ شو‪ ،‬چې رېره غټه یې د هغه د رجلیم او د یرغلګلر‬
‫پوځ په وړاندې ولسي مخالفت و‪ ،‬چې رېلر زر ښلاریانو پله تېلره دکابلل‬
‫خلکو‪ ،‬د ښوونخيو د نجونو او هلکانو او د پوهنتون د محصالنو له خوا‬
‫په ټینګه او عام رول وښودل شو‪ .‬د معاصلر افغانسلتان پله تلاریخ کلې دا‬
‫لومړی ځلل و‪ ،‬چلې د یرغلګلر پلوځ او د هغله د الس النلدې رجلیم پله‬
‫وړاندې مخالفت د ښاریانو له خوا وښلودل شلو‪ .‬لله هغله زر وروسلته د‬
‫اسالمي تنظیمونو مجاهد ځوانانو په ټول افغانستان کې د خلکو د غلوڅ‬
‫اکثریت په مالتړ د یرغلګر پوځ پرضد ګوریالیي یا شریکي جنګونله پله‬
‫پرله پسې رول وکلړل‪ ،‬تلر څلو یلې پله څله بانلدې نهلو کلونلو کلې دغله‬
‫زبرځواک پوځ له خپل هېواد نه سرښکته په وتلو مجبور کړ‪.‬‬

‫‪597‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىد کارمل بله غټه ستونزه له خلقیانو په تېره له امینلي نظلامي خلقیلانو‬
‫سللره وه‪ ،‬چللې هللم تللر پرچمللي افسللرانو رېللر وو او هللم ښلله جنګېللدل‪.‬‬
‫شورویان له دغه حال نه ښه خبر وو‪ ،‬جنرال شبرشین ال وایي چې «هغه‬
‫افغانان چې زمونږ په لور دي‪ ،‬هغه رارن او سست دي‪ )۲(».‬په جنګ کې‬
‫ښللکېلو افسللرانو هللم ویللل چللې «‪...‬افغللانی پللوځ پلله خللالص مللټ نلله‬
‫جنګېږي‪ )۳(».‬کوم هغه اتحلاد چلې پله مسلکو کلې د کارملل او سلروري‬
‫ترمینځ شوی و‪ ،‬د امین د حکومت له ړنګېلدلو نله وروسلته لله میلنځ نله‬
‫تللی و او کارمل د پیاوړي خاد په لرللو سلره هلم نله شلو کلولی نظلامي‬
‫خلقیان هغسې وځپي‪ ،‬چې د مخه یې دوی ځپللي وو‪ .‬دغله سلتونزه تلر‬
‫وو‪ ،‬نللو‬ ‫پایلله پللاتې وه او دواړه ګونللدګي د پخللوا پ له شللان سللره مخللال‬
‫کارمل هم «‪...‬نه له دغه پوخ سره مینه لرله او نه یې پرې باور کاووه خاو‬
‫هغه الت ترې رارېده‪ ».‬په دغله حلال کلې «‪...‬ببلرک پله هېلواد کلې د مللي‬
‫دموکراتیکې واکمنۍ ټینګښت چاره پله عملومي رول د شلوروي پله مټلو‬
‫ټینګول غوښتل‪ )۴(».‬کارمل بیا لکه چې په ملتن کلې یلې بیلان شلوی‪ ،‬لله‬
‫شورویانو نه دا هم غوښتل چې څنګه چې دی پر خپل پوځ باور نه لري‪،‬‬
‫شوروي سلرتېري دې وسلله وال مخالفلان وځپلي‪ .‬د ملایوروف پله وینلا‬
‫کارمل ال «‪...‬د هغه خپوځت له ماتو یې خوښي هلم ښلودله‪ ،‬ځکله هملدا‬
‫افغانستان ته د نورو او ال نورو پوځونو د رالېږلو په اړه مسکو تله د لملن‬
‫غوړولو موجهه پلمه وه‪ )۵(».‬شوروي پوځ مجبور شو چې لله مجاهلدانو‬
‫سره په نښتو کې رېره برخه واخللي او پله خپلل بلري سلره دغلومره راره‬
‫اوسي چې د هغه لپاره نېټې وټاکي‪ .‬ملایوروف وایلي چلې «‪...‬زه پلر دې‬
‫باوري وم چې د ‪۱۹۸۱‬کال تر پای پورې بله د دښلمنو رللو لله میلنځ نله‬

‫‪598‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۶‬‬
‫دغه نېټه چې یوازې د کاغذ پرمخ پاتې شوه‪ ،‬پله بلل‬ ‫کى بشپړ شي‪».‬‬
‫وړل‬
‫کال په خپله اندروپوف د دوو ورځو لپاره په پټه کابل تله راغلی او هلتله‬
‫یې له کارمل او نجیب الله او نورو سلره خبلرې وکلړې‪ ،‬چلې د هغلو پله‬
‫«‪...‬پایله کې یوه داسې ستراتیجکي دنده طر شوه چې د ‪۱۹۸۲‬کال پله‬
‫بهیللر کللې بلله د افغانسللتان پله خللاوره کللې ټللول وسللله وال بانډونلله شللنډ‬
‫وي‪ )۷(».‬دغلله نېټلله هللم بللې مانللا شللوه او څللومره چللې شللوروي پللوځ پلله‬
‫جنګونو کې ښکېل کېده‪ ،‬تلفات یې هلم رېرېلدل‪ .‬ملایوروف وایلي چلې‬
‫«‪...‬افغانستان کې د دغسې بري هرې ورځې زما د مورني پوځ له اتلو تلر‬
‫لسو تنو ژوند رانه اخیسته‪ ،‬نور شل‪-‬پنځه ویشت تنه» ټپي کېدل او «‪...‬‬
‫له ‪ ۱۷-۱۵‬سرتېري‪ ،‬واړه یابطان او ثن افسران پله زیلړي اختله کېلدل‪».‬‬
‫دی دا هم وایي چلې «ماتله دا پتله هلم وه چلې د جګلړې هلره ورځ زملا‬
‫هېواد ته له یو نیم نه تر دوو ملیونو روبله تمامېږي‪ )۸(».‬ملایوروف د یلوه‬
‫دراک او واقع لیلدونکي جنلرال پله توګله دې نتیجلې تله ورسلېد‪ ،‬چلې د‬
‫«‪...‬افغانستان النجه باید په عمومي رول په سیاسي او دیبلوماتیکې الرو‬
‫غوڅه شي‪ ».‬په دې اړه دی د چارو په لټه کې شلو‪ ،‬چلې مهمله یلې دا وه‬
‫چې د ‪۱۹۸۱‬کال د مارچ په ‪۲۲‬مه یې په مسکو کې دغسې یوې خاصې‬
‫نله غیلر لله نلورو ګونلدي او‬ ‫غونډې ته وړاندیز وکلړ‪ ،‬چلې لله برېژنیل‬
‫حکومتي لویانو نه جوړه وه او اندروپوف یې مشري کوله‪.‬‬
‫دغه غونډه د دې لپاره بلل شوې وه‪ ،‬چې مایوروف چې په افغانستان‬
‫کې د شوروي لوی سالکار او په شوروي اتحاد کې د مځکنیو قلواوو د‬
‫قومندان مرستیال و‪ ،‬هغو ته د افغانستان د سیاسلي او نظلامي وضلع پله‬
‫اړه مالومات ورکړي‪ .‬خو ده هلته د خبرو په مینځ کې د توقع پلر خلالف‬

‫‪599‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫خپل پوخ په اړه خپل نظر په دې رول ښکاره کړ‪ ،‬چې ملونږ «‪...‬بایلد‬
‫د کى‬

‫د افغانستان د دموکراتیک جمهوریت مشرتابه او ملګري کارمل تله خبلر‬

‫ورکړو‪ ،‬چې په راروانو شپږو میاشتو کې د څلوېښتم لښکر نیمایي برخه‬
‫له هېواده وباسو او پاتې نیمایي به یې په نورو شلپږ میاشلتو کلې ایسلتل‬
‫کېللږي‪ ...‬بایللد د انقللالب د ننګللې مسللؤلیت د افغانسللتان د دموکراتیللک‬
‫جمهوریللت د خلکللو دموکراتیللک ګونللد او د هغلله د مشللر تابلله پلر غللاړه‬
‫واچول شي‪ ».‬پله دغله وانلدیز سلره د ده پله الفلایو « د څلو شلېبو لپلاره‬
‫مرګونې چوپتیا وشوه» او د دفاع وزیر «اوستینوف په قهلر راوکتلل» خلو‬
‫دی وایي چې «په هغه شلېبه کلې ملې هلر څله پلر ځلان منللي وو‪ ».‬دغله‬
‫وړاندیز وروسته د ګورباچوف فارمول ته ورتله و‪ ،‬چلې د هغله لله مخلې‬
‫دغه پوځ له افغانستان نه وایستل شو‪ ،‬خو د ملایوروف وړانلدیز رد شلو‬
‫او دی د پخوا په شلان د دنلدې د ترسلره کوللو لپلاره کابلل تله واسلتول‬
‫(‪)۹‬‬
‫شو‪.‬‬
‫مایوروف به په خپل دغه رول وړانلدیز سلره د یلو شلمېر افغانلانو لله‬
‫نظرونو نه متاثر شوی وي‪ .‬سلیمان الیق په یوه خصوصي کتنه کې ورتله‬
‫ویللي وو‪ ،‬چلې «هیڅلوک پلر دې بریلالي شلوي نله دي‪ ،‬چلې افغانسلتان‬
‫الندې کړي‪ .‬نه مقدوني سکندر‪ ،‬نه چنګیلز خلان او نله هلم انګرېلزان او‬
‫تاسې هم دا کار کولی نه ش ‪ ...‬هیڅوک ستاسې د دې انقالب مالتلړ‬
‫نه کوي‪ ».‬په پای کې هغه رر ورته کړه چې «ځ ‪ ،‬لله افغانسلتان نله الړ‬
‫ش ‪ ،‬په سمه ووځ ‪ ،‬په حیا سره» له دغه رر ویللو سلره سلره ملایوروف‬
‫ورته وعده ورکړه چې «‪ ...‬د هغه له خلوا پلر وړانلدې شلویو سلتونزو بله‬
‫فکر وکړي» د قول اردو قومنلدان رګلروال خلیلل هلم د ‪۱۹۸۱‬کلال پله‬

‫‪600‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫جنلکىلورۍ کللې مللایوروف تلله ویلللي وو‪ ،‬چللې «‪...‬تاسللې بلله شللرمېدلي للله‬
‫افغانستانه ووځ » او تاسې «‪...‬افغانسلتان پیرللی شل ‪ ،‬خلو ملاتولی نله‬
‫ش ‪ )۱۰(».‬د کارمل پالر متقاعد جنرال محمد حسلین هلم ملایوروف تله‬
‫ویلي وو‪ ،‬چې بلری ملو ناشلونی دی او خپلل پلوځ لله افغانسلتان څخله‬
‫وباس ‪ .‬شکاکان ممکن دغه ویناوې مبالغه وګڼي‪ ،‬خو مایوروف چې د‬
‫ښه احساس خاوند انسان و‪ ،‬غوښتل د افغانلانو پله نظرونلو پلوه شلي او‬
‫هغوی یې دغه کار ته هڅول او راره کول‪ ،‬چې ویناوې به یلې پټلې وي‪.‬‬
‫د ده ښه انسان توب له دېنه هم څرګند دی‪ ،‬چې د شوروي اتحاد د پوځ‬
‫لللوی درسللتیز اوګللارتوف تلله چللې لکلله دمخلله ویللل شللوي‪ ،‬د یرغللل پلله‬
‫مخالفت یې اواز جګ کړی و‪ ،‬له کابل نه په تیلفون کې ویلي وو‪ ،‬چلې‬
‫زمونږ پوځیانو «‪...‬پله جنایلت الس پلورې کلړی دی‪ ،‬پلر مجاهلدینو لله‬
‫مېخونو نه رک بمونه‪ ...‬رېر تخریبوونکي بمونه اوروو‪ ».‬اوګارتوف ورته‬
‫(‪)۱۱‬‬
‫په ښکته اواز وویل چې «دا د لوړو مقامانو پرېکړه ده‪ ،‬پوه شوې‪».‬‬
‫د مایوروف بل تجویز دا و‪ ،‬چې دولتمشر کارمل باید خپل پوخیان‬
‫وهڅوي‪ ،‬چې د زړه جنګ وکړي‪ ،‬خو هغه ځان په ارګ کې قید کړی او‬
‫حتی خپل لوړ پوړي ګوندي او پوځي ملګري یې هم نه لیدل‪ .‬د جنګي‬
‫وضع او د پوځ د ناتوانۍ له امله چې مجاهدان وځپي تر روحلي فشلار‬
‫الندې شوی و‪ .‬دی به له دې امله هم غمجلن و‪ ،‬چلې رګلروال اوسلاد‬
‫چې تل د کارمل تر څنګ و او د هغه څارنه یلې کولله‪ ،‬دی چلې د (او)‬
‫انلدروپوف سلره یلې «د‬ ‫په نامه یادېده‪ ،‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب افسر و لله شلخ‬
‫ځانګړي اعتمادي کس» په توګه ارتباط الره‪ )۱۲(.‬ملایوروف وایلي چلې‬
‫کارمل «‪...‬له ملګري (او) سره په ګده شراب څښلو ته دوام ورکلاووه او‬

‫‪601‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬
‫(‪)۱۳‬‬
‫دا کىدویملله اونللۍ وه‪ ،‬چللې هللیڅ څللوک یللې مللاڼۍ تلله نلله پرېښللودل‪».‬‬
‫مایوروف په دغه حال کې یوه ورځ چې نېټه یې ورکړل شلوې نله ده‪ ،‬پله‬
‫یوازې ځان له کارمل سره په ارګ کې ولیدل‪ ،‬خو کارمل لکه څنګه چلې‬
‫ورته ویل شوي وو‪ ،‬د نېشې په حال کې و او د هغه په مخ کې یلې هلم د‬
‫ورکا پیالې تشولې او پرتې ویلې‪ .‬د هغه په دفلاع کلې (او) ملایوروف تله‬
‫وویللل چللې «هغلله غمجللن دی‪ ...‬د مللزار غمیللزه‪ ...‬کنللدهار‪ ...‬هغلله رېللر‬
‫غمجن دی‪ ».‬مایوروف وایي چې «کله مې دا فکر کړی و‪ ،‬چې داسې له‬
‫شللرمه رکلله پېښلله بلله ګنللي پللر خپلللو سللترګو وویللنم؟» پلله پللای کللې دی‬
‫بېحوصلې شو او (او) ته یې په ټینګه وویل چې زما له خلوا ورتله ووایله‬
‫چې «که دی‪ ،‬ببرک کارمل همدا نن له شراب څښلو نه الس وانخلي نلو‬
‫زه به یوري اندروپوف او دیمتري اوستینوف ته خبر ورکلړم‪ ...‬او بلله دا‬
‫چې خو دا تاته وایم چې له دې ځایه به داسې والوزي‪ ،‬چې خلدای خبلر‬
‫چېرته به مځکې ته راکلوز شلي‪ ».‬رګلروال (او) د کارملل ځلواب پله دې‬
‫رول وژباړه چې «دی پوښتنه کوي‪ ،‬چې څه وکلړم‪ ،‬هغله د اپرېلل (ثلور)‬
‫انقالب لپاره هر څه ته چمتو دی‪ »....‬او «هلر هغله څله بله وکلړي چلې‬
‫ملګري برېژنی ‪ ،‬اندروپوف‪ ،‬اوستینوف‪ ،‬ګرومیکو یې‪ ...‬ورته ووایلي‪».‬‬
‫د مایوروف سمالسي هدایت ورته دا و‪ ،‬چې «‪ ...‬د اوس لپاره بایلد دی‬
‫همدا سبا د کابل پله تلویزیلون کلې وینلا وکلړي‪ ،‬د هېلواد د حلاالتو او د‬
‫انقالب د بریاوو په ساتنه کلې لله دښلمن سلره د وسلله واللې مبلارزې د‬
‫بریالیتوبونو به اړه دې وغږېلږي‪ ...‬بایلد عسلکري چوڼیلو تله ورشلي‪ ،‬لله‬
‫قومندانانو‪ ،‬د ټبرونو له مشرانو او د والیتونو له والیانوسره وګوري‪ ».‬پله‬
‫پای کې مایوروف وایي چې «په ژوند کې مې احمقان‪ ،‬لټلان او شلرابیان‬

‫‪602‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نه کىخوښېدل او دلته دا ټول صفتونه په یوه کس کې راټول شلوي وو او دا‬

‫سړی بیا ګوندي الرښود او د دولت مشر و‪ .‬له ارګ نه بېروحه ووتلم‪ .‬زه‬
‫پوهېدلم چې څه ناولې او خبیثه پېښه شوې ده‪».‬‬
‫دا به ځکه «ناولې پېښه» وه‪ ،‬چې مایوروف د اندروپوف د هدایت پلر‬
‫خالف له کارمل سره چلند کړی و‪ ،‬هغه ورتله ویللي وو‪ ،‬چلې «پلوهېږو‬
‫چې کارمل یوه کرغېړنله څېلره ده‪ ،‬خلو زملونږ الرښلودنو تله کللک غلوږ‬
‫اخري وخت و او شورویان‬ ‫نیسي‪ .‬د هغه مالتړ وکړه‪ )۱۵(».‬دا د برېژنی‬
‫راره وو‪ ،‬چې پوځ به یې مجاهدان ځپي‪ .‬دوی ټول پر کارملل والړ وو‪،‬‬
‫د همدغه کال په پای کې و‪ ،‬چې ستر جنرال مایوروف په افغانسلتان کلې‬
‫له څه باندې یلو کلال خلدمت نله وروسلته مسلکو تله وغوښلتل شلو او‬
‫کارمل د هغه په سپارښتنې عمل ونه کړ‪.‬‬
‫اصلي خبره در جیم د پوځ وه چې د مجاهدانو په وړاندې یې جنګلي‬
‫قابلیت ښه نه شو او خلقي افسران د پخوا پلر شلان لله پرچملي افسلرانو‬
‫سره وران وو او په سیاسي لوړه سطح کې د لویانو ترمینځ یې بې اتفاقي‬
‫وه‪ ،‬چې دا ټول د رجیم او د پوځ اساسلي نیمګړتیلا وه‪ .‬شلوروي پلوځ د‬
‫پخوا پله شلان پله نښلتو او جنګونلو کلې ښلکېل و‪ ،‬چلې د هغله لله املله‬
‫شوروي افسلرانو له پرچمي ا فسلرانو سلره زیلږ چلنلد کلاووه‪ ،‬لکله چلې‬
‫جنرال شبرشین وایي «‪...‬قومندې مو ورکولې‪ ،‬خپلل ترتیلب او دود ملو‬
‫ورته لېږداووهس د (ته) په خطاب سره مو ورسره سلوک کاووهس په سلوک‬
‫مو مېز ورتله ربلاووه‪ ،‬خاوت پله انټرنیشسللتي سلاحه کلې ملو ورتله د ملور‬
‫ښکنځا کولې خکولهت‪ )۱۶(».‬کارمل څو کاله پر خپل مقام پاتې و او دا پله‬
‫‪۱۹۸۶‬کې د ګورباچوف په واکمنۍ کې و‪ ،‬چې له دغه مقام نه وغورزول‬

‫‪603‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫شوکىاو نجیب الله یې پر ځای وټاکل شو‪.‬‬

‫نجیب الله د ګورباچوف د پروسترویکا لله اصلالحي پروګلرام نله پله‬
‫الهام سره د ملي پخالینې په نامه په ورته سمونونو پیل وکړ او خپل زیږ‬
‫او ضیق پرچمي رجیم یې تر رېره حده نرم کلړ او ځلان یلې هلم مللي او‬
‫وښود‪ ،‬چې دمخه یې بیلان شلوی دی‪ .‬پله دغلو سلمونونو‬ ‫دیني شخ‬
‫سره په دواړو هېوادونو کې دغسې نوي ځواکونه او هیلې هسکې شوې‪،‬‬
‫چې له امله یې دواړه نظامونه له مینځ نه الړل او په نلړۍ کلې یلوه نلوې‬
‫نظامونه واکمن شول‪.‬‬ ‫دوره پیل شوه او پر ځای یې مخال‬
‫د نجیب الله په واکمنۍ کې غټه پېښه د ژنیو توافق لیکونه وو‪ ،‬چې د‬
‫هغللو للله مخللې شللوروي پللوځ پلله دوه جوپللو کللې ووت او افغانسللتان د‬
‫‪۱۹۸۹‬کال د فبرورۍ له پنځلسمې نه وروسته بېرته خپلواک شو‪ .‬په بله‬
‫میاشت (مارچ) کې د نجیب الله پوځي ځواک د عامه ذهنیت پر خالف‬
‫پر جالل اباد ښلار بانلدې د مجاهلدانو بېسلارې غټله ګلډه حملله پلر شلا‬
‫وتمبوله او رجیم یې نوم او اعتبار وموند‪ .‬خو لله هغله وروسلته دننله پله‬
‫ګونللد او حکومللت کللې د خلقیللانو او پرچمیللانو تللرمینځ د واک پلله سللر‬
‫مسابقه ټینګه ونیول شوه او خلقیان په دې لټه کې شول‪ ،‬چې د شوروي‬
‫پوځ په نه شته توب سره به واکمني بېرته ترالسه کړي‪ .‬په وړاندې یې‬
‫نجیب الله قومي ملیشاوې په پراخه پیمانه تنظیم کړې او د دې پروا یلې‬
‫ونه کړ ه چې د دغسې ځواک تنظلیم بله د حکلومتي چوکلاټ او پلوخي‬
‫مقللررو نلله د بانللدې پللایلې د عاملله نظللم پلله تللاوان شللي‪ .‬پلله ګونللد کللې‬
‫خپلمنځللي سللیالي پلله قللوت روانلله وه او د دواړو ګونللدګیو لویللانو دغ له‬
‫قابلیت ونه ښود چې د هېواد او عمومي نظم په خاطر له معتدلو قوتونلو‬

‫‪604‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى جوړه وکړي او حتی له اسالمي تنظیمونو سلره کلوم رول پوهلاوي‬
‫سره‬
‫ته ورسېږي او د یونو د ځانګړي استازي بینان سیوان تجویز عملي کولو‬
‫لپاره الر هواره کړي‪ ،‬که څه هم نجیب الله په دغې الر کلې کوښښلونه‬
‫جارې کړي او حتی حاضر شوی و‪ ،‬چې د هغه د ترسره کېدلو لپاره له‬
‫خپل مقلام نله ځلان ګوښله کلړي‪ .‬خلو پله دغله وخلت کلې د دوی ټوللو‬
‫ترمینځ بې اعتمادي رېره ژوره او چلندونه او سیاستونه سره دغومره په‬
‫تضاد کلې وو‪ ،‬چلې سلره نله پخالکېلدونکي مالومېلدل‪ .‬خلو پله دغسلې‬
‫حساس او سیاسي پرخه لیک ټاکونکي وخت کې له نجیب الله نله پرتله‬
‫ثابت نه شو‪ ،‬چې لږ تر لږه د پراخ بنسټ حکومت‬ ‫بل یو دغسې شخ‬
‫د جوړولو پله للور لله نلورو سلره اوږه ورکلړي‪ .‬دوی ټلول پېښلو پلر سلر‬
‫اخیستي او یوه یې هم له ضییق فکري چوکاټ نه د باندې فکر او عملل‬
‫کولی نه شو‪ ،‬په واقع کې دوی ټول پېښو ته تسلیم وو‪.‬‬
‫په دغه حال کې هم رسمي ګوند په مینځ کې د قدرت سیالي په قوت‬
‫روانه وه‪ ،‬تر څو د ‪ ۱۹۹۰‬د مارچ په ‪۶‬مه پله یلوه روایلت د دفلاع خلقلي‬
‫وزیر جنرال شهنواز تڼي په کودتا الس پورې کړ او په بل روایت د رجیم‬
‫مخالفو لویانو دی مجبور کلړ‪ ،‬چلې پله دفلاعي عملل الس پلورې کلړي‪.‬‬
‫حقیقت چې هر څه و‪ ،‬دغله کودتلا یلې عملل ناکلام شلو او پرچمیلان د‬
‫لومړي ځل لپاره په پوځ‪ ،‬ګوند او رجیم کې سروال شول او خلقیان یلې‬
‫د دوهم ځل لپاره وځپل‪ ،‬لکه دوی چې یې دمخه دوه ځلې ځپلي وو‪ .‬له‬
‫هغه وروسته و‪ ،‬چې نجیب الله دننه په خپل ګونلدګي کلې لله خطرنلاکې‬
‫ستونزې سره ملخ شلو‪ ،‬چلې هغله د کلارملي پرچمیلانو لله خلوا د قلومي‬
‫ملیشاوو په قوت د نجیب الله پر ضلد حرکلت و‪ ،‬دغله حرکلت لله هغله‬

‫‪605‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫وروسته قوي شو چې د ‪۱۹۹۱‬کال د دسلمبر پله ‪۲۵‬مله شلوروي اتحلاد‬

‫کى‬

‫منحل شو او د ده پر رجیم باندې د وسلو او پیسو مرسته بنلده شلوه‪ .‬پله‬

‫دغه حال کې کارملي پرچمیانو وکولی شول‪ ،‬چې د همدغو ملیشاوو پله‬
‫قوت نجیب الله لله واک نله وغلورزوي او اسلالمي تنظیمونلو تله اسلانه‬
‫کړي چې کابل له دوی سره بې د کومې موافقې له مخې ونیسي‪ .‬په دې‬
‫رول په افغانستان کې د لومړي ځل لپاره اسالمي تنظيم واکي پیل شلوه‬
‫او د پرچم رجیم ځای د خلقیانو په اصطال د تاریخ کنده شوه‪.‬‬
‫پر افغان ټولنه باندې د شوروي د یرغلل پلایلې رېلرې ژوروې وې‪.‬‬
‫تر ټولو غټه او نه بښوونکې یې د و طن‪ ،‬دین او خپلواکۍ په دفاع کې د‬
‫لکونو افغان مجاهدانو شهادت‪ ،‬د ملیونونو افغانانو کلډوالي او د هېلواد‬
‫ورانللی و‪ .‬بللله غټلله پایللله یللې پلله افغانللانو کللې د دینللي ذهنیللت بېسللاري‬
‫پیللاوړیتوب او پلله افغانسللتان کللې د لللومړي ځللل لپللاره د تنظللیم واک لۍ‬
‫هسکېدل وو‪ ،‬چې د هغه پایله هم د جنګ یوه بله دوره شوه‪ .‬د شلوروي‬
‫اتحاد په یرغل سره یوه رله تعلیم کړي ځوانان په واک شلول‪ ،‬خلو دوی‬
‫لکه چې په مخکې پاڼو کې ویل شوي‪ ،‬خپلواک نه بلکې بلواک وو‪.‬‬
‫د دوی د بلللواکۍ یللو علللت دا و‪ ،‬چللې دوی د هېللواد پلله اداره کللې للله‬
‫پردیو سره الس یو کلړ‪ ،‬نله لله خپللو وطنواللو سلره‪ .‬دوی ځکله دغسلې‬
‫وکړل‪ ،‬چې دوی دغه پردي خپل او خپل وطنوال بېګانه ګڼلل‪ .‬خلو دغلو‬
‫پردیو هم چې دوی یې له نزدې نه وپېژندل ورته په سلپکه کتلل پله تېلره‬
‫وروسته له هغه چې د دوی لپاره یې ځاني او مالي تلفات ورکول‪ ،‬بیا نو‬
‫د دوی سروال د هغو سروال ته «یوه کرغېړنه څېره» وه‪ .‬د چیریومنیخ او‬
‫بروبینکس په نومونو د ستر جنرال مایوروف مشلاورانو ال د هغله پله اړه‬

‫‪606‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى چې «هسې په دې یابو خبل وخت ضایع کوو‪ ،‬زر یا وروسته یې ان‬
‫ویل‬
‫کله وخلت نللازک هلم وي بایلد بللدل کلړو‪ ،‬هسلې خوشللې پلرې دا واښلله‬
‫(‪)۱۷‬‬
‫خورو‪».‬‬
‫څوک چې خپل وطن او خپلو وطنوالو ته خیانت او پردیو ته خلدمت‬
‫وکړي‪ ،‬پای به یې دغسې ذلت وي‪ .‬فاعتبرو یا اولی االبصار‪ -‬نو عبلرت‬
‫واخل اې! د بصیرت خاوندانو‪.‬‬

‫(پای)‬

‫‪607‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫ملونه‬
‫الندې درې متنونه د هغې موافقې په اړه دي چلې د ‪۱۹۸۲‬کلال پله دسلمبر‬
‫کې د قومندان احمدشاه مسعود او د شوروي اتحلاد د څلوېښلتم لمبلر پلوځ د‬
‫کوم چارواکي ترمینځ السلیک شوې ده‪ .‬دغه متنونه سره رېر توپیر لري او یلو‬
‫یې هم رسمي نه دی‪.‬‬
‫د عبدالحفیظ منصور په وینا «خالصه مندرجات موافقتنامه ملذکور بنلا بله‬
‫ګفته احمدشاه مسعود چنین است‪:‬‬
‫‪ -1‬از انجاییکه این متارکه قدم اولی در جهت ازادی افغانستان تلقلی میشلود‬
‫بناءً از جانب مجاهدین پذیرفته شد‪.‬‬
‫‪ -2‬تمام قوای روسي و نیروهای رژیم کابل پنجشیر را ترک ګفتله صلرفاً یلک‬
‫کندک روسي و یلک کنلدک داخللي در سلاحه غیلر مسلکوني اعنابله بلاقي‬
‫خواهللد مانللد‪ .‬ایللن پوسللته هللیچ نللوع پوسللته هللای امنیتللي دیګللری را دارا‬
‫نمیباشد و قطعاً در کارهای مردم دخالت کرده نمیتواند و حلق هیچګونله‬
‫فیر زمینی یا هوایی را ندارد‪.‬‬
‫‪ -3‬مجاهدین باالی قوای دشمن مستقر در اعنابله حملله نکلرده و در مقابلل‬
‫روس ها بسایر مناطق پنجشیر حمله نمی نمایند‪.‬‬
‫‪ -4‬مجاهدین حق دارند تا وسایلی را که وارد مرکز دشمن در اعنابله میشلود‬
‫باز رسی کنند و قلوای روسلی و داخللی حلق نلدارد دسلت باسلتحکامات‬
‫نظامی و تقویه قوای خویش بزنند‪.‬‬

‫‪608‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫اکماالت غذایی وارد ثن مرکز شلود قلبالً بایلد از‬ ‫‪-5‬کىهر ګاه وسایطی بغر‬
‫مجاهدین اجازت حاصل ګردد‪.‬‬
‫‪ -6‬ماین های کاشت شده در مناطق مسکونی توسط روس ها خنثی میګردد‪.‬‬
‫‪ -7‬در خارج پنجشېر مجاهدین و روس ها هر دو ازادی دارند‪ ،‬اهداف خلود‬
‫را تعقیب کنند‪.‬‬
‫‪ -8‬افراد طلرفین داوطلبانله میتواننلد تسللیم یکلدیګر شلوند و کسلانیکه بلزور‬
‫دستګیر میګردند دوباره مسترد میشوند‪.‬‬
‫‪ -9‬سلاحه اتللش بللس شللامل‪ ،‬پنجشلیر‪ ،‬شلتل و قسللمتی از انللدراب‪ ،‬سللنجن‪،‬‬
‫بولغین و ګلبهار باال میشود‪.‬‬
‫ولسوالي که بطور نام نهاد در اعنابله مسلتقر میشلود‪ ،‬بموافقله امریلت‬ ‫‪-11‬‬
‫پنجشیر تعین میګردد‪ .‬وی بجز اینکه تسهیالتي را بلرای اهلالی در رابطله‬
‫به تردد شان به پنجشیر و کابل فراهم کنلد‪ ،‬دیګلر دخلالتی در املور ملردم‬
‫نمیتواند داشته باشد‪.‬‬
‫منبع‪( :‬پنجشېر در راه جهاد) یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۹۷-۹۵‬‬

‫بل متن ټکی په ټکي د ثریا بها لله کتلاب نله نقلل کېلږي‪ ،‬پله نامله د (رهلا در‬
‫باد)‪ .‬بها هم وایي چې دغه متن قومندان مسعود ورته ویلی دی‪.‬‬
‫یک‪ :‬تمام قوای روسي و نیروهای رژیم کابل بایلد پنجشلېر را تلرک بګوینلد‪.‬‬
‫تنها یک ګاردیزیون در عنابه باقی میماند که حق دخاللت درکلار ملردم و حلق‬
‫هیچ ګونه فیر زمینی و یا هوایی را ندارد‪.‬‬
‫دو‪ :‬هیچ نوع نیروهای رزمی وارد مرکز دشمن در عنابه شده نمیتواند‪.‬‬
‫اکمللاالت وارد ان مرکللز شللود قللبالً بایللد از‬ ‫سلله‪ :‬هرګللاه وسللایط بلله غللر‬
‫مجاهدین اجازه ګرفته شود‪.‬‬

‫‪609‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫چهار‪ :‬ملاین هلای کشلت شلده در منلاطق مسلکوني بوسلیله روس هلا خنثلی‬
‫کى‬
‫میګردد‪.‬‬
‫پللن ‪ :‬روس هللا و رژیللم کابللل از هللر نللوع توطیلله از قبیللل تللرور و سللبوتاژ‬
‫خودداری کنند‪.‬‬
‫شش‪ :‬افراد طرفین داوطلبانه میتوانند تسلیم یکدیګر شلوند املا کسلانی کله بله‬
‫زور تسلیم میګردند‪ ،‬دوباره مسترد ګردند‪.‬‬
‫هفت‪ :‬ساحه اتش بس‪ ،‬شامل پنجشلېر‪ ،‬شلتل و بخشلی از انلدراب‪ ،‬سلنجن‬
‫بولغین و ګلبهار میباشد‪.‬‬
‫بها دا هم وایي چې «‪ ...‬اناتولی ایوانو ویچ تکاچوف افسر ستا د کلل کشل‬
‫در افغانسلتان (‪۱۹۸۲‬و ‪ )۱۹۸۳‬پیشلنهاد اتلش بلس را‬ ‫اتحاد شوروی موی‬
‫بوسیله میرداد و داود به مسعود فرستاد‪ .‬هیئلت بخانله محملد غلوا در قریله‬
‫«بلندي» بازارک پنجشېر رفتنلد‪ .‬در ایلن مالقلات چهلار نفلر حضلور داشلتند‪:‬‬
‫احمدشاه مسعود‪ ،‬جنرال اناتولي‪ ،‬مترجم امیرمحمد سمرقندی و میرداد‪».‬‬
‫منبع‪ :‬بها‪ ،‬رها درباد‪ ،‬ناشر‪ ،‬شرکت کتاب‪ ،‬الس انجلس‪ ۱۲،۲۰ ،‬مخ ‪.۵۵۰‬‬

‫الندې متن د بروس رچررسن له کتابګوټي نه اخیستل شوی چې وایلي هغله‬

‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب د یوه چارواکي جنرال لیونیلد شبرشلین لله کتلاب نله نقلل شلوی‬
‫دی‪.‬‬

‫د پروتوکول مسوده‬
‫پلله افغانسللتان کللې د شللوروي پوځونللو د مشللرۍ او د پنجشللېر د وسللله وال‬
‫اپوریشن ترمینځ د دوه اړخیزو اړیکو د حاالتو په اړه‪.‬‬

‫‪610‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دکىښه نیت او هیلې د هڅونې له مخې د دې لپاره چې په افغانستان کې سلوله‬

‫ټینګه شي‪ ،‬ژمنو خواوو دغه پرېکړه لیک السلیک کړ‪ ،‬چې د هغه پر بنسټ بله‬
‫الندې مکلفیتونه ترسره کوي‪.‬‬
‫‪ -1‬په جنوبي سالنګ او د کابل‪-‬حیرتان د الرې په نورو سیمو کې به نظلامي‬
‫عملونه په ټپه دروي‪ ،‬له هر رول وسلې نه د هرې هغې رزې په ګډون چې‬
‫په هلر هغله ځلای کلې وي‪ ،‬چلې د افغانسلتان د اسلالمي جمعیلت‪ ،‬کلیلو‪،‬‬
‫نظللامي پوسللتو او د افغللان او شللوروي پوځونللو او د بنللدر محافظللانو او‬
‫څارندویانو تر الس الندې وي‪.‬‬
‫‪ -2‬د پنچشللېر وسللله وال واحدونلله د تاجکسللتان او چوګللاني )‪(Chaugani‬‬
‫تللرمنځ د الرې سللاتنه پ لر غللاړه اخلللي‪ ،‬پلله دغلله مقصللد چللې د افغللان او‬
‫شللوروي پللوخي واحللدونو پلله وړانللدې د رزو کولللو‪ ،‬داړه اچولللو او نللورو‬
‫عملونو مخه ونیسي‪.‬‬
‫‪ -3‬د شوروي خوا ژمنه کوي‪ ،‬چې د دواړو په ملوافقې سلره د سمالسلي اړتیلا‬
‫او نورو څیزونو د ضروري مقدار مواد او نلور هغله څله تهیله کلړي‪ ،‬چلې‬
‫دواړو خواوو د ټاکلې مودې په چوکاټ کې دننه کلړي‪ ،‬چلې د پنجشلېر او‬
‫د هغو سیمو د الرې د ساتنې لپاره پلرې موافقله شلوې‪ ،‬چلې پله هملدغې‬
‫الرې پورې تعلق لري‪.‬‬
‫‪ -4‬د نورو ګوندونو واحدونله او رللې بله پلرې نله ښلودلي شلي چلې د بحلث‬
‫الندې سیمه کې په دغه مقصد ننوځي چې پر افغان او شوروي واحلدونو‬
‫الین وران کړي‪.‬‬ ‫باندې رزې وکړي‪ ،‬تر وروستي عملیات وکړي یا پای‬
‫‪ -5‬خدواړه خواوې دا هم منيت چې اطالعات سره مبادله کړي او په ګډه زیلار‬
‫وباسي‪ ،‬چلې هغله افغلان او شلوروي کسلان وملومي چلې پله دغلې یلا دې‬
‫سیمې کې ورک شوي دي‪.‬‬

‫‪611‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪-6‬کىچې د سختو کړکېچونو په حال کې سره غونډې وکلړي‪ ،‬د دې لپلاره چلې‬
‫په همدغې یادې سیمې کې د سولې د ساتنې لپاره د نویو نظلامي عملیلاتو‬
‫د مخنیوی لپاره وي‪.‬‬
‫‪ -7‬د دغه پروتوکول د نفلوذ سلاحه د تاجکسلتان او چوګلاني )‪(Chaugani‬‬
‫کیللومتره غزېلږي‪ .‬لله‬ ‫ترمینځ د انتقال پر الر په دواړو خلواوو کلې دېلر‬
‫دغه حدود نه اخوا د شوروي پوځ او د پنچشلېر وسلله وال ځواکونله حلق‬
‫لري‪ ،‬د هغو وسله والو واحدونو او رلو د له منیځ نه وړللو لپلاره عملیلات‬
‫وکړي‪ ،‬چې د دواړو خواوو پر ضد یې نظامي عملیات نه دي درولي‪.‬‬
‫‪ -8‬دغه پروتوکول د السلیک کېدلو له وخت نه وروسته نافذ دی‪.‬‬

‫د شبرشین د لیکنې له مخې‪ ،‬بروس رچررسن‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونله ‪-۲۷‬‬
‫‪ .۲۸‬دغلله پروتوکللول پلله افغانسللتان کللې د شللوروي څلوېښللتم لمبللر پللوځ لللوی‬
‫قومندان ب‪.‬ګروموف په وینا چې د دواړو خواوو تلرمینځ پلر د ‪۱۹۸۲‬کلال پله‬
‫دسمبر کې السلیک شلوی و‪ ،‬د ‪۱۹۸۴‬کلال تلر اپرېلل پلورې اوږد شلو‪ .‬سلرې‬
‫لښکرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪.۲۶۸‬‬
‫د دغو متنونو ترمینځ اختالف د یوه انګلیس تاریخپوه کیسه راپه زړه کوي‪،‬‬
‫چې په کومې فقرې کې بندي شوی او په محبس کې یې لله رېلر کوښلښ سلره‬
‫هم ونه شو کولی‪ ،‬د یوه بنلدي د قتلل قاتلل ملالوم کلړي‪ .‬ده بیلا خپلل مسللک‬
‫پرېښود‪ ،‬په دغه دلیل چې ده چې په خپل وخت کې د یلوه انسلان پله قتلل کلې‬
‫واقعیت مالومولی ونه شو‪ ،‬څنګه به وکولی شي‪ ،‬د تېرو پېښو واقعیتونه کشل‬
‫کړي‪ .‬په رښتیا هم د واقعیت پر بنسټ د تېرو پېښو کښلل یلو رېلر ګلران کلار‬
‫دی‪ ،‬خو ناممکن نه دی‪.‬‬

‫‪612‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫یاددښتونه‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد وسله وال یرغل‬

‫برنللارد پیللرس‪ ،‬د روسللیې تللاریخ‪ ،‬رورسللټ پللرس خپرونلله‪ ،‬نیویللارک‪،‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ ،۱۰۵۳‬مخ ‪.۱۲-۱۱‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬د افغانسلتان سیاسلي او دیپلوملاتیکي‬ ‫‪-2‬‬
‫تاریخ‪ ،۱۹۰۱-۱۸۶۳-‬برل خپرونکلې موسسله‪ ،‬لییلدن‪ ،۲۰۰۶ ،‬ملخ‬
‫‪.۱۹۴‬‬
‫پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۰۹-۱۹۳‬‬ ‫‪-3‬‬
‫محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬افغانسللتان د شللوروي ا تحللاد یرغللل او د افغللان‬ ‫‪-4‬‬
‫ځواب‪ ،‬کلیفورنیا پوهنتلون خپرونله‪ ،‬برکللي‪ ،‬لنلدن‪ ،۱۹۹۵ ،‬مخونله ‪-۲۱۷‬‬
‫‪۲۱۹‬‬
‫‪ ۴‬ال ل ‪-‬وسللټار‪ ،‬د یرغللل پلله درشللل کللې‪ ،‬شللوروي اتحللاد او افغللان‬ ‫‪-5‬‬
‫کمونستان‪ ،۱۹۷۹-۱۹۷۸ ،‬د بین المللی تاریخ مجله‪ ،‬سلایمن فریلزر‬
‫پوهنتون‪ ،‬لمبر ‪ ،۱‬فبروري ‪ ،۱۹۹۴‬مخ ‪۴۹‬‬
‫پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۰‬‬ ‫‪-6‬‬
‫واسیلي میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانسلتان کلې‪ ،‬ژبلاړونکي او تنظلیم‬ ‫‪-7‬‬
‫کوونکی کرستین اوسټرمان او اوور وستاړ‪ ،‬د ساړه جنګ بلین الملللي‬
‫تللاریخ پروجلله‪ ،‬د پوهللانو لپللاره د ودرو ولسللن بللین المللللي مرکللز‪،‬‬
‫واشنګټن‪ ،‬فبروري ‪ ،۲۰۰۲‬مخ ‪۴۲‬‬
‫‪ ۶‬ال ‪ :‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۱‬‬

‫‪613‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ ۷‬کىوسټاد‪ ،‬یاده شوې مقاله‪ ،‬مخ ‪۵۳‬‬

‫میتروخین‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۳‬‬ ‫‪-8‬‬
‫پاسنی اثر‪ ،‬هماغه مخ‬ ‫‪-9‬‬
‫‪ -11‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬
‫‪ -11‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬
‫‪ -12‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۰‬‬
‫‪ -13‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۰‬‬
‫‪ -14‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۵۰‬کرستیفراندرو‪ ،‬او میتروخینن‪ ،‬نړۍ زمونږ په للور‬
‫روانه ده‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب او د درېیمې نړۍ لپاره مبارزه‪ ،‬خپرونکلی بیشلک‬
‫بوکس‪ ،‬نیویارک‪ ،۲۰۰۵ ،‬مخ ‪۳۹۴‬‬
‫‪ -15‬میتورخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪۸۲ ،‬‬
‫‪ -16‬پاسنی اثر‪۷۵ ،‬‬
‫‪ -17‬د سللاړه جنللګ بللین المللللي تللاریخ پللر وجلله‪ ،‬پ لر ا فغانسللتان بانللدې د‬
‫شوروي یرغل په اړه سندونه‪ ،‬څلورم لمبر دوسیه‪ ،‬د ودروولسن مرکلز‬
‫د پوهانو لپاره‪ ،‬واشنګټن‪ ،‬نومبر ‪ ،۲۰۰۱‬مخ ‪۱۵۷‬‬
‫‪ -18‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۸‬‬
‫‪ -19‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۹‬‬
‫‪ -21‬میتروخین او اندرو‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۹۵ ،‬‬
‫‪ -21‬دییګو کوردویز‪ ،‬سلیګ هری سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې د شلوروي‬
‫د پر شا کېدلو دننۍ قیصه‪ ،‬د اکسفورر پوهنتون خپرونله‪ ،۱۹۹۵ ،‬ملخ‬
‫‪۴۵‬‬
‫‪ -22‬میتروخین‪ ،‬اندرو‪ ،‬نړۍ زمونږ په لور روانه ده‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۹۸ ،‬‬

‫‪614‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪23‬کى‪ -‬هنري برارشر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬د ریوک پوهنتون خپرونه‪،‬‬
‫درهم‪ ،۱۹۸۵ ،‬مخ ‪ ،۱۳۷‬امستوتز‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي اتحاد پنځله‬
‫کاله اشغال‪ ،‬ملي دفاع پوهنتون خپرونه‪ ،۱۹۸۶ ،‬واشنګټن‪ ،‬مخ ‪۴۲‬‬
‫‪ -24‬پر افغانستان باندې د شلوروي یرغلل پله اړه سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی ا ثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۱۶۰‬‬
‫‪ -25‬پاسنی اثر‪۱۵۸ ،‬‬
‫‪ -26‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬د ثور کودتلا او د هغلې ژورې پلایلې‪ ،‬د افغانسلتان‬
‫کلتوري ودې ټولنه‪ ،۲۰۱۰ ،‬کابل‪ ،‬مخ ‪۳۸۴‬‬
‫‪ -27‬د قول نقل‪ ،‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،...‬یاد شوی اثر‪۳۴ ،‬‬
‫‪ -28‬پاسنی اثر‪۳۵ ،‬‬
‫‪ -29‬میتروخین‪ ،‬اندرو‪ ،‬نړۍ زمونږ په لور روانه ده‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۹۸ ،‬‬
‫‪ -31‬میتورخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،..‬یاد شوی اثر‪۸۸ ،‬‬
‫‪ -31‬پاسنی اثر‪۸۹ ،‬‬
‫‪ -32‬میتروخین‪ ،‬اندرو‪ ،‬نړۍ زمونږ په لور روانه وه‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۹۹ ،‬‬
‫‪ -33‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۰۰‬‬
‫‪ -34‬سلبیګ هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۸‬‬
‫‪ -35‬د قول نقل‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬
‫‪ -36‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۵‬‬
‫‪ -37‬وارینیکوف و اوسترمان تله‪ .‬اوګلارکوف دغله څله د پولټبلورو ه غونلډه‬
‫کلې‪ ،‬دسللمبر ‪ ،۱۹۷۹ ،۱۰‬د افغانسلتان د جنللګ پله اړه د بللین المللللي‬
‫تاریخ په لور‪ ،۱۹۸۹ ،۱۹۷۹ ،‬د ورروولسن مرکز‪ ،‬د ساړه جنلګ بلین‬
‫المللي تاریخ‪ ۳۰-۲۹ ،‬اپرېل ‪ ،۲۰۰۲‬واشنګټن‪ ،‬مخونله پله اصلل کلې‬
‫په نښه شوي نه دي‪.‬‬

‫‪615‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪38‬کى‪ -‬کرسللتفر ا نللدرو‪ ،‬واسللیلي میتللروخین‪ ،‬تللوره او سللپر‪ ،‬د میتللروخین‬

‫او د ک‪ .‬ج‪ .‬ب پټ تاریخ‪ ،‬خپرونکلي بېسلک‪ ،‬بلوکس‪ ،‬نیویلارک‪،‬‬ ‫ارشی‬
‫‪ ،۱۹۹۹‬مخ ‪۳۸۹‬‬
‫‪ -39‬اندرو میتروخین‪ ،‬نړۍ زمونږ په لور روانه وه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۰۱‬‬
‫‪ -41‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۹۳-۸۹‬‬
‫‪ -41‬پاسنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۹۴-۹۵‬‬
‫‪ -42‬اقبال وزیري‪ ،‬د ثور پلاڅون‪ ،‬د ک‪ .‬ج‪ .‬ب دسیسلې او شلوروي یرغلل‪،‬‬
‫خپرونکللی د پښللتونخوا د پللوهنې دېللره‪ ،‬پېښللور‪ ،۱۳۸۶-۲۰۰۷ ،‬مللخ‬
‫‪۱۵۲‬‬
‫‪ -43‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۴۶‬‬
‫‪ -44‬د روسللیې افسللران‪ ،‬د شللوروي‪ -‬افغللان ځللواک جګللړه‪ ،‬یللو زبللر څنګلله‬
‫وجنګېللد او بایلللله‪ ،‬دلسللټرګراو او میکاییللل ګللریس ژبللاړه‪ ،‬د کنسللاس‬
‫پوهنتون خپرونه‪ ،۲۰۰۲ ،‬مخ ‪۱۲‬‬
‫‪ -45‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۲۱‬‬
‫‪ -46‬صالح محمد زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬د لیکوال خپرونه‪ ،‬پېښلور‪،‬‬
‫‪ ،۲۰۰۵‬مخ ‪۴۴۷‬‬
‫‪ -47‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۴۷‬‬
‫‪ -48‬د قول نقل وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۶۱ ،‬‬
‫‪ -49‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪۴۴۷ ،‬‬
‫‪ -51‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۹‬‬

‫‪616‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪51‬کى‪ -‬خیال محمد کټواري پاڼې‪ .‬کټوازی په خلقي حکومت کلې د کلتلور او‬
‫اطالعاتو وزیر او ترهکي او امین ته نزدې او د خپلل ګونلد او حکوملت‬
‫په اړه د مالوماتو خاوند و‪ .‬دی یو وخت په پوهنتون کې زما شلاګرد و‬
‫او په جرمني کې اوسېده‪ .‬ما ده ته د خلقي حکومت په تېلره د املین او‬
‫ترهکي ترمینځ د اختالف په اړه رېرې پوښلتنې ورواسلتولې‪ ،‬او ده ماتله‬
‫په لیکلي رول ځوابونه واستول‪ ،‬چې هغه له ماسلره خونلدي دي‪ .‬دغله‬
‫پاڼې به زه دلته د کټوازي پاڼې په نامه یادې کړم او که وشلوه یلوه ورځ‬
‫به یې تنظلیم او خپلرې هلم کلړم‪ .‬دی دوه کالله دمخله پله جرمنلي کلې‬
‫وفات شو‪ ،‬دی شاعر او لیکوال هم و‪.‬‬
‫‪ -52‬عبللدالعلي ارغنللداوی‪ ،‬ژونللدۍ خللاطرې‪ ،‬پلله تېللرو نهللو لسللیزو کللې د‬
‫افغانسللتان تللاریخ‪ ،۱۹۹۲-۱۹۰۰ ،‬خپرنللدوی بللي بللي سللي‪ ،‬پېښللور‪ ،‬مللخ‬
‫‪۳۰۷‬‬
‫‪ -53‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۵۶‬‬
‫‪ -54‬د قول نقل‪ ،‬ارغنداوی‪ ،‬ژوندۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۰۹-۳۰۸‬‬
‫‪ -55‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۵۷‬‬
‫‪ -56‬کټوازي پاڼې‪،‬‬
‫‪ -57‬میتروخین‪ ،‬اندرو‪ ،‬نلړۍ زملونږ پله للور روانله وه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۴۰۲‬‬
‫‪ -58‬اقبال وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۴‬‬
‫‪ -59‬محمد حسلن کلاکړ‪ ،‬سیاسلي جورنلال ج‪ ،۱-‬ملخ ‪ ۱۰۹‬ملا پله خلقلي‬
‫حکومت کې د باالحصار نظامي پاڅون نه د پرچم رجیم په وخت کلې‬
‫په ‪۱۹۸۲‬کې تر بندي کېدلو پورې په زرمخونو کې سیاسي پېښې ثبلت‬

‫‪617‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کړې‪ ،‬دلته هغه د سیاسي جورنال په نامه یادوم او هیله لرم‪ ،‬چې هغله‬ ‫کى‬
‫به یوه ورځ تنظیم او خپرې کړم‪.‬‬
‫‪ -61‬کاکړ‪ ،‬جورنال‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬ج‪ ،۱‬مخ ‪۱۱۲‬‬
‫‪ -61‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۷‬‬
‫‪ -62‬پر افغانسلتان بانلدې د یرغلل پله اړه سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله‬
‫‪ .۱۶۱-۱۶۰‬میتللروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یللاد شللوی اثللر‪ ،‬مخونلله ‪-۱۰۳‬‬
‫‪۱۰۶‬‬
‫‪ -63‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۵‬‬
‫‪ -64‬د افغانستان د جنګ په اړه د بین المللي تاریخ په لور ‪،۱۹۸۹-۱۹۷۹‬‬
‫پوهانو لپاره د ودرو ولسن بین المللي مرکز‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪،۱۸۹‬‬
‫د سندونو دغه پڼ اثر‪ ،‬د مخونو لړۍ نه لري‪ ،‬دغه مخونه ما په خپللې‬
‫نسحې کې په نښه کړي دي‪.‬‬
‫‪ -65‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،..‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۲‬‬
‫‪ -66‬اقبال وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۷۷‬‬
‫‪ -67‬د افغانسللتان د جنللګ پلله اړه د بللین المللللي تللاریخ پلله لللور‪-۱۹۷۹ ،‬‬
‫‪ ،۱۹۸۹‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۸‬‬
‫‪ -68‬موروزوف‪ ،‬په کابل کې زمونږ سړي‪ ،‬نیوټلایمز (مجلله)‪،۱۹۹۱ ،۳۹ ،‬‬
‫مخ ‪.۳۳‬‬
‫‪ -69‬اقبال وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۶‬‬
‫‪ -71‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۲۹‬‬
‫‪ -71‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۰‬‬
‫‪ -72‬په متن کې نیول شوی نه دی‪ ،‬سهوه ده‪.‬‬
‫‪ -73‬زیری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۵۰‬‬

‫‪618‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪74‬کى‪ -‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۶‬‬
‫‪ -75‬پاسنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۶۵ ،۱۶۶‬‬
‫‪ -76‬کاکړ‪ ،‬افغانستان د شوروي یرغل د افغان ځواب‪ ،‬یاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪-۲۹‬‬
‫‪۳۱‬‬
‫‪ -77‬پورتنی ا ثر‪۴۷ ،‬‬
‫‪ -78‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۳‬‬
‫‪ -79‬اولیور رای‪ ،‬اسالم او مقاومت په افغانسلتان کلې‪ ،‬د کیمبلرج پوهنتلون‬
‫خپرونه‪ ،‬کیمبرج لندن‪ ،۱۹۸۶ ،‬مخ ‪۱۲۱ ،۷۶‬‬
‫‪ -81‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۲‬‬
‫‪ -81‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۰‬‬
‫‪ -82‬اوور وسټاد‪ ،‬د «ال » د وضع په اړه‪ ،‬پر افغانستان باندې د شوروي د‬
‫یرغل په هکله نوي شواهد‪ ،‬پر افغانستان باندې د شوروي د یرغلل پله‬
‫هکله سندونه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪ ۱۳۱-۱۲۸‬له «الل » نله مقصلد‬
‫افغانستان دی‪ ،‬دغه لیکنه د شوروي یرغل پله اړه رېلر دقیلق مالوملات‬
‫ورکوي‪.‬‬
‫‪ -83‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۴‬‬
‫‪ -84‬د قول نقل‪ ،‬برادشیر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪ .۱۵۵‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬
‫‪ -85‬برارشیر‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۱۸‬کاکړ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۳‬‬
‫‪ -86‬د قول نقل‪ ،‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،...‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۷‬‬
‫‪ -87‬پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد د یرغل سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۱۵۸‬‬
‫‪ -88‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۷۷‬‬

‫‪619‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪89‬کى‪ -‬پر افغانستان باندې د شلوروي یرغلل پله اړه سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۱۵۳‬‬
‫‪ -91‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۴‬‬
‫‪ -91‬برارشیر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۷‬‬
‫‪ -92‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۱‬‬
‫‪ -93‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۴-۱۵۲‬‬
‫‪ -94‬برارشیر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۸۵‬کلاکړ‪،‬‬
‫افغانستان‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۸‬‬
‫‪ -95‬پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد د یرغل سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۱۵۷‬‬
‫‪ -96‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۴‬‬
‫‪ -97‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۴۲‬د سلیګ هري سن په لیکنه کې دغله مطللب پله‬
‫لږ تغییر سره ذکر شوی دی‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۷ ،‬‬
‫‪ -98‬پر افغانستان باندې د شوروي اتحاد د یرغل سندونه‪ ،‬مخ ‪۱۴۳‬‬
‫‪ -99‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۱‬‬
‫‪ -111‬ج‪ .‬کللورني ینکللو‪ ،‬افغللان کوښللښ‪ :‬د نظللامي یرغللل او بېرتلله کېللدلو‬
‫پیچلتوب‪ ،‬د جنوبي اسیا او منځني ختلیځ د مطالعلاتو جورنلال‪ ،‬ویللو‬
‫نووا پوهنتون‪ ،‬ژمی ‪ ،۱۹۹۴‬مخونه ‪۸-۷‬‬
‫‪ -111‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪ .۴۷‬نلوګي او‬
‫رانلډسن له دوهم نړیوال جنګ نله وروسلته د شلوروي اتحلاد بانلدنۍ‬
‫چارې‪ ،‬پرګامون خپرونه‪ ،۱۹۸۴ ،‬مخ ‪۲۶۲‬‬
‫‪ -112‬د قول نقل‪ ،‬برارشر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۵۳ ،‬‬
‫‪ -113‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۹‬‬

‫‪620‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -114‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۲‬‬

‫کى‬
‫‪ -115‬کاکړ‪ ،‬افغانستان د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫‪ ،۴۲‬شخصي مرکه‪ ،‬زلمی خروټی‬
‫‪ -116‬کټوازي پاڼې‬
‫‪ -117‬شخصي مرکه‪ ،‬کانکوړر‪ ،‬جنوري‪۲۰۱۲،۱۲ ،‬‬
‫‪ -118‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۵‬‬

‫‪621‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۲‬‬
‫د تېري په وړاندې غبرګونونه‬

‫‪ -1‬د شوروي اتحاد د کمونست ګوند د مرکزي کمېټلې فیصلله‪۱۲ ،‬دسلمبر‬

‫‪ ،۱۹۷۹‬د برېژنی ‪ ،‬اندروپوف‪ ،‬اوسلتینوف او ګرومیکلو پله السللیک‪.‬‬
‫کوسیګین‪ ،‬دغه فیصله د رسلمبر پله ‪۲۵‬مله السللیک کلړه‪ ،‬نلوم یلې و د‬
‫«ال » یانې افغانستان د وضع په اړه‪ .‬دغه سند د چرننکو په قللم لیکلل‬
‫شوی و‪ ،‬د جنوبي اسیا او منځنۍ ختیځ د مطالعلاتو جورنلال‪ ،‬د والنلوا‬
‫پوهنتون خپرونه‪ ،‬ژمی ‪ ۷۹-۷۶ ،۱۹۹۴‬پر افغانستان بانلدې د شلوروي‬
‫یرغل په اړه سندونه‪ ،‬څلورم لمبر دوسیه‪ ،‬ودروولسلن مرکلز‪ ،‬یلاد شلوی‬
‫اثر ‪ .۱۶۱-۱۴۹‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،...‬یاد شوی ا ثر‪۱۰۷-۱۰۴ ،‬‬
‫میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،...‬یاد شوی اثر‪۱۰۵ ،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫کاکړ‪ ،‬افغانسلتان‪ ،‬د شلوروي یرغلل د افغلان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪۱۹۶‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬هیلدریک سلمت‪ ،‬نلوي روسلان‪ ،‬رینلډم هلاوس خپرونله‪،‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ ،۱۹۹۰‬نیویارک‪ ،‬مخ ‪۲۶‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،...‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۹‬‬ ‫‪-5‬‬
‫کاکړ افغانستان د شلوروي یرغلل او د افغلان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪۱۹۵‬‬
‫د افغانسللتان د جنللګ پلله اړه د بللین المللللي تللاریخ پلله لللور‪-۱۹۷۹ ،‬‬ ‫‪-7‬‬
‫‪ ،۲۰۰۲ ،۱۹۸۹‬تنظیم کوونکی او سلترمان او منټینلو‪ ،‬پوهلانو لپلاره د‬

‫‪622‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫ورروولسن مرکز‪ ،‬واشلنګټن‪ ،‬دغله رېلر پلڼ اثلر‪ ،‬چلې د سلندونو ټولګله ده‪،‬‬ ‫کى‬
‫شمېره نه لري‪.‬‬
‫ریمونللډګارتوف‪ ،‬دیتانللت او مقابللله‪ ،‬للله نکسللن نلله تللر رېګللن پللورې د‬ ‫‪-8‬‬
‫امریکې‪-‬شوروي اړیکلې د پروکنګلزس موسسله‪ ،‬خپرونله‪ ،‬واشلنګټن‪،‬‬
‫‪ ،۱۹۸۵‬مخونه ‪۹۴۵-۹۴۱‬‬
‫رانلډسللن د شللوروي بانللدنی سیاسللت للله دوهللم نللړۍوال جنللګ نلله‬ ‫‪-9‬‬
‫وروسته‪ ،‬برګرمون خپرونه‪ ،۱۹۸۴ ،‬مخ ‪۲۸۹‬‬
‫‪ -11‬د افغانسللتان د جنللګ پلله اړه د بللین المللللي تللاریخ پللر لللور‪-۱۹۷۹ ،‬‬
‫‪ ،۱۹۸۹‬یاد شوی اثر‪ ،‬له برېژنسلکي نله ولسمشلر کلارتر تله‪ ،‬دسلمبر‪،‬‬
‫‪۱۹۷۹ ،۲۶‬‬
‫‪ -11‬له رانووان نه ولسمشر کارتر ته‪ ،‬جنوري ‪ ۱۹۸۰ ،۲‬پورتنی اثر‬
‫‪ -12‬برارشیر‪،‬افغانستان او شلوروي اتحلاد‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ۱۹۶-۱۹۴ ،‬لله‬
‫سپایرز نله‪ ،‬د بانلدینو چلارو وزیلر تله‪ ،‬پله افغانسلتان کلې د شلوروي د‬
‫مقصد په اړه‪ ،‬مارچ‪ ،۱۹۸۰ ،۴‬پورتني اثر‬
‫‪ -13‬اناتولی دوبري نن‪ ،‬په محرم رول‪ ،‬رینلډم هلاوس‪ ،۱۹۹۵ ،‬ملخ ‪،۴۵۳‬‬
‫روبري نلن‪ ،‬پله امریکلې کلې ‪ ۲۴‬کالله لله ‪۱۹۶۲‬نله تلر ‪ ۱۹۸۶‬پلورې د‬
‫شوروي اتحاد سفیر و‪.‬‬
‫‪ -14‬د قول نقل ګارتوف‪ ،‬دیتانت او مقابله‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۴۶‬‬
‫‪ -15‬د قول نقل ګارتوف‪ ،‬پورتنی اثر‪۹۴۶ ،‬‬
‫‪ -16‬ګارتوف‪ ،‬دیتانت‪ ،‬مقابله‪ ،‬ملخ ‪ .۹۵۴‬برارشلر‪ ،‬افغانسلتان او شلوروي‬
‫اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ .۱۹۲ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانسلتان نله د بانلدې‪ ،‬یلاد‬
‫شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۵‬‬
‫‪ -17‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۶‬‬

‫‪623‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪18‬کى‪ -‬برارشر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۹۸‬‬
‫‪ -19‬ګارتوف‪ ،‬دیتانت او مقابله‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۷۴‬‬
‫‪ -21‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬مخ ‪۵۸‬‬
‫‪ -21‬د قول نقل‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۷‬‬
‫‪ -22‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ...،،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۷۹=۱۷۶‬‬
‫‪ -23‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۶‬‬
‫‪ -24‬محمللد طللوقیرعلم‪ ،‬للله افغانسللتان سللره جفللا‪ ،‬د شللوروي د یرغللل پلله‬
‫وړاندې د افغان مقاومت تحلیل‪ ،‬د پېښور پوهنتلون د سلیمې د مرکلز‬
‫څېړنه‪ ،‬د پېښور پوهنتون‪ ،‬پېښور‪ ،۲۰۰۸ ،‬مخ ‪۲۳۴‬‬

‫‪624‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۳‬‬
‫د پرچم رجیم‪ ،‬اسالمي تنظیمونه‪ ،‬ملي حرکت او پاکستان‬

‫‪ -1‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۱‬‬

‫انتللوني ارنلللډ‪ ،‬د افغانسللتان دوه ګونللدي کمللونزم‪ ،‬د سللټفورر پوهنتللون‬ ‫‪-2‬‬
‫خپرونه‪ ،‬کلیفورنیا‪ ،۱۹۸۳ ،‬مخ ‪۹۹‬‬
‫پر افغانستان باندې د شوروي د یرغل په اړه سلندونه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬ ‫‪-3‬‬
‫مخونه ‪۱۶۳-۶۲‬‬
‫پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۲‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ایډورر جراردت‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شلوروي جنلګ‪ ،‬کلروم هیللد خپرونله‪،‬‬ ‫‪-5‬‬
‫لندن‪ ،۱۹۸۵ ،‬مخ ‪ .۱۳۶‬ارنللډ‪ ،‬دوه ګونلدي کملونزم‪ ،‬یلاد شلوی ا ثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۹۹‬‬
‫جراردت‪ ،‬افغانستان‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۳۸‬ارنللډ‪ ،‬پلورتنی اثلر ملخ‬ ‫‪-6‬‬
‫‪۹۹‬‬
‫جراردت‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۹‬‬ ‫‪-7‬‬
‫محمد حسن شرق‪ ،‬کرباس پوشهای برهنه پلا ‪ ۱۳۰‬تلا ‪ ۱۳۷‬ملخ‪ ،‬یلاد‬ ‫‪-8‬‬
‫شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۳۷ ،۲۳۶‬‬
‫راجا انور‪ ،‬تراجیدی افغانستان‪ ،‬ترجمه له اردو نه انګلیسي تله د خاللد‬ ‫‪-9‬‬
‫حسن‪ ،‬خپرونکې موسسه ورسو‪ ،‬لندن‪ ،۱۹۸۸ ،‬مخونه ‪۲۲۸-۲۲۵‬‬
‫‪ -11‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۱‬‬
‫‪ -11‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخونه‪۱۶۸-۱۵۳ ،‬‬

‫‪625‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪12‬کى‪ -‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۸‬‬
‫‪ -13‬افغانستان باندې د شوروي یرغل پله اړه سلندونه‪ ،‬دوسلیه لمبلر‪ ،۴‬یلاد‬
‫شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۰‬‬
‫‪ -14‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪۴۹۰ ،‬‬
‫‪ -15‬زېری‪ ،‬پورتنی اثر‪۴۹۱ ،۴۹۰ ،‬‬
‫‪ -16‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۰‬‬
‫‪ -17‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۸‬‬
‫‪ -18‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۳۰ ،۱۲۹‬‬
‫‪ -19‬د قول نقل‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۴‬‬
‫‪ -21‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۶‬‬
‫‪ -21‬پورتنی اثر‪ ،‬او مخ‬
‫‪ -22‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۹‬‬
‫‪ -23‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۹‬‬
‫‪ -24‬حسللین حقللاني‪ ،‬پاکسللتان د ماجللت او پللوځ تللرمینځ‪ ،‬خپرونلله د بللین‬
‫المللي سولې لپاره د کار نیګي انعام‪ ،۲۰۰۵ ،‬واشنګټن‪ ،‬مخ ‪۱۸۰‬‬
‫‪ -25‬برارشر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۹۲ ،‬‬
‫‪ -26‬د افغانستان د جنګ په اړه د بین المللي تاریخ په لور ‪،۱۹۸۹-۱۹۷۹‬‬
‫یاد شوی اثر‪ ،‬جارج شولتزنه و ولسمشر رېګن ته‪ ،‬نومبر ‪۱۹۸۲ ،۲۹‬‬
‫‪ -27‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب‪ ،‬یاد شووی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۱‬‬
‫‪ -28‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۹‬‬
‫‪ -29‬پورتنی اثر‪ ،‬د افغانستان د جنلګ پله اړه د بلین الملللي تلاریخ پله للور‬
‫‪ ۱۹۸۹-۱۹۷۹‬یاد شوی اثلر‪ ،‬د ضلیاءالحق او رېګلن او نلورو پله ګلډه‬
‫لیدنه‪ ،‬رسمبر ‪ ۱۹۷۲-۷‬په سپینې ماڼۍ کې‬

‫‪626‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪31‬کى‪ -‬مایک مارتین‪ ،‬افغانستان‪ :‬دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬لله مجاهلدانو سلره‬
‫سللفرونه‪ ،‬د هللاټن مفلللن کمپنللۍ خپرونلله‪ ،۱۹۸۸ ،‬باسللټون‪ ،‬نیویللارک مللخ‬
‫‪۱۵۲‬‬
‫‪ -31‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۶‬‬
‫‪ -32‬هلري سلن‪ ،‬لله افغانسلتان نلله د بانلدې‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مللخ ‪.۶۶-۶۱‬‬
‫برارشر‪ ،‬افغانستان او شوروي اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۹۸‬‬
‫‪ -33‬حقاني‪ ،‬د جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸۸‬‬
‫‪ -34‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸۸‬‬
‫‪ -35‬محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬طالبللان او اسللالمي بنسللټ پالنلله‪ ،‬د افغانسللتان‬
‫کلتوري ودې ټولنه‪ ،۱۳۸۳-۲۰۰۴ ،‬مخونه ‪۲۱۳-۲۱۱‬‬
‫‪ -36‬کاکړ‪ ،‬پورتنی اثلر‪ ،‬مخونله ‪ .۲۶۴-۲۰۸‬کلاکړ‪ ،‬افغانسلتان‪ :‬د شلوروي‬
‫اتحللاد یرغللل او د افغللان ځللواب‪ ،‬یللاد شللوی اثللر‪ .۹۲ ،۷۹ ،‬سللټفن‬
‫شللوارتز‪ ،‬د اسللالم دوه خللواوې‪ ،‬ربللل رې خپرونلله‪ ،‬نیویللارک‪ ،‬کللال‬
‫‪ ،۲۰۰۲‬مخونه ‪۱۳۵-۱۳۱‬‬
‫‪ -37‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي اتحاد یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شلوی‬
‫اثر‪ ،‬افغان مهاجرو کمپونه د پاکستان په ایالتونوکې‬
‫‪ -38‬انللاتول لللي ویللن‪ ،‬پاکسللتان‪ ،‬یللو سللتونزمن هېللواد‪ ،‬د پنللګ ون ګللرو‬
‫خپرونه‪ ،۲۰۱۱ ،‬لندن‪ ،‬مخ ‪۴۴۶‬‬
‫‪ -39‬عبللدالجلیل وجللدي‪ ،‬د عنعنللوي جرګللو نللن او پللرون‪ ،‬امللان خپرونکللې‬
‫موسسه‪ ،‬پېښور‪ ۱۹۸۶ ،‬ا رواښاد وجدي د دغې جرګې منشي و‪.‬‬
‫‪ -41‬وجديس پاسني اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۲۶-۲۲۴‬‬
‫‪ -41‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۳۱-۲۲۶‬‬
‫‪ -42‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۳۶-۲۲۴‬‬

‫‪627‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪43‬کى‪ -‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۱‬‬
‫‪ -44‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪۹۹ ،‬‬
‫‪ -45‬وجدي‪ ،‬د عنعنوي جرګو نن او پرون‪ ،‬یاد شوی اثر‪.۳۶۳-۲۵۷ ،‬‬
‫‪-۴۵ -46‬ب‪ .‬وجدي‪ ،‬پاسني اثر‪۲۷۱ ،‬‬
‫‪ -47‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۸۹‬‬
‫‪ -48‬حقاني‪ ،‬د جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۵۹ ،‬‬
‫‪ -49‬حقاني‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۶۷‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬پښتونستان‬
‫لیکنلله‪ ،‬رېورنللډ د واحللد ملللت د بیلتللون کرښلله‪ ،‬د مقللالو ټولګلله‪ ،‬د‬
‫افغانستان کلتوري ودې ټولنه‪ ،۲۰۰۷ ،‬مخ ‪۳۵‬‬
‫‪ -51‬حقاني‪ ،‬د جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۷‬‬
‫‪ -51‬زاهد حسین‪ ،‬د مخکې کرښې پاکسلتان‪ ،‬د کولمبیلا پوهنتلون خپرونله‪،‬‬
‫‪ ،۲۰۰۷‬مخ ‪ ،۳۰‬کاکړ یاده شوې لیکنه د ریورنډ مقالو ټولګه کې‪ ،‬مخ ‪۳۵‬‬
‫‪ -52‬زاهد حسین‪ ،‬د مخکې کرښې پاکستان‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰‬‬
‫‪ -53‬محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬د افغانسللتان سیاسللي او دیپلومللاتیکي تللاریخ‪،‬‬
‫‪ ،۱۹۰۱-۱۸۶۳‬برل هاوس خپرونه‪ ،‬لیدن‪ ،۲۰۰۶ ،‬مخ ‪۱۷۷‬‬
‫‪ -54‬د قول نقل‪ ،‬حسین حقاني‪ ،‬د جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۱۶۶‬‬
‫او مارک ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬د افغانستان ناویل شوې‬ ‫‪ -55‬محمد یوس‬
‫قیصه‪ ،‬جنلګ خپروونکلو پلرس‪ ،‬الهلور‪ ،۱۹۹۲ ،‬ملخ ‪ .۲۵‬حقلاني‪ ،‬د‬
‫جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۸۴ ،‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲‬‬ ‫‪ -56‬محمد یوس‬

‫‪628‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪57‬کى‪ -‬زاهد حسین‪ ،‬د مخکې کرښې پاکستان‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله‪-۱۸ ،‬‬
‫‪۱۹‬‬
‫‪ -58‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۸-۷۶‬‬
‫‪ -59‬ګللل زرک زدران‪ ،‬د تللاریخ للله خللاطرو نلله‪ ،‬درسللونه عبرتونلله‪ ،‬لللومړی‬
‫ټللوک‪ ،‬خپرونکللی نامللالوم‪ ،‬شللاید شخصللي وي‪ ،۱۳۶۷/۱۹۸۸ .‬مللخ‬
‫‪ .۵۰۹‬د قللول نقللل کللاکړ‪ ،‬افغانسللتان‪ :‬د شللوروي یرغللل او د افغللان‬
‫ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۷‬‬
‫‪ -61‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۵‬‬
‫‪ 61‬ب‪ -‬بارنت روبین‪ ،‬د افغانسلتان برخلهکېلدل‪ ،‬د ییلل پوهنتلون خپرونله‪،۱۹۹۵ ،‬‬
‫نیوهی ون‪ ،‬لندن‪ ،‬مخ ‪.۲۲۳‬‬
‫حقاني‪ ،‬د جومات او پوځ ترمینځ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪.۱۷۴‬‬ ‫‪-61‬‬
‫‪ -62‬شهرت ننګیال‪ ،‬د افغانستان سیاسي احزاب‪ ،‬السي لیکنه‪ ،‬مخونه ‪۳۴،۳۵‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۹ ،۳۸‬‬ ‫‪ -63‬محمد یوس‬
‫‪ -64‬روبین د افغانستان برخه کېدل‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۵‬‬
‫‪ -65‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۲۴‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۹‬‬ ‫‪ -66‬محمد یوس‬
‫‪ -67‬الیور رای‪ ،‬په افغانسلتان کلې اسلالم او مقاوملت‪ ،‬د کیمبلرج پوهنتلون‬
‫خپرونه‪ ،‬کیمبرج‪ ،‬نیویارک‪ ،۱۹۸۶ ،‬مخ ‪۱۲۲‬‬
‫‪ -68‬برادشر‪ ،‬افغانستان او شوروی اتحاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۹۵‬‬
‫‪ -69‬غللالم غللوا وزیللري‪ ،‬ثیینلله عبللرت‪ ،‬نشللر کللرده مول ل ‪ ،‬محللل طبللع‬
‫نامعلوم‪۳۷ ،۲۰۰۸ ،‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۶‬‬ ‫‪ -71‬محمد یوس‬
‫‪ -71‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۶۲ ،۹۲‬‬

‫‪629‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫او ادکن یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۵‬‬ ‫‪72‬کى‪ -‬محمد یوس‬
‫شخصلي‪ ،‬رهللي‪،‬‬ ‫‪ -73‬افغانزوی (محمد حسن کاکړ) مسئله افغان‪ ،‬چلا‬
‫‪ ،۱۹۹۰‬ص ‪۴‬‬
‫‪ -74‬ملټ بییررن او جیمز (ایران) لوی دښمن‪ ،‬له ک‪ .‬ج‪ .‬ب سره د سليثیاې‬
‫د وروستۍ مقابلې قصه‪ ،‬د رینډم هاوس خپرونله‪ ،‬نیویلارک‪ ،۲۰۰۳ ،‬ملخ‬
‫‪۲۳۷‬‬
‫‪ -75‬افغانزوی (کاکړ)‪ ،‬مسئله افغان‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵‬‬

‫‪630‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۴‬‬
‫د یرغلګر او کابل رجیم پوځونه او د وطن مدافعان‬

‫د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۰۵ ،۲۶‬‬ ‫‪-1‬‬

‫ویلییم اودوم‪ ،‬د شلوروي پلوځ نسلکورېدل‪ ،‬د ییلل پوهنتلون خپرونله‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫نیوهي ون او لندن‪ ،۱۹۹۸ ،‬مخ ‪۲۴۷‬‬
‫د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۵‬‬ ‫‪-3‬‬
‫د شوروي‪ -‬افغان جنګ د اثر منتظملان او ژبلاړونکي ګلراو او ګلریس‬ ‫‪-4‬‬
‫لیکنه‪ ،‬یاد شویاثر‪ ،‬مخ ‪۳۱۳‬‬
‫اودوم‪ ،‬د شوروي پوځ نسکورېدل‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪ ./۲۴۸‬یوسل‬ ‫‪-5‬‬
‫او‬
‫او ادکین‪ ،‬خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۵‬‬ ‫یوس‬ ‫‪-6‬‬
‫ګلللراو او ګلللریس‪ ،‬د شلللوروي‪ -‬افغلللان جنلللګ‪ ،‬ژبلللاړونکی او تنظلللیم‬ ‫‪-7‬‬
‫کوونکي‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۱۳ ،‬‬
‫او ا دکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۵‬‬ ‫محمد یوس‬ ‫‪-8‬‬
‫د شوروی‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۹‬‬ ‫‪-9‬‬
‫‪ -11‬ګراو او ګریس (تنظیم کوونکی)‪ ،‬د شوروی‪-‬افغان جنلګ‪ ،‬یلاد شلوی‬
‫اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۳‬‬
‫‪ -11‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۹‬‬
‫او ا دکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۴‬‬ ‫‪ -12‬محمد یوس‬
‫‪ -13‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۹‬‬
‫‪ -14‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۹‬‬

‫‪631‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪15‬کى‪ -‬ماریللک سلیونسللکي‪ ،‬افغانسللتان‪ ،‬جنللګ‪ ،‬نفللوس او ټولنلله ‪-۱۹۷۸‬‬

‫‪ ،۱۹۸۷‬لمبر‪ ،۶‬لندن مې ‪۱۹۸۸‬‬
‫‪ -16‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰‬‬
‫‪ -17‬ټینر‪ ،‬افغانستان‪ :‬له لوی سکندر نه د طالبلانو تلر سلقوط پلورې نظلامي‬
‫تاریخ‪ ،‬ره کاپوپرس خپرونه‪ ،‬کال ‪ ،۲۰۰۲‬مخ ‪۲۵۵‬‬
‫‪ -18‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۰۵ ،۲۴‬‬
‫‪ -19‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸‬‬
‫‪ -21‬اناتولي دوبري نن‪ ،‬په محرم رول‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۴۵‬‬
‫‪ -21‬جان سټوسنګر‪ ،‬ملتونه ولې جنګ کوي‪ ،‬د سان ملارتن پلرس خپرونله‪،‬‬
‫نیویارک‪ ،۱۹۸۵ ،‬مخ ‪۱‬‬
‫‪ -22‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸‬‬
‫‪ -23‬پاسنی اثر اومخ‬
‫‪ -24‬علي احمد جاللي اولسترګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ :‬په شوروي‪ -‬افغلان جنلګ‬
‫کې د مجاهدانو تاکتیکونه‪ ،‬د امریکې د مرین یا سلمندري ځواکونلو د‬
‫مطالعاتو او تحلیل څانګه‪ ،‬ورجنیلا‪ ،‬جلون ‪ ،۱۹۹۵‬ملخ ‪ .۴۰۲‬لله څله‬
‫بانللدې څلللور سللوه مخونللو کللې دغلله پللڼ اثللر‪ ،‬د افغللان مجاهللدانو د‬
‫قومندانانو د مرکو ټولګه ده‪ .‬دا للومړی مهلم اثلر دی‪ ،‬چلې د عملل پله‬
‫رګر کې جنګونه‪ ،‬نښلتې او د هغلو پله اړه مهلم ټکلي پله خپلله د افغلان‬
‫مجاهد قومندانانو له خوا بیانېږي‪.‬‬
‫‪ -25‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۳۶ ،‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۷‬‬ ‫‪ -26‬محمد یوس‬
‫‪ -27‬کاکړ‪ ،‬پورته یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه‪۱۷۳-۱۷۰ ،۱۳۷-۱۳۵ ،‬‬
‫‪ -28‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۵‬‬

‫‪632‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪29‬کى‪ -‬دغه شمېره په متن کې نه لیدله کېږي‪ ،‬چې دا یوه تېروتنه ده‪.‬‬
‫‪ -31‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۸‬‬
‫‪ -31‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۳۲‬‬
‫‪ -32‬شوروي –افغان جنګ‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬
‫‪ -33‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۲۴ ،۲۳‬شبرشین دا هم وایي چې «په پایله کې ملونږ‬
‫یو کمزوری او داسې متحد الس ته راوړ چې جګلړه ییلز قابلیلت یلې‬
‫نه درلود‪...‬خاوت هغه رارن او سسلت دی‪ ».‬شبرشلین‪ ،‬د ماسلکو الس‪،‬‬
‫ژباړونکي محمد طاهر کاڼی‪ ،‬پېښور‪ ،۲۰۰۳ ،‬مخونه ‪۱۲۸-۱۲۷‬‬
‫‪ -34‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬مخ ‪۲۴‬‬
‫‪ -35‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴‬‬
‫‪ -36‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر ‪۱۲۴‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۷‬‬ ‫‪ -37‬محمد یوس‬
‫‪ -38‬انجیلللو رسللانایاګام‪ ،‬افغانسللتان‪ ،‬عصللري تللاریخ‪ ،‬د تللاریس خپرونلله‪،‬‬
‫لندن‪ ،‬نیویارک ‪ ،۲۰۰۳‬مخ ‪۱۰۹‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۵ ،‬‬ ‫‪ -39‬محمد یوس‬
‫‪ -41‬مایک مارتین‪ ،‬افغانستان‪ :‬دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۷۶‬‬
‫‪ -41‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۷‬‬
‫‪ -42‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۵‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۲‬‬ ‫‪ -43‬محمد یوس‬
‫‪ -44‬عزیز اللله دیلن محملد‪ ،‬بلس هملدا و عبلدالحق‪ ،‬صلمیم ادبلي ټولنله‪،‬‬
‫پېښور‪ ،۲۰۱۰ /۱۳۸۹ ،‬مخونه ‪۹۳-۹۱‬‬
‫یاد شوی اثر‪۶۴ ،‬‬ ‫‪ -45‬محمد یوس‬

‫‪633‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪46‬کى‪ -‬ګراو او ګریس (منتظمان)‪ ،‬د شوروی‪-‬افغلان جنلګ‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخونه ‪۳۱۲-۲۹‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۸‬‬ ‫‪ -47‬محمد یوس‬
‫‪ -48‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۱۲-۹۷‬‬
‫‪ -49‬ارګار او باالنس‪ ،‬افغان جنګونه‪ ،‬په یلوه دښلمن مللک کلې جګلړې لله‬
‫‪۱۸۳۹‬نه تر حاضر وخت‪ ،‬اکسفورد خپرونه‪ ،‬مخ ‪،۱۴۰‬کال ‪۲۰۰۳‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۵‬‬ ‫‪ -51‬محمد یوس‬
‫‪ -51‬اولییور رای‪ ،‬په افغانستان کط اسالم او مقاومت‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۱۸۶‬‬
‫او ادکن‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۶‬‬ ‫‪ -52‬محمد یوس‬
‫‪ -53‬جاللي او ګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۰۴‬‬
‫او ادکللن‪ ،‬د خللرس تلللک‪ ،‬یللاد شللوی اثللر‪ ،‬مللخ ‪،۱۱۵‬‬ ‫‪ -54‬محمللد یوس ل‬
‫‪۱۱۷ ،۱۱۶‬‬
‫‪ -55‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۱‬‬
‫‪ -56‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۶‬‬
‫‪ -57‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۳‬‬
‫‪ -58‬پورتنی اثر او مخ‬
‫‪ -59‬جاللي او ګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۱۱‬‬
‫‪ -61‬مارتین‪ ،‬افغانستان‪ :‬دننه په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۷‬‬
‫‪ -61‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۴‬‬
‫‪ -62‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۴‬‬
‫‪ -63‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۶۶-۱۰۰‬‬
‫‪ -64‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۶۵ ،۱۵۶‬‬

‫‪634‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪65‬کى‪ -‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۷۰ ،۱۲۰‬‬

‫کاکړ‪ ،‬طالبان او اسالمي بنسټ پالنه‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۲۳ ،‬‬ ‫‪ 65‬ب‪-‬‬
‫‪ -66‬بارنت روبین‪ ،‬د افغانستان برخه کېدل‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۷‬‬
‫‪ -67‬د قول نقل‪ ،‬کلاکړ‪ ،‬طالبلان او اسلالمي بنسلټپالنه‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۲۷۲‬‬
‫‪ -68‬ابوبکر صدیق‪ ،‬د پښتون مسئله‪ :‬د افغانستان او پاکسلتان راتللونکې تله‬
‫نه موندل شوې کلي‪ ،‬ناچاب شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۴‬‬
‫‪ -69‬د قول نقل‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۸‬‬
‫‪ -71‬اوباالنس‪ ،‬افغان جنګونه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۴‬‬
‫‪ -71‬عزیزالله دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبلدالحق‪ ،‬خپرنلدوی صلمیم ادبلي‬
‫ټولنلله‪ ،‬پېښللور‪ ،۲۰۱۰/۱۳۸۹ ،‬مللخ ‪ .۲‬حللاجي دیللن محمللد د قومنللدان‬
‫عبدالحق ورور دی‪.‬‬
‫‪ -72‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳‬‬
‫‪ -73‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۵۷ ،۵۶‬‬
‫‪ -74‬رابللرټ کللاپالن‪ ،‬د خللدای تعللالی سللرتېري‪ ،‬ونټللی بللوکس خپرونلله‪،‬‬
‫‪ ،۲۰۰۱‬نیویارک‪ ،‬مخ ‪۱۵۴‬‬
‫‪ -75‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۵‬‬
‫‪ -76‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۵‬‬
‫‪ -77‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۶‬‬
‫‪ -78‬پورتنی اثر او مخ‪۱۵۷ ،‬‬
‫‪ -79‬پورتنی اثر مخ ‪۱۵۶‬‬
‫‪ -81‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۷‬‬
‫‪ -81‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۸‬‬

‫‪635‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪82‬کى‪ -‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخوه ‪۹۹-۹۶‬‬
‫‪ -83‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۸‬‬
‫‪ -84‬لوسي ایډوررز‪ ،‬د افغان د کشالې هلوارولس د عبلدالحق پله اړه کلورني‬
‫مالومات‪ ،‬سيثیاې او د لویدیخې نړۍ غرور افغانستان څنګه بلایلود‪،‬‬
‫بکټریا پرس خپرونه‪ ،۲۰۱۱ ،‬لندن‪ ،‬مخ ‪۹۵‬‬
‫‪ -85‬دین محمد بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۰۱-۹۹‬‬
‫‪ -86‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۳‬‬
‫‪ -87‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۸‬‬
‫‪ -88‬دین محمد‪ ،‬بس همدا وی عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪۶۹-۶۸ ،‬‬
‫‪ -89‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۷۸-۷۶‬‬
‫‪ -91‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۷۳-۷۲‬‬
‫‪ -91‬د قول نقل‪ ،‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬مخونه ‪۶۷ ،۴۳‬‬
‫‪ -92‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬مخونه ‪۹۶-۹۱‬‬
‫‪ -93‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪۴۷-۴۴ ،‬‬
‫‪ -94‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬مخ ‪۷۰‬‬
‫‪ -95‬د قول نقل‪ ،‬لوسي ایډوررز‪ ،‬د افغان د کشالې هلوارول‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۲۳۷‬‬
‫‪ -96‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬مخ ‪۱۶۷‬‬
‫‪ -97‬د قول نقل‪ ،‬لوسي ایډوررز‪ ،‬د افغان د کشالې هوارول‪ ،‬مخ ‪۳۲۲‬‬
‫‪ -98‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغلان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۳۰۰‬‬
‫‪ -99‬د قول نقل‪ ،‬کاپالن د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬مخ ‪۱۶۹‬‬

‫‪636‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -111‬پیټر ټامسن‪ ،‬د افغانستان جنګونه‪ :‬مسیحایي ترهګري‪ ،‬قلومي جنګونله‬

‫کى‬
‫او د سترو ځواکونو ناکامي‪ ،‬د پبلک افیرز خپرونه‪ ،‬نیویلارک‪،۲۰۱۱ ،‬‬
‫مخ ‪ .۳۰۲‬ټامسن د پاکسلتان او افغانسلتان لپلاره د امریکلې د متحلدو‬
‫دولتونو ځانګړی استازی و‪.‬‬
‫‪ -111‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۷۵-۱۷۳‬‬
‫‪ -112‬کاپالن‪ ،‬د خدای تعالی سرتېري‪ ،‬مخ ‪۱۷۸‬‬
‫‪ -113‬د قول نقل‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۷۷‬‬
‫‪ -114‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۷۷‬‬
‫‪ -115‬کاکړ‪ ،‬طالبان او اسالمي بنسټپالنه‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۵۲ ،‬‬
‫‪ -116‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬یاد شوی اثر‪۱۹۱ -۱۹۰ ،‬‬
‫‪ -117‬کاکړ‪ ،‬طالبان او اسالمي بنسټپالنه‪ ،‬مخونه ‪۴۱۱ -۳۹۶‬‬
‫‪ -118‬ایډوررز‪ ،‬د افغان د کشالې هوارول‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۲‬‬
‫‪ -119‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۲۴‬‬
‫‪ -111‬د قول نقل‪ ،‬ایډوررز‪ ،‬د افغان کشالې هوارول‪ ،‬مخ ‪۲۰۲‬‬
‫‪ -111‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۹۹ ،۲۰۹‬‬
‫‪ -112‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۹‬‬
‫‪ -113‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۰‬‬
‫‪ -114‬پورتنی اثر مخ ‪۲۱۳‬‬
‫‪ -115‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬مخونه ‪۲۴۹-۲۲۹‬‬
‫‪ -116‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴۱‬‬
‫‪ -117‬ټامسن‪ ،‬د افغانستان جنګونه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۰۱-۶۰۲‬‬
‫‪ -118‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۰۳‬‬
‫‪ -119‬ایډوررز‪ ،‬د افغان کشالې هوارول‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۷‬‬

‫‪637‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -121‬روبین‪ ،‬د افغانستان برخه کېدل‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۷‬‬
‫کى‬
‫‪ -121‬دین محمد‪ ،‬بس همدا و عبدالحق‪ ،‬مخ ‪۲۶۲‬‬
‫‪ -122‬د قول نقل‪ ،‬ټامسن‪ ،‬د افغانستان جنګونه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۰۳‬‬
‫‪ -123‬د قول نقل‪ ،‬ایډوررز‪ ،‬د افغانستان کشالې هوارول‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸۷‬‬
‫‪ -124‬م‪ .‬ګوهري‪ ،‬طالبان‪ ،‬قدرت ته هسلکېدل‪ ،‬اکسلفورر پوهنتلون خپرونله‪،‬‬
‫اکسفورد‪ ،‬نیویارک‪ ،۲۰۰۰ ،‬مخ ‪۱۶‬‬
‫‪ -125‬حنللاني‪ ،‬چللرا ایللن هملله هیللاهو پیرامللون مسللعود؟ شخصللي خپرونلله‪،‬‬
‫چاپځای نامالوم‪ ،۲۰۰۰/۱۳۷۹ ،‬مخ ‪۲۸‬‬
‫‪ -126‬رحمت اللله صلافی‪ ،‬مسلعود وپېژنل ؟ شخصلي خپرونله‪ ،‬د طبلع کلال‬
‫ځای پېښور‪ ،‬مخ ‪۵‬‬ ‫نامالوم‪ ،‬چا‬
‫‪ -127‬عبدالحفیظ منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬ناشلر دارالنشلر افغانسلتان‪،‬‬
‫چارم‪ ،۲۰۰۰/۱۳۷۹ ،‬کابل‪ ،‬ص ‪۵۵-۴۸‬‬ ‫چا‬
‫‪ -128‬ب‪.‬ګروموف‪ ،‬سرې لښکرې پله افغانسلتان کلې‪ ،‬ژبلاړه د داود جنلبش‪،‬‬
‫شخصللي خپرونلله‪ ،‬پېښللور‪ ،۱۹۹۷/۱۳۷۵ ،‬مللخ ‪ .۲۶۳‬ګرومللوف پلله‬
‫افغانستان کې د شوروي اتحاد د څلوېښتم لمبر پوځ لوی قومندان و‪.‬‬
‫‪ -129‬حناني‪ ،‬چرا این همه هیاهو پیرامون مسعود؟‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۵‬‬
‫‪ -131‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۴،۱۵‬‬
‫‪ -131‬ګروموف‪ ،‬سرې لښکرې په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۶۳‬‬
‫‪ -132‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۸‬‬
‫‪ -133‬سللهراب‪« ،‬خورشللید خراسللان» نشللر ازادی‪ ،‬محللل طبللع نللامعلوم‪،‬‬
‫‪ ،۲۰۰۲/۱۳۸۱‬مخ ‪۲۸‬‬
‫‪ -134‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۶۴ ،۶۳‬‬

‫‪638‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -135‬سهراب «خورشید خراسان» یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۲۹‬شوروي تاریخپوه‬

‫کى‬
‫هلم د احملد خلان وژنله د سلهراب پله شلان یلاده‬ ‫س‪.‬ی‪ .‬ګریګوریی‬
‫کړې ده‪ .‬در روایت نقل رچردسلن‪ ،‬افغانسلتان‪ ،‬د شلوروي ترهګلري‪،‬‬
‫‪ ،۱۹۹۶‬مخونه ‪۶۲ ،۵۹‬‬ ‫شخصي چا‬
‫‪ -136‬ثریلللا بهلللا‪ ،‬رهلللا در بلللاد‪ ،‬ناشلللر‪ :‬شلللرکت کتلللاب‪ ،‬الس انجللللس‪،‬‬
‫‪ ۵۵۰،۶۲۴ ،۱۳۹۱/۲۰۱۲‬مخونه‪.‬‬
‫‪ -137‬سهراب‪« ،‬خورشید خراسان» یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۱ ،۳۰‬‬
‫‪ -138‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخوه ‪۱۰۶ ،۸۶‬‬
‫‪ -139‬ایډوررز جراردت‪ ،‬افغانستان د شوروي جنګ‪ ،‬خپرونکی کروم هللم‪،‬‬
‫لندن‪ ،‬سډنی‪ ۱۹۸۵ ،‬ملخ ‪ .۸۶‬جلراردت د مللي جهلاد پله وخلت کلې‬
‫پنجشېر ته تللی و‪.‬‬
‫‪ -141‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۸‬‬
‫‪ -141‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۵۱-۱۴۸‬‬
‫‪ -142‬کاکړ‪ ،‬افغانستان د شوروی یرغل د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴۲‬‬
‫ګوهري‪ ،‬طالبان‪ ،‬قدرت ته هسک کېدل‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸‬‬ ‫‪-143‬‬
‫حناني‪ ،‬چرا این همه هیاهوی پیرامون مسلعود؟ یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪.۳۳‬‬ ‫‪-144‬‬
‫مارتین‪ ،‬افغانستانس دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۵‬‬
‫‪ -145‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله‪ .۹۴،۹۷‬بلروس‬
‫رچررسن‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د ترهګرۍ د واکمنۍ ختمول‪ ،‬ماوریک خپرونې‪ ،‬دوهم‬
‫‪ ،۱۹۹۸‬بنلډ اوریګلن‪ ،‬مخونله ‪ .۲۸-۲۷‬بلروس امسلتوتز‪ ،‬افغانسلتان‪ ،‬د‬ ‫چا‬
‫شوروي د اشغال پنځه لومړي کلونه‪ ،‬د ملي دفاع بوهنتون‪ ،‬واشنګټن‪،۱۹۸۶ ،‬‬
‫مخ ‪۲۹۲‬‬

‫‪639‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -146‬ګروموف‪ ،‬سرې لښکرې پله افغانسلتان کلې‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله ‪،۲۶۶‬‬
‫کى‬
‫‪۲۶۸‬‬
‫‪ -147‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۴‬‬
‫‪ -148‬ګروموف‪ ،‬سرې لښکرې په افغانستان کې‪ ،‬مخونه ‪۲۶۷ ،۲۶۶‬‬
‫‪ -149‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۶۸ ،۲۶۶‬‬
‫‪ -150‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۲۷۳‬‬
‫‪ -151‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۶۵‬‬
‫‪ -152‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۶۶‬‬
‫‪ -153‬مارتین‪ ،‬افغانستان دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۷‬‬
‫‪ -154‬اولیو رای‪ ،‬اسالم او مقاومت په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۴‬‬
‫‪ -155‬مارتین‪ ،‬افغانستان‪ :‬دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۹۸‬‬
‫‪ -156‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۸‬‬
‫‪ -157‬ګروموف‪ ،‬سرې لښکرې په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۰۴ ،۱۹۹‬‬
‫‪ -158‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۴۶ ،۱۴۹‬‬
‫‪ -159‬دغه شمېره په متن کې له یاده ایستل شوې ده‪.‬‬
‫‪ -160‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۶‬‬
‫‪ -161‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغلل او د افغلان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ‬
‫‪۱۷۵‬‬
‫‪ -162‬دغه موضوع ګانې په اوږده رول زما په پورتني اثر کې بیان شلوې دي‪،‬‬
‫مخونه ‪۱۷۹-۱۷۶‬‬

‫‪640‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۵‬‬
‫د شوروي اتحاد د یرغل ځواب د جنګ په ډګر کې‬

‫‪ -1‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۷۳ ،۶۵‬‬

‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۰‬‬ ‫محمد یوس‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ -3‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۱‬‬
‫‪ -4‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۶‬‬
‫‪ -5‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۱‬‬
‫‪ -6‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۵۳-۱۵۲‬‬
‫‪ -7‬د شللیراغا کللوچي او نللورو د قللول نقللل‪ ،‬د غللره اخللوا‪ ،‬یللاد شللوی اث لر‪،‬‬
‫مخونه ‪۸۵-۸۱‬‬
‫د قومندان حاجي محمد صدیق روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬مخ ‪۶۳‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪ -9‬د قومندان سرشار او څارنوال شیر حبیب روایتونه‪ ،‬د غره اخلوا‪ ،‬مخونله ‪-۷۱‬‬
‫‪۷۳‬‬
‫‪ -11‬مارتین‪ ،‬دننه د یاغي په کال کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۲۶‬‬
‫‪ -11‬جاللي او ګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۸‬‬
‫‪ -12‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۸۹‬‬
‫‪ -13‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۹۱-۱۸۹‬‬
‫‪ -14‬د قومندان عقل شاه سهاک روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۵۳‬‬
‫‪ -15‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۹۹‬‬
‫او ادکن‪ ،‬د خرس تلک‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۶‬‬ ‫‪ -16‬محمد یوس‬
‫‪ -17‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او افغان ځواب‪ ،‬مخ ‪۲۰۳‬‬

‫‪641‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -18‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۸‬‬

‫کى‬
‫‪ -19‬میتروخین‪ ،‬ک‪ .‬ج‪ .‬ب په افغانستان کې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۷‬‬
‫‪ -21‬جیللرارر چارلیانللد‪ ،‬للله افغانسللتان نلله راپللور‪ ،‬وایکنللګ پللرس خپرونلله‪،‬‬
‫نیویارک‪ ،۱۹۸۲ ،‬مخ ‪۶۶‬‬
‫‪ -21‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر مخ ‪۲۳‬‬
‫‪ -22‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱‬‬
‫‪ -23‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۱۹۲‬‬
‫‪ -24‬پورتنی اثر او مخ‬
‫‪ -25‬کاکړ‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۲۷‬‬
‫‪ -26‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۲۸‬‬
‫‪ -27‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۱‬‬
‫او ادکن‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۳۴ ،۱۳۳‬‬ ‫‪ -28‬محمد یوس‬
‫‪ -29‬د مولللوي عبدالشللکور یاسللیني روایللت‪ ،‬د غللره اخللوا‪ ،‬یللاد شللوی اثللر‪ ،‬مخونلله‬
‫‪۱۱۱-۱۰۷‬‬
‫‪ -31‬د عبدالباقي بلوڅ روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬مخ ‪۲۵۱‬‬
‫‪ -31‬د قومنللدان عبدالشلکور یاسللیني روایللت‪ ،‬د غللره اخللوا‪ ،‬مخونلله ‪-۱۱۳‬‬
‫‪۱۱۵‬‬
‫‪ -32‬د مولوي یاسیني روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬مخونه ‪۲۶۵-۲۶۳‬‬
‫روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬مخونه ‪۲۷۱-۲۶۹‬‬ ‫‪ -33‬د قومندان محمد اص‬
‫‪ -34‬د قومندان شیربادشاه روایت‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۸۱‬‬
‫‪ -35‬پورتنی اثر او مخ‬

‫‪642‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -36‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫کى‬
‫مخونه ‪۱۳۵-۱۳۲‬‬
‫‪ -37‬د قومندان شیربادشاه روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۷‬‬
‫‪ -38‬د سلطان محمد توپخانه روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله ‪-۳۰۱‬‬
‫‪۳۰۴‬‬
‫‪ -39‬د محمد شاه کاکو او عبلدالغني روایلت‪ ،‬د غلره اخلوا‪ ،‬مخونله ‪-۳۰۵‬‬
‫‪۳۰۹‬‬
‫‪ -41‬د قومندان اختر جان روایت‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۱۶-۳۱۱‬‬
‫‪ -41‬جاللي او ګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۱۵‬‬
‫‪ -42‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۸‬‬
‫‪ -43‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪ .۲۰‬د فرانسلې بلې‬
‫سرحد طب خپرونه‪ ،‬د پنجشېر درې ارزونې هیئلت‪ ،‬جلوالیي ‪،۱۹۸۸‬‬
‫جراردت‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪،‬مخ ‪۷۶‬‬
‫‪ -44‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۴ ،۸۳ ،۸۱‬‬
‫‪ -45‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۳ ،۷۸‬‬
‫‪ -46‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۱‬‬
‫‪ -47‬پورتنی اثر‪،‬مخ ‪۸۳‬‬
‫‪ -48‬الیکزاندر لیاخوفسکي‪ ،‬د افغان مېړانه او غمیزه ژباړن محب اللرحمن‪،‬‬
‫خپرنلللدوی‪ :‬د افغانسلللتان د کلتلللوري ودې ټولنللله‪-‬جرمنلللي‪ ،‬پېښلللور‪،‬‬
‫‪ ،۲۰۰/۱۳۷۸‬ملللخ ‪ .۴۵۳‬لیکلللوال لیاخوفسلللکي‪ ،‬د شلللوروي اتحلللاد‬
‫شلوی او اړونلد سلندونه‬ ‫حکومت له خوا د دغه اثلر پله لیکللو مویل‬
‫ورته ورکړل شوي وو‪.‬‬

‫‪643‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -49‬ښاغلی عزیز اریا نفر دغه اثلر پله فارسلي اړوللی او زه دلتله ترېنله مننله‬
‫کى‬
‫کوم‪ ،‬چې دغه اثر یې له خپلو یو شمېر نورو ترجمو سلره ماتله راکلړی‬
‫دی‪.‬‬
‫‪ -51‬منصور‪ ،‬پنجشېر در راه جهاد‪ ،‬یاد شوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪ .۱۶۷‬حنلاني‪ ،‬چلرا‬
‫این همه هیاهوی پیرامون مسلعود؟ ملخ ‪ .۳۸‬شلوروي‪-‬افغلان جنلګ‪،‬‬
‫یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۶‬‬
‫‪ -51‬منصور‪ :‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۱۰-۱۰۴‬‬
‫‪ -52‬شبرشللین‪ ،‬د ماسللکو الس‪ ،‬پښللتو کللوونکی‪ ،‬محمللد طللاهر کللاڼی‪،‬‬
‫خپرنلللللدوی‪ ،‬د افغانسلللللتان د کلتلللللوري ودې ټولنللللله‪ ،‬پېښلللللورکال‬
‫‪ ،۱۳۸۲/۲۰۰۳‬مخونه ‪۱۰۱-۹۶‬‬
‫‪ -53‬د قول نقل‪ ،‬ملټ‪ .‬بیررن او رایزن‪ ،‬لوی دښمن‪ ،‬یاد شوی اثلر‪ ،‬مخونله‬
‫‪ .۲۳۳-۲۳۱‬شبرشین‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۰۱-۱۰۰‬‬
‫‪ -54‬لیاخوفسکی‪ ،‬د افغان مېړانه او غمیزه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۵۴‬‬
‫‪ -55‬شبرشین د ماسلکو الس یلاد شلوی اثلر‪ ،‬ملخ ‪ .۱۰۱‬بییلررن او رایلزن‪،‬‬
‫لوی دښمن‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۳‬‬
‫‪ -56‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۱۸۳‬‬
‫‪ -57‬لیاخوفسکي‪ ،‬د افغان مېړانه او غمیزه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۶۳‬‬
‫‪ -58‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۷۰‬‬
‫‪ -59‬محمد حسن شرق‪ ،‬کرباس پوشهای برهنه پا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۵۶‬‬
‫‪ -61‬لیاخوفسکي‪ ،‬د افغان مېړانه او غمیزه‪ ،‬یاد شوی اثر‪۴۷۲ ،‬‬
‫‪ -61‬د بریدمن عمر او مولوي نظام الدین حقاني روایت‪ ،‬د غلره اخلوا‪ ،‬یلاد‬
‫شوی اثر‪۳۱۷ ،‬‬

‫‪644‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -62‬کاکړ‪ ،‬طالبان او اسالمي بنسټ پالنه‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۷۲‬‬
‫کى‬
‫‪ -63‬د قومندان عمر او مولوي نظام الدین حقاني روایت‪ ،‬د غره اخلوا‪ ،‬یلاد‬
‫شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۲۶-۳۱۷‬‬
‫‪ -64‬د قومنللدان عمللر‪ ،‬مولللوي نظللام الللدین حقللاني او مولللوی عبللدالرحمن‬
‫روایت‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۲۶-۳۲۳‬‬
‫‪ -65‬جاللي‪ ،‬ګراو‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۲۶‬‬
‫‪ -66‬خرس غره ته وخوت‪ ،‬په افغانستان کې د شوروي جنګلي تاکتیکونله‪،‬‬
‫ژبللاړونکی او تنظللیم کللوونکی لسللتر ګللراو‪ ،‬خپرنللدوی‪ ،‬فرنللک کللاس‪،‬‬
‫لندن‪ ،‬پورت لیند‪ ،۲۰۰۱ ،‬مخ ‪ .۶۰‬دغه اثر د هغو شلوروي افسلرانو‬
‫د لیکنو ټولګه ده چې د افغانستان په جنګونلو کلې یلې برخله اخیسلتې‬
‫ده‪ .‬بریدمن ال ‪ .‬ششکو‪ :‬د شوروي هوایي ځواک سټه کنډو نیسي‪.‬‬
‫‪ -67‬کاکړ‪ ،‬سیاسي جورنال‪ ،‬کال ‪ ،۱۹۸۷‬مخ ‪۷۹‬‬
‫‪ -68‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځلواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۲۶۰‬‬
‫‪ -69‬ششکو‪ ،‬د شلوروي هلوایي ځلواک سلټه کنلډو نیسلي‪ ،‬خلرس غلره تله‬
‫وخوت‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۰‬‬
‫‪ -71‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۱‬‬
‫‪ -71‬قومندان ګل زرک ځدران او بریدمن عملر‪ ،‬موللوي حقلاني او موللوی‬
‫رحمان‪ ،‬د غره اخوا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۶۷‬‬
‫‪ -72‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۷۳-۱۶۸‬‬
‫‪ -73‬لستر ګراو‪( ،‬منتظم ژباړن) خرس غره ته وخوت‪ ،‬یاد شوی اثر‪۶۵ ،‬‬

‫‪645‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۶‬‬
‫د ګورباچوف پرسترویکا او د نجیب الله ملي پخالینه‬

‫‪ -1‬کورني ینکو‪ ،‬افغانستان‪ :‬د نظامي یرغل او بېرته کېدلو پېچلیتوب‪ ،‬یلاد‬
‫شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۰ ،۹‬‬
‫‪ -2‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۷‬‬
‫ویلیم اوروم‪ ،‬د شوروي پوځ سقوط‪ ،‬د ییل پوهنتلون خپرونله‪ ،‬نیلوهي‬ ‫‪-3‬‬
‫ون‪ ،‬لندن‪ ،۱۹۹۸ ،‬مخ ‪۴۳۹ ،۳۹۲ ،۹۱ ،۸۹‬‬
‫‪ -4‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۹۳ ،۹۲‬‬
‫‪ -5‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۴‬‬
‫‪ -6‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۵‬‬
‫میخاییل ګورباچوف‪ ،‬پرسترویکا‪ ،‬زمونږ د هېواد او د نړۍ لپلاره نلوی‬ ‫‪-7‬‬
‫فکر‪ ،‬خپرندوی هارپر او راو‪ ،‬نیویارک‪ ،۱۹۸۷ ،‬مخونه ‪۱۳۲ ،۱۲۷‬‬
‫‪ -8‬اوروم‪ ،‬د شوروي پوځ سقوط‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۷‬‬
‫‪ -9‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۹۵ ،۹۴ ،۸۹ ،۱۶ ،۱۴‬‬
‫‪ -11‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۰‬‬
‫‪ -11‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۵۰‬‬
‫‪ -12‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۳‬‬
‫‪ -13‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۲‬‬
‫‪ -14‬پورتنی اثر او مخ‬
‫‪ -14‬ب‪ -‬اوروم‪ ،‬د شوروي پوخ سقوط‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۳‬‬
‫‪ -15‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دباندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۲‬‬

‫‪646‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -16‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۳‬‬

‫کى‬
‫‪ -17‬پللللورتنی اثللللر‪ ،‬مخونلللله ‪ .۲۰۴ ،۲۰۳‬شیبارشللللین‪ ،‬د ماسللللکو الس‪،‬‬
‫ژبللاړونکی محمللد طللاهر کللاڼی‪ ،‬د افغانسللتان د کلتللوري ودې ټولنلله‪،‬‬
‫‪ ،۱۳۸۲/۲۰۰۳‬پېښور‪ ،‬مخونه ‪۱۷۰-۱۶۵‬‬
‫‪ -18‬هري سن‪ ،‬یاد شو اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۰۴،۲۰۵‬‬
‫‪ -19‬بلللراین کروزییلللر‪ ،‬د شلللوروي امپراتلللوري هسلللکېدنه او نسلللکورېدنه‪،‬‬
‫خپرندوی‪ ،‬فورم‪ ،‬کلیفورنیا‪ ،۱۹۹۹ ،‬مخ ‪۷۳۴‬‬

‫‪647‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪٧‬‬
‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ پر شاتګ‬

‫‪ -1‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬د افغانستان پله بلاب د ژنیلو جلوړه‪ ،‬خپرنلدوی‪ ،‬د‬
‫ازاد افغانستان د لیکواللو اتحادیله‪( ،‬وفلا)‪ ،‬پېښلور‪ ،۱۹۸۸/۱۳۶۷ ،‬مخونله‬
‫‪۱۲-۱۰‬‬
‫خللان‪ ،‬د افغللان غللوټې پرانیسللتل‪ ،‬د شللوروي(پوځ) د ایسللتل‬ ‫‪ -2‬ریللا‬
‫کېللدلو پلله اړه خبللرې کللول‪ .‬د یللوک پوهنتللون خپرونلله‪ ،‬درهللم‪ ،‬لنللدن‬
‫‪ ،۱۹۹۱‬مخونه ‪ .۷،۸‬دغه لیکوال د پاکسلتان د بانلدنیو چلارو وزارت‬
‫یو للوړ پلوړی چلارواکی و‪ ،‬او د ژنیلو پله خبلرو کلې یلې د پاکسلتان د‬
‫هیئت د غړي په توګه ګډون کلاووه‪ ،‬لله دې املله یلې دغله اثلر خلاص‬
‫اهمیت لري‪.‬‬
‫‪ -3‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۳،۴۴‬‬
‫‪ -4‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۴۶‬‬
‫د ییګو کوردویز او هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثلر‪،‬‬ ‫‪-5‬‬
‫مخونه ‪۸۴-۸۲‬‬
‫‪ -6‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۴‬‬
‫‪ -7‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۸-۸۴‬‬
‫‪ -8‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۱۷-۱۱۱‬‬
‫‪ -9‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۱۴-۱۱۳‬‬
‫‪ -11‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۱۷-۱۱۵‬‬
‫‪ -11‬کوردویز یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۲۱-۱۱۶‬‬

‫‪648‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -12‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۱۲۳‬کورني ینکو‪ ،‬افغان کوښښ‪ ،‬یلاده شلوې لیکنله‪،‬‬
‫کى‬
‫مخ ‪۱۰‬‬
‫‪ -13‬کوردویز‪ ،‬له افغانستان نه د باندې یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۴‬‬
‫‪ -14‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۶‬‬
‫‪ -15‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۳۵-۱۳۴‬‬
‫‪ -16‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۷‬‬
‫‪ -17‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۳۸‬‬
‫‪ -18‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۳‬‬
‫‪ -19‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬مخ ‪۱۶۰‬‬
‫‪ -21‬کوردوویز‪ ،‬له افغانسلتان نله د بانلدې‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله‪،۱۸۲ ،‬‬
‫‪۱۹۱ ،۱۸۷‬‬
‫‪ -21‬کوردوویز‪ ،‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخونه ‪۱۸۴-۱۸۲‬‬
‫‪ -22‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۱۷ ،۱۸۴ ،۱۲۸‬‬
‫‪ -23‬ګراو او ګریس‪ ،‬ژباړونکي او منتظمان)‪ ،‬د شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد‬
‫شوی اثر مخ ‪۳۰‬‬
‫‪ 23‬ب‪ -‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱۸‬‬
‫‪ -24‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخ ‪۲۶۰‬‬
‫‪ -25‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳‬‬
‫‪ -26‬کوردوویز‪ ،‬له افغانستان نه د بانلدې ‪ ،‬یلاد شلوی ا ثلر‪ ،‬مخونله ‪-۲۱۸‬‬
‫‪۲۲۰‬‬

‫‪649‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪٨‬‬
‫د ژنیو خبرې او د یرغلګر پوځ پر شاتګ‬
‫کوردوویز‪ ،‬له افغانستان نه د بانلدې‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله ‪-۲۲۰‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪۲۲۶‬‬
‫‪ -2‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۴‬‬
‫‪ -3‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۶‬‬
‫‪ -4‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۲۸۲-۲۷۲ ،۲۴۱-۲۳۴‬‬
‫‪ -5‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۱۲-۲۸۲‬‬
‫‪ -6‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخونه ‪۳۶۳-۳۱۲‬‬
‫‪ -7‬کاکړ‪ ،‬د افغانستان په باب د ژنیو جوړه‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۹۲‬‬
‫‪ -8‬ویکټور سی بستین‪ ،‬انقالب ‪ ،۱۹۸۹‬د شوروي د ا مپراتلورۍ سلقوط‪،‬‬
‫خپرندوی‪ :‬پانټین بوکس‪ ،‬نیویارک‪ ،۲۰۰۹ ،‬نیویارک‪ ،‬مخ ‪۲۵۵‬‬
‫‪ -9‬هللاروي‪ ،‬د نللړۍ وال کمللونزم هسللکېدنه او نسللکورېدنه‪ ،‬مللخ ‪ .۳۴‬خللو‬
‫یلم‪ ،‬چلې‬ ‫کریچکوف وایي چلې «زه پله پرېکنلده توګله د دې مخلال‬
‫ملونږ پله افغانسلتان کلې جګللړه وبایللله» و‪.‬کریچکلوف‪ ،‬افغانسلتان للله‬
‫شخصللي دوسللیې څخلله‪ ،‬ژبللاړن محمللد طللاهر کللاڼي‪ ،‬خپرنللدوی‪ :‬د‬
‫افغانسللتان د کلتللوري ودې ټولنلله‪ ،‬پېښللور‪ ،۱۳۸۲/۲۰۰۳ ،‬مللخ ‪.۹۹‬‬
‫کریچکوف د یرغل په وخت کې د ک‪ .‬ج‪ .‬ب لوړ چلارواکی‪ ،‬وروسلته‬
‫د ک‪ .‬ج‪ .‬ب مشر شو او په ‪۱۹۹۱‬کې یې د ګورباچوف په وړانلدې پله‬
‫ناکامه کودتا پیل وکړ‪ .‬دی په دغه کتابګوټي کې د یرغلل او افغانسلتان‬
‫د پېښو په اړه حتی د شوروي اتحاد د نورو لویانو پر خالف نظر للري‪.‬‬
‫مارشال اخرامیی ‪ ،‬په خپله ګورباچوف ته ویللي وو‪ ،‬چلې «‪ ...‬ممکنله‬

‫‪650‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫نه ده‪ ،‬دغه جګلړه وګټلله شلي‪ ».‬خپلل دغله نظلر یلې بیلا پله دغله رول‬ ‫کى‬
‫ښکاره کړ‪ ،‬چې جنګ «ګټل یو نلاممکن ماموریلت دی‪ ».‬ویکټلور سلي‬
‫بسټین‪ ،‬انقالب ‪ ،۱۹۸۹‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۰۱‬‬
‫‪ -11‬شوروي‪-‬افغان جنګ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۶‬‬
‫‪ -11‬اودوم‪ ،‬د شوروي پوځ سقوط‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴۹‬‬
‫‪ -12‬سي بسټین‪ ،‬انقالب ‪ ،۱۹۸۹‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۵۷‬‬
‫‪ -13‬پورتنی ا ثر‪ ،‬مخونه ‪۲۹۵ ،۲۹۴‬‬
‫‪ -14‬دغه پېښې په دغلو اثرونلو کلې بیلان شلوې دي‪ :‬سلي بسلټین‪ ،‬انقلالب‬
‫‪ .۱۹۸۹‬ولییم اوروم‪ ،‬د شوروي پوځ سقوط‪ ،‬رابرت هاروي او نلور‪ ،‬د‬
‫نړۍوال کمونزم هسکېدنه او پرزېدنله‪ ،‬کلوزییر‪ ،‬د شلوروي امپراتلورۍ‬
‫هسکېدنه او پرزېدنه‪ ،‬دغه ټول اثرونه دمخه پوره یاد شوي دي‪.‬‬
‫‪ -15‬کوردوویز‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۳۴‬‬
‫‪ -16‬کاکړ‪ ،‬د افغانستان په باب د ژنیو جوړه‪ ،‬یاد شوی اثر‪،‬‬

‫‪651‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫‪۹‬‬
‫د نجیب الله لنډه واکمني او د تنظیم واکې پیل‬
‫‪ -1‬کوردوویز‪ ،‬له افغانستان نه د باندې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۶۹‬‬
‫‪ -2‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۸۱‬‬
‫‪ -3‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۸۳‬‬
‫‪ -4‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬مخ ‪۲۷۳‬‬
‫محمود قاریی ‪ ،‬افغانستان پس از بازګشت سپاهیان شوروي‪ ،‬مترجم‬ ‫‪-5‬‬
‫عزیز اریانفر‪ ،‬نشر کرده کتابفروشی افضل‪ ،‬پشاور‪ ،۱۹۸۸ ،‬صلفحات‬
‫‪۱۴۱-۱۳۷‬‬
‫‪ -6‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۸۱‬‬
‫‪ -7‬پورتنی اثر‪ ،‬م خ ‪۵۸۲‬‬
‫‪ -8‬عظیمي اردو و سیاست‪ ،‬اثر یاد شده‪ ،‬ص ‪۴۰۳‬‬
‫‪ -9‬فقیر محمد ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬چاب شخصي؟‪ ،‬محل طبع‬
‫نامعلوم‪ ،۱۹۹۹ ،‬ص ‪۲۳‬‬
‫‪ -11‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬یاد شوی ا ثر‪ ،‬مخ ‪۳۸۵‬‬
‫‪ -11‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴۰‬‬
‫‪ -12‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۰۵‬‬
‫‪ -13‬محمود قاریی ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۷۸‬‬
‫‪ -14‬حسن شرق‪ ،‬کرباس پوشهای برهنه پا‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۰۱‬‬
‫‪ -15‬قاریی ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۷۸‬‬

‫‪652‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -16‬زېری‪ ،‬د نیمې پېړۍ خاطرې‪ ،‬مخونه ‪۵۸۷ ،۵۸۶‬‬

‫کى‬

‫‪ -17‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۳۸‬‬

‫‪ -18‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۶۲ ،۶۱‬‬
‫‪ -19‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۴۱۵ -۴۱۴‬‬
‫‪ -21‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬ملخ ‪ .۶۳‬عظیملي‪ ،‬اردو و‬
‫سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۲۰‬‬
‫‪ -21‬د قول نقل‪ ،‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۶۴‬‬
‫‪ -22‬وزیري‪ ،‬د ثور پاڅون‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۴۱‬‬
‫های برهنه پا‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪ ،‬مخونله‬ ‫‪ -23‬حسن شرق‪ ،‬کرباس پو‬
‫‪۳۰۲ ،۳۰۱‬‬
‫‪ -24‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یلاد شلوی‬
‫اثر‪ ،‬مخ ‪۲۷۴‬‬
‫‪ -25‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۷-۸۵‬‬
‫‪ -26‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۸‬‬
‫‪ -27‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۵۱۸ ،۵۱۷‬‬
‫‪ -28‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۸۹‬‬
‫‪ -29‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹۷‬‬
‫‪ -31‬د قول نقل‪ ،‬پاسنی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹۶ ،۵۰۹‬‬
‫‪ -31‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۲۸‬‬
‫‪ -32‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۲۹‬‬
‫‪ -33‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۸۹ ،۳۲‬‬
‫‪ -34‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۰‬‬

‫‪653‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -35‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۵۴۹ ،۵۴۸‬‬

‫کى‬

‫‪ -36‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬مخ ‪۲۷۴‬‬

‫‪ -37‬رزاق مامون‪ ،‬راز خوابیده‪ ،‬اسرار مرګ دکتر نجیب اللله‪ ،‬ناشلر و‬
‫محل نشلر‪ ،‬نلامعلوم‪ ،‬شلاید کابلل‪ ،۲۰۰۷/۱۳۸۶ ،‬مخونله ‪،۲۶‬‬
‫‪۲۷،۲۹،۳۰‬‬
‫‪ -38‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۱‬‬
‫‪ -39‬پورتنی اثر‪ ،‬ملخ ‪ .۹۲‬عظیملي‪ ،‬اردو و سیاسلت‪ ،‬یلاد شلوی اثلر‪،‬‬
‫مخونه ‪۵۵۳ ،۵۵۲‬‬
‫‪ -41‬عظیمي‪ ،‬اردو و سیاست‪ ،‬مخ ‪۵۵۰‬‬
‫‪ -41‬د قول نقل‪ ،‬ودان‪ ،‬حقایق‪ :‬پندارها و کردارها‪ ،‬سیاست مصالحه‬
‫ملي و جبهه ګیری ها در حزب وطن‪ ،‬ناشر‪ ،‬اتحادیله کملک هلا‪،‬‬
‫تفلاهم و همبسللتګی افغلان هللا در بلژیلک‪ ،۲۰۰۲ ،‬مللخ ‪ .۳۷۵‬د‬
‫نجیب الله په اړه دغه اثرونه هم رېر معلومات ورکوي‪ .‬مجموعه‬
‫بخشی از بیانیه های دکتور نجیب الله‪ ،‬نوشته های روشلنفکران‬
‫مرکز نشراتی زرنوشت‪ ،۲۰۰/۱۹۷۹ ،‬محل‬ ‫مهاجر افغان‪ ،‬چا‬
‫نشر نامعلوم‪ ،‬نور البشر نوید‪ ،‬وطن یا کفن‪ ،‬د راکټر نجیب الله د‬
‫ژوند یادونه‪ ،۱۹۹۹/۱۹۷۸ ،‬پېښور‬
‫‪ -42‬ودان‪ ،‬حقایق‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۷۶‬‬
‫‪ -43‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪ .۳۷۶‬کلاکړ‪ ،‬افغانسلتان‪ :‬د شلوروي یرغلل‪ ،‬ملخ‬
‫‪۲۷۵‬‬
‫‪ -44‬عظییمي‪ ،‬اردو ا و سیاست‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۵۵۶‬‬
‫‪ -45‬ودان‪ ،‬حقایق‪ ،‬یاد شوی اثر‪۳۷۶ ،‬‬

‫‪654‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫‪ -46‬رازق مامون‪ ،‬راز خوابیده‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۴۹‬‬

‫کى‬

‫مامون په خپل دغه کتلابګوټي‪ ،‬رازخوابیلده کلې د نجیلب‬ ‫‪ -47‬مول‬

‫الله وژنه په اوږد رول بیان کړې ده‪.‬‬
‫‪ -48‬ودان‪ ،‬دشنه های سرخ‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۰۴ ،۱۰۳‬‬
‫‪ -49‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۱‬‬
‫‪ -51‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‪ ،‬یلاد شلوی‬
‫اثر‪ ،‬مخ ‪۲۷۷‬‬

‫‪655‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫پایلیک‬ ‫کى‬

‫‪ -1‬میتروخین‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۳۹‬‬

‫‪ -2‬ن‪.‬و‪ .‬شبرشین‪ ،‬د ماسکو الس‪ ،‬ژباړونکی محمد طلاهر کلاڼي‪ ،‬د‬
‫افغانستان کلتوري ودې ټولنه‪ ،‬پېښور ‪ ،۲۰۰۳/۱۳۸۲‬مخ ‪۱۲۸‬‬
‫‪ -3‬الکساندر مایوروف‪ ،‬په افغانستان کې رښتیا څه تېرېدل؟ ژبلاړه د‬
‫داود جنللبش‪ ،‬د افغانسللتان کلتللوري ودې ټولنلله‪،۱۹۹۹/۱۳۷۸ ،‬‬
‫پېښور‪ ،‬مخ ‪۲۴۷‬‬
‫‪ -4‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۷‬‬
‫‪ -5‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۹۷‬‬
‫‪ -6‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۷‬‬
‫‪ -7‬شبرشین‪ ،‬د ماسکو الس‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۰۷‬‬
‫‪ -8‬مایوروف‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۴۳‬‬
‫‪ -9‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۳۷۸ ،۳۷۶‬‬
‫‪ -11‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه‪۳۲۴ ،۳۰۷ ،۳۰۶ ،‬‬
‫‪ -11‬پورتنی اثر‪۳۰۲ ،‬‬
‫‪ -12‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۲۱‬‬
‫‪ -13‬مایوروف‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۱۳‬‬
‫‪ -14‬پورتنی اثر‪ ،‬مخونه ‪۱۲۷ ،۱۲۲‬‬
‫‪ -15‬پورتنی اثر‪ ،‬مخ ‪۵‬‬
‫‪ -16‬شبرشین‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۸‬‬
‫‪ -17‬د قول نقل‪ ،‬مایوروف‪ ،‬یاد شوی اثر‪ ،‬مخ ‪۱۲۷‬‬

‫‪656‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د پوهاند کاکړ اثرونه او ژباړې‬

‫ال ‪ :‬کتابونه‬
‫په پښتو کې‬
‫(‪)۲۰۱۴‬‬ ‫د افغان – شوروي جګړه‬
‫(‪)۲۰۱۱‬‬ ‫پښتون‪ ،‬افغان او افغانستان‬
‫د ثور کودتا او د هغې ژورې پایلې‬
‫(‪)۲۰۱۰‬‬
‫(‪)۲۰۱۰‬‬ ‫زما غوره لیکنې‬
‫د سلللرطان کودتلللا‪ :‬د افغانسلللتان د اوږدې بلللې ثبلللاتې پیالمللله‬
‫(‪)۲۰۰۹‬‬
‫د پاچا امان الله واکمنۍ ته یوه کتنه‬
‫(‪)۲۰۰۵‬‬
‫وطن ته یو سفر‪ ،‬طالبان او اسالمي بنسټ پالنه‬
‫(دغه اثر ښاغلي سلطان ا حمد بهین فارسي کړی او زما د مشلر‬
‫زوی حقوقپوه کاوون کاکړ په زیار خپور شوی)‬
‫(‪)۲۰۰۴‬‬
‫رڼا او دفاع یلا د افغانسلتان د نفوسلو‪ ،‬تلاریخ او روانلو پېښلو بله‬
‫باب لیکنې (لیکونکی او منتظم)‬
‫(‪)۱۹۹۹‬‬

‫‪657‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫افغانسللتان د شپږشللپېتم کللال پلله پسللرلي کللې للله روسللانو سللره د‬ ‫کى‬

‫جنګ په حال کې‬

‫(‪)۱۹۹۰‬‬
‫د افغانستان په باب د ژنیو جوړه‬
‫(‪)۱۹۸۸‬‬

‫په فارسۍ کې‬

‫نظری به کتاب افغانستان در پن قرن اخیر‬
‫(این رساله به کوشش ښاغلی حبیب الله رفیع نشر شده است‪.‬‬
‫(‪)۱۹۹۰‬‬
‫جنګ دوم افغان‪-‬انګلیس‬
‫(این اثر بقللم سلید نظلیم سلیدی و مجیلب اللرحمن امیلری در‬
‫پښتو نشر شده است‪).‬‬
‫(‪)۱۹۹۰‬‬
‫مسئله افغان (رساله)‬
‫افغ لان‪ ،‬افغانسللتان و مختصللری از کوشللش هللای افغللان بللرای‬
‫تشلللللکیل دوللللللت در هندوسلللللتان‪ ،‬فلللللارس و افغانسلللللتان‬
‫(‪)۱۹۷۸‬‬

‫په انګرېزۍ کې‬

‫د افغانستان سیاسي او دیپلوماتیکي تاریخ ‪۱۹۰۱-۱۸۶۳‬‬
‫(‪)۲۰۰۶‬‬

‫‪658‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫(دغه اثر ښاغلي نسیم سلیمي پښتو کړی او زر به خپور شي)‬ ‫کى‬

‫افغانستان‪ :‬د شوروي یرغل او د افغان ځواب‬

‫(‪)۱۹۹۵‬‬
‫د افغانستان ټولنه او حکومت‪ ،‬د امیر عبدالرحمن خان واکمني‬
‫(‪)۱۹۷۹‬‬
‫(دغه پورته درې اثرونه د حقوقپوه کاوون کاکړ په زیار پله کابلل‬
‫شوي دي‪).‬‬ ‫کې بیا چا‬

‫افغانستان‪ :‬د داخلي سیاسي انکشافونو مطالعه ‪۱۸۹۶-۱۸۸۰‬‬

‫(‪)۱۹۷۱‬‬

‫ب‪ :‬اختصافي لیکنې‬

‫(په پښتو او فارسي کې له اختصاصي لیکنو نه رره شوې ده)‬

‫د هللزاره جللات پللوره النللدې کېللدل‪ ،‬موقوتلله خپرونلله‪ ،‬د اسللیا تولنلله‪،‬‬
‫څلورم لمبر‪ ،‬نیویارک‬
‫(‪)۱۹۷۳‬‬
‫په معاصر افغانستان کې تمایالت‪ ،‬افغانستان په اویاومې لسلیزې کلې‬
‫د لویې دوپري په زیار‬
‫(‪)۱۹۷۴‬‬

‫‪659‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کىپه ‪۱۹۷۳‬کې د افغانستان د پاچاهۍ نسکورېدنه‪ ،‬منځنلی ختلیځ بلین‬

‫(‪)۱۹۷۸‬‬ ‫المللي جورنال‪ ،‬نهمه ګڼه‬
‫د افغانستان د مشروطیت لنډ تاریخ‪ ،‬ایرانیکا دایرَة المعارف‪ ،‬ټوک ‪۶‬‬
‫(‪)۱۹۹۲‬‬
‫د معاصر افغانستان لنډ تاریخ‪ ،‬د معاصرې نړۍ دایرة المعارف‪،‬‬
‫(‪)۲۰۰۹‬‬
‫د افغلللان‪-‬شلللوروي جنلللګ‪ ،‬د معاصلللرې نلللړۍ دایلللرة المعلللارف‬
‫(‪)۲۰۰۹‬‬
‫کابل‪ ،‬د معاصرې نړۍ دایرة المعارف‬
‫(‪)۲۰۰۹‬‬
‫طالبان‪ ،‬د معاصرې نړۍ دایرة المعارف‬
‫(دغه درې لیکنې د اکسفورر پوهنتون خپرونې دي‪).‬‬

‫د نونسمې پېړۍ د دوهمې نیمایي نه په افغانستان کې د روسیې رول‬

‫او نفوذ‪IRSEM ،‬نظامي مجله‪ ،‬پاریس‬
‫(‪)۲۰۱۰‬‬

‫ژباړې‬
‫(‪۲۰۱۴‬‬ ‫جنګ او زموږ نړۍ‪ ،‬لیکنه دجان کیګن‪،‬‬
‫د سقراط‪ ،‬افالتون‪ ،‬ارسطو‪ ،‬اپیکور او زینو په نظر ښه ا نسان‪ ،‬لیکنله‬
‫د هومرباال بانس‬
‫(‪)۲۰۱۰‬‬

‫‪660‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫کى‬

‫د یوې لنډې دورې تاریخ ‪ ،۱۸۱۸-۱۸۶۹‬لیکنه د محمود طرزي‬

‫(‪)۲۰۰۷‬‬
‫(‪)۲۰۰۷‬‬ ‫د پوهنې فلسفي بنسټونه‪ ،‬لیکنه د جارج نیلر‬
‫تاریخ څه ته وایي؟ لیکنه د اي‪.‬اچ کار‬
‫(‪)۱۹۷۰‬‬
‫د کابل سلطنت بیان‪ ،‬لیکنه د مونټت سټوارټ انفنسټن‬
‫لومړی ټوک‬ ‫نصرالله سوبمن‪ ،‬د پيالمې ژباړن‬
‫(‪)۱۹۸۱‬‬
‫(‪)۱۹۸۴‬‬ ‫دوهم ټوک‬
‫(دا د دراني امپراتورۍ اوږد او بېجوړې بیلان دی او پله ‪۲۰۰۸‬کلې د‬
‫دانش خپرندویې ټولنې له خوا په یوه ټوک کې بیا چاب شوی دی)‬
‫ښاغلی سوبمن یوازې د لومړي ټوک د پیالمط پښتو کوونکی دی)‬
‫دموکراسي در جهان امروز‪ ،‬لیکنه د میک فیرسن‬
‫(‪)۱۹۷۱‬‬
‫د ګورکي ادبي لیکونه‬
‫(‪)۱۹۶۱‬‬

‫ناخپرې ژباړې‬
‫د برتانیې سیاسي سیستم‪ ،‬لیکنه د مایکل سټیوارت‬

‫‪661‬‬
 ‫افغان‪ -‬شوروي جګړه‬

‫دغه ژباړه په کال ‪۱۹۵۷‬کې د افغانستان د مستقل مطبوعات لله‬ ‫کى‬

‫خوا د ابن سینا په درېیمه درجه جایزه ویاړل شوې ده‪.‬‬

‫اروپای قرون میانه‪ ،‬نوشته سدنی پینټر‬

‫دغه اثر ترچال باندې دی‪.‬‬

‫‪662‬‬