కున్దమాలా

దిఙ్నాగాచార్యప్రణీతా

తెలుగు అనువాదం

పులిపాక వంకటలక్ష్మీకంతరావు
సహకర్ం

ఉరుపుటూరి శ్రీనివాస్, సంక ఉషారాణి

సవరావణీప్రకశసేవానికుఞ్జమ్

తిరుపతిిః

౨౦౨౧
కున్దమాలా-(దిఙ్నాగాచార్యప్రణీతా)
(సంసకృతమూలము-సర్ళానువాదసహితము)

అనువాదము: పులిపాక వంకటలక్ష్మీకంతరావు

ప్రథమముద్రణ: మే, 2021

వెల: నూటన్లభై ఐదు రూపాయలు (₹.145/-)

ముద్రణ: ముద్రిక ప్రంటర్స్ అండ్ పబ్లిషర్స్,

గాంధీన్గర్స, విజయవాడ
(ఫోను: 94402 59456)

ప్రచుర్ణ: సవరావణీప్రకశసేవానికుఞ్జమ్, తిరుపతి

ప్రతులకు: ఉరుపుటూరి శ్రీనివాస్

(98859 19398; schary.vuruputuri@gmail.com )

నామాట ......................................................................................................... I

కొనిా పరిచయవాకయలు....................................................................................... I

కుందమాల గురించి, దిఙ్నాగుడి గురించినూా ......................................................... I

ఉతతర్కండలో సీతావన్వాస వృతాతంతము .......................................................... III

మరి కుందమాల కథ ఏమిటి? ........................................................................ VII

కుందమాల పాత్రలు – ఒక పరామర్శ ................................................................ IX

కుందమాల – మరి కొనిా విశేషాలు.................................................................. XIV

ఈ అనువాదం ముందూ వెన్క .................................................................... XVII

ప్రథమోఽఙ్కిః – మొదటి అంకము....................................................................... 1

దివతీయోఽఙ్కిః – రండవ అంకము .................................................................... 44

తృతీయోఽఙ్కిః – మూడవ అంకము .................................................................. 63

చతుర్థోఽఙ్కిః – నాలుగవ అంకము .................................................................... 92

పఞ్చమోఽఙ్కిః – ఐదవ అంకము .................................................................... 131

షష్ఠోఽఙ్కిః – ఆర్వ అంకము ......................................................................... 176

 నామాట
నేను సంసకృతపండితుణిి కదు. కుందమాల గురించి ముఖపుసతకంలో
కొందరి వాయసాలు చదివి హిందీ-సంసకృతవాయఖయతో ఉన్ా ఆచార్య లోకమణి
దాహల గారి కుందమాల పుసతకనిా చౌఖంబా సుర్భార్తి, వార్ణాసి నుండి
తెప్పంచుకునాాను. కూడపలుకుకంటూ చదివి నాకు సులభంగా ఉంటందని
తెలుగులో వ్రాసుకునాాను. ఆసక్తత ఉన్ా నావంటి వారు చదివి ఆన్ందిసాతరు కదా అని
వాట్స్ యాప్ సదసు్లో పంపాను.

నేను చేసుకున్ా పుణయవిశేషం వలన్ అది చిర్ంజీవులు సంక ఉషారాణిక్త,

ఉరుపుటూరి శ్రీనివాసుక్త న్చిచంది.

వాళ్ళిదదరూ చాలా శ్రమతీసుకొని నేను పంప్న్ ముడి సరుకును బాగుచేసి ఈ

పుసతక రూపంలోక్త తెచాచరు.

వారు గీరావణభాషామతలిిని భక్తతతో సేవిసుతనాారు.

వారిక్త ధన్యవాదాలు. ఆశీసు్లు.

భవదీయుడు
పులిపాక వంకట లక్ష్మీకంతరావు
 కొనిా పరిచయవాకయలు
ఉరుపుటూరి శ్రీనివాస్

కుందమాల గురించి, దిఙ్నాగుడి గురించినూా

‘కుందమాల’ నాటకము గురించి ప్రసాతవన్లు పూర్వగ్రంథాలలో కన్వడుతూ

ఉండేవి కనీ చాలా కలము ఈ గ్రంథం అలభయంగానే ఉండిపోయంది.

తొటటతొలుతగా, 1923లో మాన్వలిి రామకృషికవి గారు, ఎస్.కె.రామనాథశాస్త్రి

గారు ఈ నాటకనిా సంశోధంచి ‘దక్షిణభార్తి గ్రంథమాల’లో రండవ
సంపుటముగా అచుచవసారు. తంజావూరు సర్సవతి మహల్ గ్రంథాలయములో
రండు తాళపత్రగ్రంథప్రతులు, మైసూరులోని ప్రభుతవప్రాచయగ్రంథాలయములో
దొరిక్తన్ మరొక రండు ప్రతులు ఈ ప్రచుర్ణకు ఆధారాలు1. ఈ తాళపత్రగ్రంథాలు
శిథిలావసోలో ఉండినాయ. లేఖన్దోషాలతో ఉండినాయ. అసమగ్రాలు కూడా2.

ఈ లిఖితప్రతులలోని పాఠాలను సమన్వయం చేసుకుంటూ, ఖాళీలను

పూరించుకుంటూ, తపుపలను దిదుదకుంటూ, ప్రాకృతసంభాషణలకు సంసకృత-

1
తంజావూరు ప్రతులలో ఒకటి గ్రంథలిప్లో ఉన్ాది. మరొకటి దానిక్త తెలుగు న్కలు. మైసూరు ప్రతులలో
ఒకటి గ్రంథలిప్లో ఉన్ాది, , మరొకటి దానిక్త కన్ాడ న్కలు. ఇవి కక మరొక రండు ప్రతులు ప్రైవట
గ్రంథభాండారాలలో దొరికయని రామకృషికవిగారు తమ ముందుమాటలో చెపాపరు కనీ వివరాలు
ఇవవలేదు.
2
తంజావూరు ప్రతులలో నాంది, ప్రథమాంకపు తొలి సంభాషణలు లేవు, ఐదవ, ఆర్వ అంకంలో ఖాళీలు
ఉనాాయ; మైసూరు ప్రతులలో మొదటి అంకపు మలిభాగము, రండవ అంకము, మూడవ అంకపు మొదలు
లేవు, ఆర్వ అంకంలో శోికలు సగానిక్త విరిగి ఉనాాయ; అదృషటవశాతుత, ఈ శకలాల, శిథిలాల
లిఖితప్రతులలనిాంటినీ కలుపుకుంటే కుందమాల తాలూకు పూరిత పాఠం (దాదాపుగా) లభయమవుతున్ాది.

I
ఛాయానువాదానిా సంతరించి కుందమాల నాటకనిా ప్రచురించారు ఈ
పండితులిదదరూ.

ఇలాంటి గ్రంథాలు వెలుగు చూసిన్పుపడు, వాటి వెన్కలే నీడలాి

అనుసరిసాతయ మూడు ప్రశాలు – గ్రంథకర్త ఎవరు? ఎకకడివాడు? ఎపపటివాడు?

యథావిధగా పరిశోధకులకు కవలసిన్ంత కలక్షేపానిా సమకూరాచయ ఈ

ప్రశాలు – కుందమాల సందర్భంలో కూడా.

ఈ నాటకపు నాంది ప్రసాతవన్లో ‘అరారాలపుర్వాసతవుయడైన్ దిఙ్నాగుడి

ర్చన్’ ఇది అని ఉన్ాది. తంజావూరు ప్రతి చివర్లో ర్చయతను అనూపరాధకు
చెందిన్ ధీర్నాగుడని పేరొకనాారు. ఈ అరారాలపుర్ము ఎకకడిదో తెలియదు,
అనూపరాధ ఎకకడున్ాదో కూడా తెలియదు. దిఙ్నాగుడా, ధీర్నాగుడా లేక
మరొకరా3 ఇంక తేలలేదు4. ఈ దిఙ్నాగుడు సుప్రసిదధ బౌదధతారికకుడని ఒక
వాదము. కళ్ళదాసు తన్ మేఘదూతంలో ‘దిఙ్నాగానాం పథి పరిహర్న్
సూోలహసాతవలేపాన్’ అని అన్ాపుపడు ఈ దిఙ్నాగుడినే ఉద్దదశించాడని, కదని,
భవభూతిక్త పూర్వవకుడని, కదు, తదన్ంతర్కలంలో జీవించిన్వాడని…5

వీర్నాగుడు, ర్వినాగుడు అని మరొక రండు పేరుి పోటీలో ఉనాాయ. దిఙ్నాగుడు, ధీర్నాగుడు ఒకకరేన్ని
ఒక వాదన్. ధీర్నాగుడు, వీర్నాగుడు ఒకే పేరుయొకక రండు రూపాలని ఇంకొక వాదన్,
4
చాబా దెజ్యయ (Csaba Dezso) అనే పరిశోధకుడు సా.శ.2007వ సంవత్ర్ంలో ప్రచురించిన్ A
parallel Edition of the Nepalese and South Indian Recensions of the First Act of
the kundamālā అనే వాయసంలో – నేపాలీ పాఠంలోని ప్రసాతవన్లో నాటకకర్త పేరు ధీర్నాగుడని, అతని
ఊరు అనురాధపుర్మని ఉన్ాదని పేరొకనాాడు. ఈ అనురాధపుర్ము శ్రీలంకలో ఉన్ాది.
5
కుందమాలపై సమగ్రపరిశోధన్ను చేసి సంశోధతపాఠానిా ప్రకటించిన్ కళీ కుమార్స దతాత ప్రకర్ం
దిఙ్నాగుడు సా.శ.ఐదవ శతాబ్దంలో – కళ్ళదాసుకు భవభూతిక్త మధయకలంలో - జీవించి ఉండాలి. ఐతే, ఈ
అభిప్రాయంతో విభేదించిన్వారూ ఉనాారు.
II
 ఉతతర్కండలో సీతావన్వాస వృతాతంతము

రామాయణపు ఉతతర్కండలోని సీతావన్వాసవృతాతంతము కుందమాల

నాటకనిక్త మూలకథ. కుిపతంగా6 –

రావణవధాన్ంతర్ము అయోధయకు తిరిగివచాచక సీతారాములు

సుఖసంతోషాలతో జీవిసుతనాారు. పదివల ఏళ్ళి నిశిచంతగా గడిచిపోయాయ. ఆ
తరువాత ఒక వసంతకలంలో సీత గరాభనిా ధరించింది. గరిభణి అయన్ సీత తన్కు
గంగాతీర్ంలోని పవిత్రతపోవనాలను దరిశంచాలని ఉన్ాదని, అకకడి
ఋషాయశ్రమాలలో మునీశవరుల సనిాధలో కనీసం ఒక రాత్రైనా గడపాలని ఉన్ాదని
కోరుకున్ాది. తన్ కోరికను తీరుసాతన్ని మాట ఇచాచడు రాముడు.

ఆ సంభాషణ జరిగిన్ ర్థజే రాముడిక్త భద్రుడనే ఆంతర్ంగికుడి దావరా

తెలిసింది – రావణుడి చెర్లో కలం గడిప్న్ సీతను రాముడు మళీి తన్ ఇంట
చేరుచకోవడం గురించి అయోధాయన్గర్వాసులు చెడుగా అనుకుంటనాార్ట. అనిా
న్గరాలలో, గ్రామాలలో పౌరులు ఇద్ద మాట చెపుపకుంటనాార్ట. ఆ లోకపవాదం
రాముడి మన్సు్ను కలిచివసింది. వెంటనే, తన్ సోదరులను ప్లిప్ంచాడు.
ప్రజలలో వాయప్త చెందుతున్ా నింద గురించి వాళితో చెపాపడు. సీతను
పరితయజంచాలనుకున్ా తన్ నిర్ియానిా ప్రకటించాడు. గంగాన్దిక్త అవతలి ఒడుున్
తమసాన్దీతీరానిా ఆనుకొని ఉన్ాది వాలీీక్త ఆశ్రమం. దాని సమీపంలోనున్ా
విజన్ప్రద్దశంలో సీతను విడిచిపెటిట ర్మీని లక్ష్మణుడిని ఆజాాప్ంచాడు.

6
రామాయణము ఉతతర్కండ 42-52 సర్గలు, 93-99 సర్గలు; ఈ క్రంది కథ వాలీీక్త రామాయణము
ఉతతర్కండలోని కథకు పుల్లిల రామచంద్రుడు గారు చేసిన్ అనువాదానిక్త సంక్షిప్తతకర్ణము
III
గంగాతీరాన్ ఉన్ా ఆశ్రమానిా చూడాలనుకున్ా సీత కోరికనూ గురుతకు
చేసుకునాాడు బాషపపూరితనేత్రుడైన్ రాముడు.

మరాాడు ఉదయాన్ సుమంత్రుడు ర్థానిా సిదధం చేసాడు. మునిపతుాల కోసం

కనుకలను తీసుకొని లక్ష్మణుడితో కలిసి బ్యలుద్దరింది సీత. గోమతీతీర్ం వదద
ఉన్ా ఆశ్రమం వదద ఆ రాత్రి విడిది చేసారు. ఉదయాన్, మళీి ర్థాన్నాక్తక
గంగాతీరానిక్త చేరుకునాారు. అపపటిదాక దుిఃఖానిా బ్లగబ్టటకున్ా లక్ష్మణుడు
గటిటగా ఏడేచసాడు. రండు ర్థజులు రాముడిని చూడలేదన్ా బంగతో
ఏడుసుతనాాడనుకున్ాది సీత. ఓదారిచంది.

నిషాదుడు తెచిచన్ పడవన్నక్తక గంగకు అటవైపుకు చేరుకునాారు. అంజలి

ఘటించి, కనీారు కరుసూత లక్ష్మణుడు అసలు సంగతి చెపాపడు. సీత అలవికని
దుిఃఖంతో మూరిిలిింది. తేరుకున్ాది. తన్ పరిసిోతిని పూరితగా ఆకళ్ళంపు
చేసుకున్ాది. తను ఇక్ష్వవకుల వంశాంకురానిా మోసుతన్ాది, కనుక గంగలోక్త దిగి
ప్రాణతాయగము చేయజాలదు. భర్త ఆజాానుసార్ము, అతడిక్త దూర్ంగా
ఉండేందుకు సిదధపడింది. అతతగార్లకు, మహారాజుకు తన్ న్మసాకరాలను
అందజేయమన్ాది. పౌరులను సోదరులవల్ల చూసుకొమీని రాముడిక్త తన్
మాటగా చెపపమన్ాది. లక్ష్మణుడు వెళ్ళిపోయాడు. ఏడుసూత కూరుచన్ా సీతను
మునికుమారులు చూసారు. వాలీీక్త మహరిిక్త తెలియజేసారు. ఆయన్
దివయదృష్టటతో విషయానిా గ్రహించాడు. సీతను తన్ ఆశ్రమానిక్త తీసుకెళాిడు.

లక్ష్మణుడు తిరిగివెళ్ళతూ ఉండగా, సుమంత్రుడు అతడిక్త తాను మునుపు

దురావసుడు దశర్థుడిక్త చెపపగా విన్ా సంగతులు చెపాపడు – పూర్వం, విష్ణివుతో
యుదధంలో ఓడి పారిపోయన్ రాక్ష్సులు భృగుమహరిి భార్యను శర్ణు కోరారు.
ఆమె అభయం ఇచిచంది. విష్ణివు ఆమెను సంహరించాడు. అందుకు కోప్ంచిన్
భృగువు విష్ణివు మనిషై పుడతాడని దీర్ఘకలం పతీావియోగం అనుభవిసాతడని
IV
శప్ంచాడు. లోకహితార్ోం ఆ శాపానిా సీవకరించిన్ విష్ణివ దశర్థుడి ఇంట
రాముడై పుట్టటడు. ఇపుపడు రాముడు అనుభవించనున్ా వియోగం ఆ
శాపఫలితమే. రాముడు పదకొండువలయేళి పాట రాజయం చేసాతడనీ, సీతకు
ఇదదరు కుమారులు పుటటనునాార్ని కూడా దురావసుడు దశర్థుడితో ఆనాడే
చెపాపడు.

ఆ మాటలు విని సంతోష్టంచాడు లక్ష్మణుడు. అయోధయకు చేరుకునాాడు.

అకకడ రాముడు దీనుడై కనీాళ్ళి నిండిన్ కనుాలతో భూమిని కలేచసుతనాాడా
అన్ాటి కూరొచని ఉనాాడు. లక్ష్మణుడు అతడిని ఊర్డించాడు.
“భారాయవియోగదుిఃఖంతో ప్రజాపాలన్ను విసీరిసేత సవకర్తవయవిముఖుడవైనావనే
అపకీరిత కలుగుతుంది” అని హెచచరించాడు. రాముడు ఆ మాటల ఔచితాయనిా
గ్రహించాడు, మళీి రాజయపాలన్ వయవహారాలలో క్రయాశీలుడయాయడు.

వరాికలం వచిచంది. ఒక శ్రావణమాసపు అర్ధరాత్రివళ వాలీీక్త

ఆశ్రమంలోనున్ా సీత కవల ప్లిలను కన్ాది. కుశలవులని వారిక్త నామకర్ణం
చేసాడు వాలీీక్త. సీత ప్రసవించిన్ రాత్రి – లవణాసురుడితో యుదాధనికని
బ్యలుద్దరిన్ – శత్రుఘ్నాడు వాలీీక్త ఆశ్రమంలోనే ఉనాాడు. సీతను
‘అదృషటవంతురాలివి’ అని పలకరించాడు కూడా.

పన్నాండేళ్ళి గడిచాయ.7 రాముడు నైమిశార్ణయంలో గోమతీతీరాన్ సీత

సవర్ిప్రతిమను పకకన్ ఉంచుకొని అశవమేధయాగం ప్రార్ంభించాడు. ఆ యజాం
ఏడాదిక్త కొంచెం ఎకుకవ కలం పాట కొన్సాగింది. అది అట్టి జరుగుతూ
ఉండగా, అకకడిక్త వాలీీక్త శిష్ణయలతో సహా వచాచడు. కుశలవులను యజాసోలపు

7
పన్నాండేళి తరువాత శత్రుఘ్నాడు రామదర్శనార్ోము అయోధయకు తిరిగివెళ్ళతూ వాలీీక్త ఆశ్రమంలో
మళీి విడిది చేసాడు. రామాయణగానానిా వినాాడు కూడా.
V
పరిసరాలలో జనులు గుమిగూడేచోటిలో రామాయణకవయగాన్ం చేయమని
ఆద్దశించాడు. వారి పాటను విన్ా రాముడిక్త కుతూహలం కలిగింది. ఒక గొపప
సభను ఏరాపట చేసి ఆ బాలుర్ను ప్లిప్ంచాడు. చాలా ర్థజులు రామాయణగాన్ం
సాగింది. ఆ గీతానిా బ్టిట వాళ్ళిదదరూ తన్ పుత్రులేన్ని తెలుసుకునాాడు రాముడు.
ఆలోచన్లో పడాుడు. ముని అనుమతితో తన్ పవిత్రతను
నిరూప్ంచుకోవలసిన్దిగా సీతకు సంద్దశం పంపాడు.

సీతను వెంటబటటకొని వాలీీక్త యజాశాలకు వచాచడు. సీత పరిశుదధ అని

ఉదోఘష్టంచాడు వాలీీక్త. సీత నిర్పరాధ అని అగిా, వాయువు వంటి ద్దవతలే సాక్ష్యం
చెపాపర్నీ, మహరిి యథార్ోం చెబుతునాాడని తన్కు తెలుసున్ని చెప్పన్ రాముడు
జనుల మధయ సీత పరిశుదుధరాలిగా నిరూప్ంపబ్డాలని కోరాడు. అపుపడు,
మనోవాకకయకర్ీలతో తను రాముడిని మాత్రమే పూజంచిన్ట్లితే భూద్దవి తన్కు
ప్రవశానిా కలిపంచుగాక8 అని సీత శపథం చేసింది. భూద్దవి వచిచ సీతను అకుకన్
చేరుచకొని తన్ సింహాసన్ముపై కూరుచండబటటకొని ర్సాతలానిక్త తీసుకువెళ్ళింది.
రాముడు ఎంతో శోక్తంచాడు, భూద్దవిపై క్రోధానిా ప్రకటించాడు. బ్రహీ రాముడిక్త
తన్ విష్ణితతాతానిా సూచించి, సీత నాగలోకములో రాముడిని సీరిసూత
ఉంటందని, సీతను తను మళీి సవర్గంలో కలుసుకుంట్టడని న్చచజెపాపడు.
కుశలవులను వెంటబటటకొని రాముడు తన్ పర్ిశాలలోనిక్త వెళ్ళిపోయాడు. సీతను
గురించి ఆలోచిసూత రాత్రిని గడిపాడు. ఆ మరునాడు కుశలవులు ఉతతర్కండ
శేషభాగానిా9 గాన్ం చేసారు.

తరువాతి కథ రామావతార్సమాప్త దిశగా కొన్సాగి సమాపతమవుతుంది.

8
“వివర్ం దాతుమర్హతి” = (లోనిక్త ప్రవశించేందుకు) ర్ంధ్రమును ఇచుచగాక
9
“భవిషయదుతతర్ం కవయం” (రానున్ా ర్థజులోి జర్గబోయే కథ)
VI
 మరి కుందమాల కథ ఏమిటి?

సీతను లక్ష్మణుడు ర్థములో గంగాతీరానిక్త తీసుకురావడంతో

మొదలవుతుంది ఈ నాటకం. గంగాన్ది చలిని గాలులలో ప్రయాణపు బ్డలికను
తీరుచకుంటన్ా సీతకు శోకవిష్ణటడైన్ లక్ష్మణుడు రాముడి ఆద్దశానిా, సంద్దశానీా
విన్ావించి, ఆమెను కపాడుతూ ఉండమని దికపలకులను, భాగీర్థిని,
వన్యమృగాలను వడుకొని, నిష్కకరమిసాతడు. అర్ణయంలో ఒంటరిగా ర్థదిసుతన్ా సీతను
వెదుకుకంటూ వచిచ వాలీీక్త ఆమెను తన్ ఆశ్రమానిక్త తీసుకెళతాడు. సుఖప్రసవం
జరిగితే ప్రతి ర్థజూ ఒక మల్లిపూలదండను (కుందమాలను) సమరిపసాతన్ని
గంగామాతకు మొకుకకుంటంది సీత.

కుశలవులు జనిీంచారు. పెరుగుతునాారు. మహరిి దగగర్ రామాయణగాన్ం

నేరుచకుంటనాారు. వియోగపు తలపోతలోి ఉన్ాది సీత. ఇంతలో, రాముడు
అశవమేధయాగానిా తలపెటటనునాాడన్ా వార్త అందుతుంది. సమీపంలో ఉన్ా
నైమిశార్ణయంలోనే. ‘యాగార్ోం మళీి పెళ్ళి చేసుకుంట్టడా?’, ‘కుశలవులు
రాముడిని చూడగలుగుతారా?’… ప్రశాలు మెదులుతుండగానే ఆశ్రమవాసులకు
ఆహావనానిా మోసుకొసాతరు రామదూతలు.

యజాసోలానిక్త బ్యలుద్దరిన్ రామలక్ష్మణులకు గోమతీన్దిలో కొటటకువసుతన్ా

కుందమాల కనిప్సుతంది. ఆ అలిిక తీరు సీతద్ద అని పోలుచకుంట్టడు రాముడు.
ఇసుకలో సీత పాదముద్రలను అనుసరిసూత వెళతారు. ఆ అడుగులు
ఆశ్రమసమీపాన్ ఉన్ా లతామంటపం దగగర్ మాయమవుతాయ. ఆ మంటపంలో
కూరొచని రాముడు సీత కోసం దుిఃఖిసాతడు. పొదరింటి చాటన్ దాగి ఉన్ా సీత
వాళ్ళిదదరి మాటలను అనిాంటినీ వింటంది. ఎదుటపడాలన్ా కోరికను అణచుకొని
నిష్కకరమిసుతంది.

VII
 వాలీీక్త ఆశ్రమానిక్త సమీపంలో ఒక దీరిఘక (దిగుడుబావి) ఉంది. ఈ
యజాసమయంలో రామపరివార్పు సంచార్ం వలి ఆశ్రమవాసినులకు ఇబ్బంది
కలుగకుండా, ‘ఆ బావి దగగర్ స్త్రీలు పురుష్ణలకు కన్బ్డకుందురు గాక’ అని వాలీీక్త
ఒక కటటడి చేసాతడు. రాముడి కంటబ్డకుండా ఉండేందుకు సీత ఆ బావిగటట మీద్ద
కలం గడుపుతూ ఉంటంది. ఆకసిీకంగా – రాముడు అకకడిక్త వసాతడు. సీతను
కదు కనీ బావి నీటిలో సీత ఛాయను చూసాతడు. విహవలుడై మూర్ిపోతాడు.
ఇంక అదృశయంగానే ఉన్ా సీత అతడిక్త ఉపచారాలు చేసుతంది. ఆ ఘటనాక్రమంలో,
సీత ఉతతర్వయం రాముడిక్త అందుతుంది. దానిని అతడు గురితసాతడు. తను
జార్విడిచిన్ ఉతతర్వయం సీత అందుకుంటంది. కసే్పట్లి, సీత అకకడినుంచి
తపుపకుంటంది. ‘సీత కన్బ్డలేదు, కనీ ఈ ఉతతర్వయం సీతద్ద. ఇది ఎలా
సంభవం?’ అని ఆలోచిసుతన్ా రాముడు, తన్ను వెదుకుకంటూ వచిచన్
విదూషకుడు చెప్పన్ ఒక ర్హసాయనిా విని ‘ఇది తిలోతతమ మాయ కబోలు’ అని
నిరాశపడిపోతాడు.

ఆ మరునాడు, కుశలవులు ఆసాోన్మంటపంలో రాముడిని సందరిశసాతరు.

వాళిను చూడగానే రాముడిలో పుత్రవాత్లయం పెలుిబుకుతుంది. కవిలించుకొని,
సింహాసన్ంపై కూర్థచబటటకుంట్టడు. విదూషకుడు వారిసాతడు.
ఇక్ష్వవకువంశసుోలు కక అనుయలు ఆ సింహాసన్ం పై కూరుచంటే, వాళి తలలు
వందల ముకకలైపోతాయన్ా విశావసానిా గురుతకు చేసాతడు. ఈ కవలలు క్షేమంగా
ఉనాార్ంటే అందుకు కర్ణం తపోమహిమా లేక…?

ఆ తరువాత, సభామంటపంలో రామాయణకథాగాన్ం జరుగుతుంది.

కుశలవులు తన్ ప్లిలే అని రాముడిక్త తెలుసుతంది. సీత పాతివ్రతయశపథం చేసుతంది.
భూద్దవి ఆ మాటను ధ్రువీకరిసుతంది. రాముడు సీతను పున్ిఃసీవకరిసాతడు. వెంటనే
కుశుడిక్త పట్టటభిషేకం చేసాతడు. లవుడిని యువరాజుగా చేసాతడు.

VIII
 కుందమాల పాత్రలు – ఒక పరామర్శ

కుందమాల నాటకంలో సీతద్ద ప్రధాన్పాత్ర. ఈ సీత అలౌక్తక దివయమూరిత

కదు, విభిన్ాభావోద్దవగాలతో తొణిక్తసలాడే అచచమైన్ మనిష్ట. ముఖయంగా
ఆతాీభిమాన్ం ఉన్ా స్త్రీ. అగిాప్రవశం చేసి మర్వ తన్ నిర్థదషతావనిా
నిరూప్ంచుకున్ాపపటికీ నిర్ంకుశులైన్ ప్రజల అపవాదుకు గురైనాన్న్ా విషయం
తెలిసిన్పుపడు “అహో, నా అధన్యతవము! ... సీత గురించే ఇట్టి ఆలోచిసుతనాార్ంటే,
చాలు, చాలు స్త్రీతవము!”10 అని అంటంది. ఆ మాటలోి, నిస్హాయత కనాా
ధరాీగ్రహం, తన్ తోటి స్త్రీల పటి సహానుభూతి బ్లంగా విన్బ్డుతాయ. ఒక
అంతరువులో ఆ కోపానిా బాధను నిలుపుకుంటూనే, మరొక అంతరువులో
రాముడిపైన్ తన్కున్ా గాఢప్రేమను భద్రంగా ఉంచుకుంటంది. ఏళ్ళి గడిచినాక
కూడా అతడి ప్రేమ తన్యంద్ద ప్రతిష్టోతమై ఉంటందని ఆమెకు దృఢమైన్
విశావసం.

సుదీర్ఘవియోగాన్ంతర్ం రాముడిని పొదరింటి చాటనుంచి చూసిన్పుపడు,

“ఈయన్ను చూసేత సంతోషం కలుగుతున్ాది. న్నుా తయజంచి ఇంతకలం
వన్వాసం విధంచాడని కోపం వసుతన్ాది. చాలా చిక్తక పోయాడు. చూసేత దుిఃఖం
కలుగుతున్ాది. నిర్దయుడని బాధ. చిర్పరిచయం వలి ప్రేమ. చూడదగిన్వాడని
ఉతకంఠ. సావమి అని ఆదర్ం. కుశలవులకు తండ్రి అని గృహిణీభావం.
నేరార్థపణకు గురైనాన్ని సిగుగ.” అంటూ ఉక్తకరిబ్లక్తకరి అయపోతుంది.

ఈ నాటకనిక్త పరాకషట అని చెపపదగగ ఆశ్రమదీరిఘకసనిావశంలో రాముడి

విర్హారిత, సీత అనుకంపా ఒకదానితో ఒకటి పోటీ పడతాయ. రాముడు

10
సీతకు ఇంత అవమాన్ం ప్రాపతమయయందంటే, మిగతా స్త్రీలకు దకేక గౌర్వం ఏపాటిది?
IX
మూరిిలిిన్పుపడు, ఆశ్రమవాసులు చూసేత ఏమనుకుంట్టర్థన్న్ా భయానిా,
తన్లోపలి సంకోచాలను పకకన్బటిట అతడిక్త సేవ చేసుతంది. అంతటి
ప్రేమప్రకటన్లోనూ “జనాపవాదానిక్త వెర్చిన్వాడా!” అని (సవగతంలోనే)
నిందించడం మరిచిపోదు. ఇంకసే్పట్లినే, చిత్రకూటంలో రాముడి
తుంటరితన్పు ప్రసాతవన్ వచిచన్పుపడు “దుడుకు వాడా, అందుకే దూర్ంగా
ఉంచుతాను నినుా.” అని మురిపంగా కసురుకుంటంది కూడానూ.

ఈ ప్రేమ–కోపాల దెలవదీభావం నాటకపు పతాకసనిావశం దాక

కొన్సాగుతుంది. తొలిసారిగా లవకుశులు రాముడిని కలిసేందుకు
వెళ్ళతున్ాపుపడు సీత లవుడిని పకకకు ప్లిచి, దగగర్గా లాగుకొని, తన్ చెవికమీను
సవరించుకుంటూ, మందహాసంతో “మీకు సావభావికమైన్ అభిమానానిా
పకకకుబటిట మహారాజుకు న్మసకరించండి.” అని చెబుతుంది. మళీి అద్ద సీత,
అద్ద రాముడిని పదుగురి ఎదుట కలిసిన్పుపడు, తమ తండ్రిని సంతోషంగా
చూసూత ఉండిపోయన్ కుశలవులను “ఇంత తద్దకంగా చూసుతనాారు,
ఎవర్వయన్?” అని మందలిసుతంది.11
*
ఉతతర్కండ రాముడిలోని రాచరికపు పార్శాం మీద తన్ వెలుగును
ప్రసరిసుతంది. తర్చుగా, ఋష్ణలను సంప్రదిసూత, మిత్రరాజులకు సంతోషం
కలిగిసూత, సోదరులతో మంతనాలు సలుపుతూ, ప్రజాపాలన్లో నిమగుాడై
కన్బ్డతాడాయన్. తన్ ఉద్దవగాలు, ఇషాటయషాటలు బాహిర్లోకంలో తాను
న్నర్వరాచలి్న్ కరాయలకు అనుగుణంగానే ఉంట్టయ. లోబ్డి ఉంట్టయ కూడా.

11
“క ఏషిః యో యువాభాయమేవం ప్రేక్షితిః?”
X
బ్యటకు కన్బ్డుతున్ా ఈ రాముడి లోపలి మనిష్టని మన్ముందు నిలుపుతుంది
కుందమాల నాటకం.12

“సీత యెడల నిర్ిక్ష్యంగా ఉనాాన్ని అనుకోవదుద. కర్కశంగా కన్బ్డాు నాలోపల

అనురాగమే ఉన్ాది –తామర్తూడులో తంతువులు ఉన్ాటి.” అని చెబుతాడు
రాముడు విదూషకుడితో చతురాోంకంలో. గుణదోషాలను ఎంచనిది,
నిరావయజయమైన్ది అతడి అనురాగం. రాజధర్ీపు అనివార్యకర్ణాలవలి సీతను
పరితయజంచాలి్ వచిచనా, సీత అతడి హృదయంలోనే ఉంటంది. ఆపుతడైన్
లక్ష్మణుడి వదద అతడి గాంభీర్యం సడలుతుంది. “శోక్తంచకుండా ఎలా ఉండగలను,
లక్ష్మణా?” అని అడుగుతాడు. ఆశ్రమదీరిఘక దగగర్ సీత ఛాయ కన్బ్డి
మాయమైన్పుపడు అంతే బేలగా విలప్సాతడు.

సీతతో సరే, మిగతా పాత్రలతో కూడా రాముడి అనుబ్ంధం ఆయన్

మరాయదాపురుష్ఠతతమతావనిా నిరూప్ంచే విధంగానే ఉంటంది. ఒక చిన్ా
ఉదాహర్ణ – తన్కు పూర్వమిత్రుడు, ఆశ్రమవాసియైన్ కణువడితో
మాట్టిడుతున్ాపుపడు రాముడు పరాకుగా ఉండడానిా గమనించిన్ కణువడు
అతడిని “భో రాజన్” అని సంబోధసాతడు. రాముడు అతడితో “బాలయంనుండి నీకు
నేను రాముడిని. నువువ నాకు కణువడివి. ఇపుపడు వయసు పెరిగాక, నువువ నాకు
ఆరుయడవు అయాయవు, నేను నీకు రాజును అయాయను.” అని సునిాతంగా
మందలిసాతడు. మరొక ఉదాహర్ణ – కుశలవులు రామాయణకవయగాన్ం
చేసుతన్ాపుపడు, కైకేయ వరాలడిగే ఘట్టటనిా దాటవయంచి వన్వాసం మొదలైన్
చోట అందుకొమీని చెబుతాడు.

12
డా.ఆరిియా సతతర్స (Dr.Arshia Sattar) భవభూతి ఉతతర్రామచరిత్ర గురించి వ్రాసిన్ Rama’s Last
Act అనే వాయసంలో చేసిన్ ప్రతిపాదన్ ఇది. కుందమాల నాటకనికీ ఇది వరితసుతంది.
XI
 రాముడి సంభాషణలోి ఓ వంక విషాదానిా ఒలిక్తసూత మరొకవంక కవితావనిా
పలిక్తసాతడు దిఙ్నాగుడు. ఏనాడో – అర్ణయవాసకలంలో - న్ది ఒడుున్ న్డుసుతండగా
తమ పాదాల క్రంద న్లుగుతున్ా ఇసుకనుంచి ఊరిన్ తడి గురుతంటంది రాముడిక్త.
సీతావియోగదుిఃఖంలో తలమున్కలై ఉన్ా సమయంలోనూ, మధాయహాపుట్ండ
నుంచి తెర్ప్ పడేందుకు చెరువులోక్త దిగిన్ ఏనుగు తన్ తొండంతో నీటిని చరుసూత
సృష్టటంచే నీటి సుడులను గమనిసూతనే ఉంట్టడు.

కుశలవులను మొదటిసారిగా చూసిన్పుపడు అంతకు ముందెపుపడూ కలగని

భయహర్ికరుణాది విచిత్రావసోలను అనుభవిసాతడు. అపపటిక్త వాళ్ళిదదరూ తన్
ప్లిలని తెలియని రాముడు, వారిని ఆలింగన్ం చేసుకున్ాపుపడు
“పుత్రగాత్రపరిషవంగసుఖం నేను ఎరుగను. కనీ ఇది దాదాపు అలాగే అనిప్సుతన్ాది.
అందుకేనేమో గృహసుతలు తపోవనాలకు దూర్ంగా ఉంట్టరు.” అని అంట్టడు.

కుందమాలలో తకుకవగా కన్బ్డే/విన్బ్డే పాత్రలు కూడా విలక్ష్ణంగా

మలచబ్డాుయ. కొనిా ఉదాహర్ణలను చూదాదము.

ఉతతర్కండలోలాగే కుందమాలలోని లక్ష్మణుడు – సీతను అడవిలోి

వదిలిపెడుతున్ాపుపడు – భ్రాతృవిధేయతకు, సహజనాయయబుదిధకీ న్డుమన్
న్లిగిపోతున్ావాడిలా కన్బ్డతాడు. “సవజన్ంలోని వాడినే కదా అని అనుమాన్ం
లేకుండా వచిచన్ ద్దవిని పెంపుడు లేడిని వధయసాోనానిక్త తెచిచన్టి ఈ అర్ణాయనిక్త
తీసుకుని వచాచను.” అని వాపోతాడు. అన్ా అంటే ఎంత ప్రాణం అంటే –
మూర్ిపోయ లేచిన్ క్ష్ణాన్నే “అన్ాగారు తేరుకునాారా?” అని అడిగేంత.

కుందమాల నాటకనిక్త “పెదదదికుక పాత్ర” వాలీీక్తది. ఈయన్కు రాముడి

ధర్ీనిర్తిపైన్ ఎంత న్మీకం ఉంటందంటే – దయనీయురాలైన్పపటికీ, రాముడి
చేత శిక్ష్వపాత్రురాలైన్ వయక్తతక్త తాను ఏ సహాయం చేయలేన్ని చెప్ప

XII
వెనుదిర్గబోయేంత. అసలు విషయం తెలుసుకునాాక, దశర్థుడి సాోనానిా,
జన్కుడి సాోనానిా సీవకరించి సీతకు ఆశ్రయం కలిపసాతడు. చివరి అంకంలో సీతకు
మదదతుతగా నిలిచి రాముడిని నిలదీసాతడు. “ఇసుకలో నువువలు పండన్టి రాజులోి
మంచితన్ం ఉండదు. ఇంక ఎందుకు ఇకకడ, పదమాీ!” అని సీతను
బ్యలుద్దర్దీసాతడు. ఆ కటవు మాటల వెనుక ఉన్ాది “శాకుంతల కణువని వంటి
ఆర్దదరహృదయము, అపరాధప్రయులైన్ ప్రజల పటి క్తనుక” అని అనాారు,
ఇంద్రగంటి హనుమచాిస్త్రి గారు.13

ఉతతర్కండలో కుశలవులు రామాయణానిా గాన్ం చేసిన్పుపడు, రాముడు

వారిని తన్ పుత్రులుగా పోలుచకుంట్టడు. ఎలా పోలుచకునాాడనే వివర్ం ఉండదు.
కుందమాలలో ఈ అంశానిా ఒక నాటకీయమైన్ సనిావశంతో, కుశలవుల
అమాయకపు సంభాషణలతో చాలా ఆకర్ిణీయంగా మలిచాడు నాటకకర్త.

సాధార్ణంగా, రామాయణాధారితనాటకలలో విదూషకుడి పాత్ర ఉండదు.

ఇందుకు కుందమాల మిన్హాయంపు. విదూషకపాత్రను హాసయం కోసం కనాా
కథాగమనానిక్త తోడపడడం కోసం ఎకుకవగా వాడుకునాాడు నాటకకర్త. రాముడిక్త
మిత్రుడైన్పపటికీ సీతమీ వైపే తన్ మొగుగ. సీత గతిని తలచుకొని “దావాన్లంలో
తుషార్బ్లందువులా ఇగిరిపోయే”టంత అభిమాన్ం ఇతడిక్త సీత అంటే.

వాలీీక్త రామాయణసూూరితని గౌర్విసూతనే తన్దైన్ కథను అలుికునాాడు

దిఙ్నాగుడు. కుందమాల పాత్రలు, అవి మాట్టిడే మాటలు, అవి న్డుచుకున్ా తీరూ
ర్చయత కలపనాప్రతిభకు అదదం పడతాయ.

13
ఇంద్రగంటి హనుమచాిస్త్రి గారి ‘సాహితయసంచార్ం’ సంపుటంలో కుందమాల వాయసము.
XIII
 కుందమాల – మరి కొనిా విశేషాలు

కుందమాల మొదలుపెటిటన్ తీరు భాసుడి నాటకర్ంభానిా గురుతకు చేసుతంది.

నాంది అయాయక సూత్రధారుడు ప్రవశించి నాటకనిా పరిచయం చేసూత ఉండగా,
నేపథయంలో నాటకపాత్రల సంభాషణ మొదలై సూత్రధారుడి మాటలోి
కలిసిపోవడం, సూత్రధారుడు నిష్కకరమించడం… ఇది దాక్షిణాతయశైలి అట.

నాటకపు తొలి ఆశీిఃశోికం విఘాహర్త అయన్ హేర్ంబుడిని ఉద్దదశించి చేసిన్

ప్రార్ోన్. బ్హుశా, ఇది సంసకృతకవయ/నాటకసాహితయంలో మొదటి
కృతాయర్ంభగణేశసుతతి అయ ఉండవచుచను.

న్మీకలు, ఆచారాలు, ఆచర్ణలకు సంబ్ంధంచిన్ మరి కొనిా ఆసక్తతకర్మైన్

ప్రసాతవన్లు ఈ నాటకంలో మన్కు కన్బ్డతాయ:

 దివంగతులైన్ రాజులను ప్రతిమారూపంలో సేవించుకునే ఆచార్ం -

బ్హుశా ఇది భాసుడి ప్రతిమానాటకం నుంచి తీసుకున్ా విషయం
కవచుచ.
 ప్రయాణం తలపెటేటముందు కుటీరాల ముందు నైవదాయలను పెడతారు.
తలుిలు ప్లిలకు ప్రసాోన్మంగళానుషాోన్ం చేసాతరు. ఋష్ణలు
తీర్థోదకలతో, సమిధలతో, దరాభంకురాలతో ముందు న్డుసాతరు.
 రాముడు అగిాకర్యం చేసాతడు. సూర్థయపాసన్ చేసాతడు. అంతకనాా
విశేషం - కుందమాల సీత సంధ్యయపాసన్ చేయడం, ఆహుతులు వ్రేలచడం.
నిజానిక్త, సీత సంధయవార్చడం గురించి ఒక ప్రసాతవన్ సుందర్కండలో
కూడా వసుతంది.
 కుందమాల నాటకంలో చాలా ప్రముఖంగా కనిప్ంచే ద్దవత భూమాత.
‘పృథివ’వల్ల నేరుగా కథలోక్త ప్రవశించరు కనీ ఈ కథలో దికపలకులకూ
XIV
 చాలా ప్రాముఖయం ఉన్ాది. వీళ్ళి లోకనిా కనిపెటటకొని ఉంట్టరు –
నిస్హాయులను కపాడతారు, మనుష్ణల న్డవడిక్త, లోపలోిపలి
ఆలోచన్లకు సాక్షులు అవుతారు కూడా.
 అయోధాయన్గర్ద్దవత ప్రసాతవన్ వసుతంది కుందమాలలో. చిత్రకూటంలో
సీతతో సేాహం చేసి, తను దక్షిణానిక్త వెళ్ళిపోతుంటే, బంగ పెటటకున్ా
వన్ద్దవత ప్రసాతవనా ఉన్ాది.
 న్దులను పూజంచడం, పుషపహారాలను ఉపహార్ంగా సమరిపసాతన్ని సీత
మొకుకకోవడం రామాయణసూూరితక్త ఒక కొన్సాగింపు. వాలీీక్త
రామాయణంలో సీత వన్వాసం నుంచి తిరిగి వచాచక నైవదాయలు
పెడతాన్ని గంగాన్దిక్త మొకుకకున్ా మాట సుప్రసిదధమే కదా!
 ర్ఘ్నవంశీయుల సింహాసన్మీీద అనుయలు కూరుచంటే వాళి తలలు
వందల వందల ముకకలవుతాయని వయోవృదుధలైన్ సాకేతవాసులు
చెపుపకునేవార్ట. కుశలవులు తన్ సంతాన్మేమో అని రాముడిక్త ఒక
సంద్దహానిా రేకెతితంచడం కోసం దిఙ్నాగుడు చేసిన్ కలపన్ ఇది. ఈ కలపన్కు
అభిజాాన్శాకుంతలంలో దుషయంతుడిని భర్తుడి తండ్రిగా నిరూప్ంచే
సనిావశం సూూరిత అయ ఉండవచుచన్ని విమర్శకులు సూచించారు14.
కుందమాల నాటకంలో కుశలవులను చూడగానే రాముడిలో కలిగిన్
ఉద్దవగం కూడా భర్తుడిని చూసిన్పుపడు దుషయంతుడిక్త కలిగిన్
ఉద్దవగంతో పోలికలను కలిగి ఉంటంది.

14
ఇం.హనుమచాిస్త్రి గారి ‘కుందమాల’; విశవనాథ సతయనారాయణ గారి ‘సీత – (‘కుందమాల’)’
XV
మరి కొనిా చిన్ా చిన్ా విశేషాలు ఇంక ఉనాాయ –

 బ్రాహీణులు – బాలురైనా, సరే – క్ష్త్రియులకు న్మసకరించడం

అపరాధమని రాముడు భావిసాతడు. వర్ివయవసోను, గోబ్రాహీణుల
పూజయతను దిఙ్నాగుడికున్ా గౌర్వం ఇతర్త్రా కూడా కనిప్సుతంది.
 స్త్రీల ర్హసాయలను తెలుసుకోవడం రాముడి మరాయదకు విరుదధం. (ఆ
నియమానిక్త ద్దవగణికల ర్హసాయలు మిన్హాయంపు కవడం కథలో
ఉతకంఠను పెంచడానికే అయ ఉంటంది.)
 పర్పురుష్ణలు ఎదురైన్పుపడూ ముసుగుతో ముఖానిా కపుపకుంటంది
సీత. రామాయణగాన్ం వినేందుకు సభాంగణంలో ఉపసిోతులైన్పుపడు
కౌసలాయదులు తెర్ వెన్క కూరుచంట్టరు.
 కుశుడి కనాా చిన్ావాడైన్ లవుడు అన్ాను పేరు పెటిట ప్లవడం కదు కదా,
పేరును పలకడానిక్త కూడా సంకోచిసాతడు.

ఇటవంటి ఆసక్తతకర్మైన్ వివరాలతో, ఉతకంఠభరితమైన్ సనిావశాలతో,

మనోజామైన్ సంభాషణలతో పరిమళ్ళసూత ఈ కుందమాల పాఠకులను
అలరిసుతంది.

XVI
 ఈ అనువాదం ముందూ వెన్క

 గతంలో కుందమాల నాటకనిక్త తెలుగులో నాలుగు అనువాదాలు వచాచయ.

అనువాదకులు- వ.సు.రాయకవి (1932), గటిట లక్ష్మీన్ర్సింహశాస్త్రి (1943),
బులుసు వంకటేశవరుి (1947), వదము వంకటశర్ీ (1949)15. బులుసు
వంకటేశవరుి గారి అనువాదం, గటిట లక్ష్మీన్ర్సింహశాస్త్రిగారిదినూా
www.archive.org లో లభిసుతనాాయ.
గటిట వారి అనువాదంలో రండు లఘ్నప్తఠికలు ఉనాాయ. 1952లో
ఇంటర్వీడియట్స పాఠయపుసతకంగా నిర్ియంచిన్ బులుసు వారి అనువాదంలో
ప్తఠిక మరింత విసతృతంగా ఉన్ాది. ఒక లఘ్నటీకను కూడా సమకూరాచరు.

 విశవనాథ సతయనారాయణగారి ‘సీత – (‘కుందమాల’)’ అనే వాయసం 1935

జన్వరి న్నలలో ఉదయని పత్రికలో వచిచంది; ఇంద్రగంటి హనుమచాిస్త్రిగారి
‘కుందమాల’ వాయసం 1967 జన్వరిలో భార్తి పత్రికలో వచిచంది.
‘సాహితయసంచార్ం’ అనే వాయససంకలన్ంలో ఉన్ాది. ఈ రండు వాయసాలు
న్నట్లి దొరుకుతాయ (www.pressacademyarchives.ap.nic.in)

 కుందమాల పై న్నట్లి దొరుకుతున్ా ఇటీవలి వాయసాలు:

1. ఈ.ఎన్. వి. ర్వి గారి బాిగ్ పోసుట
(indrachaapam.blogspot.com/2014/01/14.html)

2. మైథిలి అబ్బరాజు గారి వాయసం ‘ఉతతర్సీతాచరితం – హృదయాహాిదిని

కుందమాల’ (vaaklili.com/p=7364)

15
బులుసు వంకటేశవరుి గారి అనువాదపు దివతీయముద్రణక్త వ్రాసిన్ ప్తఠికలోని వివర్ము
XVII
 3. వాడ్రేవు చిన్వీర్భద్రుడు గారి వాయసం

(https://chinaveerabhadrudu.in/2018/09/01/
దివయమధుర్-చేషట/)

 కుందమాల పై కళీకుమార్ దతాత అనే ఆయన్ ‘A critical Survey of

Dinngas’s Kundamala in relation to Later Ramayana Dramas in
Sanskrit’ అనే పేరుతో పరిషకృతపాఠసహితంగా సిదాధంతగ్రంథానిా
ప్రచురించారు. ఇది infibeam.net లో దొరుకుతుంది.
 మీ చేతులోి ఉన్ా పుసతకనిక్త ఆధారాలు:
1. తెలుగు అనువాదానిక్త ప్రేర్ణ – చౌఖంబా వారు ప్రచురించిన్
ఆచార్య లోకమణి ద్దహల్ అనువాదం
2. సంసకృతపాఠయం కోసం పండిత జగదీశశాస్త్రి గారు 1937లో
రూపొందించిన్ పాఠయపుసతకం మీద ఆధార్పడాుము.
3. జగదీశశాస్త్రి గారి పాఠయం 1923లో రామకృషికవి గారి,
ఎస్.కె.రామనాథశాస్త్రిగారు ముద్రించిన్ ప్రథమముద్రణ మీద
ఆధార్పడింది. సంసకృతపాఠయంలో అకకడకకడ కన్బ్డే
ప్రశాార్ోకలు “(?)”, చుకకలు (“… …”) సందిగధతాసూచకలు.
అవి మూలంలోనివ.
ఈ రండు పుసతకలు కూడా www.archive.org లో లభిసుతనాాయ.

XVIII
 । శ్రీిః ।

(దిఙ్నాగాచార్యప్రణీతా)
 ప్రథమోఽఙ్కిః – మొదటి అంకము

జమాభరిమౌలిమనాదర్మాలికమధుచుమిబన్ిః ।
ప్బేయుర్న్తరాయాబ్లధం హేర్మబపదపాంసవిః ॥1॥
(నాన్దయనేత ప్రవిశతి సూత్రధార్ిః)
జావలేవోర్ధావిసరిపణీ పరిణతసాయన్తసతపసేతజసో
గఙ్నగతోయతర్ఙ్గసర్పవసతిర్వలీీకలక్ష్మీరివ ।
సనేధయవార్దదరమృణాలకోమలతనోరినోదిః సదాసాోయనీ
పాయాదవసతరుణారుణాంశుకప్లా శమోభర్జట్టసన్తతిిః ॥2॥

(తన్ పాదములకు న్మసకరిసుతన్ా) ఇంద్రుని క్తర్వటముపైనున్ా

పారిజాతముల దండనుంచి స్రవించే తేన్నను ముదాదడుతున్ావి అయన్
వినాయకుని పాదధూళ్ళరేణువులు విఘాముల సముద్రమును త్రాగివయు
గాక!
(నాంది శోికం చదవబ్డాుక సూత్రధారుడు ప్రవశిసాతడు)
తన్లోని ఉతకృషటమైన్ తపసు్ అనే అగిాయొకక జావలవల్ల
పైకెగయుచున్ాది, గంగాన్దీజలతర్ంగములనే సర్పములు నివసించే
పుటటవల్ల శోభిలుితున్ాది, తామర్తూడువంటి లేత శర్వర్ముతోనున్ా
సాయంకలపు చంద్రుడిక్త శాశవతనివాససాోన్మైన్ది, ఉదయసూరుయని
క్తర్ణాల ఎరుపును కలిగి ఉన్ాది అయన్ మహాశివుని జట్టజూటము
మిముీలను కచుగాక.
 ఆదిష్ఠటఽసిీ పరిషదా తత్రభవతోఽరారాలపుర్వాసతవయసయ
కవరిదఙ్నాగసయ కృతిిః కున్దమాలా నామ, సా తవయా ప్రయోకతవయతి,
తదాయవదసయ సన్దర్భసయ ప్రయోగసాచివయవిధాయనీమారాయమాహూయ
ర్ఙ్గభూమిమవతరామి ।
(నేపథ్యయ)
ఇత ఇతోఽవతర్తావరాయ ।
సూత్రధార్ిః: అయే కో ను ఖలవయమారాయసమాహావనేన్ సహాయమివ
మే సమాపదయతి । (విలోకయ) కషటం భోిః । కషటం భోిః ।

పూజుయడు, అరారాలపుర్నివాసి అయన్ దిఙ్నాగుడనే కవి ర్చించిన్

కుందమాల అనే కృతిని న్టింపజేయవలసిన్దని పరిషతుతచేత నేను
ఆజాాప్ంచబ్డాును. ఈ నాటకము యొకక ఇతివృతతము తెలిసిన్ది, దానిని
న్టింపచేసేందుకు సహాయపడగలిగిన్ది అయన్ నా భార్యను ఆహావనించి,
ర్ంగప్రవశము చేసుతనాాను.
(తెర్లోపలి నుంచి)
ఇట, ఇట… దిగండి తలీి!
సూత్రధారుడు: అర, ఎవర్ది? నా భార్యను ప్లిచేందుకు నాకు
సహాయపడుతున్ాటినాారు. (మాటలు విన్బ్డుతున్ావైపు చూసి)
అయోయ, అయోయ!
అతికరుణం వర్తతే –
లఙ్కకశవర్సయ భవనే సుచిర్ం సిోతేతి
రామేణ లోకపరివాదభయాకులేన్ ।
నిరావసితాం జన్పదాదప్ గర్భగుర్వవం
సీతాం వనాయ పరికర్ితి లక్ష్మణోఽయమ్ ॥3 ॥
(ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
సాోపనా ।

ఎంతో జాలి కలుగుతున్ాది.

లంకేశవరుడి భవన్ములో ఎంతో కలము ఉన్ాదని ప్రజలు చెడుగా
మాట్టిడుతునాార్న్ా భీతివలన్ రాముడిచేత జన్పదము నుంచి
పంప్ంచివయబ్డిన్ సీతను – నిండు చూలాలిని – అడవిక్త తీసుకొని
వసుతనాాడు లక్ష్మణుడు.

(నిష్కకరమిసాతడు)
సాోపన్ సమాపతము
 (తతిః ప్రవిశతి ర్థాధరుఢా సీతా సార్థిర్ిక్ష్మణశచ)
లక్ష్మణిః: ఇత ఇతోఽవతర్తావరాయ । ఏతాని గహన్తరులతాప్రతాన్–
సంరుదధతయా ర్థప్రవశాయోగాయని భాగీర్థీతీర్కన్నాని । తదవత-
ర్తావరాయ ।
సీతా: వచి లకఖణ అదిపపఉతతతుర్ంగమవఅకంప్అద్దహా ఏతో ణ పారేమి
సంఠాదుం క్తం పుణ ఓదరిదు ।
వత్ లక్ష్మణ అతిప్రవృతతతుర్ంగమవగకమిపతద్దహా అత్ర న్
పార్యామి సంసాోతుం క్తం పున్ర్వతరితుమ్ ।
లక్ష్మణిః: సుమన్ర న్ను తుర్ంగమనియమనే క్రయతాం యతాిః ।

(ర్థారూఢ అయన్ సీత సార్థీ లక్ష్మణులతో కలిసి ప్రవశిసుతంది)

లక్ష్మణుడు: ఇట, ఇట… దిగు తలీి! ఈ భాగీర్థీతీరార్ణయంలో
దటటంగా పెరిగిన్ వృక్ష్వలు లతలవలి ర్థమింక ముందుకు పోదు.
అందువలి మెలిగా క్రందిక్త దిగు, తలీి!
సీత: నాయనా! దిగటం మాట అలా ఉంచు. ఈ గుర్రాలు ర్థానిా
ఊపేసుతంటే కూర్థచవడమే కషటంగా ఉంది.
లక్ష్మణుడు: సుమంత్రా, గుర్రాలను అదుపు చేసేందుకు ప్రయతిాంచు.
సుమన్రిః: క్రయమాణమప్ యతామతివర్తనేత గాన్ధర్వప్రయా వాజన్ిః ।
తథా హి –
అమీ పతదిభిః శ్రవణేషవమన్దదంర
వికృషయమాణాిః కలహంసనాదైిః ।
అనాశ్రవాిః ప్రగ్రహసంయమసయ
తుర్ంగమాసూతర్ితర్ం ప్రయానిత ॥4॥
లక్ష్మణిః: సుమన్ర అతిర్భసప్రవృతతవగతావదనాలక్షితసమవిషమా-
సుతర్ంగమా గఙ్నగప్రపాతే సయన్దన్ం వినిపాతయనిత, తత్ సరావతీనా
క్రయతాం యతాిః।
సుమన్రిః: (ర్జాజాకర్ిణమభిన్యతి)

సుమంత్రుడు: ప్రయతిాసుతనాాను. అయతే, సంగీతమంటే మకుకవ

చూపే తమ సవభావం కర్ణంగా, కలహంసల మధుర్ర్వాలను వింటన్ా
ఈ గుర్రాలు నేను పగాగలను బ్లంగా లాగుతున్ాపపటికీ అదుపులోక్త
రావటం లేదు. మరింత వగంగా ముందుకు వెళ్ళతునాాయ.
లక్ష్మణుడు: సుమంత్రా, అతుయతా్హం కర్ణంగా వగంగా
పరిగెతుతతున్ా ఈ గుర్రాలు ఎగుడుదిగుళిను గమనించడం లేదు. గంగా-
తీర్పు పలిములోనిక్త ర్థానిా పడవసేలా ఉనాాయ. అందుచేత, వాటి
వగానిా నియంత్రించేందుకు అనిా విధాలుగా ప్రయతిాంచు.
సుమంత్రుడు: (పగాగలను లాగుతాడు)
లక్ష్మణిః: ఏష సిోతో ర్థిః, తదవతర్తుద్దవీ ।
సీతా: (అవతీర్య పరిక్రామతి)
లక్ష్మణిః: సుమన్ర దీర్ఘమార్గపరిశ్రానాత ఏతే తుర్ఙ్కమాిః, తదివశ్రామ-
యైతాన్ ।
సుమన్రిః: యదాజాాపయతి ద్దవిః (ఇతి ర్థమధరుహయ నిష్క్కరన్తిః)
లక్ష్మణిః: (పరిక్రమయ ఆతీగతమ్) సమాదిష్ఠటఽహమారేయణ, అథ వా
సావమినా – వత్ లక్ష్మణ! ద్దవాయిః క్తల సీతాయాిః రావణభవన్సంసాోనా-
చాచరిత్రం ప్రతి సముతపన్ావిమరాశనాం పౌరాణామనాయదృశాిః ప్రలాపాిః
ప్రవర్తనేత, తన్ా శకోామి సీతామాత్రసయ కృతే శర్చచన్దదరనిర్ీలేక్ష్వవకుకులసయ
కలఙ్కముతాపదయతుమ్ । సీతయా చాహం గరిభణీభావసులభేన్

లక్ష్మణుడు: ఇదిగో, ర్థం ఆగింది. మీరిపుపడు క్రందిక్త దిగవచుచను,

ద్దవీ!
సీత: (దిగి అటూ ఇటూ న్డుసుతంది)
లక్ష్మణుడు: సుమంత్రా! చాలా దూర్ం ప్రయాణించిన్ ఈ గుర్రాలు
అలిసిపోయ ఉనాాయ. వాటిక్త విశ్రాంతినివువ.
సుమంత్రుడు: ద్దవర్ ఆజా. (ర్థానిా ఎక్తక దూర్ంగా తీసుకెళతాడు)
లక్ష్మణుడు: (అటూ ఇటూ తిరుగుతూ, తన్లో తాను) ప్రభువు
రామచంద్రుడు ఆజాాప్ంచాడు. ‘తముీడా! లక్ష్మణా! రావణుడి చెర్లో
ఏడాది ఉండటం వలి సీత శీలం గురించి ప్రజలు అనేకవిధాలుగా
దోహద్దన్ భాగీర్థీదర్శన్ం ప్రారిోతిః । తసాీత్ తవమనేన్ గఙ్నగగమన్వాయజేన్
సుమనారధష్టోతం ర్థమార్థపయ కసిీంశిచదవనోద్దదశే పరితయజయ నివర్తసవ ఇతి ।
తదహమప్ సవజన్విస్రమభనిరివశఙ్నకం ద్దవీమాదాయ గృహహరిణీమివ
వధయభూమిం వన్ముపన్యామి ।
సీతా: వచి లకఖణ అదిసఇదగబ్భభరువవహణపరిస్ంతా ణ పపహవంతి
మే చలణా । తా అగగదో భవిఅ ణిఇవహి కీసదూరే భఅవఈ భాఈర్ఈ
వటటదితిత ।
వత్ లక్ష్మణ! అతిశయతగర్భభర్థదవహన్పరిశ్రాన్తత న్ ప్రభవతో మే
చర్ణౌ । తదగ్రతో భూతావ నివదయ క్తయదూదరే భగవతీ భాగీర్థీ వర్తత
ఇతి ।

అనుకుంటనాారు. సీతకోసం శర్తాకలపు చంద్రుడి వెన్నాల వంటి

ఇక్ష్వవకువంశానిక్త కళంకం కలుగనివవను. సీత గరిభణి కనుక గంగను
దరిశంచాలని కోరింది. ఆ వంకతో సుమంత్రుడిని సార్థిగా చేసుకుని
ర్థమీీద సీతను తీసుకొనిపోయ గంగాన్దీతీరార్ణయంలో విడిచిపెటిట రా.’
అని. సవజన్ంలోని వాడినే కదా అని అనుమాన్ం లేకుండా వచిచన్ ద్దవిని
పెంపుడు లేడిని వధయసాోనానిక్త తెచిచన్టి ఈ అర్ణాయనిక్త తీసుకుని
వచాచను.
సీత: నాయనా! లక్ష్మణా! గర్భభార్ంవలి నేను అడుగు ముందుకు
వెయయలేకపోతునాాను. కొంచెం ముందుకు వెళ్ళి భాగీర్థీమాత ఎంత
దూర్ంలో ఉన్ాదో చూసి చెపుప.
లక్ష్మణిః: న్నావసన్నలావ భగవతీ భాగీర్థీ తదలం విషాద్దన్, సంప్రాపాత
ఏవ వయమ్ । పశయ –

ఆదాయ పఙ్కజవనాన్ీకర్న్దగనాధన్
కర్ినిాతాన్తమధురాన్ కలహంసనాదాన్ ।
శీతాసతర్ఙ్గకణిక విక్తర్నుాపైతి
గంగానిలసతవ సభాజన్కఙ్షయేవ ॥5॥
సీతా: (సపర్శం నాటయతి) సంపదం జణణీకర్పపరిససుహసీఅలస్
భాఈర్ఈతర్ంగమారుదస్ పరిసేణ పరిస్మస్ విఅ పావస్ పరిఖఖఓ
జాఓ, తహ వి దోహదకుదూహలం గంగావగాహణే మం సముసా్హేది ।
తా ఇమాదో తఅపపపాదాదో జహ పరిస్ంతా ఓదరామి తహ ఆద్దసేహి
మే మగగమ్ ।
(సపర్శం నాటయతి) సామ్పపరతం జన్నీకర్సపర్శసుఖశీతలసయ భాగీర్థీ
తర్ఙ్గమారుతసయ సపరేశన్ పరిశ్రమసేయవ పాపసయ పరిక్ష్యో జాతిః । తథాప్
దోహ-కౌతూహలం గఙ్నగవగాహనే మాం సముతా్హయతి । తదసాీతతట
ప్రపాతాదయథా పరిశ్రానాతవతరామి తథాద్దశయ మే మార్గమ్ ।

లక్ష్మణుడు: గంగామాత దగగర్లోనే ఉన్ాది. వచేచశాం మన్ం. చూడు.

గంగాన్దినుండి వచేచ గాలులు కమలగంధాలను, కలహంసనాదాలను
మోసుకొని వసూత, శీతలతర్ంగజలాలను చలుితూ నినుా సమాీనిసుతన్ావి.
సీత: (గాలి తాక్తడిని అనుభవిసూత) మాతృహసతసపర్శవంటి గంగా-
తర్ంగశీతలవాయువులవలి నా ప్రయాణపుటలసటతోపాట నా
లక్ష్మణిః: (నిరిదశయ) అతయన్తవిశ్రాన్తమనుషయసంచార్తయా దుర్వతారా-
సతటప్రద్దశాిః । తసాీత్ ప్రపదమాసాోయ సమయక్ –
వామేన్ నీవార్లతాం కరేణ
జానుం సమాలమబయ చ దక్షిణేన్ ।
పద్ద పద్ద మే పదమాదధానా
శనైిః శనైరేతు ముహూర్తమారాయ ॥6॥
సీతా: (యథోకతమవతీర్య) వచి సుటట పరిస్ంతంమి, ఏతసి్ం పాఅవ-
చాియాఏ ముహుతతం ఉపవిసిఅ విస్మిస్ం ।
(యథోకతమవతీర్య) వత్! సుష్ణో పరిశ్రానాతసిీ, ఏతసాయం పాదప-
చాియాయాం ముహూర్తముపవిశయ విశ్రమిషాయమి ।
పాపాలు కూడా క్ష్యంచిపోయనాయ. గర్భవతినైన్ న్నుా గంగాసాాన్ం
చెయాయలన్ా కోరిక తవర్పెడుతున్ాది. అందువలి న్దిలోనిక్త దిగడానిక్త
సులభమైన్ దారి చూడు.
లక్ష్మణుడు: (చేతితో చూప్సూత) జన్సంచార్ం లేకపోవడంవలి ఈ
తీర్భూమి సరైన్ దారి ఏర్పడక, దిగడానిక్త కషటంగా ఉంది. అందువలి,
అమాీ! మునివళ్ళి మోప్ జాగ్రతతగా ఎడమచేతితో నీవార్లతలను
పటటకొని, కుడిచేయ మోకలు మీద ఆనిచ, నేను అడుగువసిన్ చోట
అడుగు మోపుతూ మెలిమెలిగా దిగు.
సీత: నాయనా! చాలా అలసిపోయాను. ఈ చెటట నీడలో కసేపు
విశ్రాంతి తీసుకుంట్టను.
లక్ష్మణిః: యదభిరుచితం ద్దవెలయ ।
సీతా: (ఉపవిశయ విశ్రానితం నాటయతి)
లక్ష్మణిః: అహో అసంహార్యపరిచిదాిః సుకృతిన్ిః । తథా హి–
తర్ఙ్నగ వీజనేత సజలకణికన్ శీతమరుత–
సతథైతే సఙ్గగతం దధతి కలహంసాిః కలగిర్ిః ।
సఖీవ ఛాయేయం ర్మయతి పరిషవజయ హృదయం
వనే శూనేయఽపయసిీన్ పరిజన్వతీవాఽత్ర భవతీ ॥7॥
సీతా: జహ భణిదం కుమారేణ సఅణమజఝగదాఏ విఅ ఏతో అహిర్మది
మే హిఅఅం ।
యథా భణితం కుమారేణ, సవజన్మధయగతాయా ఇవాత్రాభిర్మతే మే
హృదయమ్ ।

లక్ష్మణుడు: అలాగేన్మాీ.
సీత: (కూరొచని విశ్రమిసుతంది)
లక్ష్మణుడు: ఆహా! పుణాయతుీలు ఎపుపడూ సేవలకు దూర్ం కరు
గదా! జలబ్లందువులతో కూడిన్ చలిని గాలులు వీసుతనాాయ. కలహంసలు
సంగీతధవనులు చేసుతనాాయ. సఖివల్ల ఈ వృక్ష్ం నీడనిచిచ హృదయానిా
ర్ంజంపజేసుతన్ాది. నిర్జన్వన్ంలో కూడా అమీ పరిజనులతో కూడి
యున్ాటేి ఉన్ాది.
లక్ష్మణిః: (ఆతీగతమ్) ఏషా విశ్రానాత సుఖోపవిషాట చ ద్దవీ,
తదయమేవావసర్థ యథాసిోతం వయవసితుమ్ ।
(ప్రకశమ్) (సహసా పాదయోరిాపతయ) అయమన్వర్తప్రవాస-
దుిఃఖభాగీ నిర్ిక్ష్ణో లక్ష్మణో విజాాపయతి – సిోర్వక్రయతాం హృదయమ్ ।
సీతా: (ససమ్పభరమమ్) అవి కుసలం అంఅఉతతస్?
(ససమ్పభరమమ్) అప్ కుశలమార్యపుత్రసయ?
లక్ష్మణిః: (వన్ం నిరిదశయ) ఏవం గతే కీదృశం కుశలమార్యసయ?

సీత: కుమార్లక్ష్మణుడు చెప్పన్టి సవజనుల మధయన్ ఉన్ాటేి నా

హృదయం ప్రసన్ాంగా ఉన్ాది.
లక్ష్మణుడు: (తన్లో) అమీ ప్రసన్ాంగా ఉన్ాది. అన్ాగారి ఆజా
వినిప్ంచడానిక్త ఇద్ద సమయం.
(గబుకుకన్ సీత పాదాలపై వాలి) (ప్రకశంగా) అమాీ! నీకు ప్రవాస-
దుిఃఖం కలిగించే వార్తను శూన్యహృదయంతో నివదించబోతునాాడు ఈ
లక్ష్మణుడు. గుండె చికకబ్టటకోవాలి.
సీత: (కంగారుగా) ఆర్యపుత్రులకు కుశలమే కదా?
లక్ష్మణుడు: (అర్ణాయనిా చూప్ంచి) ఈ పరిసిోతిలో ఏమి కుశలము?
సీతా: అజూజఏ కేకఈఏ పుణో వి సమాదిఠ్ఠో వణవాసో?
ఆర్యయా కైకేయాయ పున్ర్ప్ సమాదిష్ఠట వన్వాసిః?
లక్ష్మణిః: సమాదిష్ఠట వన్వాసిః, న్ పున్ర్మబయా ।
సీతా: కేణ ఉణ సమాదిఠ్ఠో?
కేన్ పున్ిః సమాదిషటిః?
లక్ష్మణిః: ఆరేయణ ।
సీతా: కహం సమాదిఠ్ఠో?
కథం సమాదిషటిః?

సీత: అమీ కైకేయ మళీి వన్వాసం విధంచిందా?

లక్ష్మణుడు: వన్వాసం విధంచబ్డింది. కనీ మళీి కైకేయచేత కదు.
సీత: మరి ఎవరిచేత?
లక్ష్మణుడు: ఆరుయలచేత.
సీత: ఏ విధంగా?
లక్ష్మణిః: (బాషపసతమభమభినీయ)
ఆర్యసాయద్దశ ఇతేయవ వకుతమిచాిమి యతాతిః ।
తథాప్ హృదయం గతావ గ్రనిోం బ్ధాాతి భార్తీ ॥8॥
సీతా: క్తం మమ సమాదిఠ్ఠో వణవాసో?
క్తం మమ సమాదిష్ఠట వన్వాసిః?
లక్ష్మణిః: న్ కేవలం తవ, ఆతీనోఽప్ ।
సీతా: కహం విఅ?
కథమివ?
లక్ష్మణిః: ప్రకమభుకేత సవగృహాభిమానాత్
సుహృజజనేనాహితయాగవహ్నా ।
ఆర్యసయ ర్మేయ భవనేఽప్ వాస–
సతవ ప్రవాసే వన్వాస ఏవ ॥9॥
లక్ష్మణుడు: (కనీారు ఆపుకుంటూ) ఆరుయల ఆద్దశం అద్ద. చెపపడానిక్త
ప్రయతిాసుతనాాను. కనీ గుండెలోి పటేటసిన్టియ మాట పెగలడం లేదు.
సీత: ఏమిటి? నాకు విధంచబ్డిందా వన్వాసం?
లక్ష్మణుడు: కేవలం నీకే కదమాీ! తన్కు కూడా విధంచుకునాాడు.
సీత: అదెలా?
లక్ష్మణుడు: యాగాగుాలతో పవిత్రంగా వెలుగొందుతూ, బ్ంధు–
సీతా:వచి, పరిపుూడం కహేహి, అజజ కహం మమ వణవాసో
అంఅఉతతస్ వణవాసోతిత ।
వత్, పరిసుూటం కథయ, అదయ కథం మమ వన్వాస ఆర్యపుత్రసయ
వన్వాస ఇతి ।
లక్ష్మణిః: క్తమపర్ం కథయామి మన్దభాగయిః?
తయకత క్తల తవమారేయణ చారిత్రగుణశాలినా ।
మయాప్ క్తల గన్తవయం తయకతా తావమిహ కన్నే ॥10॥
సీతా: హా తాద, అయయ కోసలాహిప । అజజ ఉవర్దోసి । (మోహం
గచితి)
హా తాత, ఆర్య కోసలాధప! అదోయపర్తోఽసి । (మోహం గచితి)

మిత్రులతో నిండి, ఇచాినుసార్ం ఉండగల భవన్ంలో ఉనాా నువువ

లేకపోతే, వన్వాసమే అవుతుంది కదా ఆరుయలకు.
సీత: సపషటంగా చెపుప, నాయనా! నేడు నాకు విధంచబ్డు వన్వాసం
ఆర్యపుత్రుల వన్వాసమెలా అవుతుంది?
లక్ష్మణుడు: అమాీ, మందభాగుయడిని. ఇంక ఎలా చెపపగలను?
రామప్రభువు నినుా తయజంచాడు. నేను కూడా నినిాపుపడు ఇకకడ ఈ
అర్ణయంలో విడిచిపెటిట వెళాిలి.
సీత: హా తండ్రీ! దశర్థమహారాజా! ఇపుపడు కదా మీరు నిజంగా
మర్ణించారు! (మూరిిలుితుంది)
లక్ష్మణిః: (ససమ్పభరమమ్) కషటం భోిః! కషటం భోిః! నిరాఘతపాత-
దారుణేనానేన్ పరితాయగవారాతశ్రవణేన్ నూన్ముపర్తా ద్దవీ । (నిర్వర్ియ)
దిషాటయ శవసితి । తతోక ను ఖలవసాయిః ప్రతాయన్యనేఽభుయపాయిః ।
(విషాదం నాటయతి)
ఆశచర్యమాశచర్యమ్ –
భాగీర్థీశీకర్శీతలేన్
సమాభవయమానా మృదునానిలేన్ ।
మదాభగయశేషేణ చ బోధయమానా
ప్రతాయగతా రాజసుతా కథఞ్చచత్ ॥11॥
సీతా: వచి లకఖణ! క్తం గదోసి?
వత్ లక్ష్మణ! క్తం గతోఽసి?

లక్ష్మణుడు: (కంగారుగా) అయోయ! వజ్రఘాతంవంటి వరితాయగవార్త

విని, ద్దవి మర్ణించిందా? (పరిక్తంచి చూసి) అమీయయ! ప్రాణాలతోటే
ఉన్ాది. ఈమెకు సపృహ తెప్పంచే దారేది? (దిగులుపడతాడు)
ఓహ్! గంగాజలశీకర్యుకతమైన్ శీతలవాయువులవలి, ఇంక మిగిలి
ఉన్ా నా అదృషటం కర్ణంగా ఎలాగో ఈమెకు సృహ వచిచంది.
సీత: నాయనా లక్ష్మణా! వెళ్ళిపోయావా?
లక్ష్మణిః: ఆజాాపయ, తిషాోమేయష మన్దభాగయిః ।
సీతా: క్తం ఉవాలంభిఅ అంమి పరిచచతాత?
క్తముపాలభాయసిీ పరితయకత?
లక్ష్మణిః: కీదృశో ద్దవాయ ఉపాలమభిః?
సీతా: అహో మే అధణితతణం, క్తం ఉవాలమభమేతతఏణ విణా
ణిగహిదహిీ । క్తం అతిో క్తం వి ద్దణ సందిటటం?
అహో మేఽధన్యతవమ్ క్తముపాలమభమాత్రేణ వినా నిగృహీతాసిీ ।
క్తమసిత క్తమప్ తేన్ సనిదషటమ్?
లక్ష్మణిః: అసిత ।
సీతా: కహేహి కహేహి ।
కథయ కథయ ।

లక్ష్మణుడు: లేదమాీ, మందభాగుయణిి ఇకకడే ఉనాాను, ఆజాాప్ంచు.

సీత: ఏ దోషంవలి పరితయజంచబ్డాును?
లక్ష్మణుడు: ద్దవివలి ఎటవంటి దోషముంటంది?
సీత: అయతే దోషం లేకుండానే శిక్ష్వ? ఇంకేమైనా చెపాపరా ఆయన్?
లక్ష్మణుడు: చెపాపరు.
సీత: ఐతే తవర్గా చెపుప.
లక్ష్మణిః: తులాయన్వయేఽతయనుగుణేతి గుణోన్ాతేతి
దుిఃఖే సుఖే చ సుచిర్ం సహవాసినీతి ।
జానామి కేవలమహం జన్వాదభీతాయ
సీతే తయజామి భవతీం న్ తు భావదోషాత్ ॥12॥
అయమార్యసయ సంద్దశిః ।
సీతా: కహం జణవాదభయేణేతిత? క్తంవి వఅణీఅం మే అతిో?
కథం జన్వాదభయేనేతి?। క్తమప్ వచనీయం మేఽసిత?
లక్ష్మణిః: కీదృశమారాయయా వచనీయమ్?
ఋషీణాం లోకపాలానామార్యసయ మమ చాగ్రతిః ।
అగౌా శుదిధం గతా ద్దవీ క్తనుత...

లక్ష్మణుడు: ‘గొపపవంశంలో పుటిట, ఉన్ాతమైన్ గుణశీలసంపదలున్ా

నినుా, సుఖంలో దుిఃఖంలో తోడుగా ఉన్ా నినుా కేవలం లోకపవాద-
భయంతోనే విడిచిపెడుతునాాను. అంతేకనీ నీయందు దోషంవలి
మాత్రం కదు.’ అని అన్ాగారి సంద్దశం.
సీత: ఎటవంటి లోకపవాదభయం? నాయంద్దమైనా దోషమున్ాదా?
లక్ష్మణుడు: నీయందు దోషమా తలీి! ఋష్ణలు, లోకపాలకులు,
అన్ాగారు, నేనూ ఉండగా అగిాప్రవశంవలి నీ పాతివ్రతయం
నిరూప్ంచబ్డింది, కనీ…
సీతా: కహేహి, క్తంతు –
కథయ, క్తనుత –
లక్ష్మణిః: ... లోకో నిర్ఙ్కకశిః ॥13॥
సీతా: అనిాసుతిోసంక్తతతణేణ పడిబోధదమిహ । రావణభవణఉతతంతో
పుణో వి ఉబాబదిఅది । సీదాఏ వి ణామ ఏవవం సంభావిఅదితిత సవవహా
అలం మహిలతతణేన్ । ఏవవం పరిచచతాత । ణు పరిచతాతమిీ? క్తం ణ ఖు
జుతతం మమ అంఅఉతతపరిచచతతం అతాతణం పరిచచఇదుం? క్తం ణ ఖు
తస్ ఏవవ ణిర్నుకోకసస్ సమాణో ఏసో పసఓ పేక్తఖదవోవతిత వఅణీఅ-
కంటకోపహిదం జీవిదం పరిర్కఖమి ।
అగిాశుదిధసఙ్గకర్తనేన్ ప్రతిబోధతాసిీ । రావణభవనోదన్తిః పున్ర్పుయ-
దాబధయతి । సీతాయా అప్ నామ ఏవం సమాభవయత ఇతి సర్వథాఽలం
మహిలాతేవన్ । ఏవం పరితయకత । న్ను పరితయకతసిీ? క్తన్ా ఖలు యుకతం
మమార్యపుత్రపరితయకతమాతాీన్ం పరితయకుతమ్? క్తన్ా ఖలు తస్లయవ

సీత: (సిగుగతో) చెపుప, లక్ష్మణా! కనీ…

లక్ష్మణుడు: అమాీ! లోకులు నిర్ంకుశులు గదా!
సీత: అగిాప్రవశం చేసి పాతివ్రతాయనిా నిరూప్ంచుకునాాను. అయనా
రావణలంకనివాసాపవాదం ఇంక బాధసూతనే ఉన్ాది. సీతకే ఇలా
అయతే ఇక ఆడుపుటటకే చాలు. అయోయ! ఇలా తయజంచబ్డాునే!
తయజంచబ్డాును కద! ఆర్యపుత్రుడు తయజంచిన్ ఈ ద్దహానిా ఎందుకు
నిర్నుక్రోశసయ సమాన్ ఏష ప్రసవిః ప్రేక్షితవయ ఇతి వచనీయకణటకోపహితం
జీవితం పరిర్క్ష్వమి ।
లక్ష్మణిః: అనుగృహీతోఽసిీ । (ఉతాోయ ప్రణమతి)
ఇదమపర్మారేయణ సనిదషటమ్ ।
సీతా: క్తం ణు ఖు భవిస్ది?
క్తనుా ఖలు భవిషయతి?
లక్ష్మణిః: తవం ద్దవి చితతనిహితా గృహద్దవతా మే
సవపాాగతా శయన్మధయసఖీ తవమేవ ।
దారాన్తరాహర్ణనిిఃసపృహమాన్ససయ
యాగే తవ ప్రతికృతిర్ీమ ధర్ీపతీా ॥14॥

తయజంచకూడదు? కూడదు! ఆ నిర్దయుడి ప్రతిబ్లంబాలను మోసుతనాాను

కనుక దోషార్థపణమనే ములుి గుచుచకుంటనాా, ఈ శర్వరానిా
ర్క్షించుకోవాలి.
లక్ష్మణుడు: ఆహా! అనుగ్రహింపబ్డాును. (ప్రణమిలుితాడు) . అమాీ,
ఇంకో సంద్దశం కూడా ఉన్ాది.
సీత: ఏమై ఉంటందో?
లక్ష్మణుడు: అమాీ విను, రామవాకయం – ‘ద్దవీ! నువువ నా మన్సులో
నిలిచి ఉన్ా గృహద్దవతవు. సవపాంలో కూడా నువవ నా సర్సన్ ఉన్ాటిగా
సీతా: ఏవవం సందిశంతేణ అంఅఉతేతణ పరిచాచఅదుకకం మయ
నిర్వసేసం అవణీదం । ణ హి తహ అణాిసతాత పఇణో, ఇతిోఆజణస్
దుకకం ఉపాపద్దది జహ అణాిసతోత ।
ఏవం సనిదశతార్యపుత్రేణ పరితాయగదుిఃఖం మయ నిర్వశేషమపనీతమ్ ।
న్ హి తథానాయసకత పతుయిః, స్త్రీజన్సయ దుిఃఖముతాపదయతి యథానాయసకతిః।
లక్ష్మణిః: కిః ప్రతిసనేదశిః?
సీతా: కస్?
కసయ?
లక్ష్మణిః: ఆర్యసయ ।

భావిసాతను. మర్థ స్త్రీని మన్సు్లో ఊహించలేను. నీ మూరితయే

యజాయాగాదులలో నాకు ధర్ీపతిా యగుగాక!’
సీత: ఆర్యపుత్రుల ఈ సంద్దశంవలి నా పరితాయగదుిఃఖం చాలామటకు
శమించింది. అన్యపురుష్ణనియందు లగామైన్ స్త్రీవలి పురుష్ణనిక్త కలిగే
దుిఃఖం కనాా, అన్యస్త్రీయందు లగామైన్ పురుష్ణనివలి స్త్రీక్త కలిగే దుిఃఖం
ఎకుకవ.
లక్ష్మణుడు: అమాీ! ఏమైనా చెపాతవా?
సీత: ఎవరిక్త?
లక్ష్మణుడు: ఆరుయలకు.
సీతా: ఏవవం గద్దవి పడిసంద్దశో । అజూజణాం ఉణ మమ వఅణాదో
పాదవందణం కదుఅ విణివహి – ఏవవం అహం ణీర్కఖ సావదసమాఇణేి
వణే పడివసంతీ అ సవవహా హిఅఏణ అయాయహి అణుగహీదవవతిత ।
ఏవం గతేఽప్ ప్రతిసనేదశిః । శవశ్రూణాం పున్ర్ీమ వచనాత్ పాద-
వన్దన్ం కృతావ విజాాపయ – ఏవమహం నీర్క్ష్వ శావపదసమాకీరేి వనే ప్రతి-
వసనీత చ సర్వథా హృదయేనారాయభిర్నుగృహీతవయతి ।
లక్ష్మణిః: ప్రతిగృహీతేయమాజాా । ఆర్యసయ న్ క్తఞ్చచత్ సనిదషటమ్?
సీతా: తహ నిష్ణోర్థ ణామ సందీసీఅదితిత అపపడిహదవఅణదా ఏసా
లకఖణస్, ణ సీదాఏ ధణితతణం । తహ మమ వఅణాదో తం జణం విణివహి
– మందభాఇణీం అణుసోఅంతో వణిస్మపరివాలణం అహిగఘంతో
అతాతణం ణ బాధేహి । సదధంమే ససర్వరే సావధాణో హోహితిత । వచి లకఖణ!
క్తం ఉవాలంభామి మహారాఅం?

సీత: ఈ సిోతిలోనా?... అతతగార్ికు నా మాటగా పాదాభివందన్ం

చేశాన్ని విన్ావించు. ఈ ర్క్ష్ణలేని, క్రూర్మృగాలు సంచరించే
అర్ణయంలో ఉనాా సర్వదా వారు న్నుా అనుగ్రహింతురు గాక!
లక్ష్మణుడు: మీ ఆజాను శిర్సా వహిసుతనాాను. అన్ాగారికోసం ఏమీ
చెపపలేదు?
 తథా నిష్ణోర్థ నామ సనిదశయత ఇతయప్రతిహతవచన్తైషా లక్ష్మణసయ, న్
సీతాయా ధన్యతవమ్ । తథా మమ వచనాతతం జన్ం విజాాపయ –
మన్దభాగినీమనుశోచన్ వరాిశ్రమపరిపాలన్మభిఘానాాతాీన్ం న్
బాధయ । సదధరేీ సవశర్వరే సావధానో భవతి । వత్ లక్ష్మణ! క్తముపాలభే
మహారాజమ్?
లక్ష్మణిః: క్తమేతావతయప్ న్ ప్రభవతి ద్దవీ?
సీతా:ఏవవం వి తం జణం విణివహి – ణ జుతతం తవ ణిర్పరాహం
ఇమం జణం సపది హిఅఆదో నివవసిదుం క్తం ఉణ విసఆదోతిత ।
ఏవమప్ తం జన్ం విజాాపయ – న్ యుకతం తవ నిర్పరాధమిమం
జన్ం సపది హృదయతో నిరావసయతుం క్తం పున్రివషయత ఇతి ।

సీత: లక్ష్మణుడు అడిగిన్ందుకే ఆ కఠిన్హృదయుడికీ సంద్దశం.

సీతకోసం కదు. అయనా, నా మాటగా విన్ావించవయాయ లక్ష్మణా! ఈ
మందభాగుయరాలిని తలుచుకుంటూ, వరాిశ్రమధర్ీపాలన్ను వదిలిపెటిట,
మన్సు్ను బాధపెటటకోవదదను. సదధర్ీపరిపాలన్లో జాగ్రతతగానూ,
శర్వర్ం విషయంలో సావధాన్ంగానూ ఉండమను. నాయనా లక్ష్మణా!
మహారాజును ఏమని నిందించగలను?
లక్ష్మణుడు: ఈ మాత్రమైనా అన్లేదా ద్దవి?
సీత: ఆఁ, ఇది కూడా విన్ావించు ఆయన్కు. ఈ స్త్రీని హృదయం
నుంచి బ్హిషకరించటమే అనాయయం, ద్దశం నుంచి కూడానా?.
లక్ష్మణిః: సనేదషటమార్యయా సనిదషటమ్ –
ఆరాయ నిరావసితా నామ హృదయాత్ ప్రభవిష్ణినా ।
కథం గృహాద్ గృహం నామ కథం జన్పదాదప్ ॥15॥
సీతా: ఏవవం వి మమ వఅణాదో విణివిదవోవ –సా తపోవణవాసిణీ
సవవహా సీమణటఅణిహిద్దన్ అంజలిణా విణివదితిత జఇ అహం ణిగుగణా
చిర్పరిచిద్దతిత వా, అణాహేతిత వా, సీద్దతిత వా, సుమర్ణమేతతఏణ
అణుగగహిదవవతి ।
ఏవమప్ మమ వచనాద్ విజాాపయతవయిః – సా తపోవన్వాసినీ సర్వథా
సీమన్తనిహితేనాఞ్జలినా వినివదయతి యది అహం నిరుగణా చిర్పరిచితేతి
వా, అనాథ్యతి వా, సీతేతి వా సీర్ణమాత్రకేణానుగృహీతవయతి ।

లక్ష్మణుడు: ఈ సంద్దశం తపపకుండా వినిప్ంచవలసింద్ద.

హృదయంనుండి బ్హిషకరించకపోతే, గృహంనుండి, ద్దశంనుండి ఎలా
బ్హిషకరించగలడు?
సీత: అయనా సరే, నా మాటగా విజాప్త చెయయ. ఈ తపోవన్వాసిని
నుదుటిపై అంజలి ఘటించి విన్ావించుకుంటన్ాది. చాలాకలంనుండి
తన్తో కలిసి జీవించిన్దాన్నైతే, గుణహీన్నైనా, అనాథనైనా, ఉటిట సీతనే
అయనా సరే – ఎపుపడైనా తలచుకోవలసిందని చెపపవయాయ నాయనా.
లక్ష్మణిః: ఇమం సనేదశమాకర్ియ క్ష్తే క్ష్వర్మివాహితమ్ ।
దశామసహాయం శోకసయ వయకతమార్థయ గమిషయతి ॥16॥
సీతా: అదిమహిద్ద వి సఅమండలే కహం తుమం సోంతిత, ఏతితఆ
దుకకసహాయా । సంపదం మఏ విణా తఏ ఏకేకణ ఏసో చింతిదవోవ ।
తుమం బాదుస్ర్వరే సావహాణో హోహితిత ।
అతిమహితే ఽప్ సవమణులే కథం తే సనిత, స్త్రియో దుిఃఖసహాయాిః ।
సామ్పపరతం మయా వినా తవయైకేనైష చిన్తయతవయిః । తవం భ్రాతుిః శర్వరే
సావధానో భవతి ।
లక్ష్మణిః: అనురూపమేతన్ీహానుభావతాయాిః ।
సీతా: వచి లకఖణ! పణమిదవావ తుఏ మమ వఅణాదో రాహవ-
ఉలరాఅధాణీ భఅవదీ అయోజాజ । సుసూ్సిదవోవ పడిమాగదో
మహారాఓ । సాహిదవావ అజూజణం ఆణతిత । సమసా్సిదవావ ప్అంవదా
మమ ప్అసహీఓ । సుమరిదవావ సవవకలం మందభాఇణీ । (ఇతి ర్థదితి)

లక్ష్మణుడు: ఈ సంద్దశానిా విని అన్ాగారు గాయం మీద ఉపుప

చలిిన్టి అంతులేని దుిఃఖంతో అలమటించిపోతారు.
సీత: ఎంత మహాసామ్రాజాయధీశులైతేనేమి? సుఖదుిఃఖాలలో స్త్రీలు
పురుష్ణలకు తోడుగా ఉంట్టరు. ఇక ఇపుపడు నా పర్థక్ష్ంలో నువవ
ఆయన్ ఆర్థగయం గురించి చూసుకోవాలి, నాయనా!
లక్ష్మణుడు: ఈ మాట నీ సహృదయానిక్త తగిన్టేి ఉన్ాదమాీ!
 వత్ లక్ష్మణ! ప్రణమితవాయ తవయా మమ వచనాత్ రాఘవకుల-
రాజధానీ భగవతయయోధాయ । శుశ్రూష్టతవయిః ప్రతిమాగతో మహారాజిః ।
సాధయతవాయ శవశ్రూణామాజాప్తిః । సమాశావసయతవాయిః ప్రయంవదా
మమ ప్రయసఖయిః । సీర్తవాయ సర్వకలం మన్దభాగినీ । (ఇతి ర్థదితి)
లక్ష్మణిః: (సోద్దవగమ్)
ఆరాయం సవహసేతన్ వనే విమోకుతం
శ్రోతుఞ్చ తసాయిః పరిద్దవితాని ।
సుఖేన్ లఙ్నకసమరే హతం మా–
మజీవయనాీరుతిరాతతవైర్ిః ॥17॥

సీత : నాయనా లక్ష్మణా! నా బ్దులుగా ర్ఘ్నకులరాజధాని

అయోధయకు న్మసకరించు. సవర్వగయ దశర్థ మహారాజుకు నా
వందనాలు. అతతగార్ి ఆజాలను పాలించాలి. ప్రయం కలిగించే విధంగా
మాట్టిడుతూ ఉండే నా చెలులకు ఓదారుప లభించాలి. ఈ మందభాగినిని
తలచుకుంటూ ఉండండి. (ఏడుసుతంది)
లక్ష్మణుడు: (ఉద్దవగంతో) వదిన్గారిని చేజేతులా అర్ణయంలో
విడిచిపెటిట, ఆమె ఆక్రందన్లు విన్డానికే ఆంజనేయుడు నామీద
బ్దధవైర్ం పూని లంకలో చనిపోయన్ న్నుా బ్రతిక్తంచాడు కబోలు.
(విలోకయ)
ఏతే రుదనిత హరిణా హరితం విముచయ
హంసాశచ శోకవిధురాిః కరుణం రుదనిత ।
న్ృతతం తయజనిత శిఖినోఽప్ విలోకయ ద్దవీం
తిర్యగగతా వర్మమీ న్ పర్ం మనుషాయిః ॥18॥
సీతా: వచి లకఖణ । ఆసణాితోమయో సూర్థ । దూరే అ ఇదో మాణుస
సంపాదో । ఉడ్డుణా పక్తఖణో । సంచర్ంతి సాపదా । గచి ణ జుతతం
పరిలంబ్లదుమ్ ।
వత్ లక్ష్మణ! ఆసనాాసతమయిః సూర్యిః । దూరే చేతో మానుష-
సమాపతిః । ఉడ్డునాిః పక్షిణిః । సఞ్చర్నిత శావపదాిః । గచి న్ యుకతం
పరిలమిబతుమ్ ।

(చుటూట చూసూత)
వదిన్గారి దుిఃఖం చూసి ఈ హరిణాలు మేత మేయటం మాని
శోక్తసుతనాాయ. హంసలు కూడా కరుణతో శోకమగామై ఉనాాయ.
న్నమళ్ళి న్ృతయం మాని ఈమెను దిగులుగా చూసుతనాాయ. పశుపక్షులు
కూడా ఈమెను చూసి శోక్తసుతనాాయ. కనీ మనుష్ణలు?
సీత: నాయనా లక్ష్మణా! సూరుయడసతమించబోతునాాడు. మనుషయ-
సంచారానిక్త చాలా దూర్ంగా ఉన్ా ప్రాంతమిది. పక్షులు గూళికు
లక్ష్మణిః: (అఞ్జలిం బ్ధావ) సర్వపశిచమోఽయం లక్ష్మణసయ
ప్రణామాఞ్జలిిః । తతా్వధాన్ం పరిగృహయతామ్ ।
సీతా: ణిచాచవహిదా ఖు అహం ।
నితాయవహితా ఖలవహమ్ ।
లక్ష్మణిః: విజాాపయామి ద్దవీమ్ –
ఆర్యం మిత్రం బాన్ధవాన్ వా సీర్నాతయ
శోకదాతాీ మృతయవ నోపనేయిః ।
ఇక్ష్వవకూణాం సన్తతిర్గర్భసంసాో
సేయం ద్దవాయ యతాతో ర్క్ష్ణీయా ॥19॥

చేరుకుంటనాాయ. క్రూర్మృగసంచార్ం మొదలైంది. వెళ్ళి. ఇంక

ఇకకడ ఉండటం మంచిది కదు.
లక్ష్మణుడు: (అర్చేతులు దోయలించి) లక్ష్మణుడి తుది న్మసాకర్ం
సావధాన్చితతంతో సీవకరించు తలీి!
సీత: ర్థజూ అలాగే సావధాన్మై ఉంట్టను కదా.
లక్ష్మణుడు: అమాీ! నినుా వడుకుంటనాాను. అన్ాగారిని, సఖులను,
బ్ంధువులను గురుతంచుకొని శోకవగంతో ఆతీహతాయప్రయతాం
చెయయవదుద. నీ గర్భంలో ఉన్ా ఇక్ష్వవకువంశవార్సులను ర్క్షించుకోవాలి.
సీతా: అపపడిహదవఅణో ఖు సోమితీత ।
అప్రతిహతవచన్ిః ఖలు సౌమిత్రిిః ।
లక్ష్మణిః: ఇయమపరా విజాాపనా ।
సీతా: క అణాి?
కనాయ?
లక్ష్మణిః: జేయషోసయ భ్రాతురాద్దశాదానీయ విజనే వనే ।
పరితయకతసి ద్దవి తవం దోషమేకం క్ష్మసవ మే ॥20॥
సీతా: (ససమ్పభరమమ్) జేటటవఅణాణువతిత తుమేతిత పరితోసకలే కో
దోసో ఆసంకీఅది?
)ససమ్పభరమమ్ (జేయషోవచనానువర్వత తవమితి పరితోషకలే కో దోష
ఆశఙ్కయతే?
సీత: అలాగే నాయనా! నీ మాటలు నిషూలం కవు.
లక్ష్మణుడు: ఇంకొక ప్రార్ోన్.
సీత: ఇంక ఏమిటయాయ!
లక్ష్మణుడు: అన్ాగారు ఆద్దశించడంవలి ద్దవిని నిర్జనార్ణయంలో
విడిచిపెటిట వెళ్ళతనాాను. నా ఈ దోషానిా క్ష్మించాలి.
సీత: (తతతర్పడుతూ) నువువ అన్ాగారి ఆజాను పాలిసుతనాావు.
ఇందుకు సంతోష్టంచాలి కనీ, నీ దోషమేమున్ాది?
లక్ష్మణిః: (సప్రదక్షిణం ప్రణమయ పరిక్రామతి)
సీతా: (ర్థదితి)
లక్ష్మణిః: (దిశోఽవలోకయ) భో భో లోకపాలాిః శృణవనుత భవన్తిః –
ఏషా వధూర్దశర్థసయ మహార్థసయ...
సీతా: అది సిలాహణిజాజఇం అకఖరాఇం సుణీఅంది ।
అతిశాిఘనీయాన్యక్ష్రాణి శ్రూయనేత ।
లక్ష్మణిః: రామాహవయసయ గృహిణీ మధుసూదన్సయ ।
సీతా: కుదో మే తాదిసో బాహధేఓ?
కుతో మే తాదృశో భాగధేయిః?

లక్ష్మణుడు: (న్మసకరిసూత, ప్రదక్షిణం చేసాతడు)

సీత: (దుిఃఖిసుతంది)
లక్ష్మణుడు: ఓ లోకపాలకులారా! విన్ండి. ఈమె దశర్థమహారాజు
కోడలు...
సీత: మెచుచకోదగిన్ మాటలు వింటనాాను.
లక్ష్మణుడు: మధుసూదనుడైన్ రామవంశపు ఇలాిలు.
సీత: అంత అదృషటం నాకెకకడిది?
లక్ష్మణిః: నిరావసితా పతిగృహాత్...
సీతా: (కర్ణి ప్దధాతి)
లక్ష్మణిః: ...విజనే వనేఽసిీన్
ఏకక్తనీ వసతి ర్క్ష్త ర్క్ష్తైనామ్ ॥21॥
సీతా: (గర్భం దర్శయతి)
లక్ష్మణిః: ఏనామప్ భగవతీమ్ ఆరాయయాిః కృతే విజాాపయామి–
జాతశ్రమాం కమలగన్ధకృతాధవాసిః
కలే తవమపయనుగృహాణ తర్ఙ్గవాతైిః ।
ద్దవీ యదా చ సవనాయ విగాహతే తావం
భాగీర్థి! ప్రశమయ క్ష్ణమముబవగమ్ ॥22॥

లక్ష్మణుడు: పతిగృహం నుండి తయజంచబ్డింది.

సీత: (చెవులు మూసుకుంటంది)
లక్ష్మణుడు: ఈ నిర్జనార్ణయంలో ఒంటరిది. ఈమెను ర్క్షించండి.
సీత: (తన్ గరాభనిా చూపుతుంది)
లక్ష్మణుడు: తలీి! భాగీర్థీ! సీతమీ అలసిపోయన్పుపడు నువువ నీ
కమలాల సుగంధాలతో కూడిన్ తర్ంగవీచికలతో సేదతీరుచ. ఆమె
సాానానిక్త వచిచన్పుపడు క్ష్ణకలం నీ వగానిా న్నమీదించు.
 యే కేచిదత్ర మున్యో నివసన్తయర్ణేయ
విజాాపయామి శిర్సా ప్రణిపతయ తేభయిః ।
స్త్రీతుయజఝతేతయశర్ణేతి కులాగతేతి
ద్దవీ సదా భగవతీతయనుకమపనీయా ॥23॥
ఏష్ఠఽఞ్జలిరివర్చితో వన్ద్దవతానాం
విజాాపనాం క్ష్ణమిమామవధార్యనుత ।
సుపాత ప్రమాదవశగా విషమాసిోతా వా
యతాాదియం భగవతీభిర్వక్ష్ణీయా ॥24॥
భో భో హింస్రా భూమిరేషా భవదిభిః
వరాజయ ద్దశో న్ ప్రవశయిః పరేషామ్ ।

ఈ అర్ణయవాసులైన్ మునివరుయలకు శిర్సా న్మసకరించి

వడుకుంటనాాను. అబ్ల, పరితయకత, అసహాయ, గొపప కుటంబానిక్త
చెందిన్ది కనుక ఈమెపై దయ చూప్ంచండి.
ఇకకడి వన్ద్దవతలకు అంజలి ఘటించి ప్రారిోసుతనాాను. ఈమె
నిద్రిసుతనాా, జాగ్రతతగా లేకపోయనా, కషటదశలో ఉనాా, సప్రయతాంగా
ర్క్షిసూత ఉండండి.
ఓ క్రూర్మృగాలాిరా.మీర్ంతా ఈ ప్రద్దశానిా విడిచిపెటిట వెళిండి !
 మృగోయ మృగోయ విప్రవాసే సఖీనాం
యూయం సఖోయ మా క్ష్ణం ముఞ్చతైనామ్ ॥25॥
సఖోయ న్దయిః సావమినో లోకపాలాిః
మాతర్గఙ్కగ భ్రాతర్ిః శైలరాజాిః ।
భూయో భూయో యాచతే లక్ష్మణోఽయం
యతాాద్రక్ష్వయ రాజపుత్రీ గతోఽహమ్ ॥26॥
(ప్రణమయ నిష్క్కరన్తిః)
సీతా: కహం సచచం ఏవ మం ఏఆఇణీం పరిచచఇఅ గదో లకఖణో ।
(విలోకయ) హదీధ! హదీధ! అతోమిదో సూర్థ, సరేణ వి లకఖణో ణ దీసఈ,
హరిణా వి సఅం ఆవాసం ఆఅంతి, ఉడ్డుణా పక్తఖణో, సంచర్ంతి సాపదా,
ఆచాిదీఅది అంధఆరేణ దిటీట, ణింమాణుసం మహార్ణిం, క్తం కరేమి
మందభాఆ, కీస అర్ణాిహిం పవవజమి ఏఆఇణీ అద్దస అసలాక తి గాం
మి మి (?)

పరుల ప్రాంతమిది. మీరు ప్రవశించరాదు. ఓ హరిణములారా! సఖీజన్ం

లేని ద్దవిక్త మీరే సఖీజన్ం. క్ష్ణంసేపు కూడా ద్దవిని ఎడబాయకండి.
సీతమీకు చెలులైన్ ఓ ప్రవాహములారా! ప్రభువులైన్
లోకపాలకులారా! తలీి గంగా! సోదర్సమానులైన్ ఓ పర్వతరాజులారా!
మళీి మళీి ప్రారిోసుతనాాడ్డ లక్ష్మణుడు. రాజపుత్రి సీతను
ప్రయతాపూర్వకంగా ర్క్షించండి. నేను వెళ్ళిపోతునాాను. (న్మసకరించి
నిష్కకరమిసాతడు)
 క్తంణుఖు మఏ పాపం క్తదం జస్ దాణిం ఏవ విర్హం సవవహా
అణుభావిదోహిీ, కహం ద్దహవితోన్లి (?) కహం దావ లకఖణాణిఉతాత
వణద్దవతా... కహం ద్ద రాహవకులకకమాగదా వసిషోవంమీఇపపముహా
మహాపపహావా మహేసిణో తే దాణిం మం పరితాత అ అభిద్దహితిత? (ఇతి
మోహం గచితి)
కథం సతయమేవ మామేకక్తనీం పరితయజయ గతో లక్ష్మణిః । (విలోకయ) హా
ధక్! హా ధక్! అసతమితిః సూర్యిః, సవరేణాప్ లక్ష్మణో న్ దృశయతే, హరిణా
అప్ సవకమావాసమాయానిత, ఉడ్డునాిః పక్షిణిః, సఞ్చర్నిత శావపదాిః,
ఆచాిదయతేఽన్ధకరేణ దృష్టటిః, నిరాీనుషం మహార్ణయం, క్తం కర్థమి
మన్దభాగాయ, కీదృశమర్ణలయిః ప్రవ్రజామేయకక్తనీ...
క్తనుా ఖలు మయా పాపం కృతమ్, యసేయదానీమేవ విర్హం
సర్వథాఽనుభవితాసిీ । కథం...

సీత: ఎలా? లక్ష్మణుడు న్నుా ఒంటరిగా విడిచిపెటిట వెళిడం

నిజమేనా? సూరుయడు అసతమించాడు. లక్ష్మణుడి సవర్ం కూడా
వినిప్ంచటం లేదు. అయోయ! లేళ్ళి వాటి నివాసాలకు మళ్ళితునాాయ.
పక్షులు గూళికు చేరుకుంటనాాయ. క్రూర్మృగసంచార్ం మొదలైంది.
చీకట్లి కళ్ళి కనుప్ంచడం లేదు. ఈ మహార్ణయం నిరాీనుషయంగా ఉంది.
హా! మందభాగుయరాలిని. ఏంచెయయగలను? ఒంటరిగా మహార్ణయంలో ఎలా
తిర్గగలను?
ఏం పాపం చేసుకునాాను కనుక ఇపుపడు ఈ విర్హానుభవం నాకు?
 కథం తావలిక్ష్మణనియుకత వన్ద్దవతా... కథం తే రాఘవకుల-
క్రమాగతా వసిషోవాలీీక్తప్రముఖా మహాప్రభావా మహర్ియసత ఇదానీం
మాం పరితయజయ ...(ఇతి మోహం గచితి)
(తతిః ప్రవిశతి వాలీీక్తిః)
వాలీీక్తిః: (ససమ్పభరమమ్)
ఆకర్ియ జహుాతన్యాం సముపాగతేభయిః
సనాధయభిషేకవిధయే మునిదార్కేభయిః ।
ఏకక్తనీమశర్ణాం రుదతీమర్ణేయ
గరాభతురాం స్త్రియమతితవర్యాగతోసిీ ॥27॥
తదాయవతాతమేవానేవషయామి । (అనేవషం నాటయతి)

ఎకకడ సౌమిత్రి ప్రారిోంచిన్ వన్ద్దవతలు? ఎకకడ ర్ఘ్నకుల-

గురువులైన్ వశిషోవాలీీకులు? న్నుా ఇలా పరితయజంచి...
(మూర్ిపోతుంది)
(అంతలో వాలీీక్త ప్రవశిసాతడు)
వాలీీక్త: (సంభ్రమంగా) ఇకకడ అడవిలో ఎవర్థ గర్భవతియైన్ స్త్రీ
ఒంటరిగా ర్క్ష్ణ లేకుండా ఏడుసూత ఉన్ాదని, గంగాతీరానిక్త
సంధాయదివిధుల కోసం వచిచన్ మునికుమారులవలి విని పరుగెతుతకొని
వచాచను. ఆమె కోసం వెదుకుతాను. (వెదుకుతాడు)
సీతా: (ప్రతాయగమయ) కో ఏస మం విజజఈ ।
(విచిన్తయ) ణ కోవి, ఆణతితకర్లకఖణవిణితితఆ అణిచచరితిత భఅవఈ
భాఈర్ఈ తర్ంగాఏ మామణుగహాాది ।
(ప్రతాయగమయ) క ఏష మాం వీక్ష్తే ।
(విచిన్తయ) న్ కోఽప్ ఆజాప్తకర్లక్ష్మణవిజాపాతయ అనుచర్నీత భగవతీ
భాగీర్థీ తర్ఙ్లగరాీమనుగృహాితి ।
వాలీీక్తిః: అయమన్ధకర్సంరుదధతయా దృష్టటసఞ్చచర్సయ న్ దృశయతే,
అతిః శబాదపయషేయ । అహమయం భోిః।
సీతా: (సహర్ిమ్) వచి లకఖణ! పడిణిఉతోతసి?
(సహర్ిమ్) వత్ లక్ష్మణ! ప్రతినివృతోతఽసి?
వాలీీక్తిః: నాహం లక్ష్మణిః।

సీత: (సపృహ తేరుకొని) ఇకకడ న్న్నావరు చూసాతరు?

(ఆలోచించి) ఎవరూ లేరు. లక్ష్మణుడి ప్రార్ోన్వలి తన్ శీతల-
తర్ంగాలతో సేదతీరుసుతన్ా గంగాభవాని తపప.
వాలీీక్త: అంధకర్ంలో ఏమీ కనుప్ంచడంలేదు. గటిటగా చపుపడు చేసి
చూసాతను. ఓహో! ఇకకడ నేనునాాను.
సీత: (సంతోషంతో) నాయనా లక్ష్మణా! తిరిగి వచాచవా?
వాలీీక్త: నేను లక్ష్మణుణిి కను.
సీతా: (అవకుణోం నాటయతి) అచాచహిదం, అణోి ఏసో కో వా
పర్పురుసో, కహం దాణిం వార్ఇస్ం మహాహిదం? (విచిన్తయ) ఏవవం...
ఇతిోఆహ ఏఆఇణీ అ ।
(అవకుణోం నాటయతి) అతాయహితమ్! అన్య ఏష కో వా పర్పురుషిః ।
కథమిదానీం వార్యషాయమి మహాహితమ్? (విచిన్తయ) ఏవమ్... స్త్రీ
అహమేకక్తనీ చ ।
వాలీీక్తిః: ఏష సిోతోసిీ । వతే్, తవాపయలం పర్పురుషశఙ్కయా,
దివసావసాన్సవనాయ భాగీర్థీం సముపాసయ ప్రతినివృతేతభోయ ముని-
దార్కేభయసతాదవృతాతన్తముపలభయ తపోధనోఽహం తావమేవాభుయపపతుత-
ముపాగతిః । పృచాిమి చాత్రభవతీమ్...
ధరేీణ జతసఙ్గ్గరమే రామే శాసతి మేదినీమ్ ।
కథయతాం కథయతాం వతే్ విపద్దషా కుతసతవ ॥28॥

సీత: (చీర్కొంగుతో ముఖానిా కపుపకుంటూ) అమోీ, ముపుప

వాటిలేిలా ఉన్ాది! ఎవర్థ పర్పురుష్ణడు. ఏ అన్ర్ోం వాటిలికుండా ఎలా
వారించగలను? (ఆలోచించి) ఇకకడ నేను ఏకక్తనీ స్త్రీని.
వాలీీక్త: ఇకకడ నేను తలీి. పర్పురుషశంక వదుద. సంధాయనుషాోనాలు
తీరుచకోవడానిక్త న్దీతీరానిక్త వచిచన్ మునికుమారులవలి నీ వృతాతంతం
విని, నినుా ర్క్షించడానిక్త వచిచన్ తపసివని. నీ విషయం చెపుప.
సీతా: తదో ఏవవ పుణిచందాదో మే అసణిపాదో ।
తత ఏవ పూర్ిచన్ద్దరనేీఽశనిపాతిః ।
వాలీీక్తిః: కమం రామాద్దవ హి విపతితముపాగతా?
సీతా: అహ ఇం ।
అథ క్తమ్ ।
వాలీీక్తిః: యది తవం వరాిశ్రమవయవసాోభూతేన్ మహారాజేన్
నిరావసితాసి తత్ సవసిత భవతెలయ, గచాిమయహమ్ । (పరిక్రామతి)
సీతా: అహ విణివమి ।
అథ విజాాపయామి ।

ధర్ీవిజయుడైన్ శ్రీరామచంద్రుడు పరిపాలిసుతండగా నీకీ ఆపద ఎలా

సంభవించింది?
సీత: ఆ పూర్ిచంద్రుడి వలినే నాకీ ప్డుగుపాట.
వాలీీక్త: అంటే, రాముడి వలినే నీకు ఆపదా?
సీత: మరి?
వాలీీక్త: ఒకవళ వరాిశ్రమపరిపాలనాదక్షుడైన్ రాముడివలినే
విడిచివయబ్డితే, నీకు శుభము కలుగుగాక! నేను వెళ్ళి వసాతను.
(వెనుతిరుగుతాడు)
సీత: ఒకక విన్ాపము!
వాలీీక్తిః: కథయ ।
సీతా: జఇ ర్హువరేణ ణివావసిద్దతిత భఅదా ణాణుకంపణీఆ, ఏసా
ఉణ గబ్భగదా ర్హుసఅర్దిలీపదసర్హపహుదీణం తాఇసాణం
సంతదితిత దాణిం పడిపాలణీయా ।
యది ర్ఘ్నవరేణ నిరావసితేతి భవతా నానుకమపనీయా, ఏషా
పున్ర్గర్భగతా ర్ఘ్నసగర్దిలీపదశర్థప్రభృతీనాం తాదృశానాం
సన్తతిరితీదానీం ప్రతిపాలనీయా ।
వాలీీక్తిః: (ప్రతినివృతయ) కథమిక్ష్వవకువంశముదాహర్తి, తదను-
యోక్షేయ । వతే్, క్తఞ్చ దశర్థసయ వధూిః?
సీతా: జం భఅవం ఆణవది ।
యద్ భగవాన్ ఆజాాపయతి ।

వాలీీక్త: ఏమిటది?
సీత: ర్ఘ్ననాథుడివలి విడిచివయబ్డితే మీకు కరుణ కలుగదా?
మరి నేను గర్భవతిని. ర్ఘ్నసగర్దిలీపదశర్థాదులను పోలిన్ సంతతిని
ఇపుపడు ఎలా ర్క్షించుకోవాలి?
వాలీీక్త: (వెనుదిరిగి) ఏమిటి? ఇక్ష్వవకువంశం గురించి
మాట్టిడుతున్ాదీమె? కనుకుకంట్టను. తలీి! నువువ దశర్థుడి
కోడలివా?
సీత: మీరు స్లవిచిచన్టేి.
వాలీీక్తిః: క్తఞ్చ విద్దహాధపతేర్జన్కసయ దుహితా?
సీతా: అహ ఇం ।
అథ క్తమ్ ।
వాలీీక్తిః: క్తఞ్చ సీతా?
సీతా: ణహి సీదా, భఅవం మందభాఇణీ ।
న్హి సీతా, భగవన్ మన్దభాగినీ ।
వాలీీక్తిః: హా హతోఽసిీ మన్దభాగయిః । క్తంకృతోఽయమత్రభవతాయిః
ప్రాసాదతలాదధ్యఽవతార్ిః?
సీతా: (లజాజం నాటయతి)

వాలీీక్త: విద్దహాధపతి జన్కుడి కుమారతవా?

సీత: కకేమీ?
వాలీీక్త: సీతవా?
సీత: సీతను కను, మందభాగుయరాలను, భగవన్.
వాలీీక్త: హా తలీి! నేను మందభాగుయణిి. నువువ ఏం చేశావని
రాజప్రాసాదం నుండి పతన్ం?
సీత: (సిగుగపడుతుంది)
వాలీీక్తిః: కథం లజజతే! భవతు, యోగచక్షుషాహమవలోకయామి ।
(ధాయన్మభినీయ) వతే్! జనాపవాదభీరుణా రామేణ కేవలం పరితయకత, న్
తు హృదయేన్ । నిర్పరాధా తవమసాీభిర్పరితాయజెలయవ । ఏహాయశ్రమపదం
గచాివిః ।
సీతా: కో ణు తుమం?
కో ను తవమ్?
వాలీీక్తిః: శ్రూయతామ్–
సోహం చిర్న్తన్సఖా జన్కసయ రాజా–
సాతతసయ తే దశర్థసయ చ బాలమిత్రమ్ ।
వాలీీక్తర్సిీ విసృజాన్యజనాభిశఙ్నకం
నాన్యసతవాయమబ్లే శవశుర్ిః ప్తా చ ॥29॥

వాలీీక్త: ఎలా సిగుగపడుతున్ాది! సరే, యోగదృష్టటతో

తెలుసుకుంట్టను. (ధాయనించి) తలీి! జనాపవాదభయంతో రాముడు నినుా
తయజంచాడు, కనీ హృదయం నుండి కదు. నిర్పరాధను నినుా
వదిలిపెటటలేము. పద. ఆశ్రమానిక్త వెళాదం.
సీత: అయాయ! తమరవరు?
వాలీీక్త: నేను జన్కమహారాజుకు చిర్కలమిత్రుణిి. దశర్థ-
మహారాజుకు బాలయమిత్రుణిి. వాలీీక్తని. పర్పురుషశంక వదలిపెటట. నేను
నీకు పరాయవాణిి కను. నీకు మామనూ, తండ్రిని కూడా.
సీతా: భఅవం వందామి ।
భగవన్ వనేద ।
వాలీీక్తిః: వీర్ప్రసవా భవ, భరుతశచ పున్ర్దర్శన్మాపుాహి ।
సీతా: తుమం లోఅస్ వమీీఈ, మమ ఉణ తాదో ఏవవ, తా గచి
సయంఅస్మపఅం । (గఙ్నగమవలోకయఞ్జలిం బ్ధావ) భఅవఇ భాఈర్ఇ!
జఇ అహం సోతిోణా గబ్భం అభిణిఉతోతమి తదా తవ దిణే దిణే సుష్ణో
ఉచాిఏ కుందమాలాఏ ఉవహార్ం కర్ఇస్మ్ ।
తవం లోకసయ వాలీీక్తిః, మమ పున్సాతత ఏవ, తదగచి సవమాశ్రమపదమ్ ।
(గఙ్నగమవలోకయఞ్జలిం బ్ధావ) భగవతి భాగీర్థి! యదయహం సుఖేన్
గర్భమభినిర్వర్తయామి తదా తవ దినే దినే సుష్ణో గ్రథితయా
కున్దమాలయోపహార్ం కరిషాయమి ।

సీత: భగవన్, న్మసాకర్ము.

వాలీీక్త: వీర్పుత్రుణిి కను. తిరిగి భర్తతో కలుసాతవు.
సీత: భగవన్! తమరు లోకనిక్త వాలీీకులు. కనీ నాకు జన్కులే.
అందువలి ఆశ్రమానిక్త వసాతను.
(గంగను చూసూత, దోసిలి యొగిగ) భగవతీ, భాగీర్థీ! నాకు
సుఖప్రసవమైతే ప్రతిర్థజూ నీకు చకకగా అలిిన్ కుందమాలను
(మల్లిపూవుల మాలను) సమరిపంచుకుంట్టను.
వాలీీక్తిః: అతయన్తదుిఃఖసఞ్చచర్థఽయం మార్గిః, విశేషతసాతాం ప్రతి;
తదయథా యథా మార్గమాద్దశయామి తథా తథా సమాగన్తవయమ్।
ఏతసిీన్ కుశకణటకే లఘ్నతర్ం పా నిధతా్ాగ్రతిః
శాఖేయం విన్తా న్మసవ శన్కైర్గర్థత మహాన్ వామతిః ।
హసేతనామృశ తేన్ దక్షిణగతం సాోణుం సమం సామ్పపరతం
పుణేయఽసిీన్ కమలాకరే చర్ణయోరిార్వర్తయతాం క్ష్వలన్మ్ ॥30 ॥
సీతా: (యథోకతం పరిక్రామతి)

వాలీీక్త: అమాీ! చాలా కఠిన్మైన్ మార్గం ఇది. ముఖయంగా

నువివపుపడున్ా పరిసిోతిలో. అందువలి నేను ఎలా మార్గం చూప్సాతనో అలా
జాగ్రతతగా న్డువు. ఈ దర్భ ముళ్ళి పాదాలకు గుచుచకుంట్టయ. ఈ
వంగి ఉన్ా కొమీల దగగర్ బాగా వంగి న్డవాలి. ఈ ఎడమపకక పెదద
గొయయ ఉన్ాది. జాగ్రతతగా కుడివైపు చేతిని ఊతగా చేసుకుని న్డువు.
ఇదిగో ఈ పకకన్ సమప్రద్దశం. ఇదుగో కమలసర్థవర్ం. ఇకకడ కళ్ళి
కడుకోక.
సీత: (వాలీీక్త చెప్పన్టి న్డుసుతంది)
వాలీీక్తిః: (నిరిదశయ)
ఇక్ష్వవకూణాఞ్చ సరేవషాం క్రయాిః పుంసవనాదయిః ।
అసాీభిరేవ పచయనేత మా శుచో గర్భమాతీన్ిః ॥31॥
కౌసలాయపాదశుశ్రూషాసౌఖయం వృదాధసు లప్యసే ।
పశయ సఖోయ భగిన్యశచ తవైతా మునికన్యకిః ॥32॥
(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)

వాలీీక్త: ఇక్ష్వవకువంశాచార్ం ప్రకర్ం చేయవలసిన్ పుంసవనాది

సంసాకరాలను మేమే నిర్వరితసాతం. విచారించకు. కౌసలయ మొదలైన్
అతతలకు సేవ చేసే భాగాయనిా, ఇకకడ వృదధతపసివనుల సేవాభాగయం చేత
పొందుదువు గాక! ఇకకడి మునికన్యలే నీకు చెల్లిళ్ళి, చెలులూ కూడా.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)
 దివతీయోఽఙ్కిః – రండవ అంకము
(తతిః ప్రవిశతో ద్దవ మునికన్యకే)

ప్రథమా: హలా వదవది! దిటిటఆ వడఢసి సీదాఏ తవ ప్అసహీఏ రామ-

చాచమా దువ పుతతఆ జాఆ ।
హలా వదవతి! దిషాటయ వర్ధసే, సీతాయాసతవ ప్రయసఖాయ, రామశాయమౌ
పుత్రకౌ జాతౌ ।

వదవతీ: ప్అం మే ప్అం మే । క్తంణామహేఆ?

ప్రయం మే ప్రయం మే । క్తనాామధేయౌ?
ప్రథమా: జేఠ్ఠో దాణిం భఅవదా కుసేతిత సదాదవిదో దుదిఓ లవోతిత ।
జేయషో ఇదానీం భగవతా కుశ ఇతి శబాదప్తో దివతీయో లవ ఇతి ।

(ఇదదరు మునికన్యలు మాట్టిడుకుంటూ వసుతనాారు)

మునికన్య 1: హలా! వదవతీ! శుభాకంక్ష్లు. నీ ప్రయసఖి సీతాద్దవిక్త
రామచంద్రుడి వంటి నీలమేఘశాయములైన్ ఇదదరు పుత్రులు జనిీంచారు.
వదవతి: చాలా సంతోషం! వాళి పేరేిమిటి?
మునికన్య 1: పెదదవాడిక్త కుశుడనీ, చిన్ావాడిక్త లవుడనీ వాలీీక్త-
భగవానులు నామకర్ణం చేశారు.
వదవతీ: క్తం సమతాత పహి పరిబ్భమిదుమ్?
క్తం సమర్ణో పథి పరిభ్రమితుమ్?
ప్రథమా: క్తం సమతోతిత భణిఅది –
ధావంతి హరిణఏహి జహ పడిమలాి క్తసోర్సీహాణం ।
తహ అ తపసి్ణిహిఅఅం హర్ంతి ప్అదంసణా జుఅలా ॥
ముణిజణస్ అంకదో అంకదో అదిసంచర్ంతి । సంపదం వంమీఇ
విర్ఇదం రామాఅణం పడతి ।
క్తం సమరాోవితి భణయతే –
ధావతో హరిణకైర్యథా ప్రతిమలౌి క్తశోర్సింహానామ్ ।
తథా చ తపసివనీహృదయం హర్తిః ప్రయదర్శన్త యుగలౌ ॥1॥
మునిజన్సాయఙ్నకదఙ్నకదతిసఞ్చర్తిః । సామ్పపరతం వాలీీక్తవిర్చితం
రామాయణం పఠతిః ।

వదవతి: వాళ్ళిపుపడు న్డవగలుగుతునాారా?

మునికన్య 1: న్డవటమేమిటి? చూడముచచటైన్ ప్లిలు వాళ్ళి.
లేళిను తరుముతారు సింహపు ప్లిలాి. తపసువల మన్సులను
దోచేసుతనాార్ంటే న్ముీ. ఆ కవలలను మునులు ఎపుపడూ వదలకుండా
వాళి ఒళిలోినే కూర్థచబటటకుంట్టరు. అంతేకదు. వాళ్ళిపుపడు వాలీీక్త-
భగవానులు ర్చించిన్ రామాయణకవాయనిా చదువుతునాారు.
వదవతీ: ఇమం ఉతతంతం సుణిఅ ఏదావతోం సీదా క్తదపుణేితిత
తకేకమి । … … అహం ఇంహవహంతి సీదాసోవోఅణివతయం ఆఔ
సిణిదదం అంణోణిం ।
ఇమం వృతాతన్తం శ్రుతావ ఏతదర్ోం సీతా కృతపుణేయతి తర్కయామి ।
… సిాగధమనోయన్యమ్ ।
ప్రథమా: సంభర్ణీఅం ఖు ఏదం । కో ణేమిసఉతతంతో?
సమభర్ణీయం ఖలేవతత్ । కో నైమిశవృతాతన్తిః?
వదవతీ: సంభరిదో ఏవవ జణిసంభార్థ మహారాఅస్, ణిమంతిదో
సాంతర్వాసిణీఓ తపోధణాణం సంపాదో ।
సమభృత ఏవ సమాపతిః యజాసమాభర్థ మహారాజసయ, నిమనిరతిః
సాన్తరావసినీకసతపోధనానాం ।
ప్రథమా: క్తం ణిమంతిదో భఅవం వంమీఈ?
క్తం నిమనిరతో భగవాన్ వాలీీక్తిః?

వదవతి: సీత చాలా పుణయం చేసి ఉంటంది.

మునికన్య 1: నిజమే! నైమిశార్ణయం విశేషాలేమిటి?
వదవతి: యాగసంభారాలనీా సమీకరించబ్డినాయ. తపసువలను
సతీసమేతంగా ఆహావనించారు.
మునికన్య 1: వాలీీక్తభగవానులను కూడా ఆహావనించారా?
వదవతీ: సుదం వంమీఇతపోవణం వి ఆఅదో రామదూదోతిత । కహిం
దాణిం సీదా పేఖిదవావ?
శ్రుతం వాలీీక్తతపోవన్మపాయగతో రామదూత ఇతి । కుత్రేదానీం సీతా
ప్రేక్షితవాయ?
ప్రథమా: ఏతో ఏవవ సాలపాఅవచాిఆఏ ఉపవిసది, కహం
అదివాహేమితిత ?
అత్రైవ సాలపాదపచాియాయాముపవిశతి, కథమతివాహయామీతి?
(ఇతి నిష్క్కరనేత)
ఇతి ప్రవశకిః

వదవతి: రామదూత వాలీీకుల వారి ఆశ్రమానిక్త కూడా వచాచడట.

సరే కనీ, ఇపుపడు సీత ఎకకడున్ాది?
మునికన్య 1: అదుగో! అకకడ మదిదచెటట నీడలో కూరుచని ఉన్ాది –
కలమెలా గడపగలనా అని ఆలోచిసూత.
(ఇదదరూ నిష్కకరమిసాతరు)
ప్రవశకము సమాపతము
 (తతిః ప్రవిశతి చినాతం నాటయనీత భూమాయసనోపవిషాట సీతా)
సీతా: (నిిఃశవసయ) అహో అవిస్సణీఅదా పఇదిణిఠ్ఠోర్భావాణం
పురుసహిఅఆణం । జం తంభపపలిహిదవవణేఆణం దంపదీణం పసంగే
ఉమామహేసా్ర్థతిత సగేగ పుడవీఏ సీదారామోతిత అదిపపసిదిధం ఆర్థవిఅ
ణిర్వరాధా ఏదం గఈం అతతంతమణుభావిదోమిహ । అథ కీస అహం
అంఅఉతతం ణిందామి । ఏవవం పురా అంఅఉతేతణ ఏఅస్ వఅణీఅగా...
ధాధణం సుఅమేతతఏణ అదర్దిమణుితిత సంపదం అణేఅజ్యఅణాంతరిద్ద ..
సణం అకర్ణం మారిసి పుణిదుకకకరిణీ జాదా ।
(నిిఃశవసయ) అహో అవిశవసనీయతా ప్రకృతినిష్ణోర్భావానాం పురుష-
హృదయాణామ్ । యత్తమభప్రలిఖితవయసేాహానాం దమపతీనాం ప్రసఙ్కగ
ఉమామహేశవరావితి సవరేగ పృథివాయం సీతారామావితి అతిప్రసిదిధమార్థపయ
నిర్పరాధా ఏతాం గతిమతయన్తమనుభావితాసిీ । అథ కీదృగహమార్య-
పుత్రం నినాదమి । ఏవం పురార్యపుత్రేణ... సామ్పపరతమనేకయోజనాన్తరితే
… అకర్ణం… పూర్ిదుిఃఖకరిణీ జాతా ।

(సీత దిగులుగా నేలపైన్ కూరొచని ఉంటంది)

సీత: (నిటూటరిచ) ఆహా! ఏమిటీ పురుష్ణల అవిశావసనిష్ణోర్సవభావం!
ఆశచర్యం కలుగుతున్ాది. ఆదర్శదంపతులు అంటే పైన్
ఉమామహేశవరులూ, క్తంద సీతారాములే ప్రసిదిధ అని చెప్ప, నిర్థదష్టనైన్
న్నుా ఈ దీనావసోకు చేరాచరు. దీనిక్త ఆర్యపుత్రులను ఎలా తపుపపడతాను!
ఇలా ఆర్యపుత్రులకు దూర్మై అంతులేని దుిఃఖానిా అనుభవిసుతనాాను.
 తేణ సహ దిట్లట చందోదఓ, తేణ సహ సుదో కోక్తలకలపపలాఓ, తేణ
సహ అణుభూదో మలఅమారుదపపరిసో, సంపదం మఏ ఏఆఇణీఏ దిఠ్ఠో అ
సుదోఅ అణుభూదోఅ । పాణం పరిచచఆమితిత సవవహా అలిఅ మారిసీహి
ఇతిోఆహి । పురా అహం సామివలిహదాఏ సఅలమిహిలాజణపతోణిఅం
భమిఅ అజజ ఉణ ఏదావతోం శోఅణీఆ సంవుతేతతిత పరిచాచయ దుకకదో
లజాజ ఏవ మం అహిఅదర్ం బాహేది ।
తేన్ సహ దృషటశచన్ద్దరదయిః, తేన్ సహ శ్రుతిః కోక్తలకలప్రలాపిః, తేన్
సహానుభూతో మలయమారుతసపర్శిః, సామ్పపరతం మయైకక్తనాయ దృషటశచ
శ్రుతశాచనుభూతశచ । ప్రాణాన్ పరితయజామీతి సర్వథా అలీకం మాదృశీభిిః
స్త్రీభిిః । పురాహం సావమివలిభతయా సకలమిథిలాజన్ప్రార్ోనీయా భూతావ
(?) అదయ పున్రేతదవసోం శోచనీయా సంవృతేతతి పరితాయగదుిఃఖతో లజెలజవ
మామధకతర్ం బాధతే ।

ఆయన్తో కలిసి చంద్రోదయాలను చూశాను. కోక్తలగానాలను

వినాాను. మలయమారుతానిా అనుభవించాను ఆయన్తో కలిసి. ఇపుపడు
ఒకకదానినే ఇవనీా చూసూత, వింటూ, అనుభవిసూత ఉనాాను. ఇపుపడు నేను
ప్రాణతాయగం చేయటం కూడా ఉచితం కదు. పూర్వం రామపతిాగా, సకల
మిథిలాన్గర్వాసులకు పూజనీయురాలినిగా ఉండిన్ నాకు, ఇపుపడు ఈ
అవసో శోచనీయం. విడిచి పెటటబ్డాున్న్ా దుిఃఖంకనాా, అవమాన్భార్ం
న్నుా కుంగదీసుతన్ాది.
 సంపదం ఉణ జాదా దారా సంవడిఢఆ అ । సాదర్థ దాణిం భఅవం
వంమీఈ । ణ జుతతం మమ ఏదిణా తపోవణవాసవిరుద్దధణ దీహణిసా్సేణ
కలం అదివహిదుం । ఏతత ఏవవ మర్ణవవవసాఅస్ పడిబ్ంధ్య జం మఏ
ప్అసహీ వదవదీ ణ సందిట్టట ణవి ఉపణిమంతిదాఅ ।
సామ్పపరతం పున్రాజతౌ దార్కౌ సంవరిధతౌ చ । సాదర్ ఇదానీం భగవాన్
వాలీీక్తిః । న్ యుకతం మమైతేన్ తపోవన్వాసవిరుద్దధన్ దీర్ఘనిశావసేన్
కలమతివాహయతుమ్ । ఏతద్దవ మర్ణవయవసాయసయ ప్రతిబ్నోధ
యన్ీయా ప్రయసఖీ వదవతీ న్ సనిదషాట నాపుయపనిమనిరతా చ ।
(తతిః ప్రవిశతి వదవతీ)
వదవతీ: క్తదో ఏవవ తపోధణాణం వందణువవఆర్థ అదిహిజణ-
సముఇదో సముదాఆర్థ అ । తా ఇదో ఏవవ సాలపాదపం గదుఅ ప్అసహిం
సంభావఇస్ం । (పరిక్రమయ విలోకయ చ) ఏసా విద్దహరాఅతణఆ ణిదాహ-
మాసలఆ విఅ పరికఖమపాండరాఏ అవతాోఏ హిఅఅ అక్తఖపంతీ

ఇక ఇపుపడు ప్లిలు కూడా పుటిట పెరుగుతునాారు. వాలీీక్తభగవానులు

మమీలిా ప్రేమగా చూసుకుంటనాారు. తపోవనాచారానిక్త విరుదధంగా
నేను ఇలా నిటూటరుపలు విడుసూత ఉండకూడదు. నా ప్రయసఖియైన్
వదవతిక్త తెలియబ్ర్చకపోవడం, ప్లవనైనా ప్లవకపోవడం – ఈ రండూ
నా మర్ణనిశచయానిక్త అడుు తగులుతునాాయ.
సాలమూలమలంకర్థది । తా ఉవసప్పస్ం । (ఉపసృతయ) ఏసా చింతా-
పర్వసా అహోముహీ లంబాలఆచాిఇఅణఅణా దీణపేక్తఖదా ।
సదాదవఇస్ం । సహి వైద్దహి! (ఇతి శబాదపయతి)
కృత ఏవ తపోధనానాం వన్దనోపచార్ిః అతిథిజన్సముచితిః
సముదాచార్శచ । తదిత ఏవ సాలపాదపం గతావ ప్రయసఖీం
సమాభవయషాయమి । (పరిక్రమయ విలోకయ చ) ఏషా విద్దహరాజతన్యా
నిదాఘమాసలతేవ పరిక్ష్వమపాణుుర్యావసోయా హృదయమాక్షిపనీత
సాలమూలమలఙ్కర్థతి । తదుపసరాపమి । (ఉపసృతయ) ఏషా
చినాతపర్వశేవాధ్యముఖీ లమాబలకచాిదితన్యనా దీన్ప్రేక్షితా ।
శబాదపయషాయమి । సఖి వైద్దహి! (ఇతి శబాదపయతి)

(వదవతి ప్రవశిసుతంది)
వదవతి: తపోధనులకు న్మసకరించాను. అతిథులకు అనీా
సమకూరాచను. ఇపుపడు సాలవృక్ష్చాియలో కూరుచని ఉన్ా ప్రయసఖి
సీతను పలకరిసాతను. అదుగో వైద్దహి! గ్రీషీఋతువులో వాడిపోయ,
పాలిపోయన్ లతలాగా ఈ సాలవృక్ష్ం క్తంద కూరుచన్ాది. తలవంచుకొని
విచార్ంలో మునిగిపోయ, శిర్థజాలు కళిను కపేపసుతంటే అతి దీన్ంగా
ఉన్ాది. తన్ను ప్లుసాతను... సఖీ, వైద్దహీ!
సీతా: (ససమ్పభరమం విలోకయ) ప్అం మే ప్అం మే । సంపతాత ప్అసహీ
వదవదీ । సాఅదం ప్అసహీఏ । (పరిషవజ్యయపవశయతి)
(ససమ్పభరమం విలోకయ) ప్రయం మే ప్రయం మే । సమ్రాపరపాత ప్రయసఖి
వదవతీ । సావగతం ప్రయసఖాయిః । (పరిషవజ్యయపవశయతి)
వదవతీ: అవి కుసలం కుసలవాణం?
అప్ కుశలం కుశలవయోిః?
సీతా: జహ వణవాసిణం ।
యథా వన్వాసినామ్ ।
వదవతీ: కీదిసో తుమాహణం వుతతంతో?
కీదృశో యుషాీకం వృతాతన్తిః?

సీత: (సంభ్రమంగా) ఆహా! సంతోషం! వదవతీ నువువ రావటం.

(కౌగలించుకొని కూర్థచబడుతుంది)
వదవతి: కుశలవులకు కుశలమేనా?
సీత: ఆహా! వన్వాసులలాగే.
వదవతి: మరి నీ మాట?
సీత: (వణీం నిరిదశయ) కీదిసో సో?
(వణీం నిరిదశయ) కీదృశోఽసౌ?
వదవతీ: (ఆతీగతమ్) అదిమతతం సంతవఇ ఏసా వరాఈ ।
రామసద్దశస్ సంక్తతతణేణ విణిధార్ఇస్ం । (ప్రకశమ్) అయ అపండిద్ద!
తహ నిర్పేకఖస్ నిర్ణుకోకసస్ క్తద్ద కీస తుమం అసిదపకఖ చందలేహా విఅ
దిణే దిణే పరిహీఅసి?
(ఆతీగతమ్) అతిమాత్రం సన్తపతి ఏషా వరాకీ। రామసద్దశస్(?)
సఙ్గకర్తనేన్ వినిధార్యషాయమి । (ప్రకశమ్) అయ అపణిుతే! తథా
నిర్పేక్ష్సయ నిర్నుక్రోశసయ కృతే కీదృక్ తవమసితపక్ష్చన్దదరలేఖేవ దినే దినే
పరిహీయసే?
సీతా: కహం సో ణిర్ణుకోకసో?
కథం స నిర్నుక్రోశిః?

సీత: (సంసకరించబ్డని తన్ శిర్థజాలను చూప్సూత) ఇలాగే.

వదవతి: (తన్లో) చాలా బాధపడుతున్ాదీ దీనురాలు రాముడి
అనాదర్ణ గురించి మాట్టిడి ఊర్డిసాతనీమెను.
(పైక్త) అమాయకురాలా! ఆ ప్రేమ లేని నిర్దయుడి కోసం నువెవందుకు
ఇలా కృషిపక్ష్చంద్రరేఖలా దిన్దిన్మూ క్షీణించిపోతునాావు?
సీత: ఆయన్ నిర్దయుడా?
వదవతి: జేణ పరిచచతాతసి ।
యేన్ పరితయకతసి ।
సీతా: క్తమహం పరిచచతాత?
క్తమహం పరితయకత?
వదవతీ: (విహసయ వణీం పరిమార్జయతి) ఏవవం లోఓ భణది సచచం
పరిచితాత ।
(విహసయ వణీం పరిమార్జయతి) ఏవం లోకో భణతి సతయం పరితయకత ।
సీతా: అహ సర్వరేణ ణ ఉణ హిఅఏణ ।
అథ శర్వరేణ న్ పున్ర్హృదయేన్ ।
వదవతీ: కహం పర్కేర్అం హిఅఅం జాణాసి?
కథం పర్కీయం హృదయం జానాసి?

వదవతి: నినుా విడిచిపెట్టటడు కదా!

సీత: నేను విడిచిపెటటబ్డాునా?
వదవతి: (న్వివ జుటటను దువువతుంది) అలా అని లోకం అంటన్ాది.
నిజంగానే విడిచిపెట్టటడు కదా!
సీత: భౌతికంగా మాత్రమే! హృదయపూర్వకంగా కదు.
వదవతి: పర్హృదయం ఎలా తెలుసు నీకు?
సీతా: కహం తస్ హిఅఅం సీదాఏ పర్కేర్అం భవిస్ది?
కథం తసయ హృదయం సీతాయాిః పర్కీయం భవిషయతి?
వదవతీ: అహో! అపరిచచతాతణురాఅదా!
అహో! అపరితయకతనురాగతా!
సీతా: కహం సో మమ ఉవరి పరిచచతాతణురాఓ జేణ అదిపపసితోత ఏవవ
మం అధణిం ఉందిసిఅ అంఅఉతేతణ అణుభూదో సేదుబ్ంధాది-
పరిస్మో?
కథం స మమోపరి తయకతనురాగిః యేనాతిప్రసిదధ ఏవ మామధనాయ-
ముదిదశాయర్యపుత్రేణానుభూతిః సేతుబ్నాధదిపరిశ్రమిః?
వదవతీ: అతతసిలాహిణి! ఖతితఆణం సముఇదో ఏసో రావణస్ ఉవరి
ర్థసో ణ సీదాఏ ఉవరి అణురాఓ ।
ఆతీశాిఘిని! క్ష్త్రియాణాం సముచిత ఏష రావణసోయపరి ర్థష్ఠ న్
సీతాయా ఉపర్యనురాగిః ।

సీత: ఆయన్ నాకెలా పరాయవాడయనాడు?

వదవతి: ఆహా! గాఢానురాగం!
సీత: కదా? ఆయన్ నాకోసం సముద్రానిక్త సేతువు కట్టటడన్ాది లోక-
ప్రసిదధమే కదా!
వదవతి: నినుా నువువ ప్రశంసించుకోకు. ఆయన్ దానిని క్ష్త్రియ–
సీతా: ఏదం అవర్ం ణ పేకఖసి?
ఏతదపర్ం న్ ప్రేక్ష్సే?
వదవతీ: క్తం ఏదం అవర్ం?
క్తమేతదపర్మ్?
సీతా: ఏదం ।
ఏతత్ ।
వదవతీ: క్తం ఏదం?
క్తమేతత్?

ధర్ీంగా చేశాడు. అది రావణుడి మీద సహజంగా ఉండే కోపంతో. సీత

పైన్ ప్రేమతో కదు.
సీత: ఇంకొక విషయం గమనించలేదు నువువ.
వదవతి: అద్దమిట్ల?
సీత: అద్ద.
వదవతి: అద్ద ఏమిటి?
సీతా: (సలజజమ్)జం సవతీతజణణీసాసాణువవిద్దధ రామవచితోలే
అదిచిర్ం సంభావిదమిహ ।
(సలజజమ్) యత్ సపతీాజన్నిిఃశావసానుపవిద్దధ రామవక్ష్ిఃసోలే అతిచిర్ం
సమాభవితాసిీ ।
వదవతీ: సహి! మా ఉతతమీ, సమాసణోి రామసయ జణిదికఖసమఓ ।
సఖి మా ఉతాతమయ, సమాసనోా రామసయ యజాదీక్ష్వసమయిః ।
సీతా: తదో క్తం?
తతిః క్తమ్?
వదవతీ: ణం తహిం అస్స్ సహధంమఆరిణీఏ పాణిగగహో
ణివవతితదవోవ ।
న్ను తత్రాశవసయ సహధర్ీచారిణాయ పాణిగ్రహో నిర్వర్తయతవయిః ।

సీత: (సిగుగతో) ఏకపతీావ్రతుడైన్ ఆయన్ వక్ష్సోలం మీద చిర్కలం

ఉనాాను.
వదవతి: సంబ్ర్పడకు సీతా! ఆయన్ యజాదీక్ష్వ సమయం
ఆసన్ామైంది.
సీత: ఐతే?
వదవతి: అపుపడు యాగార్ోం ఆయన్ మళీి పెళాిడాలి కదా.
సీతా: అంఅఉతతస్ హిఅఏ పహవామి ణ ఉణ హతేత ।
ఆర్యపుత్రసయ హృదయే ప్రభవామి న్ పున్ర్హసేత ।
వదవతీ: (ఆతీగతమ్) అహో అస్ దిఢాణురాఅదా!
(ప్రకశమ్) సహి । పుతతముహదంసణేణ వి ద్ద పవాససోఓ ణావణీదో?
(ఆతీగతమ్) అహో అసాయ దృఢానురాగతా!
(ప్రకశమ్) సఖి । పుత్రముఖదర్శనేనానాప్ తే ప్రవాసశోకో నాపనీతిః?
సీతా: సోఅపడిఆరేణ వి సోఓ వడిఢఅది ।
శోకపరిహారేణాప్ శోకో వర్ధతే ।
వదవతీ: కహం విఅ ?
కథమివ ?

సీత: ఆయన్ హృదయం పైనే నా అధకర్ము. పాణిగ్రహణం

విషయంలో కదు.
వదవతి: (తన్లో) ఆహా! ఏమిటీమె బ్దాధనురాగం!
(పైక్త) సఖీ! పుత్రులను చూసుకొని అయనా నీ దుిఃఖం తగగలేదు.
సీత: పోగొటటకోవాలని ప్రయతిాంచిన్కొదీద ఎకుకవౌతున్ాద్ద కనీ
దుిఃఖం తగగటం లేదు.
వదవతి: అదెలా?
సీతా: జహ జహా ద్ద దార్ఆ ఈససముంభిణిదసణంకుర్కోమలేణ
వదణేణ ముహం ఆలోఅంతా పహసంతి, అచచంతకోమలేణ ఆలావణ
తాదిసం సదాదవఅంతి, తహ జాణామి తస్ ముంద్ద ణిమజాజమితిత ।
సంపదం ఉణ కలవసేణ పరిణదా పరిచచతతబాలభావా అబాలా
సంవుతేతవితి మం అహిఅతర్ం బాధేయది ।
యథా యథా దార్కవీషత్ముదిభన్ాదశనాఙ్కకర్కోమలేన్
వదనేన్ మమ ముఖమాలోకయన్తత ప్రహసతిః, అతయన్తకోమలేనాలాపేన్
తాదృశం శబాదపయతిః తథా జానామి తసయ మౌగేధయ నిమజాజమీతి ।
సామ్పపరతం పున్ిః కలవశేన్ పరిణతౌ పరితయకతబాలభావావబాలౌ
సంవృతాతవితి మామధకతర్ం బాధతే ।

వదవతీ: అహో క్తంతి తస్ మహగఘం ణిసంసతతణం జం సీదా ణామ

బాలతణఆ ఈరిసం అవతోం అణుభవదితిత ।
అహో క్తమితి తసయ మహార్ఘం న్ృశంసతవం యతీ్తా నామ బాల-
తన్యేదృశీమవసాోమనుభవతీతి ।
సీత: నా ప్లిలు అపుపడే వసుతన్ా చినిా చినిా దంతాలతో
న్వువతున్ాపుపడు చిన్ా చిన్ా మాటలు మాట్టిడుతూ ఉన్ాపుపడు, ఆయన్
బాలయపు ముగధతతవపు తలపులలో మునిగిపోతాను. వాళ్ళి బాలాయవసోనుంచి
బ్యటపడే ఈ సమయంలో మళీి నా బాధలు జాాపకం వసాతయ.
వదవతి: ఆహా! సీత అనుభవిసుతన్ా ఈ అవసోకు కర్కుడైన్ ఆయన్
నిర్దయతవం ఎంత ఘోర్మైన్ది!
సీతా: సహి వదవది! అవి ణామ...
సఖి వదవతి! అప్ నామ...
వదవతీ: కీస లజజద్దణ, భణాహి అంఅఉతతం పేకఖమితిత ।
క్తం లజజతేన్, భణ ఆర్యపుత్రం ప్రేక్ష్ ఇతి ।
సీతా: (ఆతీగతమ్) క్తం లజాజవసేణ, ఏవవం భణామి । (ప్రకశమ్) అవి
కుసలవాణం తాదస్ దంసణేణ జమీం అమోహం భవదితిత ।
(ఆతీగతమ్) క్తం లజాజవశేన్, ఏవం భణామి । (ప్రకశమ్) అప్ కుశ-
లవయోసాతతసయ దర్శనేన్ జనాీమోఘం భవదితి ।
వదవతీ: ణం సమాసణిం ఏవవ తుమాహణం రాఅదంసణం ।
న్ను సమాసన్ామేవ యుషాీకం రాజదర్శన్మ్ ।

సీత: సఖీ, వదవతీ! ఇది జరుగుతుందా?

వదవతి: సిగెగందుకు సీతా? అడుగు. ఆయనిా చూడగలనా? అనే కదా.
సీత: (తన్లో) సిగుగపడితే ఏం లాభం? అలాగే అడుగుతాను.
(పైక్త) కుశలవుల తండ్రిని చూసి నా జన్ీను సఫలం చేసుకుంట్టనా?
వదవతి: నీవు రాజుగారిని చూసే సమయం కూడా దగగర్పడింది.
సీతా: కహం విఅ?
కథమివ?
(నేపథ్యయ ఋష్టిః)
భో భో ఆశ్రమవాసినో జనాిః! శృణవనుత భవన్తిః ––
ఇతో నాతిదూరే మహాక్రతుర్శవమేధిః ప్రవర్తతే, సమభృతాని యజ్యాప-
కర్ణాని, సనిాపతితాశచ నానాద్దశాశ్రమవాసినో వసిషాోత్రేయప్రభృతయో
మహామున్యిః । కేవలం భగవతో వాలీీకేరాగమన్ముదీక్ష్మాణో
నాదాయప్ యజాదీక్ష్వం ప్రవిశతి మహారాజిః । ఆగతశచ వాలీీక్తతపోవన్-
వాసినాముపనిమన్రణార్ోం రామదూతిః । తసాీన్నలావ పరిలమిబతవయమ్ ।

సీత: ఏ విధంగా?
(తెర్ వెనుక నుంచి ఒక ఋష్ట)
ఓ ఆశ్రమవాసజనులారా! విన్ండి. ఇకకడిక్త అన్తిదూర్ంలోనే
అశవమేధక్రతువు జరుగుతున్ాది. యజాసంభారాలు సేకరించబ్డినాయ.
నానాద్దశాలనుండి ఆశ్రమవాసులు, వశిషాోత్రేయాదిమునులు విచేచశారు.
వాలీీకులవారి రాకకోసం నిర్వక్షిసూత, మహారాజు ఇంక యజాదీక్ష్ను
సీవకరించలేదు. వాలీీకుల వారిని ఆహావనించడానిక్త రామదూత
తపోవనానిక్త వచేచశాడు. ఇక ఆలసయం చేయకూడదు.
 తీర్థోదకని సమిధిః పరిపూర్ిరూపా
దరాభఙ్కకరాన్విహతాన్ పరిగృహయ సదయిః ।
అగ్రే భవనుత మున్యో మునికన్యకశచ
కుర్వనుత మఙ్గలబ్లీనుటజాఙ్గణేష్ణ ॥2॥
సీతా: తువరేమి తువరేమి, ఏస అంఅకస్వో పతాోణఘోసణా-
సమన్న్తర్ం గహిదజణోివకర్ణో అగగదో పతిోదో । అహం వి కుసలవాణాం
పతాోణమంగలం అణుచిఠిోసం ।
తవరామి తవరామి, ఏష ఆర్యకశయపిః ప్రసాోన్ఘోషణాసమన్న్తర్ం
గృహీతయజ్యాపకర్ణోఽగ్రతిః ప్రసిోతిః । అహమప్ కుశలవయోిః ప్రసాోన్-
మఙ్గలమనుషాోసాయమి ।
(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)

వెంటనే తీర్థోదకలు, సమిధలు, దర్భలు తీసుకుని మునులు ముందు

న్డవండి. మునికన్యలు కుటీరాల ముందు మంగళకర్మైన్ బ్లులను16
సమరిపంచండి.
సీత: తవర్పడాలి. ఈ ఆర్యకశయపులు ప్రసాోన్ఘోష చేసిన్ వెంటనే
యజ్యాపకర్ణాలతో బ్యలుద్దరారు. నేను కూడా కుశలవులకు
మంగళహార్తిచిచ పంపుతాను.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)

16
ద్దవతాప్రీతయర్ోం నివదించే ఆహార్ం
 తృతీయోఽఙ్కిః – మూడవ అంకము
(తతిః ప్రవిశతి మార్గపరిశ్రానోత గృహీతభార్సాతపసిః)
తాపసిః: (శ్రమమభినీయ) భో సుఠ్ఠో పరిస్ంతోమిహ ఏదిణా
సందాపదీహేణ గిమీసమఏణ । ణ పపహవామి పరిస్మగఆణం
జంఘాణం వికేకవణికేకవం కదుం । పాదదలం అ మే సంపకకం
ప్అఅసంపోడఏహి సంవుతతం । అణిచచ, తహ సుఉమాలా ద్దవీ సీదా తహ
కోమలా అ కుసలవా తాపససద్దధణ సహ అణతోమిద్ద సూరే ణేమిశం పతాత ।
అహం అజజ వి ణాసాద్దమి అడవి దిసాముహే ।
(విచిన్తయ) కో దాణిం మే ణేమిసమగగం ఆచక్తఖస్ది?
(విలోకయ) ణూణం ఏసో లకఖణసహాఓ రామో ణేమిసం సంపతోత । తా
అహం వి దాణం గఇం అణుసరేమి । (నిష్క్కరన్తిః)

(బ్రువును మోసుకుంటూ ఆపసోపాలు పడుతూ ఉన్ా

ఒక తాపసి ప్రవశిసాతడు)
తాపసి: (ఆయాసపడుతూ) ఉష్ణి! బాగా అలిసిపోయాను తీవ్రమైన్
ఈ వసవి ఎండ కర్ణంగా. బ్డలిక కర్ణంగా నా ప్కకలను
ఎతతలేకపోతునాాను, దించలేకపోతునాాను. అరికళ్ళి బొబ్బల్లకకయ.
ఇంకో మాట కూడా ఉంది – ఆ సుకుమారి సీతాద్దవి, ఆ
సుకుమారులు కుశలవులు మునులతో కలిసి సూరాయసతమయం కనాా
 (శ్రమమభినీయ) భోిః, సుష్ణో పరిశ్రానోతఽసిీ ఏతేన్ సనాతపదీరేఘణ
గ్రీషీసమయేన్ । న్ ప్రభవామి పరిశ్రమగతయోర్జఙ్ఘయోరివక్షేపనిక్షేపౌ
కరుతమ్ । పాదతలఞ్చ మే సమపకవం ప్టకసంసోూటకైిః సంవృతతమ్ ।
అన్యచచ తథా సుకుమారా ద్దవీ సీతా తథా కోమలౌ చ కుశలవౌ తాపస-
సారేోన్ సహాన్సతమితే సూరేయ నైమిశం ప్రాపాతిః । అహమదాయప్
నాసాదయామి అటవీ దిశాముఖే । (విచిన్తయ) క ఇదానీం మే
నైమిశమార్గమాచక్షీత?
(విలోకయ) నూన్మేష లక్ష్మణసహాయో రామో నైమిశం సమ్రాపరపతిః ।
తదహమప్ తయోర్గతిమనుసరామి । (నిష్క్కరన్తిః)
ఇతి ప్రవశకిః

ముంద్ద నైమిశం చేరుకునాారు. నేను అడవి మొదలయేయ చోటికైనా

చేరుకోలేదు.
(సాలోచన్గా) నాకు నైమిశానిక్త వెళ్ళి దారి ఎవరు చెబుతారు?
(పరిక్తంచి చూసి) అదిగో, రాముడు, లక్ష్మణసమేతంగా నైమిశానిక్త
వచాచడు. వారిని అనుసరించి వెళతాను. (నిష్కకరమిసాతడు)
ప్రవశకము సమాపతము
 (తతిః ప్రవిశతి శోకసన్తపోత రామో లక్ష్మణశాచగ్రతిః)
లక్ష్మణిః: ఆర్య ఇత ఇతిః । (పరిక్రమయ)
ప్రథమమన్పరాధాం తాం సముతకృషయ ద్దవీ–
మగమమహమగాధే కన్నే తయకుతకమిః ।
పున్ర్ప్ కులశేషం రామమాదాయ ద్దవం
సవజన్విపది దక్ష్ిః కవపయధన్యిః ప్రయామి ॥1॥
హా! సుష్ణో ఖలివదముచయతే–
ప్రమాదిః సమపదం హనిత ప్రశ్రయం హనిత విసీయిః ।
వయసన్ం హనిత విన్యం హనిత శోకశచ ధీర్తామ్ ॥2॥
ఇతి ।

(ముందు లక్ష్మణుడు, అతడివెనుక శోకతపుతడైన్ రాముడు ప్రవశిసాతరు)

లక్ష్మణుడు: ఇట, ఇటవైపు న్డవండి ఆరాయ! (న్డిచి)
ఏమిటి నేను చేసేపని? మునుపు నిర్పరాధ సీతమీను ఇకకడిక్త
తీసుకునివచిచ విడిచిపెట్టటను. మళీి రామచంద్రుణిి తీసుకుని ఇకకడికే
వచాచను. సవజనులను ఆపదలపాలు చేయటమే నా కర్తవయంలాగా ఉన్ాది.
అంట్టరు కదా –
అజాగ్రతత సంపదను, గర్వము ప్రేమను నాశన్ం చేసాతయ. అలాగే
వయసన్ం శీలానిా, శోకం ధైరాయనిా పోగొడతాయ, అని.
 తథా హి ఏష మన్దర్మహీధర్సమాన్ధైర్థయ భగవతో వాలీీకే-
రాగమన్ముపలభయ తదదర్శనార్ోం గోమతీతీరాశ్రమపదముచచలితిః ।
సమ్పపరతి తామేవ దిశం పరితయజయ శోకవగసమాక్షిపతహృదయో
మహావనాభిముఖం ప్రసిోతిః । తతిః క్తమేన్ం సమయగ్ జాాపయామి? అథ వా
తత్ క్తమనేన్ ప్రతిహారేణ ధావితం మార్గమాద్దశయామి,
యథాయమచేతయనేావ వాలీీకేరాశ్రమమనుప్రాపోాతి । ఇత ఇత
ఆర్యిః ।
రామిః: (నిశవసయ)
నీతసాతవన్ీకర్వసతౌ వన్ధయతాం శైలసేతు–
రేదవో వహిార్ా చ విగణితిః శుదిధసాక్షేయ నియుకతిః ।

మందర్పర్వతసమానుడైన్ ఈ ధీరుడు వాలీీక్త రాక గురించి తెలిసి

అతడి దర్శన్ం కోసం గోమతీతీరాశ్రమానిక్త బ్యలుద్దరాడు.
శోకవగంతో దారితప్ప అర్ణయంలోక్త వెళ్ళతనాాడు. ఈయన్కు సరైన్
మార్గం చూప్ంచనా? లేదా ప్రతీహారి వల్ల ముందుకు పరుగెతుతతూ
మార్గం చూప్ంచనా? నేను అట్టి ముందు పరిగెడుతూ ఉంటే అతను
తన్కు తెలియకుండానే తాను వాలీీక్త ఆశ్రమానిక్త చేరుకుంట్టడు. ఇట,
ఇటవైపు ర్ండి, ఆరాయ!
రాముడు: (నిటూటరిచ) సేతుబ్ంధన్ం నిషూలమైంది. అగిాద్దవుడి
సాక్ష్యం కూడా నిరాదరించబ్డింది. ఇక్ష్వవకువంశవార్సులను ఇంతవర్కు
 ఇక్ష్వవకూణాం భువన్మహితా సన్తతిరేాక్షితా మే
క్తం క్తం మోహాదహమకర్వం మైథిలీం తాం నిర్సయ ॥3॥
(పరిక్రమయ)
భో! భోిః! కషటమ్! అతినిరాలమబసతపసివనాయిః ప్రవాసిః ।
పాతయతి సా కవ దృష్టటం కసిీనాాసాదయచితతమాశవసితి ।
జీవతి కథం నిరాశా శావపదభవనే వనే సీతా ॥4॥
లక్ష్మణిః: (ఆతీగతమ్) ఆరాయయా విప్రవాసం తన్యవైశసఞ్చ
సమనుచిన్తయ సుతరామయం సన్తపయతే, తతిః ప్రసాతవాన్తరేణ ద్దవీవృతాతన్త-
మపసార్యామి ।

చూడలేదు. మూర్ఖతవం కొదీద సీతను పరితయజంచి నేనేమేమి చేశానో

తెలియదు.

(ముందుకు న్డిచి)

అయోయ! చాలా కషటం. నిరాధార్ంగా విడిచిపెట్టటను సీతను. ఏమి

చూసుకొని తను ఊర్డిలిగలుగుతుంది? ఆశావసన్ను కోలోపయ ఉన్ా
తను ఈ మహార్ణయంలో క్రూర్మృగాల మధయ ఎలా జీవిసుతంది?
లక్ష్మణుడు: (తన్లో) సీతమీ వన్వాసానీా, తన్ సంతానానిక్త
వాటిలిిన్ హానిని ఊహించుకుంటూ చాలా బాధపడుతునాాడు అన్ా.
మాట మారుసాతను.
(ప్రకశమ్) ఇతసాతవదవలోకయతావర్యిః –
మర్కతహరితానామమభసామేకయోని–
ర్ీదకలకలహంసీగీతర్మోయపకణాో ।
న్లిన్వన్వికసరావసయనీత దిగనాతన్
న్ర్వర్ పుర్తసేత దృశయతే గోమతీయమ్ ॥5॥
రామిః: (సపర్శమభినీయ)
ముకతహారా మలయమరుతశచన్దన్ం చన్దదరపాదాిః
సీతాతాయగాత్రపరభృతి నితరాం తాపమేవావహనిత ।
అదాయకసాీద్రమయతి మనో గోమతీతీర్వాయు–
రూాన్ం తసాయం దిశి నివసతి ప్రోష్టతా సా వరాకీ ॥6॥

(బైటిక్త) ప్రభూ! ఇట చూడు. మర్కతమణుల హరితకంతుల ఏకైక

జలరాశి, కలహంసల మధుర్నాదాలతో ర్మయమైన్ పరిసరాలు. కమల-
వనాల సుగంధాలు నిండిన్ దిగంతాలు. ఓ పురుషశ్రేషాో! గోమతీన్ది నీ
ముందున్ాది చూడు.
రాముడు: (గాలి తాక్తడిని గమనించాక) సీతాపరితాయగం తరువాత
ముతాయల హారాలు, మలయమారుతాలు, చందన్ం, వెన్నాల నాకు తాపానేా
కలిగిసాతయ. నేడు, అకసాీతుతగా నా హృదయం గోమతీతీర్వాయువుల
సపర్శతో ద్రవిసుతన్ాది. తపపకుండా ఆ దీనురాలు ఇకకడే ఎకకడో ఉండి
ఉంటంది.
లక్ష్మణిః: అతివిషమోఽయం నిమాగావతార్ిః, తదప్రమతతమవ-
తీర్యతామ్ ।

(ఉభావవతర్ణమభినీయ) (నిర్వర్ియ)

యథైతాన్యవిర్లపదనాయసలాఞ్చితాని సకతాని వృన్తమాత్రావ-

శేషతయా సంసూచయమాన్కుసుమాపచయా ర్థధ్యలతాిః తదాలూన్-
క్తసలయతయా విర్లచాియా వన్సపతయిః, తథా జానామి ప్రతాయసన్ా-
వరితనా మనుషాయధవాసేన్ భవితవయమ్ । తథాహి –
అభిన్వర్చితాని ద్దవతానాం
జలకుసుమైర్బలిమనిత సకతాని ।
ఇయమప్ కురుతే తర్ఙ్గమధేయ
భుజగవధూలలితాని కున్దమాలా ।।7।।
లక్ష్మణుడు: న్దీతీర్ం దిగుడుగా, జారుడుగా ఉంది. జాగ్రతతగా
దిగండి.

(ఇదదరూ దిగుతూ ఉనాారు) (పర్వక్షించి చూసి)

న్దీతీర్ంలో, ఇసుకలో పాదాల గురుతలు, పూలు కోసిన్టిన్ా లతలను,
నిర్ంతర్ం ఆకులను కోయటం వలి తకుకవ నీడనిసుతన్ా చెటూి, గమనిసేత
సమీపంలోనే మనుషయ నివాసాలు ఉన్ాటి తెలుసుతన్ాది.
ద్దవతార్చన్లకోసం పూలు, నీరు సేకరిసూతండటంవలి కవచుచ ఈ
ఇసుక న్లిగిన్టిన్ాది. అదుగో నాగకన్యలా తర్ంగాల మధయ ఆ
కుందమాల కొటటకొని వసుతన్ాది.
రామిః: న్ కేవలం ప్రతాయసన్ావరితనా ప్రతిస్రోతోపగతేనాప్
మనుషాయధవాసేన్ భవితవయమ్ ।
లక్ష్మణిః: ఆశచర్యమాశచర్యమ్! ఏషా హి కున్దమాలా చర్ణసపరాయమివ
కరుతకమయా సముద్రగామినాయ తర్ఙ్గపర్మపర్యా క్రమేణ ద్దవసయ
పాదానితకముపహృతా । అవహితం ప్రేక్ష్ణీయా విర్చనా, తదవలోకయ-
తావర్యిః । (గృహీతోవపన్యతి)
రామిః: (నిర్వర్ియ ర్థమాఞ్చమభినీయ) వత్, దృషటపూర్వమిదం
కుసుమర్చనావినాయసకోశలమ్ ।
లక్ష్మణిః: కవ దృషటమ్?

రాముడు: ఈ ప్రవాహగతిక్త వయతిరేకదిశలో, సమీపంలోనే, మాన్వ-

నివాసాలుండాలి.
లక్ష్మణుడు: ఆశచర్యం! న్దీ తర్ంగాలచేత న్నటటబ్డుతూ ఉన్ా ఈ
కుందమాల సావమి పాదపూజకే వచిచన్టి అన్ాగారి పాదాల చెంతకే
వచిచంది. దీని అలిిన్ నైపుణయం చూడ చకకగా ఉన్ాది. (ఆ దండను
చేతిలోక్త తీసుకొని రాముడిక్త ఇసాతడు)
రాముడు: (పర్వక్ష్గా చూసి, పులకరించిపోతూ) వతా్, ఈ పుషప-
ర్చనావినాయసం ఇదివర్కు చూసింద్ద.
లక్ష్మణుడు: ఎకకడ చూశారు?
రామిః: కవ వాన్యత్రేదృశసాయవసాోన్మ్?
లక్ష్మణిః: క్తం ద్దవాయమ్?
రామిః: అథ క్తమ్?
లక్ష్మణిః: కో జానాతి దురివదగధిః ప్రజాపతిిః కథం కథం క్రీడతీతి ।
గచితావర్యిః ఇదమేవ గోమతీతీర్ం ప్రతిస్రోతోఽనుసరావో యావదసాయిః
కున్దమాలాయాిః ప్రభవమాసాదయావిః ।
రామిః: సులభసాదృశోయ లోకసనిావశిః । న్చైతావదసాీకం
భాగధేయమ్ । ఇతశాచతయన్తవిప్రకృషేట ద్దశే పరితయకతయాిః సీతాయా
ఆగమన్ం న్ సమాభవయతే । తథాపాయద్దశయ మార్గం యేనేదం
సలిలాన్తర్మముఞ్చన్తత వసతిమాసాదయావిః ।

రాముడు: ఇంకెకకడైనా ఇంత నైపుణయం ఉండే అవకశం ఉందా?

లక్ష్మణుడు: వదిన్గారి యంద్దనా?
రాముడు: మరి?
లక్ష్మణుడు: బ్రహీ ఎలా ఆడిసాతడో ఎవరిక్త తెలుసు? పదండి. ఈ
గోమతీతీర్ప్రవాహానిక్త ఎదురుగా వెళ్ళి, ఈ కుందమాల బ్యలుద్దరిన్
ప్రద్దశానిక్త చేరుదాం.
రాముడు: లోకంలో సనిావశాలు విచిత్రంగా ఉంట్టయ. కనీ
మన్కంత భాగయమా? ఇకకడిక్త ఎంతో దూర్ంగా వదలివయబ్డిన్ సీత
లక్ష్మణిః: ఏషా న్దీభూమిిః కణటక్తతశర్కరాశుక్తతపుటదుిఃఖసఞ్చచరా,
తదయథా యథా మార్గమాద్దశయామి తథా తథా శనైరాగన్తవయమారేయణ ।
రామిః: ఏవం క్రయతామ్ । యదయప్తయమభిమతా కున్దమాలా తథాప్
ద్దవతోపహార్శఙ్కయా నోపభోగముపనీయతే । (ఇతి విముఞ్చతి)
లక్ష్మణిః:
ఏతాం వత్రలతాం విలఙ్ఘయ పదం మాసిీన్ కృథాిః శుకతయో
మూరాధన్ం వయవధాయ నామయ పుర్థ దూరావన్మ్పసతరుిః ।
చాపాగ్రేణ వికృషయ ముఞ్చ పుర్తిః శాఖాం తిర్శీచమిమా–
ముతరసయనిత పురా శరారుదయతా ధీర్ం పరిక్రమయతామ్ ॥8 ॥

ఇకకడిక్త రావటం సంభవం కదు. అయనా దారితియయ. ఈ మాల

వదలివయబ్డిన్ చోటిక్త చేరుదాం.
లక్ష్మణుడు: ఈ న్దీతీర్మార్గం ముళ్ళి, ఇసుక, గవవ పెంకులతో
నిండి న్డవడానిక్త కషటంగా ఉంది. కనుక నేను చూప్న్ మార్గంలో
న్నమీదిగా న్డవండి.
రాముడు: అలాగే. ఈ కుందమాలను తీసుకోవాలనిప్ంచినా, ఇది
ద్దవతలకు సమరిపంచబ్డింది కనుక తీసుకోరాదు. (వదిలేసాతడు)
లక్ష్మణుడు: ఈ తీగలను తప్పంచుకుని జాగ్రతతగా అడుగు మోపండి.
ఆ చెటటకొమీ దగగర్ కొంచెం తల వంచాలి. ఈ తరుశాఖలను
వింటికొన్తో వంచి న్డవాలి. అదుగో అకకడ ఆడుపులులు పడుకొని
ఉనాాయ. అవి ఉలిక్తకపడి లేవకుండా మెలిగా న్డవండి.
రామిః: (యథోకతం పరిక్రమయ) వత్! క్తమేతసిీన్ ద్దశే భగవతో
వాలీీకేరాశ్రమసనిావశిః?
లక్ష్మణిః: క్తం దృషటమారేయణ?
రామిః: అసౌ తనుతావదవధాన్దృశాయ
దిశిః సమాక్రమతి ధూమలేఖా ।
ఆకృషయమాణో మృదునానిలేన్
శ్రోత్రేష్ణ సమూీర్చఛతి సామనాదిః ॥9॥
లక్ష్మణిః: సమయగుపలక్షితమారేయణ । అహమపయగ్రతో గతావ
నిరూపయామి ।

రాముడు: వతా్! ఇకకడిక్త సమీపంలోనే ఉన్ాదా వాలీీక్తభగవానుల

ఆశ్రమం?
లక్ష్మణుడు: ఆరుయలు ఏం చూశారు?
రాముడు: అకకడ సన్ాగా కనిప్సుతన్ా హోమధూమం, వాయువు
మోసుకుని వసుతన్ా సామగాన్ధవనులు.
లక్ష్మణుడు: బాగా గమనించారు. నేను కొంచెం ముందుకు వెళ్ళి
చూసాతను.
 (పరిక్రామంసతరుసతమభమభినీయ) కథమేతసిీన్ పదోదాధరే
హృదయమ్; సతమిభతావూరూ, ఉతిషపయమాణౌ చర్ణౌ నాగ్రతో భూమిం
గనుతముత్హేతే । తత్ క్తమిదమ్ ।
(విచిన్తయ) సువయకతం గురుజన్సమాక్రానేతన్ ప్రద్దశేన్ భవితవయమ్ । అథ
పదానీవ లక్ష్యనేత । (భూమిం నిర్వర్ియతి)
రామిః: క్తఙ్కృతోఽయం వత్సయ భూమినిరూపణాయామాదర్ిః?
లక్ష్మణిః: ఏతాని నితాన్తమనోహర్తయా సఙ్గ్కరన్తచర్ణతల-
సౌకుమారాయణి లలితనిభృతవినాయసతయా విజాాయమాన్స్త్రీపదభావాని
పులిన్తలసనిావశపదాని దృశయనేత । పశయతావర్యిః –

(ముందుకు న్డిచి, కళ్ళి పటేటసిన్టి ఆగిపోయాడు) ఏమిట్ల ఇది!?

కలు కదలడం లేదు. హృదయంలో భయం, శంక కలుగుతునాాయ.
(ఆలోచించి) ఏమిట్ల ఇది!? కలు కదలడం లేదు. హృదయంలో
భయం, శంక కలుగుతునాాయ. ఇకకడ ఈ పదచిహాాలు పూజుయలవి వల్ల
ఉనాాయ. (నేలను పర్వక్షిసాతడు)
రాముడు: ఎందుకో ఈ చిన్ావాడు నేలను పర్వక్షిసుతనాాడు?
లక్ష్మణుడు: ఇకకడ ఏ స్త్రీక్త చెందిన్వో సుందర్, సుకుమార్, కోమల
పదచిహాాలు కనుప్సుతనాాయ. తమరు చూడండి.
 విలాసయోగేన్ పరిశ్రమేణ వా
సవభావతో వా నిభృతాని మన్ోర్మ్ ।
పదాని కసాయశిచదిమాని సకతే
ప్రయానిత తులయం కలహంసవిభ్రమైిః ॥10॥
రామిః: (నిర్వర్ియ సహర్ిమ్) వత్, క్తముచయతే కసాయశిచదితి । న్ను
వకతవయం సీతాయాిః పదానీతి । పశయ–
సమాన్ం సంసాోన్ం నిభృతలలితా సవ ర్చనా
తద్దవైతద్రేఖాకమలర్చితం చారు తిలకమ్ ।
యథా చేయం దృషాట హర్తి హృదయం శోకవిధుర్ం
తథా హయసిీన్ ద్దవాయ సపది పదపఙ్క్కతరివనిహితా॥11॥

అలసట వలినో, విలాసగతి కర్ణంగానో, సావభావికంగానో -

కలహంస న్డకలలా న్నమీదిగా న్డచిన్టిన్ా ఎవరివో పాదముద్రలు
ఇసుకలో ముందుకుపోతూ కనుప్సుతనాాయ.
రాముడు: వతా్! ఎవరివో అంట్టవెందుకయాయ? సీతవ అన్రాదా?!
చూడు –
పాదాల ఆకృతి అచచం అలాగే ఉంది. అవ సుందర్మైన్ పాదాలు.
అవిగో పాదాలలో పదీరేఖలు. ఈ పాదచిహాాలు న్నుా ఆ శోకవిచలిత-
మూరిత దగగర్కు ఈడుచకుంటూ పోతునాాయ. నిశచయంగా ఈ పాద-
చిహాాలు ఇపుపడిపుపడే ఏర్పడాుయ.
లక్ష్మణిః: (సహర్ిమ్) యావద్దతామేవ పదపఙ్క్కతమనుసర్న్తత వాలీీకే-
రాశ్రమపదమనుసరావిః । యథా చేయం ప్రతయగ్రనిహితా పదపఙ్క్కతసతథా
జానామి ప్రతాయసన్ావరితనాయ ద్దవాయ భవితవయమితి ।
(తతిః ప్రవిశతి సీతా)
సీతా: ణివవతితదం సవణం, ఉవాసిదా సంఝా, హుదో హుదవహో,
ఓగాహిదా భగవఈ భాఈర్హీ, భగవఈం భాఈర్హీం ఉదిదసిఅ
మహపదిణాి సహతోగదాధ కున్దమాలా సమప్పదా । దాణిం అహం ఉణిద-
గంభీర్సీదలం లదాజాలం పవిసిఅ అదిహిజణోపతాోణజ్యగాగఇం
కుసుమాఇం ఓచిణోమి । (ప్రవిషటకేనాపచయం నాటయతి)
నిర్వరితతం సవన్మ్, ఉపాసితా సనాధయ, హుతో హుతవహిః,
అవగాహితా భగవతీ భాగీర్థీ, భగవతీం భాగీర్థీముదిదశయ … …
సవహసతగ్రథితా కున్దమాలా సమరిపతా ।

లక్ష్మణుడు: (సంతోషంగా) అయతే ఈ పాదచిహాాలను అనుసరించి

వెళదాం. ఇపుపడే న్డిచిన్టిన్ాయ కనుక సీతమీ జాడ తెలియవచుచ.
(సీత ప్రవశిసుతంది)
సీత: సాాన్ం అయంది. సంధ్యయపాసన్ కూడా అయపోయంది.
అగిాకర్యం కూడా చేశాను. భగవతి భాగీర్థిలో మునిగాను. నా మొకుక
ప్రకర్ం నా సవహసాతలతో అలిిన్ కుందమాలను న్దీమతలిిక్త
సమరిపంచాను.
ఇదానీమహమున్ాతగమీభర్శీతలం లతాజాలం ప్రవిశాయతిథి-
జనోపసాోన్యోగాయని కుసుమాన్యవచినోమి । (ప్రవిషటకేనాపచయం
నాటయతి)
లక్ష్మణిః: ఏషా పదపఙ్క్కతిః క్రమేణ మార్గవశాత్ పులిన్తలం పరితయజయ
సోలమారూఢా, ప్రణషాట చ । తదిదమేవ పుర్సాతత్ందృశయమాన్లతాగులీ-
ప్రచాియమతిర్మణీయమధాయసయ గతశ్రమౌ భగవన్తం ప్రాచేతసముప-
సరాపవిః ।

రామిః: యదభిరుచితం భవతే । (పరిక్రమోయపవిశతిః)

(నిిఃశవసయ సబాషపమ్) వత్ వత్ –

ఇపుపడ్డ ఎతెలతన్, చలిని లతాకుంజంలో ప్రవశించి, అతిథుల కోసం

ఫలపుషాపలను సేకరిసాతను. (ర్ంగసోలదావర్ం నుంచి పూవులు కోసూత సీత
కన్బ్డుతుంది)
లక్ష్మణుడు: ఈ పాదచిహాాలు క్రమంగా ఇసుకలో మాయమై
సోలప్రద్దశానిక్త చేరి అదృశయమైనాయ. ఎదురుగా ఉన్ా లతానికుంజం
నీడలో కొంత సేపు విశ్రాంతి తీసుకొని, ప్రాచేతసభగవానులను
సమీప్దాదం.
రాముడు: అలాగే! నీకు న్చిచన్టేి చేదాదం. (వెళ్ళి కూరుచంట్టరు)
(నిటూటరిచ, కనీాళ్ళి కరుసూత) నాయనా, నాయనా...
సీతా: (కర్ిం దతాతా) కో ణు ఖు ఏసో సఅలజలహర్దధణిదగంభీరేణ
సర్విసేసేణ అచచంతదుిఃఖబాఅణం వి మే సర్వర్ం ర్థమాంచేది ।
ణిరూవమి దావ కో ఏసోతిత । అహవా ణ జుతతం మమ అజాణిఅ పర్మతోం
అతాోణే దిఠిోం విసజజఇదుం । క్తం ఏతో జాణిదవవం? ణావణాహయది మే
సర్వర్ం పర్పురుససదోద ర్థమంచగగహణేణ । సువవతతం సో ఏతో
ణిర్ణుకోసో సంపతోత । త ణివవణిఇస్ం । అహవా తహ పర్ంముహే జణే
ఏవవం అహిముహీ హోమితిత జం సచచం అతతణోవి అహం లజజదమిహ । తా
ణ పేక్తఖస్ం ।
(కర్ిం దతాతా) కో ను ఖలేవష సజలజలదసతనితగమీభరేణ సవర్-
విశేషేణాతయన్తదుిఃఖభాజన్మప్ మే శర్వర్ం ర్థమాఞ్చయతి ।
నిరూపయామి తావత్ క ఏష ఇతి । అథ వా న్ యుకతం మమాజాాతావ
పర్మార్ోమసాోనే దృష్టటం విసర్జయతుమ్ । క్తమత్ర జాాతవయమ్?
నావనాహయతి మే శర్వర్ం పర్పురుషశబోద ర్థమాఞ్చగ్రహణేన్ ।

సీత: (చెవి అపపగించి) ఎవరై ఉంట్టరు? మేఘగంభీర్సవర్ం. చాలా

దుిఃఖపూరితంగా ఉనాా నా శర్వర్ం ర్థమాంచితమవుతున్ాది. చూసాతను
ఎవర్థ. అయనా తెలియకుండా, చూడగూడని చోట చూడటం యుకతం
కదు. తెలుకోవలసింద్దముంది కనుక? నా శర్వర్ం పర్పురుష్ణని మాట
విన్ాందువలి ర్థమాంచం కదు.
సువయకతం సోఽత్ర నిర్నుక్రోశిః సమ్రాపరపతిః । తనిార్వర్ియామి । అథ వా తథా
పరాఙ్కీఖే జనే ఏవమభిముఖీభవామీతి యత్తయమాతీనోఽపయహం
లజజతాసిీ । తన్ా ప్రేక్షిషేయ ।
(పరాఙ్కీఖీ భూతావ) కహం ణ పపహవామి అతాతణఅస్, అవంజఅది
మే బ్లకకరేణ తహి ఏవవ దిఠ్ఠో । క్తం అవర్ం కరేమి అతాతణఅస్
రాఅపరాహీణదాఏ ణిఓఓ ।
(నిర్వర్ియతి) అంహో దిఠ్ఠోతిత పరిదోసో, చిర్పపవాసోతిత మంణూ,
పరికఖమోతిత ఉవవఓ, ణిర్ణుకోసోతిత అహిమాణో, చిర్పరిచిదోతిత అణురాఓ,
దస్ణీఓతిత ఉకకణాో, సామితిత బ్హుమాణో, కుసలవాణం తాదోతిత
కుడుంబ్లణీసబాభవో అవరాహం పవిసిదంహితిత లజాజ, ణ జాణామి
అంఅఉతతదంసణేణ కీదిస అవతోం అణుభవామితిత ।
(పరాఙ్కీఖీ భూతావ) కథం న్ ప్రభవామాయతీన్ిః, ఆవర్జయతే మే
బ్లాతాకరేణ తత్రైవ దృష్టటిః । క్తమపర్ం కర్థమి ఆతీనో
రాజపరాధీన్తాయా నియోగిః ।

ఆహాఁ, తెలిసింది. నిశచయంగా ఆ నిర్దయుడే వచాచడు. పరిక్తంచి

చూసాతను. నేన్ంటే ఇషటపడని వయక్తతక్త ఎదురుపడటమంటే సిగుగగా
ఉంటంది. అందుకే చూడను.
(ముఖము తిపుపకొని) న్నుా నేను ఎందుకు నియంత్రించుకోలేక-
పోతునాాను? నా దృష్టట బ్లవంతంగా అటే పోతున్ాది. ఇంకేమీ
చేయలేకుండా ఉనాాను. మహారాజు పటి నా విధేయత న్నుా శాసిసుతన్ాది.
 (నిర్వర్ియతి) అహో దృషట ఇతి పరితోషిః, చిర్ప్రవాస ఇతి మనుయిః,
పరిక్ష్వమ ఇతుయద్దవగిః, నిర్నుక్రోశ ఇతయభిమాన్ిః, చిర్పరిచిత ఇతయనురాగిః,
దర్శనీయ ఇతుయతకణాో, సావమీతి బ్హుమాన్ిః, కుశలవయోసాతత
ఇతికుటమిబనీసదాభవిః అపరాధం ప్రవశితాసీీతి లజాజ, న్ జానామి
ఆర్యపుత్రదర్శనేన్ కీదృశీమవసాోమనుభవామీతి ।
లక్ష్మణిః: క్తమర్ోమార్థయ మామకసాీద్దవామన్రయ బాషాపయమాన్-
న్యన్సూతషీిమధ్యముఖిః సంవృతతిః?
రామిః: నిిఃసమాపతవివికతమిదమర్ణయం తటరుహతరుచాియా-
సమాకీర్ిర్మణీయసకతాం ప్రసన్ాసలిలవాహినీం సముద్రగామినీఞ్చచవ-
లోకయన్ సంసీృతయ దణుకవన్వాసమేవం వైకిబ్యమనుప్రాపోతఽసిీ ।

(పర్కయంచి చూసుతంది) ఆశచర్యం! ఈయన్ను చూసేత సంతోషం

కలుగుతున్ాది. న్నుా తయజంచి ఇంతకలం వన్వాసం విధంచాడని కోపం
వసుతన్ాది. చాలా చిక్తక పోయాడు. చూసేత దుిఃఖం కలుగుతున్ాది.
నిర్దయుడని బాధ. చిర్పరిచయం వలి ప్రేమ. చూడదగిన్వాడని ఉతకంఠ.
సావమి అని ఆదర్ం. కుశలవులకు తండ్రి అని గృహిణీభావం. నేరార్థపణకు
గురైనాన్ని సిగుగ. ఆర్యపుత్రుల దర్శన్ం వలి నా సిోతి ఏమిట్ల నాకే అర్ోం
కవటంలేదు.
లక్ష్మణుడు: న్నుా సంబోధంచిన్ తరువాత ఆరుయలు ఉన్ాటిండి
కనీారు పెటటకుని, మొగం వంచుకొని కూరుచనాారందుకు?
రాముడు: జన్సంచార్ం లేని అర్ణయం, చెటినీడలలో అందమైన్ –
సీతా: అంఅఉతత సుమర్సి వణవాసం ణ ఉణ వణవాసిణం జణం ।
ఆర్యపుత్ర! సీర్సి వన్వాసం న్ పున్ర్వన్వాసిన్ం జన్మ్ ।
లక్ష్మణిః: క్తం తత్ర దుిఃఖైకవాసే వన్వాసే సీర్తవయమితి ।
రామిః: వత్ లక్ష్మణ! క్తమేవం బ్రవీష్ట – దుిఃఖైకవాసే వన్వాసే
సీర్తవయమితి । పశయ పశయ –
క్తసలయసుకుమార్ం పాణిమాలమబయ ద్దవాయ
వివిధర్తిసఖీభిిః సఙ్కథాభిరిదనానేత ।

ఇసుక తిన్నాలు, నిర్ీలంగా సముద్రంలో కలవడానిక్త ప్రవహిసుతన్ా న్దీ –

ఇవనీా దండకర్ణయవాసదినాలను జాాపకం తెసుతనాాయ.
వాయకులపరుసుతనాాయ.
సీత: ఆర్యపుత్రా! వన్వాసానిా జాాపకం తెచుచకుంటనాారు మీరు, మళీి
వన్వాసినిని అయన్ దానిని కదు.
లక్ష్మణుడు: ఎందుకు దుిఃఖభాజన్మైన్ వన్వాసానిా సీరిసాతరు?
రాముడు: వతా్ లక్ష్మణా! ఎందుకలా అంట్టవు, దుిఃఖభాజన్మైన్
వన్వాసానిా ఎందుకు సీరిసాతవని? చూడు చూడు.
సాయం సమయాలలో, లేత చివురు వల్ల సుకుమార్మైన్ తన్ చేతిని
పటటకొని, ప్రణయసలాిపాలను కొన్సాగిసూత, మా పాదాల క్రంద ఇసుక
 చర్ణగమన్వగాన్ీన్ోర్సయ సీరామి
స్రుతపయసి తటినాయిః సకతే చఙ్కకరమసయ ॥12॥
సీతా: అయ ణిర్ణుకోకస! క్తం ఏదిణా సంలావఠాోణేణ అసర్ణం
దుిఃఖిదం జణం అహిఅదర్ం బాధేసి ।
అయ నిర్నుక్రోశ! క్తమేతేన్ సంలాపసాోనేనాశర్ణం దుిఃఖితం
జన్మధకతర్ం బాధసే ।
లక్ష్మణిః: ఆర్య, అలం శోకేన్ ।
రామిః: కథం న్ శోచామి మన్దభాగయిః? పశయ పశయ –
పూర్వం వన్ప్రవాసిః పశాచలిఙ్నక తతిః ప్రవాసోఽయమ్ ।
ఆసాదయ మామధన్యం దుిఃఖాద్ దుిఃఖం గతా సీతా ॥13॥

నుంచి నీళ్ళి ఊరుతూ ఉండగా న్నమీదిగా న్దీతీర్ం వెంట న్డుసూత

ఉండటం గురుతకు వసుతన్ాది.
సీత: నిర్దయుడా! ఎందుకు అవనీా జాాపకం చేసి అసహాయను,
దుిఃఖమనుభవిసుతన్ా అభాగినిని ఇంక దుిఃఖపెడతావు?
లక్ష్మణుడు: ఆరాయ! మిమీలిా వడుకుంటనాాను, శోక్తంచవదుద.
రాముడు: శోక్తంచకుండా ఎలా ఉండగలను లక్ష్మణా!
మందభాగుయణిి. చూడు.
ముందు వన్వాసం. ఆ తరువాత లంకవాసం. మళీి ఇపుపడ్డ
వన్వాసం. న్నుా ఈ అభాగుయణిి కటటకొని సీత మర్వ దుిఃఖిసుతంది.
సీతా: అంఅఉతత! ణివావసిదాఏ అసదిసం ।
ఆర్యపుత్ర! నిరావసితాయా అసదృశమ్ ।
రామిః: హా జన్కరాజపుత్రి!
సీతా: అపపపుణిభాఇణీఏ వజజణీఅ!
అలపపుణయభాగినాయ వర్జనీయ!
రామిః: హా! వన్వాససహాయని!
సీతా: అవి ఏదం ణ సంపదం ।
అపేయతన్ా సామ్పపరతమ్ ।
రామిః: హా! కవ గతాసి?

సీత: ఆర్యపుత్రా! పరితయకత కోసం ఇలా దుిఃఖించడం తగదు.

రాముడు: హా జన్కరాజపుత్రీ!
సీత: అలపపుణయం చేసుకున్ా దానిని. విడిచిపెటటదగిన్దానిని.
రాముడు: అయోయ, వన్వాసకలసహచర్వ!
సీత: ఇపుపడు కదు కదా.
రాముడు: అయోయ! ఎకకడిక్త వెళాివు?
సీతా: జహి మందభాఆ గచిది ।
యత్ర మన్దభాగాయ గచితి ।
రామిః: ద్దహి మే ప్రతివచన్మ్ ।
సీతా: అసంభావణీఏ జణే కీదిసం పడివఅణం?
అసమాభవనీయే జనే కీదృశం ప్రతివచన్మ్?
రామిః: (శోకం నాటయతి)
లక్ష్మణిః: ఆర్య, న్ను విజాాపయామి– అలం శోకేనేతి.
రామిః: కథం న్ శోచామి శోచనీయాం వైద్దహీం?
సీతా: అంఅఉతత, మా ఏవం భణ సోఅణీఆ వైద్దహితిత । సోఅణిజ్యజ జ్య
ఏవవం వలిహేణ సోఈఅది ।

సీత: మందభాగుయరాలు చేర్దగిన్చోటిక్త.

రాముడు: నాకు సమాధాన్ం చెపుప.
సీత: సమీప్ంచేందుకే అర్హత లేనిది ఏమి సమాధాన్మిసుతంది?
రాముడు: (దుిఃఖిసాతడు)
లక్ష్మణుడు: ఆరాయ! ప్రారిోసుతనాాను. దుిఃఖించవదుద.
రాముడు: దయనీయ అయన్ వైద్దహి కోసం ఎలా దుిఃఖించకుండా
ఉండగలను లక్ష్మణా?
 ఆర్యపుత్ర! మైవం భణ – శోచనీయా వైద్దహీతి । శోచనీయిః, య ఏవం
వలిభేన్ శోచయతే ।
రామిః: వత్ లక్ష్మణ! క్తం శకయతే జాాతుం కవ వర్తత ఇతి?
సీతా: దిఅసాఅవసాణవిణివారిదప్అసమాఅమా విఅ చకకవాఈ ఇదో
ఏవవ పవాసే వట్టటమితిత ।
దివసావసాన్వినివారితప్రయసమాగమేవ చక్రవాకీ ఇహైవ ప్రవాసే
వర్తతే ఇతి ।
లక్ష్మణిః: న్ శకయతే కవ వర్తత ఇతి జాాతుమ్ ।
రామిః: ఉతా్దితం మయా చిర్కలావిచిిన్ాం ర్ఘ్నకులమ్ । (ఇతి
ర్థదితి)

సీత: ఆర్యపుత్రా! అలా అన్వదుద. భర్తను ఏడిప్ంచే దానికోసం శోకం

తగదు.
రాముడు: నాయనా లక్ష్మణా! సీత జాడ తెలుసుకోగలమా?
సీత: దివసావసాన్సమయంలో సంగమం నిషేధంచబ్డిన్
చక్రవాకపక్షిలా ఇకకడే వన్వాసంలో ఉనాాను.
లక్ష్మణుడు: ఎకకడున్ాదో తెలుసుకోవడం సాధయం కదు.
రాముడు: చిర్కలం నుండి వరిధలుితున్ా ర్ఘ్నవంశానిా విచిిన్ాం
చేశాను నేను. (ర్థదిసాతడు)
సీతా: (సశోకమ్) అదిమతతం సంతవది అంఅఉతోత, క్తం కరేమి ।
సాహసాదో తిమిదదంసణం పమజాజమి అసు్చఅం । (పదముతిషపయ)
అహవా జణపపవాదో ర్క్తఖదవోవ । అంఅఉతేతణ జావ న్ పేకఖమి దావ
సోఆవఅబ్లకకరిదా ణ పపహవామి అపాపణఅస్ । ముణిజణసంపాద-
సముఇదో ఏసో ఉద్దదసో । అదో జఇచాిగదో కో వి మం పేక్తఖస్ది । తా
ఏదిణా లదాజాలపచిణిసుహసంచారేణ మగేగణ అస్మం గదుఆ
కుసలవా సంభావఇస్ం ।
(సశోకమ్) అతిమాత్రం సన్తపతాయర్యపుత్రిః, క్తం కర్థమి । సాహసతిః
సితమితదర్శన్ం ప్రమార్జయామయశ్రుసఞ్చయమ్ । (పదముతిషపయ) అథ వా
జన్ప్రవాదో ర్క్షితవయిః । అర్యపుత్రేణ యావన్ాప్రేక్షేయ తావచోికవగ-
బ్లాతాకరితా న్ ప్రభవామాయతీన్ిః । మునిజన్సమాపతసముచితోఽ-
యముద్దదశిః, అతో యదృచాిగతిః కోఽప్ మాం ప్రేక్షిషయతే, తద్దతేన్

సీత: (దుిఃఖిసూత) ఆర్యపుత్రులు చాలా దుిఃఖిసుతనాారు. ఏం

చెయయగలను? ధైర్యంచేసి, చకకగా దరిశంచడానిక్త తన్ కళికు
అడుంపడుతున్ా కనీాటిని తుడుసాతను.
(అడుగు ముందుకేసి) కదు. లోకపవాదభయం ఉంది. ఆయన్
చూసేలోపలే తపుపకుంట్టను. శోకవగంచేత న్నుా నేను ఆపుకోలేక-
పోతునాాను. ఇది మునులు తిరిగే సాోన్ం. వాళ్ళివరైనా న్నుా చూడవచుచ.
అందువలి ఈ లతల పొదల మాటనుండి దారిచేసుకుని వెళ్ళి ఆశ్రమానిక్త
లతాజాలప్రచిన్ాసుఖసఞ్చచరేణ మారేగణాశ్రమం గతావ కుశలవౌ
సమాభవయామి । (నాటేయనావలోకయనీత నిష్క్కరనాత)
(తతిః ప్రవిశతి ఋష్టిః)
ఋష్టిః: ఆదిష్ఠటసిీ భగవతా వాలీీక్తనా – వత్ బాదరాయణ! శ్రుతం
మయా లక్ష్మణసహాయో రామభద్రసతపోవన్మిదమనుప్రాపత ఇతి । స
కదాచినాీధాయహిాకకర్యసమాపదన్వయగ్రాన్సాీన్ీన్యమానో బ్హిర్వసిోతో
భవత్ । తసాీతతామేన్ముపక్రమయ పరిసమాపతమాధాయహిాకకర్యం
దర్శన్మాకఙ్షమాణం మామావదయ – ఇతి । తదాయవదహమప్ భగవతో
వాలీీకేరాద్దశాద్రామమేవానేవషయామి । (పరిక్రామతి)

చేరి లవకుశులను లాలిసాతను. (తొంగి తొంగి చూసుకుంటూ

వెళ్ళిపోతుంది)
(ఇంతలో ఒక ఋష్ట ప్రవశిసాతడు)
ఋష్ట: వాలీీక్త భగవానులు న్నుా ఈ విధంగా ఆద్దశించారు –
“వతా్! బాదరాయణా! లక్ష్మణసమేతుడై రాముడు తపోవనానిక్త
చేరాడని వినాాను. నేను మాధాయహిాకవిధులలో నిమగామై ఉంట్టన్ని
భావించి దూర్ంగా ఉండి ఉంట్టడు. అందువలి నువువ అతడిదగగర్కు
వెళ్ళి, నేను మాధాయహిాకకరాయలు ముగించుకునాాన్నీ, వాళిను
చూడాలనుకుంటనాాన్నీ తెలియజేయ”. ఆయన్ ఆజాానుసార్ం
రాముడు ఎకకడునాాడో వెదుకుతాను. (ముందుకు వసాతడు)
లక్ష్మణిః: (విలోకయ ససమ్పభరమమ్) ఆర్య! తపోధనోఽయమిత
ఏవాభివర్తతే ।
(రామో ఽశ్రూణి ప్రమృజయ కృతధైర్యిః సిోతిః)
ఋష్టిః: (నిర్వర్ియ) అయే! లతాగులీప్రచాియేఽసిీన్ పురుష-
యుగలమివ । అప్ నామ లక్ష్మణసహాయో రామో భవత్ । (పరిచిన్తయ) కసతత్ర
సనేదహిః –
మన్దం వాతి సమీర్ణో న్ పరుష్ఠ భాసో నిదాఘారిచష్ఠ
న్ త్రసయనిత చర్న్తయశఙ్కమధునా మృగోయఽప్ సింహైిః సహ ।
మధాయహేాప్ న్ యాతి గులీనికటం ఛాయా తదధాయసితా
వయకతం సోఽయముపాగతో వన్మిదం రామాభిధానో హరిిః ॥14॥

లక్ష్మణుడు: (చూసి సంభ్రమంగా) ఆరాయ! తపోధనులు ఇటే

వసుతనాారు.
(రాముడు అశ్రువులు తుడుచుకుని, ధైర్యంగా ఉంట్టడు)
ఋష్ట: (పర్వక్ష్గా చూసి) అర! ఈ తీగల గుబురు నీడలో ఇదదరు
పురుష్ణలు ఉనాారు. లక్ష్మణసమేతుడైన్ రాముడే అయ ఉండాలి.
(కసత ఆలోచించి) గాలి మెలిగా వీసుతన్ాది. గ్రీషీంలో కూడా సూర్య-
క్తర్ణాలలో తీక్ష్ణత లేదు. లేళ్ళి కూడా నిర్భయంగా సింహాలతో కలిసి
తిరుగుతునాాయ. మధాయహామైనా కూడా వాళ్ళిన్ాచోట నీడ తగగటం
 న్ కేవలమతిక్రాన్తమానుషేణ ప్రభావణ, ఆకరేణాప్ శకయత ఏవ
నిశేచతుమ్ । (నిర్వర్ియ)
వాయయామకఠిన్ిః ప్రాంశుిః కరాినాతయతలోచన్ిః ।
వూయఢోర్సోక మహాబాహుర్వయకతం దశర్థాతీజిః ॥15॥
తద్దన్ముపగమయ యథావసిోతమావదయామి । (ఉపాగమయ) రాజన్, సవసిత ।
రామిః: అభివాదయే ।
ఋష్టిః: విజయీ భవ ।

లేదు. నిశచయంగా రాముడి రూపంలో ఉన్ా శ్రీమనాారాయణుడే ఈ

అర్ణాయనిక్త వచాచడు.
మాన్వాతీతమైన్ ప్రభావమొకకటే కదు. ఆకరానిా చూసి కూడా
నిరాధరించుకోవచుచను. (పర్వక్ష్గా చూసి)
వాయయామకఠిన్ద్దహం, ఆకరాింతలోచనాలు, ఉన్ాతవిశాల వక్ష్ం,
ఆజానుబాహువులు ఈయన్ దాశర్థి అనే సపషటం చేసుతనాాయ.
వారిని సమీప్ంచి వాలీీక్తభగవానుల సంద్దశానిా వినిప్సాతను.
(సమీప్ంచి) రాజా, సవసిత!
రాముడు: అభివాదము.
ఋష్ట: జయమగు గాక!
రామిః: క్తమాగమన్ప్రయోజన్మార్యసయ?
ఋష్టిః: పరిసమాపతసకలకరాీ భగవానావలీీక్తర్ీహారాజసాయగమన్-
ముదీవక్ష్మాణసితషోతి ।
రామిః: (విలోకయ) అయే! అతిక్రానోత మధాయహాిః । తథాహి –
ప్రవిశయ తరుమూలాని నీతావ మధయనిదనాతపమ్ ।
అధవనీనా ఇవ ఛాయా నిర్గచినిత శనైిః శనైిః ॥16॥
అప్ చ –
మధాయహాార్కమయూఖతాపమధకం తోయావగాహాదయం
నీతావ వారికణార్దదరకర్ిపవనైరాహాిదయమానాన్న్ిః ।

రాముడు: ఆరుయలు ద్దనికోసమని విచేచసారు?

ఋష్ట: తమ కర్ీలనిాంటినీ ముగించుకొని వాలీీక్తభగవానులు
మహారాజు యొకక రాకకై ఎదురుచూసుతనాారు.
రాముడు: (చుటూట చూసి) అర! మధాయహా సమయం
దాటిపోయంది. మధాయహాపుట్ండలో తరుమూలానిక్త వచిచ సేదదీరి
మళీి బ్యలుద్దరిన్ బాటసారిలా నీడలు బ్యటకు వసుతనాాయ.
అంతే కదు –
తొండంతో చరుసూత నీటిసుడులను సృష్టటసూత, జలకణాలతోనున్ా
చెవులను అలాిడించడం వలి వీచిన్ చలిని గాలిచేత ఆహాిదానిా
 మన్దం మన్దముపైతి కూలమధునా వక్ష్ిఃప్రణున్నలార్జలై–
రాక్రాన్తం కర్ఘాతఝాఙ్కృతిసరితకలోిలచక్రిః కర్వ ॥14॥
(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)

అనుభవిసూత నీటిలోపల మధాయహోాషిసమయానిా గడిప్న్ ఈ ఏనుగు

తన్ ఎదతో తోసుకువచిచన్ నీటితో గటిను ముంచెతుతతూ న్నమీది
న్నమీదిగా బ్యటకు వసుతన్ాది.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)
 చతుర్థోఽఙ్కిః – నాలుగవ అంకము
(తతిః ప్రవిశతి తాపసీదవయమ్)

ప్రథమా: హలా జణివది! రామాయణసఙ్గగతఅణిమితతం వంమీఇ-

తపోవణం సంపతాతఏ తిలుతతమాఏ అహం ఏవవం భణిదా – అహం
పహావణింమిద్దన్ సీదారూవణ రామస్ దంసణపహం ఓఅరిఅ రామో
సీదాఏ ఉవరి సాణుకంపో ణ వతిత జాణిదుం ణు ఇచాిమి! తా తుమం
రామం అణేిసహితిత । తా దంసేదు ప్యసహీ రామస్ విస్మతాోణమ్ ।
హలా యజావది! రామాయణసఙ్గగతకనిమితతం వాలీీక్తతపోవన్ం
సంప్రాపతయా తిలోతతమయాహమేవం భణితా – అహం ప్రభావనిరిీతేన్
సీతారూపేణ రామసయ దర్శన్పథమవతీర్య రామిః సీతాయా ఉపరి
సానుకమోప న్వతి జాాతుం నివచాిమి । తతతాం రామమనేవషయ ఇతి ।
తదదర్శయతు ప్రయసఖి రామసయ విశ్రామసాోన్మ్ ।

(ఇదదరు తపసివనులు ప్రవశిసాతరు)

తపసివని 1: హలా యజావదీ! రామాయణసంగీతప్రదర్శన్ కోసం

వాలీీక్తభగవానుల తపోవనానిక్త చేరిన్ అప్ర్స తిలోతతమ తాను
మాయాసీత రూపానిా ధరించి రాముడిక్త సీతమీద ప్రేమ, అనుకంప
ఉన్ాయాయ, లేవా అని తెలుసుకోవాలనుకుంటన్ాదట. న్నుా రాముడు
ఎకకడునాాడో చూసి చెపపమన్ాది. అందువలి ఓ ప్రయసఖీ! నాకు
రాముడు విశ్రమించిన్ ప్రద్దశానిా చూప్ంచు.
యజావదీ: హలా వదవది! తిలుతతమాఏ జదా ఏసో ఆలావో పవుతోత
తదా ఆసణిగుమీలదాగహణపచిణిఠిోద్దణ రామవయసే్ణ
అంఅహసిఏణ సవవం ఆఅణిిదం ।
హలా వదవతి! తిలోతతమయా యదైష ఆలాపిః ప్రవృతతసతదాసన్ా-
గులీలతాగహన్ప్రచిన్ాసిోతేన్ రామవయసేయనార్యహసితేన్ సర్వ
మాకరిితమ్ ।
వదవతీ: అచాిఇదం ఖు ఆఅరిదం । జఇ గహిదసంకేఅస్ తస్ అగగదో
తిలుతతమా సీదాఏ చరిదాఇ అణువటిటసదితిత తదో విపర్వదో ఉవహాసో భవ ।
తా ఇమాదో ప్అసహిం తిలుతతమం ణివారేమి ।
అతాయహితం ఖలావచరితమ్ । యది గృహీతసఙ్కకతసయ
తసాయగ్రతసితలోతతమా సీతాయాశచరితాన్యనువరితషయత ఇతి తతో విపర్వత
ఉపహాసో భవత్ । తదసాీత్ ప్రయసఖీం తిలోతతమాం నివార్యామి ।

యజావది: హలా వదవతీ! తిలోతతమ ఇలా చెపుతన్ాపుపడు, రాముడి

వయసుయడు (విదూషకుడు) ఆర్యహసితుడు అకకడ పూపొదలో
చాటగా ఉండి అంతా వినాాడు.
వదవతి: అయతే చాలా ప్రమాదమే! ఇపుపడు తిలోతతమ సీతరూపంలో
వెళ్ళత అపహాసయం పాలవుతుంది. నేను వెళ్ళి తిలోతతమను ఆపుతాను.
యజావదీ: సహి వదవది! సీదా దాణిం కహిం?
సఖి వదవతి! సీతేదానీం కుత్ర?
వదవతీ: సుణాహి అజజ సతతమే దివహే సంపాదిదాహి తపోవణ-
వాసిణీహి విణివిదో భఅవం వంమీఈ ఏసా ణూణం అస్మదీహిఆ
పదుమాపచయాదిసు అతతణో ఉపభోఏసు దాణిం మహారాఅస్
సణిిహాణేణ పర్పురుసణఅణపరిఖితాత ణ సకక ఇతిోఆజణేణ
ఓగాహిదుంతి । తదా భఅవదా వంమీఇణా ణిజాఝణణిచచలణఅణేణ
ముహుతతం ణిజాఝఇఅ భణిదం – ఏదసి్ం దీహిఆఏ వటటమాణో
ఇతిోఆజణో పురుసణఅణాణం అగోఅర్థ భవిస్దితిత । తతపపఉది సీదా
రామస్ దంసణపహం పరిహర్ంతీ దీహిఆతీరే సఅలం దివఅం
అదివాహేది ।
శృణు, అదయ సపతమే దివసే సంపాతితాభిసతపోవన్వాసినీభిరివజాాప్తో
భగవాన్ వాలీీక్తిః – ఏషా నూన్మాశ్రమదీరిఘక పదాీపచయాదిషావతీన్
ఉపభోగేష్టవదానీం మహారాజసయ సనిాధానేన్ పర్పురుషన్యన్పరిక్షిపాత న్
శకయ స్త్రీజనేనావగాహితుమ్ – ఇతి ।

యజావది: సఖీ వదవతీ! సీత ఇపుపడు ఎకకడున్ాది?

వదవతి: విను. ఈ ర్థజు ఆశ్రమవాసినులు వాలీీక్తభగవానులతో,
‘ఆశ్రమానిక్త దగగరున్ా దిగుడు బావి పరిసరాలోి రాముడి పరివార్ం
సంచరిసూత ఉంట్టరు, కనుక స్త్రీలు అకకడ తామర్పూలను కోయడానిక్త
వీలుకదు.’ అని చెపాపరు.
 తదా భగవతా వాలీీక్తనా నిధాయన్నిశచలన్యనేన్ ముహూర్తం
నిధాయయ భణితం – ఏతసాయం దీరిఘకయాం వర్తమాన్ిః స్త్రీజన్ిః
పురుషన్యనానామగోచర్థభవిషయతి – ఇతి । తతిః ప్రభృతి సీతా రామసయ
దర్శన్పథం పరిహర్నీత దీరిఘకతీరే సకలం దివసమతివాహయతి ।
యజావదీ: క్తం జాణనిత కుసలవా రామస్ అతతణోఅ సంబ్ంధం?
క్తం జానీతిః కుశలవౌ రామసాయతీన్శచ సమబన్ధమ్?
వదవతీ: అతతణో బాలభావణ ముణిజణస్ అ సంసగేగణ మాదర్ం వి
ణామదో ణ జాణనిత, క్తం ఉణ దీహపపవాసవిచిిణిం రామస్ ఉతతన్తమ్ ।
ఆతీనో బాలభావన్ మునిజన్సయ చ సంసరేగణ మాతర్మప్ నామతో
న్ జానీతిః, క్తముత దీర్ఘప్రవాసవిచిిన్ాం రామసయవృతాతన్తమ్ ।

అపుపడాయన్ కనులను నిశచలంగా నిలిప్ ధాయనించి, చెపాపరు – ‘ఆ

బావి దగగర్ ఉన్ా ఏ స్త్రీ అయనా పురుష్ణలకు కనుప్ంచదు.’ అని.
అపపటినుండి సీత రాముడి దృష్టటలో పడకుండా ఉండట్టనిక్త ర్థజంతా ఆ
బావి గటటపైనే గడుపుతున్ాది.
యజావది: కుశలవులకు రాముడెవర్థ తెలుసా?
వదవతి: పసివాళ్ళి కదా, పైగా మునిజన్సాంగతయం! వాళికు తమ తలిి
పేరే తెలీదు. ఇక ఎకకడో దూర్ంగా ఉన్ా రాముడి గురించి తెలుసుతందా?
యజావదీ: క్తం జాణాిసి రామో ఏతో తపోవణం పవిసదితిత?
క్తం జానాసి రామోత్ర తపోవన్ం ప్రావిశదితి?
వదవతీ: కుదో తస్ ఆఅమో?
కుతసతసాయగమిః?
యజావదీ: గచి తుమం తిలుతతమాఏ సఆసం, అహం అ సీదాఏ
పస్పరివటిటణీ హోమి ।
గచి తవం తిలోతతమాసకశమ్, అహం చ సీతాయాిః పార్శాపరివరితనీ
భవామి । (ఇతి నిష్క్కరనేత)
ఇతి ప్రవశకిః

యజావది: రాముడు తపోవన్ం ప్రవశించాడని నీకు తెలుసా?

వదవతి: ఎకకడ నుండి ఆయన్ రాక?
యజావది: నువువ తిలోతతమ దగగర్కు వెళ్ళి. నేను సీత దగగర్కు
పోతాను. (ఇదదరూ నిష్కకరమిసాతరు)
ప్రవశకము సమాపతము
 (తతిః ప్రవిశతుయతతర్వయకృతప్రావర్ణా సీతా యజావదీ చ)
యజావదీ: సహి వైద్దహి, కేణ తుహ ఉవదిటటం అపువవం ఉతతర్వఅ-
జుఅలధార్ణం?
సఖి వైద్దహి, కేన్ తవోపదిషటమపూర్వముతతర్వయయుగలధార్ణమ్?
సీతా: అచచన్తసీఅలేణ తర్ఙ్గవాహిణా దీహేణ దీహిఆమారుద్దణ ।
అతయన్తశీతలేన్ తర్ఙ్గవాహిణా దీరేఘణ దీరిఘకమారుతేన్ ।
యజావదీ: సహి, పవాసవిరుదధం ఖు ఏదం సార్దచందక్తర్ణరాసి-
పరిపండుర్ం సుర్హిబ్హులామోదసమార్దధమహుఅర్ఉలసంగీద-
మణుహర్ం ఏదం పావర్ణం ।
సఖి, ప్రవాసవిరుదధం ఖలేవతచాిర్దచన్దదరక్తర్ణరాశిపరిపాణుుర్ం
సుర్భిబ్హులామోదసమార్బ్ధమధుకర్కులసఙ్గగతమనోహర్మేత-
త్రాపరవర్ణమ్ ।

(ఉతతర్వయానిా ధరించిన్ సీత, యజావది ప్రవశిసాతరు)

యజావది: సఖీ! రండు ఉతతర్వయాలను ధరించమని ఎవరు చెపాపరు?
సీత: ఈ న్డబావి మీదనుండి వచేచ చలిని గాలి.
యజావది: సఖీ! శర్తాకలపు వెన్నాలవల్ల తెలినైన్వి, సుగంధాలను
వెదజలుితూ ఝంకరాలు చేసే తుమెీదలను ఆకరిించేవీ అయన్
ఉతతర్వయాలను ధరించటం ప్రవాస విరుదధం కదా?
సీతా: సహి, జదా అహం మహారాఅసాసణేణ వణపపవాసే పరిచచతాత
చితతఊటం పరిచచఇఅ దక్తఖణపహం పతిోదా తదా చిర్ణివాససముపపణి-
సహిసిణేహాఏ చినాతఉలాఏ వణద్దవదాఏ మాయావఈఏ సుమర్ణ-
ణిమితతం చందధవలం వాసిదసుఅంధం అతతణో దివవం ఉతతర్వఅఅం మమ
పణీదం । తం అంఅఉతతస్ మమ వి హతేో అచచన్తసహీభూదం చిర్దుిఃఖ-
సహాయంతిత ఏతో అతాతఇం సాఅర్ం ధారిదం । (ఇతి ర్థదితి)
సఖి, యదాహం మహారాజశాసనేన్ వన్ప్రవాసే పరితయకత చిత్రకూటం
పరితయజయ దక్షిణాపథం ప్రసిోతా తదా చిర్నివాససముతపన్ాసఖీసేాహయా
చినాతకులయా వన్ద్దవతయా మాయావతాయ సీర్ణనిమితతం చన్దదరధవలం
వాసితసుగన్ధమాతీనో దివయముతతర్వయకం మమ ప్రణీతమ్ ।
తదార్యపుత్రసయ మమాప్ హసేతఽతయన్తసఖీభూతం చిర్దుిఃఖసహాయ-
మితయత్రాతీనా సాదర్ం ధారితమ్ । (ఇతి ర్థదితి)

సీత: సఖీ! మేము మహారాజు ఆజాతో వన్వాసం చేసూత చిత్రకూటంలో

చాలాకలంగా ఉంటన్ాపుపడు మాకు మిత్రురాలైన్ వన్ద్దవత
మాయావతి, మేము ఆ ప్రాంతానిా వదిలి దక్షిణానిక్త వెళ్ళిటపుపడు,
చింతాక్రాంతురాలై తన్ జాాపకర్ోం ఇచిచన్దీ చంద్రుడిలాంటి తెలిని,
సుగంధపరిమళాలు వెదజలేి దివోయతతర్వయం. ఇది ఆర్యపుత్రులకూ నాకూ
అతయంతసుఖదాయకమైన్ది. దుిఃఖంలో ఓదారుపగా, మైత్రిక్త గురుతగా దీనిని
ధరించాను. (ఏడుసుతంది)
యజావదీ: సహి, మా ర్థదీ, ణహి ఏసో తపోవణవాసో వణవాసోతిత
పుచిచఅది ।
సఖి, మా ర్థదీిః, న్హేయష తపోవన్వాసో వన్వాస ఇతి ప్రోచయతే ।
సీతా: కహం ణ ర్థఇస్ం? కహం ఏదం తపోవణం ఆఅదో
అంఅఉతోతతిత దిఉణం విదాధర్ం ఆస సంఅణం పతోరేమి । ఏఆఇణీ దీహ-
ణీసాసేహి ర్తితందివం అదివాహేమి । తా బ్లియం ఖు ఆవఅకర్ణం ।
కథం న్ ర్థదిషాయమి? కథమేతతతపోవన్మాగత ఆర్యపుత్ర ఇతి
దివగుణిః, ... ధార్యామి । ఏకక్తనీ దీర్ఘనిిఃశావస రాత్రినిదవమతి-
వాహయామి । తదబలవత్ ఖలు ఆవగకర్ణమ్ ।
యజావదీ: ఆలకఖణీఆఇ ఏదాణి కదణాణి । తుమం ఏతసి్ం దీహిఆ-
తీర్విహంగమమిహుణవిభమం అవలోఅఅనీత అతాతణం విణోద్దహి ।
అహం వి అతతణో ణిఓఅ అణుచిట్టటమి । (పరిక్రామతి)

యజావది: సఖీ! దుిఃఖించకు. ఇది తపోవన్వాసమే కని వన్వాసం

కదు.
సీత: ఎలా దుిఃఖించకుండా ఉండగలను? ఆర్యపుత్రులు ఈ
తపోవనానిక్త వచాచరు. దీనివలి ఆశ రండింతలయంది. ఏకక్తనిగా
దీర్ఘమైన్ నిటూటరుపలు విడుసూత అహరిాశలూ కలం వెళిదీసుతనాాను.
దుిఃఖం ఉంటంది కదా?!
 ఆలక్ష్ణీయాని ఏతాని కథనాని । తవమేతసిీన్ దీరిఘక తీరే విహఙ్గమ-
మిథున్విభ్రమమవలోకయనాతయతాీన్ం వినోదయ, అహమపాయతీనో
నియోగమనుతిషాోమి । (పరిక్రామతి)
సీతా: (దీరిఘకమాలోకయ) అఇధణిం ఖు ఏదం రాఅహంసమిహుణం
ఏవం అణాసాదిఅవిర్హం సమాఅమసుహం అణుహోదితిత । ణదిధ
దంపఈణం మమ విర్హసమో ఉపద్దసణిఉణో ఉపజాఝయో, జేణ
పక్తకణో వి అణోిణిహిఅఅగగహణసమతోలలిఅమహురా చాడుపపఓఅం
పతాోవయనిత ।
(దీరిఘకమాలోకయ) అతిధన్యం ఖలేవతద్రాజహంసమిథున్మేవమ-
నాసాదితవిర్హం సమాగమసుఖమనుభవతీతి । నాసిత దమపతోయర్ీమ
విర్హసమ ఉపద్దశనిపుణ ఉపాధాయయిః, యేన్ పక్షిణోప్ అనోయన్య-
హృదయగ్రహణసమర్ోలలితమధురాశాచటప్రయోగం ప్రసాోపయనిత ।

యజావది: సీతా! నువీవ దుిఃఖానిా లక్ష్యపెటటకూడదు. ఈ బావి

గటటమీద కూరుచని పక్షిమిథునాలను చూసూత ఆన్ందించు. నేను నా
పనిమీద వెళ్ళతనాాను. (బ్యలుద్దర్బోతుంది)
సీత: ఈ రాజహంసమిథునాలు ఎంత ధన్యములో, ఇలా విర్హబాధ
లేకుండా సుఖానుభవానిా పొందడానిక్త! నేను అనుభవిసుతన్ాటవంటి
విర్హవయథను మించి దంపతులకు శిక్ష్ణ లేదు. అందుకే కబోలు –
పక్షులు సతం అనోయన్యహృదయావగాహన్తో, తీయనైన్ వలపు మాటలు
మాట్టిడుకుంటన్ాటి నాకు అనిప్సుతన్ాది.
యజావదీ: (నిర్వర్ియ) జహ ఏసో ససంభమతకకణవిముతాతసణో
పరిగగహఅంసద్దస సముక్తఖతతవకకలో సుఅసంఅమణపాఉధ్య వింమయో-
ఫులిలోఅణో సవోవ జేవ (ఏవవ) ముణిఅణో ఏఅముఖఓ అపసరిదో తహ
జాణామి సంపతేతణ మహారాఏణ హోదవంది । (ఇతి నిష్క్కరనాత)
(నిర్వర్ియ) యథైష ససమ్పభరమతతషణవిముకతసన్ిః పరిగ్రహాంసద్దశ

సముతిషపతవలకలిః... ... విసీయోతుూలిలోచన్ిః సర్వ ఏవ ... ... మునిజన్ిః

ఏకముఖకిః అపసృతసతథా జానామి సమ్రాపరపేతన్ మహారాజేన్ భవితవయమితి।
(ఇతి నిష్క్కరనాత)
(తతిః ప్రవిశతి రామిః సచిన్తిః కణవశచ)
కణవిః: ఆదిష్ఠటఽసిీ భగవతా వాలీీక్తనా – కణవ. కణవ, దాశర్థిం
నైమిశార్ణయరామణీయకదర్శనేన్ వినోదయ ఇతి । ఏష పున్శిచనాత-

యజావది: స్త్రీలూ, పురుష్ణలూ సంభ్రమంగా లేచి వసారలను

సరిచేసుకొని బ్యలుద్దరి వెళ్ళతనాారు. శ్రవణసుభగంగా వదపఠన్ం
చేసూత, వికసించిన్ నేత్రాలతో మునిజనాలు గుంపులు గుంపులుగా
కదులుతునాారు. ఇదంతా చూసుతంటే మహారాజు శ్రీరాముడు
వచేచసిన్టినాాడు. (నిష్కకరమిసుతంది)
(చింతాకులుడై ఉన్ా రాముడు ప్రవశిసాతడు, అతని వెంట కణువడు)
కణువడు: “కణావ, రాముడిక్త తోడుగా ఉండి నైమిశార్ణయపు అందాలు
చూప్ంచి రాముడిని వినోదింపజేయ” అని వాలీీక్తభగవానులు న్నుా
పరాధీన్తావతుపర్థగామిన్మప్ మాం నావగచితి । తథాహి –
సఖలతి ముహుర్యం సమేప్ మారేగ
నిభృతగతిిః ప్రవిలమబతే విదూరాత్ ।
అవన్తవదనో నితాన్తర్మేయ
న్ చ న్యనే నిదధాతి కన్నేఽసిీన్ ॥1॥
(ఉపసృతయ) భో రాజన్!
రామిః: హన్త, వయసయ, తాపసవిరుదధమామన్రణమ్ । అథ వా వయసిః
పరిణామేనేదమపరాదధం న్ భగవతా ।
అహం రామసతవాభూవం తవం మే కణవశచ శైశవ ।
యూయమారాయ వయఞ్చచదయ రాజానో వయసా కృతాిః ॥2॥

ఆద్దశించారు. ఈయనేమో చింతకు లోనై తన్ ముందు న్డుసుతన్ా న్నుా

సతం గమనించేలా లేడు.
సమప్రద్దశంలో న్డుసూత కూడా తడబ్డుతునాాడు. న్నమీదిగా
న్డుసూత ఉన్ాందున్ బాగా వెన్కబ్డిపోయాడు. తల దించుకొని న్డుసూత
అతయంతర్మణీయమైన్ ఈ అడవిని ఓర్కంటనైనా చూడటం లేదు.
(దగగర్గా వెళ్ళి ప్లుసాతడు) హే రాజా!
రాముడు: అయోయ! వయసాయ! తాపసవిరుదధంగా సంబోధసుతనాావు.
వయసు్ పెర్గడంవలి అయ ఉంటంద్ద కనీ, అది నీ దోషం కదు.
కణవిః: అహో ధీర్థదాతోతఽయముపాలమభిః ।
రామిః: ఉచయతాం యదివవక్షితమ్ ।

కణవిః: సుర్భికుసుమగన్నలధరావసితాశాముఖానాం
ఫలభర్న్మితానాం పాదపానాం సహస్రిః
విర్చితపరివషశాయమలోపాన్తరేఖో
ర్మయతి హృదయం తే హన్త కచిచదవనాన్తిః ॥3॥
రామిః: బ్హుమాన్నిర్న్తర్వకృతమాన్సం మాం తపోవన్మిదం
ర్మయతి న్ ర్మయతీతి వచనావకశ ఏవ నాసిత । పశయ –
దావాగిాం క్రతుహోమపావకధయా యూపాసోయా పాదపాన్
అవయకతం మునిగీతసామగతయా భకతయ శకున్తసవన్మ్ ।
బాలయంనుండి నీకు నేను రాముడిని. నువువ నాకు కణువడివి. ఇపుపడు
వయసు ముదర్టం వలి నువువ ఆరుయడవు, నేను రాజును అయాయనా?
కణువడు: ఎంత గంభీర్మైన్ మందలింపు!
రాముడు: చెపపదలచింది చెపపవచుచ.
కణువడు: పుషపసుగంధాలను దిశాంతాలవర్కూ వాయప్ంపజేసూత,
ఫలభార్ంతో వంగిపోయ ఉన్ా వన్వల వృక్ష్వలతో పచచని సీమావలయరేఖ
గీసిన్టిన్ా ఈ వన్శోభ నీ హృదయానిక్త ఆన్ందానిా కలిగించడం లేదా?
రాముడు: ఈ తపోవన్ం న్నుా ఆన్ందింపజేసుతన్ాదా లేదా, అనే
మాటకు అవకశం లేదు. చూడు – ఈ వన్ంలోని దావాగిాని యాగాగిాలా,
 వనాయంసాతపసగౌర్వణ హరిణాన్ సమాభవయన్నలామిశే
సోహం యన్రణయా కథం కథమప్ న్యసాయమి పా భువి ॥4॥

కణవిః: యుకతరూపోఽయం ధరలీకపరాయణసయ మహారాజసయ

సకలజగదభుయదయనిిఃశ్రేయసహేతోరిాష్కపరతూయహతపిఃసిదిధక్షేత్రే
పూర్వరాజరిివంశాధాయసితే నైమిశే బ్హుమాన్ిః ।
ఆనాకమేకధనుషా భువన్ం విజతయ
పుణలయరిదవిః క్రతుశతైరివర్చయయ మార్గమ్ ।
ఇక్ష్వవకవిః సుతనివశితరాజయభారా
నిిఃశ్రేయసాయ వన్మేతదుపాశ్రయనేత ॥5॥

ఈ వృక్ష్వలను యూపసతంభాల వల్ల, పక్షుల కలకలరావాలు మునుల

సామగాన్ం వల్ల, ఈ అడవిలోని హరిణాలను తాపసుల వల్ల సంభావిసూత
ఉన్ా నేను ఎంతో సంకోచంతో, అతికషటంగా నా పాదాలను ఈ
నైమిశార్ణయభూమిపై మోపుతునాాను.
కణువడు: పూరువలైన్ రాజరుిలందరూ తపసు్చేసి సిదిధపొందిన్
నైమిశార్ణయక్షేత్రంపటి ధరలీకపరాయణుడైన్ మహారాజు అభిప్రాయం
ప్రశంసనీయం.
ఇక్ష్వవకురాజులు ధనుసు్తో సవర్గంవర్కు జయంచి, పుణాయర్జన్ కోసం
నూరుయజాాలు చేసి, పుత్రులకు రాజయభారానిా అపపగించి మోక్ష్ంకోసం
నైమిశానిా ఆశ్రయసాతరు.
రామిః: (ప్రణమతి)
కణవిః: ఇదమన్న్యతపోవన్సాధార్ణం నైమిశసయ మాహాతీయ-
మవలోకయ
అసిీన్ సనిావసన్ీహేశవర్శిర్సాతరాధపజ్యయత్నయా
మిశ్రీభూయ కవోషితాముపగతసితగోీ నిదాఘాతపిః ।
న్ మాినిం తరుపలివష్ణ సర్సాం తోయేష్ణ నైవ క్ష్యం
సనాతపం న్ జన్సయ క్తనుత జన్యతాయలోకమాత్రం దృశామ్ ॥6॥
క్తఞ్చ –
ఏతసిీన్ వితతాధవరే ప్రతిదిన్ం సానిాధయయోగాదధరే–
సతయకతా న్న్దన్చన్దనావనీరుహానాలాన్తాం ప్రాప్తాిః ।

రాముడు: (ప్రణమిలుితాడు)
కణువడు: అన్య తపోవనాలకనాా విలక్ష్ణమైన్ నైమిశార్ణయ-
మాహాతాీయనిా దరిశంచు –
ఇకకడి ప్రచండగ్రీషీపు ఎండవడి, శివుడి జట్టజూటంలోని చంద్రుడి
వెన్నాలతో కలవడంవలి కళికు వెలుగును మాత్రం ప్రసాదిసూత, చెటి
ఎండిపోకుండా, జలసాోనాలు ఇంక్తపోకుండా, జనులకు బాధలేకుండా
ఉంటంది.
ఇంక –
యజాాలకు ప్రసిదిధకెక్తకన్ ఈ అర్ణాయనిక్త ఇంద్రుడు ప్రతిర్థజూ వసూత
 బ్లభ్రతుయచచనివశితేన్ న్యనేనాలోకనీయా అమీ
మతెలతరావణకణోర్జుజవలయనాయసక్ష్తిం పాదపాిః ॥7॥
రామిః: విలోకయ సతతప్రవృతతమహాధవరేణ ధరాీర్ణేయన్ న్న్దన్వన్మప్
విసీరితో భగవాన్ పుర్న్దర్ిః ।
సచక్తతమవధాయ కర్ిమసిీన్
సుర్పతికర్ిణమన్రనిిఃసవనేష్ణ ।
విర్చయతి శచీ సదైవ నూన్ం
స్రజమవధూయ వియోగవణిబ్న్ధమ్ ॥8॥
కణవిః: ఇదమపర్ం న్ పశయసి –

ఉంట్టడు కనుక న్ందన్వన్ంలోని చందన్వృక్ష్వలకు బ్దులుగా ఈ

అడవిలోని చెటికు అతడి ఐరావతం కటిటవయబ్డుతుంది.ఆ కటటతాళి
రాప్డులవలన్ ఈ సమున్ాతవృక్ష్వలపై ఏర్పడిన్ గుండ్రటి చార్లను
చూడు.
రాముడు: సంతతం యజాాలు జరుగుతూ ఉండటంచేత ఈ
ధరాీర్ణయం ఇంద్రుడు తన్ న్ందన్వనానిా మర్చిపోయేలా చేసుతన్ాది.
ఇంద్రుణిి ఆవాహన్ చేసూత ఈ నైమిశక్షేత్రంలో చేయబ్డే మంత్ర-
ధవనుల భయం కర్ణంగా శచీద్దవి పుషపమాలలను విసరిజంచి వియోగ-
సూచకమైన్ వణీబ్ంధానిా ధరిసుతంది.
కణువడు: నీవు ఇంకో విశేషం గమనించలేదు.
 అసిీన్ కపోలమదపాన్సమాకులానాం
విఘాం న్ జాతు జన్యనిత మధువ్రతానామ్ ।
సామధవనిశ్రవణదతతమనోఽవధాన్–
నిషపన్దమన్దమదవార్ణకర్ితాలాిః ॥9॥
రామిః: (విహసయ) క్తమత్రాశచర్యమ్ –
మునీనాం సామగీతాని పుణాయని మధురాణి చ ।
ప్రవాసినామప్ మనో హర్నిత క్తము దనితనామ్ ॥10॥
కణవిః: (ఆతీగతమ్) అహో రామసయ ప్రవాసే మహానిారేవదిః,
యదయం తిర్యగోభయఽప్ ప్రవాసిన్ ఏవ శూన్యహృదయాన్వగచితి ।

మన్సు్ను సామగాన్ంమీద లగాంచేసిన్ మదపుటేనుగులు వాటి

కపోలాల మీద స్రవించే మదర్సానిా తాగడానిక్త మూగిన్ మధుపాలను
చెవులతో తోలడం లేదు.
రాముడు: (న్వివ) అందులో ఆశచర్యమేముంది? మునుల సామగాన్ం
పుణయప్రదమూ, మధుర్మూ కూడా. అవి ఏనుగులనేమిటి? విర్హుల
మన్సు్లనూ దోచుకుంటయ.
కణువడు: (తన్లో) ఆహా! రాముడి విర్హబాధ! ఆ బాధవలి
ఈయన్ ప్రవాసులు జంతువులకనాా శూన్యహృదయులై
(అన్యమన్సుకలై) ఉంట్టర్ని భావిసుతనాాడు.
(ప్రకశమ్) ఇతసాతవదవధీయతాం దృష్టటిః–
ముకతా వసన్తవిర్హేఽప్ మునిప్రభావా–
దునిాద్రసాన్దదరకుసుమాం సహకర్శాఖామ్ ।
ధావన్తయమీ మధుకరాిః క్రతుహోమధూమ–
సనారసితాిః సర్సి వారిరుహోదరాణి ॥11॥
రామిః: కథమన్వర్తాహుతిసంవరిధతో ధూమరాశిర్ీధుకరాని-
వాసాీన్ పరాయకులయతుం ప్రవృతతిః । (ధూమసంబాధాం నాటయతి)
కణవిః: భో భోిః క్తం బాఢం ధూమేన్ పరాయకులన్యన్ ఇవాసి సంవృతతిః ।
రామిః: సీతావిర్హబాషేపణ క్ష్ర్తా నితయదుిఃఖితే ।
బాఢమాయాసితే భూయో ధూమేన్ మమలోచనే ॥12॥

(పైక్త) ఇట దృష్టట సారించండి .మునుల ప్రభావం కర్ణం చేత

వసంతాన్ంతర్కలంలో సతం బాగా పూచి ఉనాాయీ చెటికొమీలు.
అయనా, క్రతుహోమధూమబాధతో ఈ తుమెీదలు ఆ చెటికొమీలను
విడిచి కమలపుషాపల గరాభలలో దూర్డానిక్త పరుగులిడుతునాాయ.
రాముడు: ఎడతెగని హోమధూమం తుమెీదలను బాధంచిన్టేి,
మమీలిా కూడా బాధసుతన్ాది.
కణువడు: ఏమిటి! పొగవలి అంత బాధగా ఉందా కళికు?
రాముడు: సీతావిర్హదుిఃఖబాషాపల వలి నితయదుిఃఖితుణలిన్ నేను మళీి
ఈ పొగ కళిలోక్త పోవడంవలి ఇంక బాధపడుతునాాను.
కణవిః: తద్దనామగ్రతోవరితనీమాశ్రమదీరిఘకమవగాహయ శీతలేన్ సలిలేన్
క్ష్వలితవయపనీతన్యన్ఖేదం విశ్రమయ ముహూర్తమత్ర తిషోతు । అహమప్
కులపతేర్గిాహోత్రవలాం సనిాధానేన్ సమాభవయామి । (ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
రామిః: (పరిక్రమయ) ఏతదీదరిఘకతీర్మవతరామి । (అవతీర్య) అహో
ప్రసన్ాసలిలతా కమలాకర్సయ । (ఉదకమధేయ ఛాయాం నిర్వర్ియ
ససమ్పభరమమ్) కథం సీతాపయత్రైవ (హర్ివిసీయం నాటయతి)
సీతా: (విలోకయ) హదీధ హంసమిహుణదంసణావావుదాఏ మఏ
అతక్తకదసమాఅదో అంఅఉతోత ణ సంలక్తఖదో । తా ఓసరిస్ం । (తథా
కర్థతి)
హా ధక్! హంసమిథున్దర్శన్వాయపృతయా మయా అతరికతసమాగత

కణువడు: అలా అయతే ముందున్ా ఆశ్రమ న్డబావిలోని చలిని

నీటితో కళిను కడుకుకని, కసే్పు విశ్రమించునేను కూడా వెళ్ళి .
కులపతి అగిాహోత్రసమయంలో దగగరుంట్టను.
రాముడు: (ముందుకు న్డిచి) ఈ బావి గటట మీదినుంచి క్రందిక్త
దిగుతాను. (దిగి) ఆహా! ఈ కమలాకర్ం ఎంత నిర్ీలంగా ఉంది. (నీటిలో
సీత ప్రతిబ్లంబానిా చూసి, ఆశచర్యంగా) సీతాద్దవి! ఇపుపడు ఇకకడ ఎలా?
సీత: (గమనించి) అయోయ! హంసమిథునాలను చూసే ధాయసలో,
ఆర్యపుత్రో న్ సంలక్షితిః । తదపసరామి । (తథా కర్థతి)
రామిః: కథమసమాభవెలయవ మాం ప్రసిోతా సీతా?
ఆపాణురేణ మయ దీర్ఘవియోగఖేదం
లమాబలకేన్ వదనేన్ నివదయనీత ।
ఏషా మనోర్థశతైిః సుచిరేణ దృషాట
కవప్ ప్రయాతి పున్రేవ విహాయ సీతా ॥13॥
తద్దనామాలమేబ । (బాహూ ప్రసార్య) నైషా వైద్దహీ, క్తనుత –
వైద్దహాయిః కవప్ గచినాతయ దీరిఘకతీర్వర్తమనా ।
అన్తర్గతజలచాియా మయా సవతి వీక్షితా ॥14॥
తదసాయిః ప్రతికృతేరూీలప్రకృతిమనేవషయామి । (అనేవషణం నాటయతి)
అనుకోకుండా వచిచన్ ఆర్యపుత్రుణిి చూడలేదు. తపుపకుంట్టను.
(తపుపకుంటంది)
రాముడు: న్నుా పలుకరించకుండా ఎలా వెళ్ళిపోయంది సీత?
వలాడే ముంగురులతో, పాలిపోయన్ ముఖముతో తన్ విర్హ-
దుిఃఖానిా తెలియజేసూత కన్బ్డిన్ సీత న్నుా మళీి దీర్ఘవియోగ–
దుిఃఖంలో ముంచి వెళ్ళిపోయంది. ఆమెను పటటకుంట్టను.
(చేతులు చాచి) ఆమె సీత కదా? కనీ… ఈ బావిగటట మీద నుండి
ఎకకడికో వెళ్ళతన్ా సీత ప్రతిబ్లంబానిా నీటిలో చూశాను.
ఈ ప్రతిబ్లంబ్ం యొకక మూలానిా వెదుకుతాను. (వెదుకుతాడు)
 నిిఃసమాపతవివికతమిదం దీరిఘకతీర్మ్, బ్లమేబన్ చ వినా ప్రతిబ్లమబ-
మితయసమాభవయమేతత్ । క్తమిదమ్?
సీతా: పేకఖద్ద పడిక్తదిం, కహం ణ పేకఖది మం అంఅఉతోత । (విచిన్తయ)
హోదు, విణాిదం ముణిపపసాదో ఏసో తపోవణవాసిణీణం ఇతిోఆణం
ఏదసి్ం దీహిఆతీరే పురుసణఅణాణం అగోఅర్దా । జది పడిక్తదిఏ వి
అదంసణం మహేసిణా ఆదిఠోం భవ । తదా అఅం జణో అణుగగహిదో భవ ।
అహం వి జావ జహ ఏసా పడిక్తదీ ణ దీసఇ తహ ఓసరిస్ం । (అపసర్తి)
ప్రేక్ష్తే ప్రతికృతిం కథం న్ ప్రేక్ష్తే మామార్యపుత్రిః । (విచిన్తయ) భవతు,
విజాాతమ్ మునిప్రసాద ఏష తపోవన్వాసినీనాం స్త్రీణామేతసిీన్ దీరిఘకతీరే
పురుషన్యనానామగోచర్తా । యది ప్రతికృతేర్పయదర్శన్ం
మహరిిణాఽదిషటం భవత్ తదాయం జనోఽనుగృహీతో భవత్ ।
అహమప్ తావత్ యథైషా ప్రతికృతిర్ాదృశయతే తథాపసరామి । (అపసర్తి)

అయోయ! ఇకకడ ఎవరూ లేరే! కనీ బ్లంబ్ం లేకుండా ప్రతిబ్లంబ్ం ఎలా

వసుతంది? ఏమిటిది?
సీత: ప్రతిబ్లంబానిా చూడగలిగిన్ ఆర్యపుత్రులు న్న్నాందుకు
చూడలేకపోతునాారు? ఆహా! తెలిసింది. ముని మహిమవలి
తపోవన్ంలోని స్త్రీలు ఈ న్డబావి దగగర్ పురుష్ణలకు కనుప్ంచరు కదా!
మహరిి ప్రతిబ్లంబానిా కూడా కనుప్ంచకుండా చేసి ఉంటే, నేను
ఆయన్నుండి తప్పంచుకునేదానిని. ఇపుపడు నేను నీటిలో నా ఛాయ
కన్బ్డకుండా తపుపకుంట్టను. (తపుపకుంటంది)
రామిః: తామేవ తావత్ ప్రసన్ాసలిలమధయవరితనీం ప్రతిమాసీతామవ-
లోకయామి । (విలోకయ) కథం సాపయన్తరిహతా? (మోహం గచితి)
సీతా: హదీధ! హదీధ! మోహం గదో అంఅఉతోత । ఉపసప్పస్ం ।
(పరిక్రామతి) అహవా జది సంలక్తఖదో అంఅఉతోత పుణో వి కుప్పస్ది తదా
ముణిఅణా అవిణీద్దతిత మం సంభావఇస్తి । తా గమిస్ం । (నివృతయ)
అహవా ణ ఏసో జుతాతజుతతవిఆర్ణస్ కలో, కుపపదు వా మం అంఅఉతోత,
ముణిఅణో వా అవిణీద్దతిత సంభావదు । సంవహా ణ సకకణోమి
ఏదారిసావతోం గదం అంఅఉతతం ఉవక్తఖదుం । (పరిక్రామతి) సుణింతు
భవనోత లోఅవాలా, అహం అంఅఉతేతణ ణివావసిదా, సంపదం అవిణీదదాఏ
అంఅఉతతస్ ణ సాసణం ఖు అదికకమామి, క్తందు సోఆవఅబ్లకకరిదా
అతతణో ణ పహవనీత ఈదిసం సాహసం అణుచిట్టటమి । (ఉపసృతయ నిర్వర్ియ)
హదీధ! హదీధ! పరిచచతతచేదణో విఅ అంఅఉతోత । (పరిషవజతే)
హా ధక్! హా ధక్! మోహం గత ఆర్యపుత్రిః । ఉపసరాపమి । (పరిక్రామతి)
అథవా యది సంలక్షిత ఆర్యపుత్రిః పున్ర్ప్ కోప్షయతి తదా మునిజనా
అవినీతేతి మాం సమాభవయషయనిత । తదగమిషాయమి । (నివృతయ) అథ వా నైష
యుకతయుకతవిచార్ణసయ కలిః, కుపయతు వా మామార్యపుత్రిః, మునిజనో
వావినీతేతి సమాభవయతు । సర్వథా న్ శకోామి ఏతాదృశావసాోం

రాముడు: ఇపపటివర్కు ఈ నిర్ీల జలాలలో సీత ప్రతిబ్లంబానిా

చూసుతనాాను. (చూసి) ఇంతలో ఆమె ఎలా మాయమైంది?
(మూరిిలుితాడు)
గతమార్యపుత్రముపేక్షితుమ్ । (పరిక్రామతి) శృణవనుత భవనోత లోకపాలాిః,
అహమార్యపుత్రేణ నిరావసితా సామ్పపరతమవినీతతయార్యపుత్రసయ న్
శాసన్ం ఖలు అతిక్రమామి, క్తనుత శోకవగబ్లాతాకరితాఽతీనో న్
ప్రభవనీత ఈదృశం సాహసమనుతిషాోమి । (ఉపసృతయ నిర్వర్ియ) హా ధక్! హా
ధక్! పరితయకతచేతన్ ఇవార్యపుత్రిః । (పరిషవజతే)
రామిః (ప్రతాయగమన్ం నాటయతి)
సీతా: (అపసర్ణం నాటయతి)

సీత: అయోయ! ఆర్యపుత్రులు మూర్ిపోయారు. దగగర్గా వెళతాను.

(సమీప్ంచబోతుంది) ఒకవళ ఆయన్ న్నుా చూసి కోప్సాతరేమో?
మునిజనులు న్నుా అవినీతిపరురాలన్నుకుంట్టరేమో? వెళ్ళిపోతాను.
(వెనుదిరిగి) అయనా ఇది తపొపపుపలు ఎంచే సమయం కదు. ఏమైనా
సావమిని ఈ అవసోలో విడిచిపెటిటవెళిలేను. (రాముడున్ావైపుకు
న్డుసుతంది) లోకపాలకులారా! విన్ండి. అవినీతి ఆర్థపణల వలి
ఆర్యపుత్రులచేత తయజంచబ్డిన్ నేను, ఆర్యపుత్రుల శాసనానిా
అవినీతురాలనై అతిక్రమించడంలేదు. కనీ శోకవగంవలి నిలువరించలేని
మన్సు్తో ఇలాంటి సాహసం చేసుతనాాను. (దగగర్గా వెళ్ళి పర్వక్ష్గా
చూసి) అయోయ! ఈయన్ మళీి సపృహతప్పపోయాడు. (రాముడిని
పటటకుంటంది)
రాముడు: (తేరుకుంట్టడు)
సీత: (పకకకు తపుపకుంటంది)
రామిః: కథమకసాీద్దవ ర్థమాఞ్చచతోఽసిీ?
సీతా: తహ ణామ ణివావసిదా ఈదిసం సాహసం అణుచిటిటఅ జం
సచచం భీదంమి సంవుతాత ।
తథా నామ నిరావసితేదృశం సాహసమనుషాోయ యత్తయం భీతాసిీ
సంవృతాత ।
రామిః: (విలపన్) గాఢమాలిఙ్గ వైద్దహి...
సీతా: అణవర్దధంమి ।
అన్పరాదాధసిీ ।
రామిః: ద్దహి మే దర్శన్ం ప్రయే ।
సీతా: పహవది సిదధసాసణం; క్తం ఏతో కరేమి మన్దభాఆ ।
ప్రభవతి సిదధశాసన్ం క్తమత్ర కర్థమి మన్దభాగాయ ।

రాముడు: హఠాతుతగా నాకు పులకరింత కలుగుతున్ాద్దమి?

సీత: పరితయకతనైనా సాహసించాన్ని భయంగా ఉన్ాది...
రాముడు: (ఏడుసూత) గటిటగా కౌగిలించుకో వైద్దహీ...
సీత: నిర్థదష్టని నేను.
రాముడు: ప్రయా! నాకు కనిప్ంచు.
సీత: వాలీీక్తమహరిి శాసనానిా అతిక్రమించలేను, మందభాగినిని. ఏం
రామిః: తయజయతాం దీర్ఘర్థష్ఠఽయం...
సీతా: అహం వి అంఅఉతతం ఏవవం విణివమి ।
అహమపాయర్యపుత్రమేవం విజాాపయామి ।
రామిః: ... క్తం ను నిషకరుణా మయ ॥15॥
సీతా: అంఅఉతత! వివర్వఓ ఖు ఉవాలంభో ।
ఆర్యపుత్ర! విపర్వతిః ఖలూపాలమభిః ।
రామిః: ద్దవి విజాాపయామి తావం ...
సీతా: అవహిదంమి ఏసా, ఆణవహి ।
అవహితాసేీయషా, ఆజాాపయ ।

చెయయగలను?
రాముడు: నీ దీర్ఘకోపానిా విడిచిపెటట సీతా.
సీత: నేనూ మిమీలిా అద్ద ప్రారిోసుతనాాను.
రాముడు: నా పటి నీకు దయలేదా?
సీత: ఆర్యపుత్రా! ఇది విపర్వతమైన్ ఆర్థపణ.
రాముడు: ద్దవీ! వడుకుంటనాాను నినుా.
సీత: నేను శ్రదధగా వింటనాాను. ఆజాాప్ంచండి.
రామిః: … యతతాం చారిత్రశాలినీ ।
సీతా: అహో అచాచహజ్యగాగ పాణా ।
అహో అతాయగయోగాయిః ప్రాణాిః ।
రామిః: నిరావసితాసి విషయాత్...
సీతా: పహవది అంఅఉతోత సఅలస్ పరిఅణస్ ।
ప్రభవతాయర్యపుత్రిః సకలసయ పరిజన్సయ ।
రామిః: … అసిీన్ దోషే ప్రసీద మే ॥16॥
సీతా: తుమం పసీద, ణిచచపసణాి అహం ।
తవం ప్రసీద, నితయప్రసనాాహమ్ ।

రాముడు: శీలవతివైన్ నువువ...

సీత: ఆహా! ప్రాణతాయగం చేయక జీవించి ఉన్ాందుకు కదా ఈ మంచి
మాట వినాాను.
రాముడు: ... రాజయబ్హిషాకర్ం పొందావు.
సీత: ఆర్యపుత్రులకు సకలపరిజనులపై అధకర్ం ఉంటంది.
రాముడు: ఈ తపుపకు న్నుా క్ష్మించు. ప్రసన్ావుక!
సీత: మీరు సంతోషంగా ఉండండి. నేను సదా ప్రసన్ాంగానే ఉనాాను.
రామిః: కదా బాహూపధానేన్ పట్టన్తశయనే పున్ిః ।
గమయేయం తవయా సార్ధం పూర్ిచన్ద్దరం విభావర్వమ్ ॥17॥
సీతా: అయ జణవాదభీరుఅ, ఏతో సణిిహిద్ద జణే సంతపసి ।
అయ జన్వాదభీరుక, అత్ర సనిాహితే జనే సన్తపసి ।
రామిః: హా ప్రయే జన్కరాజపుత్రి ద్దహి మే ప్రతివచన్మ్ । (మోహం
గచితి)
సీతా: కహం పుణో వి అంఅఉతోత మోహం గదో । సమస్స్ం ।
(పట్టనేతన్ వీజయతి)
కథం పున్ర్పాయర్యపుత్రో మోహం గతిః । సమాశావసయామి ।
(పట్టనేతన్ వీజయతి)

రాముడు: చకకని వస్త్రం పర్చిన్ సుఖశయయ మీద నా బాహువులే నీకు

తలగడగా మళీి ఎపుపడు పూర్ిచంద్రుడు వెలిగే రాత్రులు గడుపుతామో
కదా!
సీత: జనాపవాదానిక్త వెర్చేవాడా! నేను నీ పకకనే ఉనాా
బాధపడుతునాావు.
రాముడు: హా ప్రయా! జన్క రాజపుత్రీ! సమాధాన్ం చెపుప నాకు.
(మూరిిలుితాడు)
సీత: అయోయ! ఆర్యపుత్రులు మళీి మూర్ిపోయారు. ఓదారుసాతను.
(కొంగుతో విసురుతుంది)
రామిః: (హసతం ప్రసార్య పట్టన్తం గృహాితి) కథం పట్టన్త ఇవ
సంలక్ష్యతే । కో ను ఖలేవష భవిషయతి? (విచిన్తయ) అథ వా –
జన్కదుహితర్ం విహాయ ద్దవీం
జన్మపర్ం భువనే తథాప్రభావమ్ ।
అహమిహ న్ విలోకయామి యా మే
సపృశతి పట్టన్తసమీర్ణిః శర్వర్మ్ ॥18॥
తద్దనామవలోకయామి । (చక్షురునీీలయన్) అన్వర్తబాషపప్హిత-
లోచన్తయా న్ క్తఞ్చదప్ దృశయతే । తసాీద్దన్మపకృషయ
తావదపన్యామి । (తేనైవోతతర్వయానేతనాశ్రూణి ప్రమార్జనాాకర్ితి)
సీతా: (ఉతతర్వయం ముఞ్చతి) అంఅఉతత ణ తుఏ పర్కేర్ఏణ ఉతతర్వఏణ
పణఅ కోవిదస్ విఅ జణస్ అసు్పపమంజజణం అణుచిటిోదవవం ।

రాముడు: (చేతులు చాచి) ఉతతర్వయం కొంగులా ఉన్ాద్ద? ఎవరై

ఉంట్టరు? (ఆలోచించి) ఒకవళ ... జాన్క్త తపప వరవరూ న్నుా
చీర్కొంగుతో విసరిన్ గాలితోనైనా న్నుా తాకలేరు. చూసాతను.
(కళ్ళి తెరిచి) అంతులేని కనీాటిప్రవాహం వలి ఏమీ కనుప్ంచడం
లేదు. కళ్ళి తుడుచుకొని చూసాతను. (ఆ ఉతతర్వయంతోనే కనీాళిను
తుడుచుకుంటూ దానిని లాకుకంట్టడు)
 (ఉతతర్వయం ముఞ్చతి) ప్రణయకోవిదసయ (కోప్తసయ) ఇవ జన్సాయక్షు-
ప్రమార్జన్మనుషాోతవయమ్।
రామిః: (ఉతతర్వయం పతితమవలోకయ) కథముతతర్వయమాత్రమేవ
పశాయమి న్ పున్ిః పరిధాన్కమ్ ।
అనాయంశుకమతిర్భసాదవిమృశయవిధాయనా మయాకృషటమ్ ।
గగన్తలాతపరిగలితం జ్యయతా్ననిర్థీకలలితమిదమ్ ॥19॥
(పున్రిార్వర్ియ) క్తమపర్మకసాీద్దవాసమీక్ష్యకరిణమాతాీన్మవ-
గచాిమి । సువయకతం తయైవ చిత్రకూటవన్ద్దవతయా మాయావతాయ
ప్రదరిశతమ్ –

సీత: (ఉతతర్వయానిా వదిలేసుతంది) ఆర్యపుత్రా! పరాయ స్త్రీ

ఉతతర్వయంతో ప్రణయకోవిదుడిలాగా అశ్రువులు తుడుచుకోకూడదు.
రాముడు: (క్రందపడిన్ ఉతతర్వయానిా చూసి) ఉతతర్వయం మాత్రమే
కనుప్సుతన్ాది. ధరించిన్వారు కనుప్ంచడం లేద్ద?!
అనుయల వసారనిా నేను తొందర్లో ఆలోచించకుండా కళ్ళి
తుడుచుకోవడానిక్త తీసుకునాాను. పాము కుబుసంలా, ఆకశంనుండి
ఒలిక్తన్ వెన్నాలలా ఉన్ాదీ ఉతతర్వయం.
(మళీి పరిశీలించి) అనాలోచితంగా ప్రవరితంచాన్ని న్నుా నేను
అనుకోవడం ఎందుకు? ఇది చిత్రకూటంలో అర్ణయవాసం చేసుతన్ాపుపడు
వన్ద్దవత మాయావతి ఇచిచన్ద్ద.
 దూయతే పణిః ప్రణయకేలిష్ణ కణోపాశిః
క్రీడాపరిశ్రమహర్ం వయజన్ం ర్తానేత ।
శయాయ నిశీథకలహే హరిణేక్ష్ణాయాిః
ప్రాపతం మయా విధవశాదిదముతతర్వయమ్ ॥20॥
సీతా: దిటిటఆ అహిణాిదం అంఅఉతేతణ ।
దిషాటయఽభిజాాతమార్యపుత్రేణ ।
రామిః: కీదృశమిదానీమసయ ప్రయావలిభసయ సమాీన్విశేషమను-
తిషాోమి (విచిన్తయ) భవతవయమేవాసాయన్న్యసాధార్ణిః సమాీన్విశేషిః ।
(ప్రావృణోతి) (ఆతాీన్ం ప్రావృతాయవలోకయ) దివతీయప్రావర్ణం
మామవలోకయ క్తమప్ చిన్తయషయతి మునిజన్ిః । తసాీదాతీీయ-
ముతతర్వయం పరితయజామి । (ఇతుయతిషపతి)

జూదమాడేటపుపడు పణంగా, ప్రణయకేళ్ళలో కంఠపాశంలా,

ర్తిక్రీడాన్ంతర్ం శ్రమను పోగొటటడానిక్త విసురుకునే వయజన్ం(వీవెన్) లా,
అలిగిన్పుపడు సీతకు శయయలా ఉపయోగపడిన్ ఈ ఉతతర్వయం
విధవశాతుత నాకు దొరిక్తంది.
సీత: ఆహా! తెలిసిపోయంది ఆర్యపుత్రులకు.
రాముడు: ఎలా దీనిని, నా ప్రయపతిా ఉతతర్వయానిా గౌర్వించను?
(ఆలోచించి) అవును. ఇద్ద దీనిక్త సరియైన్ గౌర్వం. (కపుపకుంట్టడు)
(తన్ను తాను చూసుకొని) రండు ఉతతర్వయాలను కపుపకున్ా న్నుా
సీతా: (గృహీతావ సహర్ిమ్) ప్అం మే సంవుతతం చిర్జీవిదాఏ ఫలం ।
(ఆఘ్రాయ) దిటిటఆ అసంకంతవిలేవణామోఅం అంఅఉతతస్ ఉతతర్వఅం ।
సవవహా సచచసనాధ రాహవా । (ప్రావృతయ) అమేహ ఏదం ప్యజణసంసగగ-
సుహపపరిసం ఉతతర్వఅం పావరిఅ అంఅఉతతవచితోలపరిస్ంతం విఅ
అవిర్లసముబ్లభణిర్థమంచణిర్ంతర్ం అతాతణం ఉవవహామి ।
(గృహీతావ సహర్ిమ్) ప్రయం మే సంవృతతం చిర్జీవితాయాిః ఫలమ్ ।
(ఆఘ్రాయ) దిషాటయఽసఙ్గ్కరన్తవిలేపనామోదమార్యపుత్రసోయతతర్వయమ్ ।
సర్వథా సతయసనాధ రాఘవాిః । (ప్రావృతయ) అహో ఏతత్ ప్రయజన్సంసర్గ-
సుఖసపర్శముతతర్వయం ప్రావృతాయర్యపుత్రవక్ష్ిఃసోలపరిశ్రాన్తమివావిర్ల-
సముదిభన్ార్థమాఞ్చనిర్న్తర్మాతాీన్ముదవహామి ।

చూసి మునులు ఏమనుకుంట్టర్థ? నా ఉతతర్వయానిా వదలేసాతను. (తన్

ఉతతర్వయానిా వదిలేసాతడు)
సీత: (ఆ ఉతతర్వయానిా తీసుకొని, సంతోషంగా) నాకు చాలా
సంతోషంగా ఉంది. చిర్కలం జీవించి ఉన్ాందుకు ఫలం కలిగింది.
(వాసన్ చూసి) ఆహా! ఈ ఉతతర్వయానిక్త ఏ సుగంధద్రవాయలు
పూసుకోలేదు. రాఘవులు నిజంగా సతయసంధులు. (కపుపకొని) ఆహా!
ప్రయమైన్వారు ధరించిన్ ఈ ఉతతర్వయం వారి సపర్శవలి సుఖదాయకంగా
ఉన్ాది. దీనిా కపుపకుంటే, ఆర్యపుత్రుల వక్ష్సోలం మీద ఉన్ాటి
ర్థమాంచపర్ంపర్లు న్నుా సంతోషపర్వశురాలిని చేసుతన్ావి.
రామిః: (సవిసీయమ్) యథైతదుతతర్వయమప్రాపతమహీతలమేవ
కేనాపయపహృతం తథా జానామి ప్రతాయసన్ాఫలో మే మనోర్థ ఇతి ।
(విచిన్తయన్) ఉతతర్వయాపహార్థ జలచాియాయాం దృశయతే, న్ సీతా;
క్తమేతత్? భవతు సిదాధశ్రమవాసిభోయ జనేభోయఽసాయిః ప్రభావో భవిషయతి ।
తతోక ను ఖలవసాయిః ప్రతాయసన్ాదర్శనేఽభుయపాయిః । అయ వైద్దహి! న్
క్తఞ్చచత్ సీర్సి కసయచిత్ పూర్వవృతాతన్తసయ, యనాీమేవం దర్శన్-
మాత్రేణాప్ న్ సమాభవయసి?
సీతా: అజజవి కీదిసో పూవవవుతతనోత?
అదాయప్ కీదృశిః పూర్వవృతాతన్తిః?

రాముడు: (ఆశచర్యంగా) ఆహా! నా ఉతతర్వయానిా నేలకు తాకకముంద్ద

ఎవర్థ గ్రహించారు. దీనివలి నా మనోర్థం సిదిధంచే సమయము
ఆసన్ామైన్టి భావన్ కలుగుతున్ాది.
(ఆలోచించి) ఉతతర్వయగ్రహణం నీటిలో కన్బ్డింది కనీ, సీత
కనుప్ంచలేదు. ఏమిటిది? ఈ ప్రభావం ఆశ్రమతపసువలది కవచుచ.
అయతే, సీతను తవర్గా చూసే ఉపాయం ఏమిటి? వైద్దహీ!
పూర్వవృతాతంతాలేవీ జాాపకం లేవా? న్నుా చూసి కూడా మాట్టిడటం
లేదు.
సీత: ఇపుపడు కూడా ఎటవంటి పూర్వవృతాతంతాలు?
రామిః: అవిదితమనుసృతయ చిత్రకూటే
సుతను సుమాపచయాయ నిర్గతాం తావమ్ ।
కుసుమమపచితం వికీర్య భూమౌ
సీర్సి ర్సేన్ మయా ధృతం పట్టన్తమ్ ॥21॥
సీతా: (విహసయ) సాహసిఅ అదో ఏవవ దూరే పరిహరిఅసి ।
(విహసయ) సాహసిక, అత ఏవ దూరే పరిహ్రియసే ।
రామిః: కథం న్ క్తఞ్చచదప్ ప్రతివచన్ం ప్రయచితి?
సీతా: ఆసణాి మమ దిఅహావసాణవలా । ణ జుతతం అ ఏతావతోం
గదం అంఅఉతతం ద్దవదాదుదిఅం కదుఅ అపకకమిదుం । తా క్తం ఏతో
కర్ఇస్ం। (దిశోఽవలోకయ) దిటిటఆ ఏసో ప్అవఅసో్ కోసిఓ క్తంవి
అణేిసంతో విఅ కోదూహలసమావసణిక్తఖతలోఅణో ఇదో ఏవవ ఆఅచిఇ,
తా ఓసరిస్ం ।
ఆసనాా మమ దివసావసాన్వలా । న్ యుకతం చైతదవసాోం గతమార్య-

రాముడు: చిత్రకూటంలో ఒకసారి నువువ పూలు కోయడానిక్త

వెళ్ళిన్పుపడు, నీకు తెలియకుండా నేను నీ వెనుకనే వచిచ నీ చీర్చెంగు
పటటకున్ాపుపడు పూలనీా నేలమీద పడిపోయనాయ. జాాపకం ఉన్ాదా?
సీత: (న్వివ) దుడుకు మనిష్టవి! అందుకే దూర్ంగా ఉంచుతాను నినుా.
రాముడు: ఎందుకు సమాధాన్మే చెపపదు?
సీత: సాయంకలమవుతున్ాది. ఇక వదలివెళ్ళి సమయం దగగర్పడింది.
పుత్రం ద్దవతాదివతీయం కృతావపక్రమితుమ్ । తత్ క్తమత్ర కరిషాయమి?
(దిశోఽవలోకయ) దిషాటయ ఏష ప్రయవయసయిః కౌశికిః క్తమపయనివషయనిావ
కౌతూహలసమావశనిక్షిపతలోచన్ ఇత ఏవాగచితి । తదపసరామి ।
(నిష్క్కరనాత)
(తతిః ప్రవిశతయనేవషమభిన్యన్ విదూషకిః)
విదూషకిః: ఏసో ప్అవఅసో్ చినాతఉలో విఅ ణిహుదమణోహరాఏ
ఆక్తదీఏ దీహిఆతీర్ం అలంకరేఇ, తా ఉవసప్పస్ం । (ఉపసృతయ) జేదు
భవం ।
ఏష ప్రయవయసయశిచనాతకుల ఇవ నిభృతమనోహర్యాఽకృతాయ
దీరిఘకతీర్మలఙ్కర్థతి । తదుపసరాపమి । (ఉపసృతయ) జయతు భవాన్ ।

ఐతే ఈయన్ను ఈ సిోతిలో ఒంటరిగా వదలివెళిడం నాయయం కదు.

ఇపుపడేం చెయాయలి? (దికుకలు చూసి) అదృషటంకొదీద ఈయన్
ప్రయవయసుయడు కౌశికుడు ఏదో వెదుకుతున్ాటి కుతూహలంగా
చూసూత, ఇటే వసుతనాాడు. ఇక తపుపకుంట్టను. (నిష్కకరమిసుతంది)
(రాముడిని వెదుకుతూ ఉన్ా విదూషకుడు అకకడిక్త వసాతడు)
విదూషకుడు: అడుగో, ప్రయవయసుయడు చింతాకులుడై ఉనాా,
సుందరాకృతితో ఆ బావి గటటను అలంకరించి ఉనాాడు. (సమీప్ంచి)
మీకు జయమగు గాక!
రామిః: (విలోకయ) దిషాటయ ప్రయవయసయిః కౌశికిః ప్రాపతిః । వయసయ కౌశిక!
కుతో భవాన్?
విదూషకిః: అజజ సూర్థదఅపపహుది మమ తుమం అణేిసమాణస్
సఅలో దిఅహో అదికకందో ।
అదయ సూర్థయదయప్రభృతి మమ తావమనేవషమాణసయ (?) సకలో
దివసోఽతిక్రాన్తిః ।
రామిః: క్తఙ్కృతోఽయమసీదనేవషణే భవతిః ప్రయాసిః?
విదూషకిః: సుదం మఏ పహాదఏ సమఏ అదిముతతమండపబ్భంతరే
పచిణిటిటద్దణ విస్దధపఉతతసంకహాణం ముణికణిఆణం అచచరాణం వి
ముహాదో క్తంవి తవోవణర్హస్ం వి మంతిఅమాణం । తం తుహ ప్పఅం
ఆసీ । అబ్భంతర్ఠిోదం విఅ గూఢగబ్భం అహిఅదర్ం బాహేఇ ।
శ్రుతం మయా ప్రాభాతికే సమయేఽతిముకతమణుపాభయన్తరే ప్రచిన్ా-
సిోతేన్ విస్రబ్ధప్రవృతతసఙ్కథానాం మునికన్యకనామప్ర్సామప్ ముఖతిః

రాముడు: (చూసి) వయసాయ! కౌశిక! ఎకకడినుండి వసుతనాావు?

విదూషకుడు: ఉదయం మొదలుకొని ఈర్థజంతా నినుా
వెదకడంలోనే గడిచిపోయంది.
రాముడు: ఎందుకు న్నుా వెదకడానిక్త ప్రయాసపడాువు?
విదూషకుడు: ప్రభాతసమయంలో మాధవీలతామంటపంలో
ర్హసయంగా దాగి, మునికన్యలూ అప్ర్సలూ మాట్టిడుకుంటంటే
క్తమప్ తపోవన్ర్హసయం మన్రయమాణమ్ । తత్ తవ చ ప్రయమాసీత్ ।
అభయన్తర్సిోతమివ గూఢగర్భమధకతర్ం బాధతే ।
రామిః: కీదృశం తపోవన్ర్హసయమ్?
విదూషకిః: భో క్తం ణ జాణాసి తతతహోదీ –
భోిః క్తం న్ జానాసి తత్రభవతీ –
రామిః: (కర్ణి ప్ధాయ) స్త్రీసమబదధమేవ తద్రహసయమ్, తదలమనేన్
శ్రుతేన్ ।
విదూషకిః: మా భయాహి, రామవఅసో్ ఖు అహం । ణ జాణాసి
తతతహోదిం పురాణసగగదాసీం ।
మా భీిః, రామవయసయిః ఖలవహమ్ । న్ జానాసి తత్రభవతీం పురాణ-
సవర్గదాసీమ్ ।

ఒక ర్హసయం వినాాను. అది నీకు ప్రయానిా కలిగించేద్ద. అది లోపల

దాచుకోలేక నానా అవసాో పడుతునాాను.
రాముడు: ఎటవంటి ర్హసయం?
విదూషకుడు: అయాయ! పూజనీయురాలైన్ ఆమె...
రాముడు: (చెవులు మూసుకొని) ఆ ర్హసయం స్త్రీ విషయమైతే నేను
విన్దలచుకోలేదు.
విదూషకుడు: అయయయోయ! నేను రాముడి మిత్రుణిి కదా...
రామిః: (ఆతీగతమ్) ద్దవగణికసమబదెలధషా కథా, న్ కశిచదోదష-
సతదాకర్ినే । (ప్రకశమ్) కతమాసౌ పురాణసవర్గదాసీ క్తముర్వశీ క్తం
తిలోతతమా ।

విదూషకిః: ణ ఆణామి క్తం తిలుతతమా సిలుతతమేతిత । సా క్తల

తతతహోదీఏ చిర్కలవిఉతాతఏ విద్దహరాఅతణఆఏ చరిదం అణుచిటిటయ
ప్అవయస్ం ఉపహసిదుం ఇచచఇ ।
న్ జానామి క్తం తిలోతతమా సిలోతతమేతి । సా క్తల తత్రభవతాయశిచర్-
కలవియుకతయా విద్దహరాజతన్యాయాశచరితమనుషాోయ ప్రయ-
వయసయముపహసితుమిచితి ।
రామిః: (ఆతీగతమ్) కషటం! సమయగుపలక్షితం కౌశికేన్ । అన్యథా హి
దృశయమానే ప్రయాసనిాధానాభిజాానే సవయం న్ దృశయత ఇతయసమాభవయమే-

భయపడవదుద. ఆ అప్ర్స తెలుసు కదా?

రాముడు: (తన్లో) ద్దవగణికసంబ్ంధమా? ఐతే దోషంలేదు.
(ప్రకశంగా) ఎవరా పురాణద్దవవశయ? ఊర్వశియా? తిలోతతమయా?
విదూషకుడు: తిలోతతమో, సిలోతతమో తెలియదు. ఆవిడ మీ
చిర్కలవియోగంలో ఉన్ా విద్దహ–రాజపుత్రిరూపంలో వచిచ ప్రయ
వయసుయణిి అపహాసయం చేయదలచింది.
రాముడు: (తన్లో) కషటం. కౌశికుడు సరిగానే చెపాపడు. అలా
కకపోతే ప్రయురాలు సమక్ష్ంలోనే ఉంటూ అదృశయంగా ఉండగలగటం
తనాీనుషీష్ణ । సర్వథా వఞ్చచతోఽసిీ కమరూప్ణాయ తిలోతతమయా ।
(ఉతతర్వయమవలోకయ) కథముతతర్వయమప్ నిరిీతమతిమాయావినాయ ।
అహో! పర్వఞ్చనాయామతిమహన్నలాపుణమ్ ।
తృష్టతేన్ మయా మోహాత్ ప్రసన్ాసలిలాశయా ।
అఞ్జలిరివహితిః పాతుం కనాతర్మృగతృష్టికమ్ ॥22॥
విదూషకిః: భో వయస్! విలకకముహో విఅ దీససి । క్తం తాఏ
వంచిదోసి?
భో వయసయ! విలక్ష్ముఖ ఇవ దృశయసే । క్తం తయా వఞ్చచతోసి?
రామిః: వఞ్చచతిః కృతోసిీ ।

మనుష్ణయలకు సాధయమా? కమరూప్ణి తిలోతతమచేత పూరితగా

మోసగింపబ్డాును.
దాహంవలి మోసపోయ మంచినీళినుకొని అర్ణయంలో ఎండమావి
కోసం దోసిలిపట్టటను.
ఆ మాయావిని ఉతతర్వయానిా కూడా ఎలా కలిపంచింది?! ఆహా!
వంచన్లో కూడా ఎంత నైపుణయం!
విదూషకుడు: వయసాయ! ఏమిటి ముఖం అలా ఉన్ాది? తను నినుా
వంచించిందా?
రాముడు: వంచింపబ్డాును.
విదూషకిః: క్తం మఏ సుదం ర్హస్ం అణిహా హోది?
క్తం మయా శ్రుతం ర్హసయమన్యథా భవతి?
(నేపథ్యయ)
సనాతపయ లోకమఖిలం నిర్వగ్రహేణ
తీవ్రో న్రేశవర్ ఇవ ప్రథమం సవధామాా ।
సోఽయం వయిఃపరిణతేరివ శాన్తతేజాిః
సాయం మృదుర్భవతి తిగీరుచిిః క్రమేణ ॥23॥
రామిః: (నిర్వర్ియ) అసతం గచితి భగవాన్ దివాకర్ిః ।
ప్రయజన్ర్హితానామఙ్కగలీభిర్వధూనా–
మవధదివససఙ్నఖయవాయపృతాభిిః సహైవ
వ్రజతి క్తర్ణమాలిన్యసతమేకైకశోఽసిీన్
సర్సకమలపత్రశ్రేణయిః సఙ్కకచనిత ॥24॥
విదూషకుడు: ఔను. నేను విన్ా ర్హసయం అసతయం ఎలా అవుతుంది?
(తెర్ వెన్కనుంచి)
యుకతవయసు్లో ఉన్ాపుపడు ప్రజలను హింసించి, పెదదయేయ కొదీద
శాంతుడైన్ రాజు లాగా, మొదట తన్ ప్రతాపంతో లోకనిా తీవ్రంగా
బాధంచిన్ సూరుయడు సాయంకలమయేయటపపటిక్త శాంతుడైనాడు.
రాముడు: (గమనించి) సూర్యభగవానుడు అసతమిసుతనాాడు.
దూర్ద్దశం వెళ్ళిన్ భర్త తిరిగి ఎపుపడొసాతడో అని వళిపైన్ ర్థజులు ల్లకక
అప్ చ,–

ఆకరాిత్ ప్రగ్రహాణాం నియమితగతయో నోదితాసోతత్రపాతై–

రలావ సాోతుం న్ యాతుం సచక్తతచర్ణాిః సార్థ్యిః పార్యన్తిః ।
దురివన్యస్లతిః ఖురాగ్రైరివషమపరిసరాదసతశైలసయ శృఙ్నగ–
దాగహనేత వారిరాశిం కథమప్ విధురా వాజన్సితగీర్శేీిః ॥25॥

(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)

పెడుతున్ా వధువులవల్ల, ఈ సర్సు్లో పదాీలు – సూరుయడు అసతమిసూత

ఉండగా – ఒకొకకక రేకే ముడుచుకుంటనాాయ.
ఇంక – సార్థి అనూరుడు కళాిలను లాగిన్పుపడు ఆగుతూ, కొర్డా
విదిలించిన్పుపడు పరుగెతతబోయ, అట న్డవలేక ఇట నిలువలేక గిటటలు
తడబ్డుతూండగా అసాతద్రి నుండి సముద్రంలో ప్రవశిసుతనాాయ
సూరాయశావలు.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)
 పఞ్చమోఽఙ్కిః – ఐదవ అంకము
(తతిః ప్రవిశతి విదూషకిః)
విదూషకిః: (నేపథాయభిముఖమవలోకయ) ఆసణోి తపోధణాణం
సంపాతసమఓ, తా తువరేదు భవం ।
(నేపథాయభిముఖమవలోకయ) ఆసన్ాసతపోధనానాం సమాపతసమయిః,
తత్ తవర్తు భవాన్ ।
(తతిః ప్రవిశతి రామిః)
రామిః: సవన్మవసితం హుతం కృశానా–
వుదయగతిః సముపాసితో వివసావన్ ।
ఇతి విధమవసాయయ వాసరా
నియమధనాన్హమాగతిః ప్రణనుతమ్ ॥1॥

(విదూషకుడు ప్రవశిసాతడు)
విదూషకుడు: (తెర్ వైపుకు చూసూత) తపోధనులు సమావశమయేయ
సమయం ఆసన్ామైంది. కనుక తవర్పడాలి.
(రాముడు ప్రవశిసాతడు)
రాముడు: సాానాదులు పూరలతనాయ. అగిాకర్యం చేయబ్డింది.
సూర్థయపాసన్ కూడా చేశాను. ఉదయానుషాోన్కరాయలు పూరిత చేసుకుని,
తపసువలకు ప్రణామం చేయడానిక్త వచాచను.
విదూషకిః: ఏదం అతాోణమంటపం, పవిసదు భవం ।
ఏతదాసాోన్మణటపమ్ ప్రవిశతు భవాన్ ।
రామిః: (ప్రవిషటకేన్ చినాతం నాటయన్) ఆ! ఆశచర్యమసాీకం క్తం
వృతతమతీతేఽహని?
అతిప్రసాదాదసతీవ తసిీన్
దృషాట మయా వారిణి పఙ్కజాక్షీ ।
లమాబలకం పాణుుర్ప్తన్గణుం
ప్రసాదర్మయం వదన్ం వహనీత ॥2॥
అథ వా విలోకయతే తిలోతతమయా కృతోఽయం పరిహాస ఇతి ।
తసాయిః సవహసతర్చితామివ కున్దమాలాం
సాదృశయవనిత సికతాసు పదాని తాని ।

విదూషకుడు: ఇద్ద ఆసాోన్ మండపం. తమరు ప్రవశించండి.

రాముడు: (ర్ంగసోలం మీదకు వసాతడు, ఆలోచిసూతనే) నిన్ా పగలు
జరిగింద్దమిటి? ఆశచర్యంగా ఉంది. ఆ నిర్ీలజలంలో, దీర్ఘకేశపాశం గలదీ,
పాలిపోయనా చకకని కపోలాలు గలదీ, తామర్రేకులవంటి కనుాలు
గలదీ, భ్రాంతివల్ల తోచిన్దీ అయన్ సీతను చూశాను.
ఒకవళ అది తిలోతతమ చేసిన్ అలిరి పని అనుకుంటే –
ఎంత దివయమహిమ ఉనాా, ఆమె సీత సవహసాతలతో అలిిన్టి,
కుందమాలను ఎలా అలిగలిగింది? నేలపై సీత పదచిహాాలను ఎలా
 ఛాయాం చ ద్దవగణిక విదధాతు యేన్
రామం కథం సపృశతి హసతపట్టన్తవాతైిః ॥3॥
(చినాతం నాటయతి)
విదూషకిః: ఏసో సచినోత విఅ, అజజ తా ఉపవిసిఅ నిబ్బన్ధఇస్మ్ ।
(ఉపవిశయ) భో భో వఅస్, మా తుమం ఏతో ఠిదో ఖు కహిం ఠిదో ఖు తుమం
ణవమేహసిణిదధసా్మలో పరిణదధముతాతహార్థ అచచందసముణిదధ-
దురార్థహాణం ఇందనీలమఆణం భవణకకంభాణం అణితమో విఅ
మమ హిఅఅ విబ్భమం ఉపాపద్దసి । తా ఏదస్ లకీఖణివాసభవణస్
సేవాసమఅ సమువాగదసామంతణరిందమహుర్సదోదపగీతస్
అతాోణకసారే మండపపుణుర్వఅస్ కణిిఆమండలే విఅ ఏదసి్ం
సింహాసణే మహుమహణాిభికమలకణిిఅ సమారూఢస్ భఅవదో
ప్దామహస్ మహతతణం అధక్తఖపనోత ఉవవిఠ్ఠో హోహి ।
ఏష సచిన్త ఇవ, అదయ తదుపవిశయ నిర్బన్ధయషాయమి । (ఉపవిశయ) భో భో
వయసయ, మా తవమత్ర సిోతిః ఖలు కుత్ర సిోతిః ఖలు తవం న్వమేఘసిాగధ-

రూపొందించగలిగింది? నీటిలో సీత నీడను కూడా ఎలా చూప్ంచ-

గలిగింది? అయనా, సీత వస్త్రంతో విసర్బ్డిన్ గాలి కకపోతే అది రాముడి
శర్వరానిా ఎలా తాక గలిగింది? (ఆలోచన్లో ఉండిపోతాడు)
విదూషకుడు: ఈయన్ చింతలోనుంచి ఇంక తేరుకోలేదు. కూరొచని
నేను ఈయన్ను గటిటగా అడుగుతాను.
శాయమలిః పరిణదధముకతహార్థఽతయన్తసమున్ాదధ-
దురార్థహాణామిన్దదరనీలమయానాం భవన్సతమాభనామన్యతమ ఇవ మమ
హృదయవిభ్రమముతాపదయసి । తద్దతసయ లక్ష్మీనివాసభవన్సయ సేవా-
సమయసముపాగతసామన్తన్రేన్దదరమధుర్శబోదపగీతసాయసాోన్కసారే
మణటపపుణుర్వకసయ కరిికమణుల ఇవైతసిీన్ సింహాసనే మధుమథన్-
నాభికమలకరిికసమారూఢసయ భగవతిః ప్తామహసయ మహతతామధ-
క్షిపనుాపవిష్ఠట భవ ।
రామిః: యథాహ భవాన్ । (ఉపవిశయ చినాతం నాటయన్) అదాయహమభి-
న్వసుఖదుిఃఖసయ సచేతన్ ఇవాసిీ సంవృతతిః ।

(కూరొచని) ఓహో వయసాయ! న్వనీలమేఘశాయమలవర్ిద్దహంపై

ముతాయలహారాలను ధరించి, అధర్థహించన్లవికని ఇంద్రనీలమణి-
సతంభమువల్ల నిలిచి నా హృదయానిా విభ్రమంలో ముంచుతునాావు. ఈ
సభాభవన్ంలో నీ సేవకై వచిచన్ సామంతరాజుల కలకలమూ, గీతవాదాయల
ధవనులతోనున్ా ఆసాోన్మనే అనే సర్సు్ న్డుమన్ తామర్పూవువల్లనున్ా
మంటపము మధయన్ కరిికవల్ల అమరిచన్ సింహాసనానిా అధష్టటంచి,
విష్ణినాభికమలకరిికను అధవసించిన్ బ్రహీద్దవుని గొపపదనానిా
అధక్షేప్ంతువుగాక!
రాముడు: అలాగే, నువువ చెప్పన్టేి కనీ.
(చింతాక్రాంతుడై కూరొచని) నేడు నేను సుఖదుిఃఖాలు రండింటినీ
అనుభవిసుతనాాను.
(ధాయన్మభినీయ హసతం చ హృదయే నివశయ)

ఆసీదియతు్ దివసేష్ణ నిర్సతజానే–

రలారాశయలుపతమన్సో న్ సుఖం న్ దుిఃఖమ్ ।
ఛాయాదిదర్శన్బ్లాదధునా మనో మే
దుిఃఖం సుఖఞ్చ పరిగృహయ పున్ిః ప్రసూతమ్ ॥4॥

(చినాతం నాటయతి)
విదూషకిః: (నిర్వరాియతీగతమ్) అహో! సే సంపదం అభిపాపఅం
లకఖఇస్మ్ । (ప్రకశమ్) భో రాఅం, ఏద్ద ఆసన్కేసరిణో గురుదర్-
భరువవహణజాదపరిస్మా విఅ ముహవివర్విణిగగఅముతాతకలావఛలేన్
ఫేణధార్ం ఉవవమంతి, తహ తకేకమి బాహూజుఅలేణ పుఢవీం హిఅఏణ
పుఢవీదుహిదర్ం ఉవవహంతో అదీవ గురుఅర్థ సంవుతోతతిత ।
(నిర్వరాియతీగతమ్) అహో! అసయ సామ్పపరతమభిప్రాయం లక్ష్యషేయ ।

(చేతిని హృదయంపైనుంచుకొని, ధాయన్మగుాడై) సీతను విడిచిపెటిటన్

నాటినుండి నాకు సుఖమూ లేదు. దుిఃఖమూ లేదు. నీటిలో సీత
ప్రతిబ్లంబానిా చూశాక నా మన్సు సుఖదుిఃఖాలతో నిండి పున్ర్జన్ీను
దాలిచన్ది. (ఆలోచన్లో ఉండిపోతాడు)
విదూషకుడు: (రాముడి తీరును గమనిసాతడు. తన్లో) ఓహో...
ఈయన్ మన్సు్లో ఏమున్ాదో తెలుసుకుంట్టను.
 (ప్రకశమ్) భో రాజన్, ఏత ఆసన్కేసరిణో గురుతర్భార్థదవహన్-
జాతపరిశ్రమా ఇవ ముఖవివర్వినిర్గతముకతకలాపచిలేన్ ఫేన్ధారా-
ముదవమనిత, తథా తర్కయామి బాహుయుగలేన్ పృథివీం హృదయేన్
పృథివీదుహితర్ముదవహన్ాతీవ గురుతర్ిః సంవృతత ఇతి ।
రామిః: (ఆతీగతమ్) సీతాకథాముపశ్రుతయ కౌశికో నూన్ం జజాాసతే ।
ఏష బాలమిత్రమ్, తదస్లీ యథాసిోతం నివదయామి । (ప్రకశమ్) వయసయ,
అసేతయతత్ సీరామయహమవిచేిద్దన్ వైద్దహీమ్ ।
విదూషకిః: క్తం దోసదో ఆదు గుణదో?
క్తం దోషత ఉత గుణతిః?

(ప్రకశంగా) హే రాజా! ఈ ఆసనానిా మోసుతన్ా సింహాలు వాటి

నోటిలో అమరిచన్ ముతాయల సరాలతో, ఎంతో భారానిా మోసూత అలసట
చేత నురుగులు కకుకతున్ాటి ఉనాాయ. వాటిలానే నువువ కూడా భుజ-
యుగళంతో పృథివనీ, హృదయంలో పృథీవకుమారినీ ధరించి – గొపప
భారానిా వహిసుతనాావు.
రాముడు: (తన్లో) సీతను గురించి కౌశికుడు కుతూహలంతో
ఉనాాడు. ఇతడు నా బాలయమిత్రుడు. కనుక నా మన్సు్లోని మాట
చెపుపతాను. (ప్రకశంగా) మిత్రమా, నిర్ంతర్ంగా సీతను
తలచుకుంటనాాను.
విదూషకుడు: ఆమె దోషాలనా? లేక గుణాలనా?
రామిః: న్ దోషతో నాప్ గుణతిః ।
విదూషకిః: ఏదం ఉభయం ఉజఝఅ కహం సీమనితణీఓ సుమర్వఅంతి?
ఏతదుభయముజఝతావ కథం సీమనితన్యిః సీర్యనేత?
రామిః: అన్యదమపతీవిషయ ఏవ కర్ణానుర్థధీ ప్రేమావశిః,
సీతారామయోసుత న్ తథా ।
దుిఃఖే సుఖేషవపయపరిచిదతావ–
దసూచయమాసీచిచర్మాతీనీవ ।
తసాయం సిోతో దోషగుణాన్పేక్షో
నిరావయజసిదోధ మమ భావబ్న్ధిః ॥5॥

రాముడు: గుణదోషాలను రండింటీనీ కదు.

విదూషకుడు: అవి రండూ కక, సీత గురించి ఏమని
తలుచుకుంటనాావు?
రాముడు: అన్యదంపతులు కర్ణాలుంటేనే తలుచుకుంట్టరు.
సీతారాములు అలా కదు.
సుఖదుిఃఖాలలో సువయకతంగా ఉంటంది కనుక ప్రతేయకంగా
సూచించన్కకర్లేనిది, కర్ణాలతో ప్రమేయం లేనిది, గుణదోషాలను
ఎంచనిది అయన్ నా అనురాగము నాలో ఉన్ాటేి తన్లోనూ ఉంటంది.
విదూషకిః: మా తుమం వైద్దహిం అలిఅమహుర్వఅణేహి అంహారిసం
వంచేసి । సో ఖు తుమం ద్దవిం అన్తరేణ –
మా తవం వైద్దహీమలీకమధుర్వచనైర్సాీదృశం వఞ్చయసి । స ఖలు
తవం ద్దవీమన్తరేణ...
రామిః: నైవమధయవసితం – ఏకనేత సీతానిర్పేక్షో రామ ఇతి ।
అన్తరితా అనురాగా భావా మమ కర్కశసయ బాహేయన్ ।
తన్తవ ఇవ సుకుమారాిః ప్రచినాాిః పదీనాలసయ ॥6॥
విదూషకిః: తుమం అదిపపబ్లేణ హిఅఅసందావణ వడవాణలేణ విఅ
భఅవం మహాసముదోద అతతణో మహతతణేన్ పరిహీఅసి, అహం ఉణ
సహావలహుదాఏ ద్దవీఏ సీదాఏ గఇం సుమరిఅ దావాణలేణ విఅ
తుసార్బ్లందు ణిర్వసేసం పరిసుసా్మి, తా పరితాతఏహి మం । (ఇతి
ర్థదితి)
తవమతిప్రబ్లేన్ హృదయసనాతపేన్ వడవాన్లేనేవ భగవాన్ీహాసముద్ర

విదూషకుడు: నువువ వైద్దహిని వంచించిన్టి, అసతయమైన్

మధుర్వచనాలతో మాబోంటిను వంచించకు. నువువ సీత లేకుండా...
రాముడు: రాముడు సీతపటి నిర్ిక్ష్యంగా ఉనాాడని అనుకోవదుద.
ప్రేమ లోపలి వసుతవు. బాహయంగా కఠిన్ంగా ఉండే నాలో కోమలభావాలు
తామర్తూడులోని నాళాలలా లోపలే దాగి ఉంటయ.
విదూషకుడు: నీ హృదయంలో ఇంత బాధ ఉనాా, లోపల బ్డబాన్లానిా
ఆతీనో మహతేతాన్ పరిహీయసే, అహం పున్ిః సవభావలఘ్నతయా
ద్దవాయిః సీతాయా గతిం సీృతావ దావాన్లేనేవ తుషార్బ్లనుదరిార్వశేషం
పరిశుషాయమి, తత్ పరిత్రాయసవ మామ్ । (ఇతి ర్థదితి)
రామిః: యది తవం సీర్ణయోగాయం సీతామవగచిసి కసాీదహం
తతపరితాయగప్రవృతతసతదా న్ ప్రతిష్టదధిః?
విదూషకిః: పసాదసుముహో వి రాఆ దువివణివోవ సేవఏహిం, క్తం ఉణ
కోవభీసణో ।
ప్రసాదసుముఖోఽప్ రాజా దురివజాాపయిః సేవకైిః, క్తం పున్ిః కోపభీషణిః ।

దాచుకున్ా సముద్రంలా, నీ గొపపదన్ం తగగకుండా ఉనాావు. నేనే నా

అలపబుదిధ కర్ణంగా, సీత గతిని తలచుకొని దావాన్లంలో తుషార్-
బ్లందువులా ఇగిరిపోతునాాను. న్నుా కపాడు. (ఏడుసాతడు)
రాముడు: ఒకవళ సీత యోగుయరాలనుకుంటే పరితాయగ-
సమయంలో నువువ న్నుా ఎందుకు వారించలేదు?
విదూషకుడు: శాంతంగా ఉన్ాపుపడే రాజులకు సేవకులు చెపపలేరు. ఇక
కోపంగా ఉన్ాపుపడు ఎలా?
రామిః: వయసయ, న్హి మాదృశాసాతదృశీం కోపావసాోమవగాహనేత,
యసాయం వర్తమానాయాం సుహృదామనాశ్రవా భవనిత ।
న్ర్పతిర్ధకప్రవృతతతేజా గుణనిహితైిః సచివైరిావార్ణీయిః ।
భువన్మభితపన్ సహస్రర్శిీర్జలగురుభిర్వయపనీయతే హి మేఘిః ॥7॥
వయసయ, వర్తమానా సీతాకథా దవయోిః సనాతపకరిణీ । తదగచి
ప్రతీహార్భూమిమ్, సమాజాాపయ వారికన్ – సమాసన్ాసతపోధనానాం
సమాపతసమయిః, తసాీత్మభృతవత్రాణి సర్వదావరాణి క్రయనాతమ్ ।

రాముడు: నాలాంటి వాళ్ళి మిత్రుల మాట విన్లేన్ంత క్రోధావసోకు

ఎపుపడూ లోనుగారు.
రాజు అనుచితంగా ప్రవరితసేత, నియుకుతలైన్ సచివులు వారించడం
కర్తవయం. సంసారానిా తప్ంపజేసుతన్ా సూరుయణిి నీటితో నిండిన్ మేఘాలు
ఆపుతయ గదా!
వయసాయ! ఇపపటి సీతా వృతాతంతం మనిదదరికీ సంతాపకర్ణం. కనుక
దావర్ప్రద్దశానిక్త వెళ్ళి వారికులకు (దావర్పాలకులకు) చెపుప. తపసువలు
విచేచసే సమయం ఆసన్ామైంది. వారికులందరూ వత్రహసుతలై దావరాల
వదద సావధానులై ఉండాలి. తపసువల రాకపోకలకు ఎటవంటి కషటమూ
కలుగకూడదు. అలాగే ఇతరులు లోనిక్త రాకూడదు.
విదూషకిః: భో రాఅ, కీస ఉణ ఏద్ద కందమూలఫలాసిణో
వకకలపరిధాణా ఉదదండదండధరా ఈరిసేణ ఆఆరేణ సంభావిఅనిత?
భో రాజన్ కీదృశాిః పున్రేతే కన్దమూలఫలాశినో వలకలపరిధానా
ఉదదణుదణుధరా ఈదృశేనాచారేణ సమాభవయనేత?
రామిః: అసాోనేఽయమత్రభవతిః సనేదహిః । న్ను మూలసవయోగ-
మూలసకలపురుషార్ోసంవదినీ జాాన్నిషపతితిః । పశయ –
జ్యయతిిః సదాభయన్తర్మాపతపాదై–
ర్దీప్తం నార్ోగతం వయన్క్తత ।
నాలం హి తేజ్యఽపయన్లాభిధాన్ం
సవకర్ీణో మారుతమన్తరేణ ॥8॥

విదూషకుడు: ఓ రాజా! కందమూలాలు తినేవాళ్ళి, చెటి బర్డుతో

చేసిన్ వసారలను ధరించేవారూ, దీర్ఘదండధారులూ అయన్ ఈ
తపసువలకు ఇంత గౌర్వ మరాయదల్లందుకు?
రాముడు: నీ సంద్దహం సరి కదు. ఆతీ పర్మాతీలను కలిపేద్ద
సకలపురుషారాోల సార్ం. ఆ జాాన్ం వాళి దగగరే ఉంది.
మన్లో వెలుగుతున్ా ఆతీరూపబ్రహీ, జాానుల చేత బోధంపబ్డక
ప్రకశించలేదు. అగిా కూడా వాయువు సహాయం లేనిద్ద దహించలేదు.
విదూషకిః: జది మహతోో తపోధణాణాం సమాఅమో, అహ అ లహు
గచిిఅ జహఆణతిత సంపాద్దమి । (నిష్కకరమయ పున్ిః ప్రవిశయ) హీ హీ భో
సంపదం రాఇణో ఆణాిఏ పడిహార్ణిక్తఖతేతణ దిఠాో సుసిణిదధసామలచాిఆ,
అణుబ్లభణితారుణివిగగహా, తోర్ణతోంభవఠిోదా, మంగలంకురా విఅ
బాలభావణ, అసమతతపమాణా విఅ, అప్రమాధా విఅ, కందపపదార్ఆ విఅ
రుపసోబ్బగేణ, ఉచచదరా సాలతరు విఅ, పపపందా విఅ, లోలదరా విఅ,
మహాబ్లా విఅ అచంతధీరా విఅ, అచచందలలిదా విఅ, అసంఖేప్దా విఅ,
వఅస్స్ కలాదంసణా ఆగదా దువ తాపసకుమార్ఆ ।
యది మహార్ోసతపోధనానాం సమాగమిః, అహం చ లఘ్న గతావ
యథాజాప్త సమాపదయామి । (నిష్కకరమయ పున్ిః ప్రవిశయ) హీ! హీ! భో!
సామ్పపరతం మయా రాజా ఆజాయా ప్రతీహార్నిక్షిపేతన్ దృష్టట
సుసిాగధశాయమలచాియౌ, అనుదిభన్ాతారుణయవిగ్రహ్న, తోర్ణసతమాభవ-
సిోతౌ, మఙ్గలాఙ్కకరావివ బాలభావన్, అసమాపతప్రమాణావివ,
అప్రమాదావివ, కన్దర్పదార్కవివ రూపసౌభాగేయన్, ఉచచతర్ణ సాలతరూ
ఇవ, ప్రసపనాదవివ, లోలతరావివ, మహాబ్లావివ, అతయన్తధీరావివ,

విదూషకుడు: తపోధనుల సమాగమం అంత అమూలయమైన్దైతే, నేను

తవర్గా వెళ్ళి, మీరు ఆజాాప్ంచిన్టేి చేసాతను.
(నిష్కకరమిసాతడు. తిరిగి వచిచ, ఇక్తలిసూత) రాజాజాతో దావర్ప్రద్దశానిక్త
వెళ్ళిన్ నేను, అకకడ, సిాగధశాయమలవరుిలూ, కౌమార్వయసుకలూ,
మంగళాకరులూ, బాలయచాపలాయనిా వదలని వాళ్ళి,రూపసౌందరాయలలో
అతయన్తలలితావివ, అసంక్షేప్తావివ, వయసయసయ కలాదర్శనావాగతౌ
తాపసకుమార్కౌ ।
రామిః: (సాకూతమ్) కసతయోర్సీన్ాయన్సీమావతర్ణప్రతిబ్న్ధిః?
విదూషకిః: సుణాహి దావ ఏదాణం బాలభావలలిదాణం కోఊహల–
సంబ్దాధణం ఏదం ఉవంణాసమ్ ।
శృణు తావద్దతయోరాబలభావలలితయోిః కౌతూహలసమబదధయో-
రేతముపనాయసమ్ ।
రామిః: కథయ కథయ ।
విదూషకిః: తే క్తల భఅవదో వమీీఇమహేసిణో సిసా్ పవీణా వీణాకలా-
విణాిణేఅపువవం క్తల ఆఅమం ధారింతి । ఏద్ద క్తల ఏవవం వదంతి –

కందర్పసంతాన్ంలా ఉన్ా వాళ్ళి, సాలవృక్ష్వలలా ఉన్ాత

విగ్రహులూ,చంచలసవభావులూ, విశాలమన్సుకలూ వల్ల ఉన్ా
తాపసకుమారులు ఇదదరు, మిత్రుడిక్త తమ కళను ప్రదరిశంచటం కోసం
వచిచ తోర్ణసతంభం దగగర్ నిలుచుని ఉండటం చూశాను.
రాముడు: (నొక్తక పలుకుతూ) వాళ్ళి నాకళి ముందుకు రావడానిక్త
ఏమిటి ప్రతిబ్ంధం?
విదూషకుడు: వాళిగురించి ఇంక విను. బాలభావలలితులూ,
కుతూహలానిా కలిగించే మాటలు చెపాపరు.
రాముడు: చెపుప!
 “రాఏసిణోజణాణం తపోధణబ్హుమాణేణ అహాిణం విఅ భూట్టోణం
ఆసణం పదాణం అ అణుచిఠిోదవవం జదా అంహే మందభదదస్ దీఅఇ
రాదలలఅ దుకఖర్విణాిసం మహాకఇసంగధతమహాపురుసచరితతబ్ంధం
మహన్ోగంభీర్ం కేణ వి అసు్దపువవం ఆఅమం గంధవవవదసంవాది
సర్సం జ్యఅవిర్ఇఅవణిర్మణీఅఅం వీణాతంతిర్సిదాణువిదధం గీదం
గాఅంహీ, తదా విణాిణవిసేసపసణిహిఅఓ రాఆ జం వుతతంతం
అణుచిఠోస్ది ఏసో జాణిదంవోతిత అహాీణం భఅవదో వంమీఇమహేసిణో
ఆద్దసోతిత” ।
తౌ క్తల భగవతో వాలీీక్తమహరేిిః శిష్టయ ప్రవీణౌ వీణాకలావిజాానేఽ
పూరలవ క్తలాగమం ధార్యతిః । ఏతౌ క్తలైవం వదతిః –“రాజరేిర్జనానాం
తపోధన్బ్హుమానేనాసాీకమివ భూసాోన్మాసన్ం... అనుషాోతవయమ్... ...
దుషకర్వినాయసం మహాకవిసఙ్కగరథితమహాపురుషచరిత్రబ్న్ధం మహార్ో-
గమీభర్ం కేనాపయశ్రుతపూర్వమాగమం గాన్ధర్వవదసంవాది సర్సం

వాళ్ళి వాలీీక్తమహరిి శిష్ణయలట. వీణావాదన్కళలోఅపూర్వమైన్

నైపుణయం ఉన్ావార్ట. వాళ్ళి ఇలా చెపాపరు. ‘రాజరిిపరివార్ము
తపోధనులకు ఇచేచ గౌర్వానిక్త అనుగుణంగా మేము నేల మీద
కూర్థచవాలి. దుషకర్మైన్ పదవినాయసముతో ఉన్ాటవంటిది,
మహార్ోగంభీర్మైన్ది, ఇతిఃపూర్వం ఎవరూ విన్నిదీ, సంగీతాతీకమైన్ది,
వీణావాదన్సహితమైన్ది, యోగమహిమచేత కూర్చబ్డు అక్ష్ర్-
రామణీయకనిా కలిగి ఉన్ాది, మహాకవి వాలీీక్తభగవానులు ర్చించిన్ది
యోగవిర్చితవర్ిర్మణీయకం వీణాతనీరర్సితానువిదధం గీతం గాయావిః,
తదా విజాాన్విశేషప్రసన్ాహృదయో రాజా యదవృతాతన్తమనుషాోసయతి ఏష
జాాతవయ ఇతయసాీకం భగవతో వాలీీక్తమహరేిరాద్దశిః–ఇతి ।
రామిః: అహో! విజాానావలేపిః శౌణీుర్యగర్భశోచపనాయసిః । వయసయ!
యథాభిమతం ప్రతిజాాయ ప్రవశయావిలమిబతం పురా తౌ న్ చిరావసాోన్-
నిరేవద్దన్ పరాఙ్కీఖీభవతిః ।
విదూషకిః: కుదో దాణిం ణివవదో? తే హి అణోిణివచచలతతణం
ఆఆర్సారిచచం కఅపకఖపరిభూసిదం చ వఅణం పేక్తఖఅ – ఏవవం
రామలకఖణా మహారాఅదసర్హే ధర్మాణే రాఅఠాోణం అలంకర్ంతాత
భవంతి – తిత తుహాీణం బాలభావం మహారాఅం అ సుమరిఅ
బ్పూపుణిణఅణేహిం సోవిదలిఏహిం పరిపుట్టట చిఠోంతి ।
కుత ఇదానీం నిరేవదిః? తౌ హి అనోయన్యవత్లతవమాకర్సాదృశయం
కకపక్ష్పరిభూష్టతం చ వదన్ం ప్రేక్ష్య ‘ఏవం రామలక్ష్మణౌ మహారాజ

అయన్ మహాపురుషచరిత్రమును మేము పాడుతాము. తరువాత మేము

ఈ ర్చన్మీద మహారాజు అభిప్రాయం తెలుసు కోవాలి అని మహరిి ఆజా.’
రాముడు: ఆహా, వీరి కళాభిమాన్ం! మిత్రమా! వారిక్త ఇషటమైన్టేి
జరుగుతుందని చెప్ప, తవర్గా ప్రవశపెటటవయాయ. వాళ్ళి చాలాసేపు
నిర్వక్షించి నిరాశతో తిరిగి వెళ్ళిపోతారేమో!
దశర్థ్య ధ్రియమాణే రాజసాోన్మలఙ్కకర్వనాతవభూతామ్’ – ఇతి
యువయోరాబలభావం మహారాజం చ సీృతావ బాషపపూర్ిన్యనైిః
సౌవిదల్లలిిః పరిపృష్టట తిషోతిః ।
రామిః: క్తమసీచెలిశవానుకరిణీ తయోరాకృతిిః?
విదూషకిః: అహ ఇం ।
అథ క్తమ్ ।
రామిః: వర్ధతే మే కుతూహలమ్, తత్రపరవశయావిలమిబతమ్ ।

విదూషకుడు: ఇక విచార్మెందుకు? ఈ మునిబాలకుల అనోయన్యప్రేమ,

ఆకరాల పోలికలు, కూకటిజుటటతో ఉన్ా అందమైన్ ముఖాలు చూసి,
ఇలాగే దశర్థమహారాజు జీవించి ఉన్ాపుపడు బాలయంలో రామలక్ష్మణులు
రాజాసాోనానిక్త వచిచన్పపటి సంగతులు తలుచుకుంటూ కంచుకులు
కంటతడి పెటటకుంటనాారు.
రాముడు: మేము బాలయంలో ఉన్ాపపటిలాగా ఉన్ాయాయ వాళి
ఆకృతులు?
విదూషకుడు: ఔను మరి. కక మరేమిటి?
రాముడు: నాకు కుతూహలం పెరిగిపోతున్ాది. ఇక ఆలసయం
చెయయకుండా వాళిను ప్రవశపెటట.
విదూషకిః: జం భవం ఆణవది । (ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
యదభవానాజాాపయతి । (ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
(తతిః ప్రవిశతో విదూషకేణోపదిశయమాన్మార్ణగ తాపసౌ కుశలవౌ)
విదూషకిః: ఇదో ఇదో అంఆ ।
ఇత ఇత ఆర్ణయ ।
(పరిక్రమయ)
కుశిః: (అపవార్య) వత్ లవ! ఇదానీం భగవతో వాలీీకేరాద్దశాదమాబ-
మభివాదయ పారిోవభవనాభిముఖం ప్రసిోతే మయ కకపక్ష్గ్రహణసంజాయా
పర్ిశాలాయాం ప్రవశయ కీదృశేన్ ర్హసేయనామబయా పృథక్ సంవిభకోత
భద్రముఖిః?

విదూషకుడు: మీ ఆజా! (నిష్కకరమిసాతడు)

(విదూషకుడి వెంట తాపసవషంలో కుశలవులు ప్రవశిసాతరు)
విదూషకుడు: ఇట, ఇట అయయలారా!
(ముందుకు న్డిచి)
కుశిః: (లవుణిి పకకకు ప్లిచి) వతా్ లవా! మన్ం వాలీీక్తభగవానుల
వారి ఆద్దశానుసార్ం, అమీకు న్మసకరించి బ్యలుద్దరిన్పుపడు, అమీ
నీ కూకటిజుటటను లాగటం దావరా సంజా చేసి నినుా కుటీర్ంలోక్త
తీసుకుని వెళ్ళి నీకు ర్హసయంగా ఏమని ఉపద్దశించింది?
లవిః: న్ ఖలు కశిచత్ంవిభాగిః । క్తనుత తదానీం తాపసజన్-
సఙ్గకర్ిముటజాభయన్తర్ం ప్రవిశయ బాహూపప్తడం తనూదరేణ పరిషవజయ
శిర్సి చాఘ్రాయ సీతాకర్లక్షితసిీతమధుర్ం సాశఙ్నక శనైిః శనైిః
కర్ిపత్రం వర్ధయనీత సవముఖేన్ మనుీఖమపవారలయవం సనిదషటవతీ – “వత్!
యువాభాయం సావభావికమవలేపం పరితయజయ సతకర్తవోయ మహారాజిః,
కుశలఞ్చ పరిప్రషటవయమ్” – ఇతి ।
కుశిః: యుజయతే కుశలప్రశాిః, ప్రణామసుత కథమ్?
లవిః: న్ కథమ్?
కుశిః: అప్రణనాతర్ిః క్తలాసీదవంశాయిః ।

లవుడు: ప్రతేయకంగా ఏమీ చెపపలేదు. న్నుా ఆలింగన్ం చేసుకుని

భుజాలు వతుతతూ, శిర్సు్నాఘ్రాణించి మందహాసం చేసూత, మృదువుగా
కర్ిభూషణానిా పకకకు తప్పసూత, నా ముఖానిా చేతులలోక్త తీసుకొని
మధుర్ంగా ఇలా అన్ాది. ‘నాయనా! మీకు సవభావసిదధమైన్ అభిమానానిా
వదిలి, మహారాజును గౌర్వించండి. క్షేమసమాచారాలు అడగండి.’ అని.
కుశుడు: కుశలప్రశాలవర్కూ సరేగానీ ప్రణామం చెయయడమెలా?
లవుడు: ఎలా అంటే?
కుశుడు: మన్ వంశంలో పుటిటన్వాళ్ళి ఎవరికీ ప్రణామం చెయయరు
గదా?
లవిః: క ఏవమాహ?
కుశిః: అమాబ ।
లవిః: ప్రణామమప్ సవోపదిషటవతీ న్ చ గురునియోగా విచార్మర్హనిత।
కుశిః: సాధయామసాతవత్, అగ్రతసతత్ర యతాకలోచితమనుషాోసాయవిః।
(పరిక్రామతిః)
విదూషకిః: ఇదో ఇదో అంఆ ।
ఇత ఇత ఆర్ణయ ।

లవుడు: ఎవరు చెపాపర్లా?

కుశుడు: అమీ.
లవుడు: ప్రణామం చెయయడం కూడా అమేీ నేరిపంది గదా! పెదదలు
చెప్పన్ మాటలను విమరిశంచకూడదు.
కుశుడు: సరే వెళాదం. సమయానుకూలంగా చేదాదం.
(ముందుకు సాగుతారు)
విదూషకుడు: ఇట, ఇట ఆరుయలారా!
రామిః: (విలోకయ) నూన్ం తద్దవైతదాదర్కదవయం కౌశికేనోపదిశయ-
మాన్మార్గమిత ఏవాభివర్తతే । కథమసాీయతోఽసిీ । క్తనుా ఖలేవతత్ ।
న్ చైతదభిజానామి నాకూతమప్ క్తఞ్చన్ ।
తథాపాయపాతమాత్రేణ చక్షురుదాబషపతాం గతమ్ ॥9॥
అథ వా క్తమత్రాశచర్యమ్ –
ఆపాతమాత్రేణ కయాప్ యుకతయా
సమబనిధన్ిః సన్ామయనిత చేతిః ।
విమృశయ క్తం దోషగుణాన్భిజా–
శచన్ద్దరదయే శోచయతతి చన్దదక
ర న్తిః ॥10॥

రాముడు: కౌశికుడు తీసుకుని వసుతన్ా బాలకులు ఇటే వసుతనాారు. నా

మన్సు్ ఎందుకు ఎట్ల వెళ్ళిపోతున్ాది!
వీళిను గురించి నాకేమీ తెలియదు. తెలుసుకోవాలని కూడా లేదు.
అయనా వీళిను చూడగానే నా కళ్ళి ఎందుకు చెమరుసుతన్ాయ?
అయనా ఆశచర్యమేముంది?
మన్కు అయన్ వాళ్ళి కలిసేత, వాళ్ళివర్థ తెలియకపోయనా మన్సు్
సపందిసుతంది. చంద్రకంతమణి, గుణదోషాలు తెలియకపోయనా
చంద్రక్తర్ణాలు సోకగానే కరిగిపోతుంది కదా!"
 నిర్వర్ియామి తావతికమాకరావతావితి । కథం ద్రష్ణటమప్ న్
ప్రభవామి? యథా యథా కుమారావతౌ నిర్వర్ియామి తథా తథా
హృదయమపయన్నుభూతపూరేవణ సాధవసప్రహర్ిశోకనుక్రోశసమేభద-
చిత్రేణావసాోవిశేషేణాక్రమయమాణం మూర్చఛయేవ తిర్థధీయతే ।
(మూరాచఛమభినీయ) బాషపపాతశచ కథమ్! ప్రశాన్త ఇవ మే హృదయ-
సతమోభ బాషపపాతనే; సవసీోభూతోఽసిీ సంవృతతిః । ఏతదవయపనీత-
బాషపవయవధానేన్ చక్షుషా పున్ర్వలోకయామి ।
(నిర్వర్ియ) గమీభర్థదార్ిః సనిావశిః, ప్రశాన్తమనోహరా వషర్చనా,
విన్యోదయోదాతతమభిక్రాన్తమ్, సువయకతమనేన్ యుగలేన్ కులీనేన్
భవితవయమ్ ।

వీళి ఆకరాలు ఎలా ఉనాాయో చూసాతను. చూడటం కూడా

కషటంగానే ఉన్ాది. వీళిను చూసుతంటే పూర్వం ఎన్ాడూ కలుగని
అనుభూతి కలుగుతున్ాది.
ఎపుపడూ కలుగని భయహర్ికరుణాది విచిత్రావసోలు కలగాపులగంగా
కలుగుతునాాయ. మూర్ి వసుతన్ాది. కనీాళ్ళి ఆగటంలేదు.
పటేటసిపోయన్టిన్ా నా హృదయం ఈ కనీాటివలి శాంతిని
పొందుతున్ాది. సవసోత చేకూరిన్టిన్ాది నాకు. అశ్రువులు తుడుచుకొని
చూసాతను.
ఆహా! ఆ శర్వర్వినాయసం, గంభీర్థదార్వషధార్ణ. శాంతంగా
మనోహర్ంగా ఉనాారు. వీళ్ళి తపపకుండా కులీనులై ఉంట్టరు.
విదూషకిః: ఏసో అతతభవం రాఆ, ఉపసపపదు అంఆ జహాహిపాపఅం ।
ఏష్ఠఽత్రభవాన్ రాజా, ఉపసర్పతామార్ణయ యథాభిప్రాయమ్ ।
కుశిః: వత్ లవ! అప్ జానాసి తవం సమ్పపరతేయవ ప్రణామసమబనేధన్ యథా
మయా కథితమ్?
లవిః: అథ సమ్పపరతి క్తమ్?
కుశిః: యథా యథైన్ం పారిోవం ప్రతాయసీదామి తథా తథా
హృదయోతకమపకరిణా సాధవసేన్ న్ ప్రభవామి సావఙ్నగనామ్,
పరితయకోతఽసిీ కసాీతుతలాయఽవలేపేన్? న్ శకోామి చాసయ పుర్సాతదన్వ-
న్తముతతమాఙ్గముదోవఢుమ్, క్తం బ్హునా ఏష ప్రణతోఽసిీ ।
లవిః: కథమార్థయఽపయహమివ పర్మవశతవమాపాదితిః ।

విదూషకుడు: వీరే పూజయమహారాజు. మీరు సమీప్ంచవచుచ.

కుశుడు: వతా్! ప్రణామం విషయంలో చెప్పంది గురుతంది కదా?
లవుడు: అయతే ఇపుపడేం చేదాదం?
కుశుడు: మహారాజును సమీప్సుతన్ా కొదీద నా హృదయం
కంప్సుతన్ాది. న్నుా నేను అదుపు చేసుకోలేకపోతునాాను. నా సవభావ-
సిదధమైన్ అభిమానానిా వదిలేసుతనాాను. మహారాజు ముందు శిర్సు్ పైకెతిత
నిలబ్డలేకపోతునాాను. వయేల? ఇదుగో ప్రణామం చేసుతనాాను.
లవుడు: అన్ాగారి లాగే నేనూ పర్వశుడనై పోతునాాను.
 (ఉభౌ ప్రణమతిః)
రామిః: న్ ఖలు భవదాభయం మరాయదాలఙ్ఘన్మనుషేోయమ్ । కథం
ప్రణతావవ? కషటం బ్రహీశిర్సా న్తోఽసిీ । (విషాదం నాటయతి)
విదూషకిః: భో తువం క్తం విసణోి? ఏద్దహి పఉతోత పణామో ణ
పడిగహీదో, ఏతో ణ తుమం పరిహీయసి ।
భో తవం క్తం విషణిిః? ఏతాభాయం ప్రయుకతిః ప్రణామో న్ ప్రతిగృహీతిః,
అత్ర న్ తవం పరిహీయసే ।
రామిః: సమయగుపలక్షితం కౌశికేన్ । ఆరాయవతిదాక్షిణయపేశలౌ,
శ్రూయతామ్ –

(ఇదదరూ న్మసకరిసాతరు)
రాముడు: మీరిలా మరాయదను అతిక్రమించకూడదు. ఎందుక్తలా
ప్రణమిలుితునాారు? అయోయ! బ్రహీశిర్సు్ల చేత ప్రణామం
చేయంచుకునాానే. (దిగులు పడతాడు)
విదూషకుడు: అయాయ! ఎందుకు విషాదం? మీరు వీరి ప్రణామానిా
సీవకరించలేదు కదా! దీనివలి మీకు పాపం రాదు.
రాముడు: కౌశికుడు సరిగానే అలోచించాడు. వీళ్ళి ఇదదరూ
శిషాటచార్పరులు. అయతే విన్ండి.
 అయం భవదాభయమతిసమ్పభరమేణ
మయ ప్రయుకతిః శిర్సా ప్రణామిః ।
భవతివదానీం మదనుజాయైవ
యుషీదుగరూణాం చర్ణోపహార్ిః ॥11॥
విదూషకిః: అపపడిహదసాసణో ప్అవఅసో్ । ఏస పణామస్
పరిణామోతిత ।
అప్రతిహతశాసన్ిః ప్రయవయసయిః – ఏషప్రణామసయ పరిణామిః – ఇతి ।
కుశలవౌ: (ఉతాోయ) అప్ కుశలం మహారాజసయ?
రామిః: యుషీదదర్శనాతుకశలమివ । భవతోిః క్తం వయమత్ర
కుశలప్రశాసయ భాజన్మ్, న్ పున్ర్తిథిభాజన్సయ సముచితసయ కణోగ్రహసయ?
(పరిషవజయ) అహో హృదయగ్రాహీ సపర్శిః ।

మీరిదదరూ తొందర్పాటలో నాకు చేసిన్ ప్రణామానిా నేను మీ

గురుద్దవులకు సమరిపసుతనాాను.
విదూషకుడు: ప్రయమిత్రుడి వచన్ం అప్రతిహతం. ప్రణామానిక్త ఇది
ఉచితమైన్ చేషట.
కుశలవులు: (పైక్త లేచి) మహారాజున్కు క్షేమమా?
రాముడు: మీ దర్శన్ంవలి కుశలమే. కేవలం కుశలప్రశాలేనా?
ఆలింగన్ం చేసుకోవదాద?
(కౌగిలించుకొని) ఆహా! హృదయానిా కదిలించే సపర్శ.
 (విచిన్తయ) అన్భిజ్యాఽహం తన్యపరిషవఙ్గసౌఖయసయ, యదయప్ తాం
తులామార్థహే । సాోనే ఖలు పరిక్రామనిత తపోవన్పరాఙ్కీఖా గృహమేధన్ిః ।
(ఆసనార్ధముపవశయతి)
ఉభౌ: రాజాసన్ం ఖలేవతత్ న్ యుకతమధాయసితుమ్ ।
రామిః: సవయవధాన్ం న్ చారిత్రలోపాయ, తసాీదఙ్కవయవహిత-
మధాయసయతాం సింహాసన్మ్ । (అఙ్కముపవశయతి)
ఉభౌ: (అనిచాిం నాటయతిః) రాజన్, అలమతిదాక్షిణేయన్ ।
రామిః: అలమతిశాలీన్తయా ।

(ఆలోచించి) పుత్రగాత్రపరిషవంగసుఖం నేను ఎరుగను. కనీ ఇది

దాదాపు అలాగే అనిప్సుతన్ాది. అందుకేనేమో గృహసుతలు తపోవనాలకు
దూర్ంగా ఉంట్టరు. (తన్ ఆసన్ంలో సగం చోటనిచిచ కూర్థచబడతాడు)
కుశలవులు: ఇది రాజాసన్ం. ఇకకడ మేము కూర్థచకూడదు.
రాముడు: నా ఒడిలో కూరుచంటే సింహాసనానిక్త అమరాయద కదు.
(ఒడిలో కూర్థచబటటకుంట్టడు)
కుశలవులు: (అనిషటంగా) రాజా! ఇంత ఔదార్యం వదుద.
రాముడు: అతిగా సంకోచించకండి.
 భవతి శిశుజనో వయోఽనుర్థధా–
దుగణమహతామప్ లాలనీయ ఏవ ।
వ్రజతి హిమకర్థఽప్ బాలభావా–
తపశుపతిమసతకకేతకచిదతవమ్ ॥12॥
(సాశ్రుర్వలోకయన్ పున్ిః పరిషవజతే)
(విదూషకమవలోకయ) అప్ సీర్తి భవాన్ నిరావసితాయాిః సీతాయాిః
క్తయన్తిః సంవత్రా అతిక్రానాత ఇతి?
విదూషకిః: (విచిన్తయ) సుమరామి మందభాఓ,
(హసాతఙ్కగలిప్రమాణసఙ్నఖయం విగణయోయపరిషాోతపదాఙ్కగలిత్రయమప్
నిరిదశయ) క్తం బ్హుణా గణిద్దణ, సవవహా అజజ దసమో సంవచచర్థ ద్దవీఏ
సీదాఏ సహతేోణ పరిపేపసిదాఏ ।
(విచిన్తయ) సీరామి మన్దభాగయిః,

బాలురు బాలాయవసోవలి పెదదలచేత లాలించబ్డట్టనిక్త

యోగుయలౌతారు. బాలచంద్రుడనేగదా శివభగవానుడతనిని శిర్సు్పై
మొగలిరేకువల్ల అలంకరించుకునాాడు. (నీరు నిండిన్ కళితో చూసూత
మళీి వాళిను కౌగిలించుకొనాాడు)
(విదూషకుడి వైపుకు తిరిగి) సీతను విడిచి ఎనిాసంవత్రాలయందో
జాాపకం ఉన్ాదా?
విదూషకుడు: (ఆలోచించి) ఆఁ, గురుతంది. (చేతి వళిను ల్లక్తకంచి,,
 (హసాతఙ్కగలిప్రమాణసఙ్నఖయం విగణయోయపరిషాోతపదాఙ్కగలిత్రయమప్
నిరిదశయ) క్తం బ్హునా గణితేన్ సర్వథాదయ దశమిః సంవత్ర్థ ద్దవాయిః
సీతాయాిః సవహసేతన్ పరిప్రేష్టతాయాిః ।
రామిః: (కుమార్ణ నిర్వర్ియ) యది సవసితనా గర్భమప్ నిర్వర్తయేత్, యది
కశిచదవగాహేత తదపతయమియతా కలేనేదృశీమవసాోమ్ ।
విదూషకిః: హన్త! తంభిదో మిహ మన్దభాఓ ఏదాఏ
అణాిదవిపపఉతతతణఅ సంకహాఏ । (ర్థదితి)
హన్త! సతమిభతోఽసిీ మన్దభాగయ ఏతయా అజాాతవిప్రయుకతతన్య-
సఙ్కథయా । (ర్థదితి)
రామిః: అహమపేయతౌ తాపసకుమారావవలోకయన్ అసహయవదనా-
మవసాోమవతీర్థిఽసిీ ।

ఆపైన్ కలి వళిను మూడింటిని ల్లక్తకంచి) ఎందుకు గణించటం? నీ

సవహసాతలతో సీతను పంప్ంచి ఇది పదో ఏడు.
రాముడు: (కుశలవులను పర్వక్ష్గా చూసూత) ప్రసవం సరిగా జరిగి
సంతాన్ం జీవించి ఉంటే ఇపుపడ్డ వయసు్లోనే ఉండేవారు కదా!
విదూషకుడు: అయోయ! మందభాగుయడిని. తెలియకుండానే కొడుకు
నుంచి దూర్మైన్ తండ్రి కథను వింటూ నిశేచష్టటతుడనైపోయాను.
(ఏడుసాతడు)
రాముడు: నేను కూడా ఈ మునికుమారులను చూసి భరించలేని
 యాం యామవసాోమవగాహమాన్–
ముత్రేపరక్ష్తే సవం తన్యం ప్రవాసీ ।
విలోకయ తాం తాఞ్చ గతం కుమార్ం
జాతానుకమోప ద్రవతాముపైతి ॥13॥
(పరిషవజయ ర్థదితి)
విదూషకిః: (ససమ్పభరమమ్) అవిహ ముంచ, సపపం, ముంచ, జీవదు
తవసి్తణఓ, ఓదర్దు సింహాసణాదో ।
(ససమ్పభరమమ్) అవిధా ముఞ్చ, సర్పిః, ముఞ్చ, జీవతు
తపసివతన్యిః, అవతర్తు సింహాసన్తిః ।
రామిః: (ససమ్పభరమం కుమార్ణ ముఞ్చన్ ) వయసయ, క్తమేతత్?

వదనావసోలో పడాును.
దూర్ద్దశంలో ఉన్ా వారు తమ పుత్రుల ఎదుగుదలను
ఊహించుకుంటూ, ఆ ప్రాయంవాళ్ళి ఎవరైనా ఎదురైతే ప్రేమభావంతో
కరిగిపోతారు. (కౌగిలించుకొని ఏడుసాతడు)
విదూషకుడు: (సంభ్రమంగా) ప్రమాదం, ప్రమాదం, వదిలిపెటట.
మునికుమారులు జీవించాలి. సింహాసన్ం మీద నుండి దిగండి, తవర్గా,
తవర్గా.
రాముడు: (తతతర్పడుతూ, కుశలవులను వదిలిపెడుతూ) మిత్రమా,
ఏమిటిది?
విదూషకిః: సుదం మఏ సాకేదణివాసిణం చిర్జీవిఆణం ముహాదో–
జ్య క్తల అరాహవో ఇమం సింహాసణం అదిర్థహది తస్ ముదాధ సదహా
సదహా విదలదితిత ।
శ్రుతం మయా సాకేతనివాసినాం చిర్జీవితానాం ముఖతిః– యిః
క్తలారాఘవ ఇమం సింహాసన్మధర్థహతి తసయ మూరాధ శతధా శతధా
విదలేదితి ।
రామిః: (సావగమ్) అవతీర్యతాం శీఘ్రమ్ ।
(ఉభావవతీర్య భూమావుపవిశతిః)
రామిః: అప్ సవసౌో భవన్తత, మూర్థధన వా న్ క్తఞ్చచదివకర్ిః?
ఉభౌ: భోిః సవసాోవవావామ్, న్ క్తఞ్చచనూీర్థధన వికర్ిః ।

విదూషకుడు: సాకేతవాసులైన్ వృదుధల వలి విన్ాద్దమిటంటే,

ర్ఘ్నకులం వారు తపప ఇతరులు ఈ సింహాసన్ం మీద కూరుచంటే వాళి
తలలు పగిలి నూరు వకకలౌతయయని.
రాముడు: (కంగారుగా) దిగేయండి, తొందర్గా.
(ఇదదరూ నేలపైన్ కూరుచంట్టరు)
మీరు బాగునాారు కదా! తలలో ఏమైనా బాధగా ఉన్ాదా?
కుశలవులు: మేం బాగానే ఉనాాం. తలలో ఏమీ వికర్ం లేదు.
విదూషకిః: అహో అచచరిఅం అచచరిఅం! ఏవం ణామ అవరికఖద-
పఇదితోసర్వరా చిఠోంతి ।
అహో ఆశచర్యమాశచర్యమ్! ఏవం నామాపరిక్ష్తప్రకృతిసోశర్వర్ణ తిషోతిః।
రామిః: క్తమత్రాశచర్యమ్ (కుమార్ణ నిరిదశయ) సవసతయయన్పరిగృహీతాని
తపశశర్వరాణి । పశయ –
అప్ నామ శరా మోఘాసతపస్న్ాదధమూరితష్ణ ।
వాసవసాయప్ సువయకతం కుణాోిః కులిశకోటయిః ॥14॥
(కుమారావుదిదశయ) క్తం భవదాభయమవయవహితా భూమిర్ధాయసయతే?
ఉభౌ: మహారాజ! ప్రథమపరిణీతోఽయమర్ోిః ।

విదూషకుడు: ఆహా, ఏమాశచర్యం! వీరు సవసుోలై ఉనాారు.

రాముడు: ఇందులో ఆశచర్యమేముంది? (కుశలవులను చూప్సూత)
మునుల శర్వరాలు సవసితవచన్ముల మంత్రమహిమ వలి క్షేమంగా
ఉంట్టయ. చూడు –
తపసు్లు కవచాలలా ర్క్షిసుతంటే ఆ సుర్క్షిత శర్వరాలపై బాణాలు
కూడా వయర్ోమౌతయ సరే కోటి వజ్రాయుధాలు కూడా ఏమీ చెయయలేవు.
(మునికుమారులనుద్దదశించి) మీరిదదరూ ఒకచోటే ఉంట్టరా?
కుశలవులు: అది ముంద్ద నిర్ియంచబ్డింది.
రామిః: తథా నామ ।
విదూషకిః: భో రాఅ, అదిహీ ఖు ఏద్ద, తా కరిదు సంకహాహిం
ఆహిహేఅం ।
భో రాజన్, అతిథీ ఖలేవతౌ తతకర్థతు సఙ్కథాభిరాతిథ్యయమ్ ।
రామిః: ఏష భవతోిః సౌన్దరాయవలోకన్జనితేన్ కౌతూహలేన్ ప్రతార్య-
మాణిః పృచాిమి, - కతమో వర్ి ఆశ్రమో వా భవతోర్జన్ీ-
దీక్ష్వభాయమలఙ్క్కరయతే?
కుశిః: (సంజాయా లవమాదిశతి)
లవిః: దివతీయో వర్ిిః ప్రథమ ఆశ్రమిః ।

రాముడు: ఆఁ!
విదూషకుడు: రాజా! వీళ్ళి అతిథులు కదా! చకకని మాటలతో
ఆదరించండి.
రాముడు: మీ రూపసౌందరాయలను చూసి కలిగిన్ కుతూహలంతో
అడుగుతునాాను. జన్ీవలి, ఆచార్ం వలి మీరు ఏ వరాినిక్త, ఏ ఆశ్రమానిక్త
చెందిన్వారు?
కుశుడు: (లవుడిక్త సగ చేసాతడు)
లవుడు: దివతీయ వర్ిం, ప్రథమాశ్రమం.
రామిః: నైతావగ్రజనాీన్త, తదలాపపరాధిః ప్రణామప్రయోగే
నూయనాసన్పరిగ్రహశచ । అథ క్ష్త్రియకులప్తామహయోిః సూరాయ-
చన్దదరమసోిః కో వా భవతోర్వంశసయ కరాత?
లవిః: భగవాన్ సహస్రదీధతిిః ।
రామిః: కథమసీత్మానాభిజన్త సంవృతౌత ।
విదూషకిః: క్తం దోణిం వి ఏకకం ఏవ పడివఅణం?
క్తం దవయోర్పేయకమేవ ప్రతివచన్మ్?
రామిః: కచిచదసిత యువయోరిీథో యౌన్ిః సమబన్ధిః?
లవిః: భ్రాతరావావాం సోదర్ణయ ।

రాముడు: వీళ్ళి బ్రాహీణులు కరు. అందువలి ప్రణామం తపుప

కదు. క్తంద కూర్థచవడం కూడా. ఐతే క్ష్త్రియకులమూలపురుష్ణలైన్
సూర్యచంద్రులలో ఎవరు మీ వంశకర్త?
లవుడు: సహస్రక్తర్ణుడైన్ సూర్యభగవానుడు.
రాముడు: నా వంశము వాళ్ళిన్న్ామాట!
విదూషకుడు: ఇదదరిదీ ఒకటే సమాధాన్మా?
రాముడు: మీది ర్కతసంబ్ంధమా?
లవుడు: మేము అన్ాదముీలం, సహజనుీలం.
రామిః: సంవాదీ సనిావశిః, వయససుత న్ క్తఞ్చచదన్తర్మ్ ।
లవిః: ఆవాం యమలౌ ।
రామిః: సమ్పపరతి యుజయతే, కో భవతోరాజయాన్, క్తం నామధేయమ్?
లవిః: (అఞ్జలినా నిరిదశయ) ఆర్యసయ పాదపూజనాయాం లవ
ఇతాయతాీన్ం శ్రావయామి, ఆర్థయఽప్ గురుచర్ణవన్దనాయాం...
(అప్రతిపతితం నాటయతి)
కుశిః: అహమప్ కుశ ఇతాయతాీన్ం శ్రావయామి ।
రామిః: అహో ఉదాతతర్మయిః సముదాచార్ిః ।

రాముడు: ఇదదరి రూపగుణాలు సమాన్ంగా ఉనాాయ. వయసు్లో

భేదం ఉన్ాదా?
లవుడు: మేం కవలలం.
రాముడు: ఇపుపడు తెలిసింది. మీ ఇదదరిలో ఎవరు పెదద? పేరేిమిటి?
లవుడు: (చేతులను అంజలించి, కుశుడిని చూప్సూత) అన్ా
పాదాలకు న్మసకరించేటపుపడు న్నుా నేను 'లవుడు' అని చెపాతను. అన్ా
కూడా గురుచర్ణాలకు న్మసకరించేటపుపడు... (సంకోచిసాతడు)
కుశుడు: నేను కూడా న్నుా 'కుశుడు' అని చెపాతను.
రాముడు: ఆహా! గొపప ర్మణీయసదాచార్ము.
విదూషకిః: జాణిదం ణామహేఅం, కో జేఠ్ఠోతిత ణ దిణిం పడివఅణం ।
జాాతం నామధేయమ్, కో జేయషో ఇతి న్ దతతం ప్రతివచన్మ్ ।
రామిః: న్న్వఞ్జలినిరేదశాదనామగ్రహణాచచ దతతమేవ ప్రతివచన్ం కుశో
జాయయానితి ।
విదూషకిః: సాహు జాణిదం సంపదం ।
సాధు జాాతం సామ్పపరతమ్ ।
రామిః: క్తనాామధేయో భవతోరుగరుిః?
లవిః: న్ను భగవాన్ వాలీీక్తిః ।
రామిః: కేన్ సమబనేధన్?

విదూషకుడు: పేర్ియతే తెలిసినాయ. ఇదదరిలో ఎవరు పెదదవాడో

చెపపనే లేదు.
రాముడు: అంజలినిరేదశం దావరానూ, పేరు తన్ నోటితో
చెపపకపోవటం వలినూ కుశుడు పెదదవాడని చెప్పన్టేి.
విదూషకుడు: ఇపుపడు బాగా అర్ోమైంది.
రాముడు: మీ గురువు (తండ్రి) గారి పేరేమిటి?
లవిః: వాలీీక్తభగవానులు.
రాముడు: ఏ విధంగా?
లవిః: ఉపన్యనోపద్దశేన్ ।
రామిః: అహమత్ర భవతోిః శర్వర్సయ ధాతార్ం ప్తర్ం
వదితుమిచాిమి।
లవిః: న్హి జానామయసయ నామధేయమ్ । న్ కశిచదసిీంసతపోవనే తసయ
నామ వయవహర్తి ।
రామిః: అహో మాహాతీయమ్ ।
కుశిః: జానామయసయ నామధేయమ్ ।
రామిః: కథయతామ్ ।
కుశిః: నిర్నుక్రోశో నామ ।

లవుడు: ఉపన్యనోపద్దశం వలి.

రాముడు: నేను మీ తండ్రి గురించి తెలుసుకోవాలను కుంటనాాను.
లవుడు: ఆయన్ పేరు మాకు తెలియదు. తపోవన్ంలో ఎవరూ ఆ
పేరు పలుకరు.
రాముడు: ఆహా! మహిమ.
కుశుడు: ఆయన్ పేరు నాకు తెలుసు.
రాముడు: చెపపండి.
కుశుడు: నిర్దయుడు.
రామిః: (విదూషకమవలోకయ) అపూర్వం ఖలు నామధేయమ్ ।
విదూషకిః: (విచిన్తయ) ఏవవం దావ పుచిిస్ం । ణిర్ణుకోకసోతిత కో
ఏవవం భణాది?
(విచిన్తయ) ఏవం తావత్ పృచాిమి । నిర్నుక్రోశ ఇతి క ఏవం భణతి ।
కుశిః: అమాబ ।
విదూషకిః: క్తం కువిదా ఏవవం భణాది ఆదు పఇదితాో?
క్తం కుప్తైవం భణతుయత ప్రకృతిసాో?
కుశిః: యదాయవయోరాబలభావజనితం క్తఞ్చచదవిన్యం పశయతి
తదైవమధక్షిపతి – నిర్నుక్రోశసయ పుత్రౌ మా చాపలమ్ – ఇతి ।

రాముడు: (విదూషకుడిని చూసి) విచిత్రమైన్ పేరు.

విదూషకుడు: (కొదిదగా ఆలోచించి) అయతే ఇలా అడుగుతాను.
నిర్దయుడు అని ఎవర్ంట్టరు?
కుశుడు: అమీ.
విదూషకుడు: కోపం వచిచన్పుపడలా అంటందా, లేక శాంతంగా
ఉన్ాపుపడు కూడానా?
కుశుడు: మేము ఎపుపడైనా బాలయచాపలయంతో ఏదైనా అవిన్యంగా
ప్రవరితసేత అపుపడు కోపంతో, 'ఆ నిర్దయుడి పుత్రులారా! చాపలయం వదుద.'
అంటంది.
విదూషకిః: ఏదాణం జది ప్దుణో ణిర్ణుకోకసోతిత ణామహేఅం,
ఏదాణం జణణీ తేణ అవమాణిదా ణివావసిదా, తస్ అపపవహంతీ ఏదిణా
వఅణేణ దార్ఏం ణిబ్భచిది ।
ఏతయోర్యది ప్తురిార్నుక్రోశ ఇతి నామధేయమ్, ఏతయోర్జన్నీ
తేనావమానితా నిరావసితా, తసాయప్రభవనేతయతేన్ వచనేన్ దార్కం
నిర్భర్తసయతి ।
రామిః: సమయగుపలక్షితం కౌశికేన్ ।
(నిశవసయ) ధఙ్నీమేవంభూతమ్ । సా తపసివనీ మతకృతేనాపరాధేన్
సావపతయమేవం మనుయగరలభర్క్ష్రైరిార్భర్తసయతి!
(సబాషపమవలోకయతి) అప్ సనిాహితసతత్ర భవాన్ నిర్నుక్రోశో
యుషీదాశ్రమే?

విదూషకుడు: ఆమె అలా అంటన్ాదంటే ఆమె అతనిచేత

పరితయజంపబ్డిన్దో లేక అవమానింపబ్డిన్దో! ఆ కోపంతో ఆమె
కుమారులను అలా నిందిసుతన్ాది.
రాముడు: కౌశికుడు సరిగానే ఊహించాడు.
(నిటూటరిచ) ఛీ, నేను ఇలా ఉనాాను. ఆ దీనురాలు కోపంతో తన్
సంతానానిా నిందిసుతన్ాది.
(కనీాళ్ళి పెటటకుంటూ) ఆ నిర్దయుడు మీ ఆశ్రమంలోనే ఉనాాడా?
లవిః: న్ సనిాహితిః ।
రామిః: (ససమ్పభరమమ్) అప్ శ్రూయతే?
లవిః: (కుశమవలోకయతి)
కుశిః: న్ తసయ పాదావసాీకం న్మసకృతపూర్ణవ । అమాబయాిః
పున్రేకవణీసంసూచితాని తసోయచిాసితాని ।
రామిః: క్తం వా భవన్తత తేనాఘ్రాతపూర్ణవ?
కుశిః: తదప్ నాసేతయవ ।

లవుడు: సమీపంలో లేడు.

రాముడు: (గభాలున్) ఆయన్ గురించి ఏమైనా వినాారా?
లవుడు: (కుశుడివంక చూసాతడు)
కుశుడు: ఆయన్ పాదాలకు మేము ఎపుపడూ న్మసకరించలేదు.
అమీ శిర్థజాలు (ఏకవణి) , నిటూటరుపలూ ఆయన్ను ఉద్దదశించిన్వ.
రాముడు: ఎపుపడైనా అతడు మీ మూరాోఘ్రాణం చేశాడా?
కుశుడు: అది కూడా లేదు.
రామిః: అతిదీర్ఘప్రవాసోఽయం దారుణశచ, యదియతా కలేన్ నామ
పర్సపర్లోచన్గోచర్మప్ నావతీరాి యూయమ్ ।
(విదూషకమవలోకయ జనానితకమ్) కుతూహలేనావిష్ఠట మాతర్-
మన్యోరాామతో వదితుమిచాిమి । న్ యుకతం చ మమ స్త్రీగత-
మనుయోకుతం విశేషతసతపోవనే । తతోకఽత్రాభుయపాయిః?
విదూషకిః: (జనానితకమ్) అపపడిహదవఅణమహతతణా హి
బ్హీణజాదీ, అహం ఉణ పుచిిస్ం – (ప్రకశమ్) భో క్తణాిమహేఆ
తుహాీణం జణణీ?
(జనానితకమ్) అప్రతిహతవచన్మహతాతా హి బ్రాహీణజాతిిః, అహం
పున్ిః పృచాిమి, (ప్రకశమ్) భో క్తనాామధేయా యువయోర్జన్నీ?

రాముడు: అయతే అతడు దీర్ఘ ప్రవాసంలో ఉండి ఉంట్టడు.

కఠినుడు కూడా. ఎందుకంటే ఇనేాండెలినా మీరు పర్సపర్ం
చూసుకోనుకూడా లేదు.
(విదూషకుడితో గుసగుసగా) కుతూహలం కొదీద వీళి అమీగారి పేరు
తెలుసుకోవాలని అనుకుంటనాాను. కనీ, స్త్రీ విషయంలో, అదీ తపోవన్
స్త్రీవిషయం. నాకు సమంజసం కదు. ఇపుపడేమిటీ ఉపాయం?
విదూషకుడు: (రాముడికే విన్బ్డేలా) బ్రాహీణవాకయనిక్త
తిరుగులేదు. బ్రాహీణుడు సర్వసవతంత్రుడు కనుక నేనే అడుగుతాను.
(ప్రకశంగా) నాయన్లారా! మీ తలిిగారి పేరేమిటి?
లవిః: తసాయ ద్దవ నామనీ ।
విదూషకిః: కహం విఅ?
కథమివ?
లవిః: తపోవన్వాసినో ద్దవీతి నామాహవయనిత, భగవాన్ వాలీీక్త-
ర్వధూరితి ।
రామిః: కతమం క్ష్త్రియకులం వాలీీక్తమునిముఖనిర్గతేన్ వధూశబేదన్
వర్ధతే?
విదూషకిః: వితిోణిం ఖతితఅకులం తి ణ జాణీఅది కదమం ఖతితఅకులం తి।
విసీతర్ిం క్ష్త్రియకులమితి న్ జాాయతే కతమం క్ష్త్రియకులమితి ।

లవుడు: ఆమెకు రండు పేరుి.

విదూషకుడు: ఎలాగ?
లవుడు: తపోవన్వాసులామెను 'ద్దవీ' అంట్టరు. వాలీీక్త భగవానులు
'వధూ' అని ప్లుసాతరు.
రాముడు: ఏ క్ష్త్రియవంశానుాద్దదశించి భగవానుల ఆ వధూ-
సంబోధన్?
విదూషకుడు: క్ష్త్రియకులం విసతృతమైన్ది కనుక ఏ వంశానిా
ఉద్దదశించిన్దో చెపపలేము.
రామిః: అప్ చేతసాతవదవయసయ ముహూర్తమాత్రమ్ ।
విదూషకిః: (ఉపసృతయ) ఆణవదు భవం ।
(ఉపసృతయ) ఆజాాపయతు భవాన్ ।
రామిః: అప్ కుమార్యోర్న్యోర్సాీకం చ సరావకర్సంవాదీ
కుటమబవృతాతన్తిః ।
విదూషకిః: కహం విఅ?
కథమివ?
రామిః: పశయ, ఏతయోిః సీతాగర్భసయ చ తులయిః కలాతిపాతిః, ఏతావప్
క్ష్త్రియౌ సూరాయన్వయౌ, అజాతప్రోష్టతౌ చ నిరివకర్ణ రాజాసనా-
ర్థహణే, ప్తరి చాన్యోరాదరుణతవసూచనో నిర్నుక్రోశశబ్దిః, మాతుశచ

రాముడు: మిత్రమా, ఒకక క్ష్ణం!

విదూషకుడు: (దగగరిక్త జరిగి) ఆజాాప్ంచండి.
రాముడు: వీరి వృతాతంతం మా వంశవృతాతంతంతో సరిపోతున్ాది.
విదూషకుడు: ఎలాగ?
రాముడు: చూడు. వీళి వయసు్లూ, సీత గర్భధార్ణసమయము.
వీళ్ళి కూడా క్ష్త్రియులు, సూర్యవంశజులు. పుటటక ముంద్ద వన్వాసమూ,
రాజాసన్ంలో కూరుచన్ాపపటికీ నిరివకర్తవమూ, తండ్రి నిర్దయుడనే
మాహాతీయవిభావనో ద్దవీశబ్దిః । సర్వథాహమనేన్ సాదృశయబాహులేయన్
పరాయకులోఽసిీ మన్దభాగయిః । (వైకిబ్యం నాటయతి)
విదూషకిః: క్తం తవ ఈరిసో అహిపాపఓ సీదాగబ్భగదా ఏద్ద దార్ఆ తిత?
క్తం తవదృశోఽభిప్రాయిః, సీతాగర్భగతావతౌ దార్కవితి?
రామిః: మా మైవమ్ । కథం హన్త! తపోవన్వాసిని జనే సమబన్ధమీదృశ-
మధాయర్థపయామి । క్తనుత–
ఏతతుకమార్యుగలం వయసాన్వయేన్
శాయమోన్ాతేన్ వపుషా విపదాన్యా చ ।
తాం మైథిలీం తన్యసమభవినీమవసాో–
మాదాయ మామతితరాం తర్లీకర్థతి ॥15॥
(చినాతశోకం నాటయతి)

సూచనా, తలిి గొపపదనానిా తెలిపే 'ద్దవీ' శబ్దం, అనిా విధాలా సరిపోతున్ా

వివరాలతో తప్ంచిపోతునాాను మందభాగుయణిి. (విచారిసాతడు)
విదూషకుడు: నీ ఉద్దదశయం ఈ కుమారులు సీతాద్దవి సంతాన్మనేనా?
రాముడు: కదు, కదు. తపోవన్వాసుల విషయంలో నేన్నలా
ఇటవంటి ఆర్థపణలను చెయయగలను? కనీ వీళి వయసు్, కులమూ,
శాయమలవర్ిమూ, సమున్ాతశర్వరాలూ, వారిక్త సంభవించిన్ ఆపదా –
ఇవనీా ఆ సమయంలో జాన్క్త ప్రసవానిక్త సిదధంగా ఉన్ా సందరాభనిా
గురుతకు చేసి నా మన్సు్ను వికలం చేసుతన్ాయ. (దుిఃఖిసాతడు)
 (నేపథ్యయ)
భో భోిః కోఽత్ర సనిాహితసతత్రభవతోరిక్ష్వవకుకులకుమార్యోిః
కుశలవయోిః?
ఉభౌ: (ఆకర్ియ) దావవపాయవాం సనిాహితౌ ।
(పున్రేాపథ్యయ)
క్తమితీయతీం వలాం నియోగిః ప్రతుయదాసయత?
వాలీీక్తనా మునివరేణ మహార్థసయ
యాఽసౌ పురాణపురుషసయ కథా నిబ్దాధ ।
సా రాఘవశ్రుతిపథాతిథితాం చ నేయా
కలశచ మధయసవన్సయ న్ లఙ్ఘనీయిః ॥16॥

(తెర్ వెనుక నుంచి)

ఇక్ష్వవకువంశీయులైన్ లవకుశులలో ఎవరైనా ఇకకడ ఉనాారా?
కుశలవులు: (ఆ మాటను విని) ఇదదర్మూ ఇకకడే ఉనాాము.
(మళీి తెర్ వెనుక నుంచి)
కులపతులచేత మీకు అపపగించిన్బ్డిన్ కర్యం ఇంతవర్కు ఎందుకు
ఉపేక్షించబ్డింది? వారిచేత ర్చించబ్డిన్ మహార్థుడైన్ పురాణ-
పురుష్ణడి కథను రాఘవుడిక్త వినిప్ంచాలి. మధాయహిాకసమయం
అతిక్రమించరాదు.
ఉభౌ: రాజన్, ఉపాధాయయదూతోఽసాీన్ తవర్యతి ।
రామిః: మయాప్ సమాభవనీయ ఏవ మహార్ోసంవిధాయీ ముని-
నియోగిః ।
తథా హి –
భవన్తత గాయన్తత కవిర్ప్ పురాణో వ్రతనిధ–
రిగరాం సన్దర్థభఽయం ప్రథమమవతీర్థి వసుమతీమ్ ।
కథా చేయం శాిఘాయ సర్సిరుహనాభసయ నియతం
పునాతి శ్రోతార్ం ర్మయతి చ సోఽయం పరికర్ిః ॥17॥
వయసయ, అపూర్థవఽయం మాన్వానాం సర్సవతయవతార్ిః, తదహం
సుహృజజన్సాధార్ణం శ్రోతుమిచాిమి । సనిాధీయనాతం సభాసదిః,

కుశలవులు: ఆచారుయల దూత మమీలిా తొందర్పెడుతునాాడు.

రాముడు: మహార్ోగరిభతమైన్ ముని ఆజాను నేను కూడా పాటించాలి.
మీరిదదరూ గాయకులు. కవి కూడా పురాణవ్రతనిధ. ఈ సార్సవతం
ప్రథమపరాయయం అవతరించిన్ సందర్భం. కథ నారాయణుడిది.
శాిఘయమైన్ ఈ ర్చన్ శ్రోతలకు ఆన్ందదాయకం. పాపహర్ం.
మిత్రమా కౌశిక! ఈ విలక్ష్ణమైన్ సర్సవతీ ప్రథమావతారానిా
మిత్రులతో కలిసి వినాలనుకుంటనాాను. సభాసదులను ప్లవండి.
ప్రేషయతామసీదనితకం సౌమిత్రిిః, అహమపేయతయోశిచరాసన్పరిఖేదం
పాదవిహర్ణేనాపహరామి ।
(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)

లక్ష్మణుణిి నా దగగర్కు ర్మీన్ండి. చాలా సేపటి నుండి కూరుచని

ఉండటంవలి కలిగిన్ కేిశానిా అటూ ఇటూ న్డుసూత పోగొటటకుందాము.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)
 షష్ఠోఽఙ్కిః – ఆర్వ అంకము
(తతిః ప్రవిశతి కఞ్చచకీ)
కఞ్చచకీ: సమాపదితకౌశికముఖసఙ్గ్కరన్తపారిోవాజ్యాఽహమత్ర సిోతం
సావమిన్మవలోకయామి ।
(విలోకయ) ఏష ప్రాపత ఏవ సావమీ –
మహాశీలైస్త్రిభిిః సార్ధమిత ఏవాభివర్తతే ।
పరిషకృతస్త్రిభిరేవదైర్శవమేధ ఇవాధవర్మ్ ॥1॥
(తతిః ప్రవిశతి కుశలవాభాయమనుగమయమానో రామభద్రో లక్ష్మణశచ)
(సరేవ పరిక్రామనిత)

(కంచుక్త ప్రవశిసాతడు)
కంచుక్త: కౌశికుడిచేత అందజేయబ్డు రాజాజాను న్నర్వరాచను. ఇకకడ
కూరొచని సావమి రాకకోసం ఎదురుచూసాతను.
(చూసి) మూడు వదాలతో నిర్వహించబ్డిన్ అశవమేధయాగంలా,
మహాశీలవంతులైన్ ముగుగరితో మహారాజు ఇటే వసుతనాారు.
(కుశలవులు అనుసరిసూత ఉండగా, రామలక్ష్మణులు ప్రవశిసాతరు)
(అందరు ముందుకు న్డుసాతరు)
కఞ్చచకీ: (ఉపసృతయ) జయతావర్యిః, ఏతత్జజమాసాోన్మణటపమ్
ఏతదాసన్ం చ । (సరేవ ఉపవిశనిత)
ఇతసాతవదవలోకయతు ద్దవిః, ఏతే రాఘవాిః పౌర్జాన్పదాశచ ద్దవం
సమాభవయానిత ।
రామిః: (దృషాటా) క్తమిదమపర్మసీదనితకదయవనికయా తిర్థధీయతే?
కఞ్చచకీ: ఏతాసితస్రో మహాద్దవయిః కౌసలాయదాయ మహీపతేిః।
ఏతదభర్తశత్రుఘాలక్ష్మణానాం వధూత్రయమ్ ॥2॥
లక్ష్మణిః: (కఞ్చచక్తన్ముదిదశయ) ఆర్య! వైద్దహీ చ న్ ద్దవీష్ణ సఙ్నఖయయతే,
న్ వధూష్ణ చ ।

కంచుక్త: (సమీప్ంచి) జయము జయము ఆరుయలకు. సభాభవన్మూ,

సింహాసన్మూ అలంకరించబ్డి ఉనాాయ. (అందరూ కూరుచంట్టరు)
ప్రభూ! ఇట చూడండి. ర్ఘ్నవంశపు పరివార్సభుయలు, పౌరులు,
జాన్పదులు ద్దవర్ వారిక్త అభిన్ందన్లు తెలియజేసుకుంటనాారు.
రాముడు: (చూసి) ఈ వైపు తెర్మాటన్ ఎవరునాారు?
కంచుక్త: కౌసలాయది ముగుగరు రాజమాతలు, భర్తలక్ష్మణశత్రుఘ్నాల
ద్దవరులునాారు.
లక్ష్మణుడు: (కంచుక్తతో) ఆరాయ! రాణులలోనూ, కోడళిలోనూ
సీతను ల్లక్తకంచడం లేదు.
రామిః: (నిశవసయ) కఞ్చచక్తన్! గచి తవం సవభూమిమధాయసవ ।
కఞ్చచకీ: యదాహ (ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
రామిః: ఆర్ణయ ప్రసూతయతామ్ ।
కుశలవౌ: ఉపయేమే తతసితస్రో ధర్ీపతీార్ీహీపతిిః ।
కౌసలాయమథ కైకేయీం సుమిత్రాం చ సుమధయమామ్ ॥3॥
రామలక్ష్మణౌ: (సహర్ిమ్) తాత ఏవ కథానాయకతాముపనీతిః
కవినా । (ఉభౌ న్మసకృతాయసనాదవతర్తిః)
కుశలవౌ: కౌసలాయ సుష్ణవ రామం...
లక్ష్మణిః: (ప్రణమతి)

రాముడు: (నిటూటరిచ) కంచుకీ, నీవు వెళ్ళి నీ సాోన్ంలో కూర్థచ.

కంచుక్త: మీ ఆజా. (నిష్కకరమిసాతడు)
రాముడు: (కుశలవులతో) మీరు మొదలుపెటటవచుచ.
కుశలవులు: దశర్థమహారాజుక్త ద్దవరులు ముగుగరు. కౌసలయ, కైకేయ
సుమిత్ర.
రామలక్ష్మణులు: (సంతోషంగా) కవి ఈ కవాయనిక్త తండ్రిగారినే కథా
నాయకుణిి చేశాడు. (ఇదదరూ లేచి తండ్రిని సీరిసూత న్మసకరిసాతరు)
కుశలవులు: కౌసలయ రాముడిక్త జన్ీనిచిచంది.
లక్ష్మణుడు: (న్మసకరిసాతడు)
కుశలవౌ: ... కైకేయీ భర్తం తతిః ।
సుమిత్రా జన్యామాస యమౌ శత్రుఘాలక్ష్మణౌ ॥4॥
రామిః: (లక్ష్మణమాలిఙ్గతి)
కుశలవౌ: ఉపయేమే తతిః సీతాం రామిః సౌమిత్రిరూరిీలామ్ ।
తథా భర్తశత్రుఘ్నా కుశధవజసుతే ఉభే ॥5॥
బాలయయౌవన్యోర్ీధేయ వర్తమానా న్ృపాతీజాిః ।
న్వయోతకణోయా చైవ కలత్రే దుిఃసిోతిం యయుిః ॥6॥
లక్ష్మణిః: ర్మణీయిః ।

కుశలవులు: కైకేయ భర్తుణీి, సుమిత్ర లక్ష్మణశత్రుఘ్నాలనే కవలలను

కనాారు.
రాముడు: (లక్ష్మణుణిి ఆలింగన్ం చేసుకునాాడు)
కుశలవులు: రాముడు సీతను, లక్ష్మణుడు ఊరిీళను, జన్కుడి
తముీడు కుశధవజుడి కుమారతలైన్ మాండవీశ్రుతకీరుతలను
భర్తశత్రుఘ్నాలు పెళాిడారు.
కౌమార్యౌవన్ దశల మధయలో ఉన్ా ఆ కుమారులు, వారి భార్యల
కర్ణంగా మదన్వికరాలకు లోన్యాయరు.
లక్ష్మణుడు: ర్మణీయం!
రామిః: అలం కలాతిపాతేన్, గీయతామ్ ।
జర్సా పలితసాతతిః కకపక్ష్ధరా వయమ్ ।
జానుదఘాాసతదా తేఽప్ సాకేతోదాయన్పాదపాిః ॥7॥
కుశలవౌ: అథాభిషేకసమాభరే రామసయ సముపసిోతే ।
భర్తే మాతులం ద్రష్ణటం మాతామహపుర్ం గతే ॥8॥
రామిః: (ఆతీగతమ్) నియతం మధయమామాబ నిన్దయతే ।
(ప్రకశమ్) తముద్దదశములిఙ్ఘయ సీతాపరిహర్ణాత్రపరభృతి గీయతామ్ ।

రాముడు: తరువాత పాడండి.

తండ్రిగారి శిర్థజాలు పండి పోయనాయ. మేం మాత్రం ఇంక
కకపక్ష్ధారులం, బాలకులమే. అయోధయలో ఉదాయన్వన్ంలో చెటి కూడా
మా మోకళి వర్కే ఉండేవి.
కుశలవులు: రాముడిక్త అభిషేకసంభారాలు సమకూరుతునాాయ.
అంతకుముంద్ద భర్తుడు మేన్మామలను చూడట్టనిక్త తాతగారింటిక్త
వెళాిడు.
రాముడు: (తన్లో) తపపక, కైతేయీమాత నిందించబ్డనున్ాది.
(పైక్త) అకకడిక్త ఆప్, సీతాపహర్ణఘటటం నుండి పాడండి.
కుశలవౌ: కలేన్ రూపసౌన్దర్యం శ్రుతావ శూర్పణఖాముఖాత్ ।
జహార్ ద్దహం సీతాయా న్ చారిత్రం దశాన్న్ిః ॥9॥
లక్ష్మణిః: (రామమవలోకయతి)
కుశలవౌ: తతో బ్దాధార్ివ సేతుం నిహతయ యుధ రావణమ్ ।
సీతామాదాయ రామోఽప్ సాకేతం పున్రాగతిః ॥10॥
రామిః: అహో సంక్షేపిః ।
కుశలవౌ: ప్రాపతరాజయసతతో రామో జన్వాద్దన్ నోదితిః ।
ఆహూయ లక్ష్మణం ప్రాహ సీతా నిరావసయతామితి ॥11॥

కుశలవులు: కలం గడుసుతండగా శూర్పణఖ చెపపగా సీతయొకక

సౌందర్యమును గురించి వినిన్ రావణుడు సీతను అపహరించాడు.
శర్వరానిా మాత్రమే, శీలానిా కదు.
లక్ష్మణుడు: (రాముడిని చూసాతడు)
కుశలవులు: అపుపడు రాముడు సముద్రం పైన్ వార్ధ కటిట,
యుదధంలో రావణుణిి వధంచి, సీతను తీసుకొని సాకేతపురానిక్త
వచాచడు.
రాముడు: ఆహా! సంక్షిపతంగా చెపాపరు.
కుశలవులు: రాజయం లభించిన్ తరువాత (కొంతకలానిక్త) జనాపవాద-
భయంతో రాముడు లక్ష్మణుణిి ప్లిచి, సీతమీను అడవిలో విడిచి
ర్మీని ఆజాాప్ంచాడు.
 బాషపపరాయకులముఖీమనాథాం శోకవికివామ్ ।
ఉదవహనీతం చ గరేభణ పుణాయం రాఘవసన్తతిమ్ ॥12॥
సీతాం నిర్జన్సమాపతే చణుశావపదసఙ్కకలే ।
పరితయజయ మహార్ణేయ లక్ష్మణోఽప్ న్యవర్తత ॥13॥
లక్ష్మణిః: అహో! అయశోభాగీ లక్ష్మణిః ।
రామిః: కసతవాత్రాపరాధిః రామపరాక్రమాిః ఖలేవతే గృహయనేత । తతిః ।
కుశలవౌ: ఏతావతీ గీతిిః ।
రామిః: (సోద్దవగమ్) సౌమిత్రే, కషటమాపతితమ్ –

కనీాటితో నిండిన్ ముఖంతో, అనాథను, శోకమూరితని, రాఘవ-

సంతతిని గర్భంలో ధరించిన్దానిని సీతను, నిర్జన్మైన్, క్రూర్మృగాలు
సంచరించే అర్ణయంలో విడిచిపెటిట లక్ష్మణుడు వెళ్ళిపోయాడు.
లక్ష్మణుడు: అయోయ! లక్ష్మణుడు ఎంత అపకీరితని
మూటగటటకునాాడు.
రాముడు: ఇందులో నీ అపరాధమేముంది? ఇది రాముడి పరాక్రమ-
వర్ిన్. తరువాత...
కుశలవౌ: అంతవర్కే ఉన్ాది.
రాముడు: లక్ష్మణా! చాలా కషటం వచిచంది.
ఉభౌ: తతిః ప్రాణిః పరితయకత నిరాశా జన్కతీజా ।
అప్రయాఖాయన్భీతేన్ కవినా సంహృతా కథా ॥14॥
కుశిః: (అపవార్య) మహాభాగావతౌ సీతాసఙ్కథాయామతయన్తవిషాదిన్త
తసాీదనుయోక్షేయ । (లక్ష్మణముదిదశయ) అప్ భవన్తత రామాయణకథా-
నాయకౌ రామలక్ష్మణౌ?
లక్ష్మణిః: తౌ కేిశభాగిన్త ।
కుశిః: క్తం నీతా తవయా సీతా?
లక్ష్మణిః: (సలజజమ్) మయా మన్దభాగేయన్ ।
కుశిః: క్తం సీతా రామసయ ధర్ీపతీా?

కుశలవులు: ఆ తరువాత సీత ప్రాణాలను వదులుకున్ాది. అప్రయానిా

చెపపటం ఇషటం లేక, కవి ఇంతటితో ఆపేశాడు.

కుశుడు: (తన్లో) ఈ మహానుభావులు సీత విషాదగాధ విని చాలా

ఖేదం పొందుతునాారు. అందుచేత అడుగుతాను. (లక్ష్మణుడిని
ఉద్దదశించి) మీరేనా రామాయణకథానాయకులైన్ రామలక్ష్మణులు?
లక్ష్మణుడు: ఆ దుిఃఖభాగులం మేమే.
కుశుడు: అయతే మీరేనా సీతమీను అడవిలో విడిచిపెటిట వెళ్ళింది?
లక్ష్మణుడు: (సిగుగపడుతూ) ఈ అభాగుయడే.
కుశుడు: సీత రాముడి ధర్ీపతిాయేనా?
లక్ష్మణిః: అథ క్తమ్?
కుశిః: అథ సీతాయాసతదగర్భసయ వా విదితిః కశిచద్ వృతాతన్తిః?
లక్ష్మణిః: విదితో యుషీత్ఙ్గగతేన్ ।
రామిః: క్తమితిః పున్ిః కలాయణమావదయతి (విచిన్తయ) ఏవం తావదను-
యోక్షేయ । ఆర్ణయ, క్తమేష యువయోరాగమావధిః, ఆహోసివత్న్దరాభ-
వధిః?
కుశిః: న్ వయం జానీమిః ।
రామిః: కణోవఽనుయోకతవయిః । సౌమిత్రే, కణవమాహవయ ।

లక్ష్మణుడు: కకేమీ?
కుశుడు: ఆ తరువాత సీత గురించి కనీ, ఆమె గర్భసోశిశువును
గురించి కనీ ఏమైనా తెలిసిందా?
లక్ష్మణుడు: మీ గాన్ం దావరానే తెలిసింది.
రాముడు: దీని తరువాత ఏమైనా శుభవార్త ఉన్ాదా? (చింతించి)
ఆరుయలారా! ఇపపటి వర్కు మీరు పాడిన్ది... మీరు ఇంతవర్కే
నేరుచకునాారా? లేక ఇంతవర్కే ఉన్ాదా?
కుశుడు: మాకు తెలియదు.
రాముడు: కణువడిని అడుగుదాము. సౌమిత్రీ, కణువడిని ప్లువు.
లక్ష్మణిః: (నిష్కకరమయ కణేవన్ సహ పున్ిః ప్రవిషటిః)
కణవిః: (విలోకయ)
స ఏష రామో న్యనాభిరామిః
సీతాసుతాభాయం సముపాసయమాన్ిః ।
యదృచియా తిషయపున్ర్వసుభాయం
పార్శాసిోతాభాయమివ శీతర్శిీిః ॥15॥
లక్ష్మణిః: కణోవఽయమార్య సమ్రాపరపతిః ।
రామిః: (ప్రణమయ) ఇదమాసన్మాసయతామ్ ।
కణవిః: (ఉపవిశయ) యది రామాయణశ్రవణకౌతుకం కథయతాం
కుత్రావధర్భిహితిః కుశలవాభాయమితి ।

లక్ష్మణుడు: (నిష్కకరమించి కణువడితో మళీి ప్రవశిసాతడు)

కణువడు: (చూసి) సీతాసుతుల చేత సేవింపబ్డుతున్ా శ్రీరాముడు
పుషయమీపున్ర్వసు న్క్ష్త్రాలచేత సేవింపబ్డుతున్ా చంద్రుడిలా
న్యనాన్ందకర్ంగా ఉనాాడు.
లక్ష్మణుడు: ఆరాయ, కణువడు విచేచసాడు.
రాముడు: (న్మసకరించి) ఈ ఆసనానిా అలంకరించండి.
కణువడు: రామాయణం వినాలని అనుకున్ాటియతే, కుశలవులు
ఎందాక చెపాపర్థ చెపపండి.
లక్ష్మణిః: “సీతాం నిర్జన్సమాపతే” (ఇతి పఠితావ) ఏష కుశలవయో-
ర్వగతసీమా ।
కణవిః: శ్రూయతాం తతిః పర్మ్ ।
రామిః: క గతిిః?
కుశలవౌ: రామదారాణాం భద్రం గాయతి ।
కణవిః: తతిః శ్రుతావ స శిషేయభోయ వాలీీక్తరుీనిరుతతమిః ।
సవయం సీతాం సమాశావసయ నినాయ సవం తపోవన్మ్ ॥16॥
రామిః: అనుగృహీతం భగవతా ర్ఘ్నకులమ్, అభుయదధృతోఽసిీ
భగవతా ।

లక్ష్మణుడు: “సీతాం నిర్జన్సమాపతే” – సీతాద్దవిని నిర్జనార్ణయంలో

వదిలిపెటేటవర్కు – వచిచ ఆగింది కుశలవుల పాట.
కణువడు: ఆ తరువాత విన్ండి.
రాముడు: ఏం వినాలి?
కుశలవులు: రామపతిా గురించి శుభం.
కణువడు: శిష్ణయలదావరా విని, వాలీీక్తమహరిి సీతను ఓదారిచ తమ
తపోవనానిక్త తీసుకుని వెళాిరు.
రాముడు: వాలీీక్తభగవానుల వలి ర్ఘ్నకులం అనుగ్రహింపబ్డింది.
నేను ఉదధరింపబ్డాును.
కుశలవౌ: దిషాటయ కుశలినో రామదారాిః ।
(సరేవ హర్ిం నాటయనిత)
కుశిః: అయ వత్ లవ, కసౌ వాలీీక్తతపోవనే సీతా నామ?
లవిః: న్ కచిత్, కేవలం గీతినిబ్న్ధనానేయతాని సీతా సీతేతయక్ష్రాణి ।
రామిః: తతసతతిః ।
కణవిః: పరిపూరేి తతిః కలే రివనుదదివాకర్ణ ।
సీతాప్ జన్యామాస సా యమౌ తన్యావుభౌ ॥17॥
లక్ష్మణిః: జయతావర్యిః, దిషాటయ వర్ధతాం రాఘవకులమ్ ।

కుశలవులు: ఆహా! రామపతిా కుశలమే.

(అందరు సంతోష్టసాతరు)
కుశుడు: వతా్ లవా! వాలీీక్తమహరిి తపోవన్ంలో సీత అనే
వారవరు?
లవుడు: ఎవరూ లేరు. కేవలం కవయంలోనే సీత, సీత అని ఉంది.
రాముడు: ఆ తరువాత?
కణువడు: సమయం రాగానే, ఆకశంలో సూర్యచంద్రులిదదరూ
ఏకకలంలో ఉదయంచిన్టి, సీతకు కవలప్లిలు కలిగారు.
లక్ష్మణుడు: జయతు, జయతు ఆరాయ! ర్ఘ్నకులం వరిధలుితున్ాది.
కుశలవౌ: జయతు మహారాజిః పుత్రజన్ీనా ।
రామిః: (సవగతమ్) అప్ నామ కుశలవౌ సాయతామ్ ।
కణవిః: జాతావసోోచితం కర్ీ విదధానో యథాక్రమమ్ ।
స చకర్ తయోరాామ మునిిః కుశలవావితి ॥18॥
రామిః: కథమేతావవ సీతాతన్యౌ? హా పుత్ర కుశ! హా పుత్ర లవ!
లక్ష్మణిః: ఇయం సా ద్దవీసమభవాఽర్యసాయతీసఙ్గ్కరనితిః ।
కుశలవౌ: కథమయం సిః । హా తాత, త్రాయసవ । (సరేవ పర్సపర్-
మాలిఙ్గయ మోహం గచినిత)

కుశలవులు: మహారాజుకు జయం, పుత్రజన్న్సందర్భంలో.

రాముడు: (తన్లో) ఆ ప్లిలు కుశలవులే అయ ఉంట్టరు.
కణువడు: జాతకర్ీలు చేయంచి మహరిి వారిక్త కుశలవులని
నామకర్ణం చేశారు.
రాముడు: ఏమిటీ! వీళ్ళి సీతాపుత్రులేనా? హా పుత్ర కుశా! హా పుత్ర
లవా!
లక్ష్మణుడు: వీళ్ళి ద్దవిక్త పుటిటన్ అన్ా కుమారులు.
కుశలవులు: అయతే మేము... ఆయన్... హా తండ్రీ ర్క్షించు.
(అందరూ ఒకరినొకరు ఆలింగన్ం చేసుకుని మూర్ిపోతారు)
కణవిః: (సవిషాదమ్) క్తమేతతకషటమాపతితమ్ ।
మయా తు మన్దభాగేయన్ భద్రం తు క్తల గాయతా ।
ర్ఘ్నప్రవీరాశచతావర్థ హితేనైకేన్ పాతితాిః ॥19॥
(నిర్వర్ియ) దిషాటయ శావసోదగమ ఇవ । అహమేతం వృతాతన్తం భగవతే ద్దవెలయ
చ నివదయామి । (ఇతి నిష్క్కరన్తిః)
(తతిః ప్రవిశతి వాలీీక్తిః, ససమ్పభరమం సీతా చ)
వాలీీక్తిః: వతే్! తవర్సవ, మా పరిలమిబషాోిః అప్రతిక్రయమాణా మూరాి
నిష్క్కరన్తమాపదయతే ।
సీతా: కహేహి కహేహి పర్మతోం, అవి ధర్నిత రాహవా?
కథయ కథయ పర్మార్ోమ్, అప్ ధ్రియనేత రాఘవాిః?

కణువడు: (విచార్ంగా) ఎంత కషటం వచిచంది! శుభవార్త చెప్ప ర్ఘ్నవీరులు

న్లుగురినీ మూర్ి పోయేలా చేశానే!
(పర్వక్షించి) అదృషటవశాతుత శావస ఆడుతున్ాది. వెళ్ళి ఈ విషయం
భగవానులకు, ద్దవిక్త నివదిసాతను. (నిష్కకరమిసాతడు)
(వాలీీక్త ప్రవశిసాతడు. కంగారుగా సీత అతడి వెంట వసుతంది.)
వాలీీక్త: తలీి! తవర్గా! ఆలసయం చెయయవదుద. సకలంలో ప్రతిక్రయ
చెయయకపోతే మూర్ి ప్రాణాంతకం కవచుచను.
సీత: నిజం చెపపండి భగవన్! రాఘవులు సజీవులేనా?
వాలీీక్తిః: సమాశవసిహి, ధ్రియనేత రాఘవాిః । క్తమేతాన్ా పశయతి
భవతుయచిాసితాన్?
సీతా: దిఢం పచాచఇదహిీ తాద్దణ ।
దృఢం ప్రతాయయతాసిీ తాతేన్ ।
వాలీీక్తిః: (అనేవషణమభినీయ)
మైథిలి ప్రహిణు లోచనే తతిః సాధు ధైర్యమవలమబయ యతాతిః ।
తవతకథాప్రలయమాతరిశవనా పశయ రాఘవకులం నిపాతితమ్ ॥20॥
సీతా: (సలజజమ్) భఅవం, అణణుణాిదదంసణా అహం అంఅఉతేతణ।
(సలజజమ్) భగవన్, అన్నుజాాతదర్శనాహమార్యపుత్రేణ ।
వాలీీక్తిః: (సావషటంభమ్) మయ సిోతే కో వా అభయనుజాాయాిః
ప్రతిషేధసయ వా । గచి, అభయనుజాాతాసి వాలీీక్తనా మయైతదదర్శనే,

వాలీీక్త: ఊర్డిలుి సీతా! రాఘవులు సజీవులే! శావస ఆడుతున్ాది,

చూడు.
సీత: అమీయయ భగవాన్! నాకు విశావసం కలిగించారు.
వాలీీక్త: (వెదుకుతూ) జాన్కీ! ధైర్యం తెచుచకుని చూడు. నీ కథ అనే
ప్రళయఝంఝామారుతం ర్ఘ్నకులానిా క్తంద పడవసింది.
సీత: (లజజతో) భగవన్! సావమి అనుజా లేకుండా ఎదుట పడలేను.
వాలీీక్త: (దృఢంగా) నేనుండగా, అనుమతులు, నిషేధాలు చెలివు. వెళ్ళి.
ఉపసర్ప నిశశఙ్కముపయనాతర్మ్ ।
సీతా: (విలోకయ) క్తం ఏవవం వటోది, సవవహా హదహిీ మన్దభాఆ ।
(విలోకయ) క్తమేవం వర్తతే, సర్వథా హతాసిీ మన్దభాగాయ । (పతితావ ర్థదితి)
వాలీీక్తిః: ఉతితషో సమాశావసయ, అహమప్ రామలక్ష్మణావభుయపపతే్య ।
వత్ రామ, వత్ లక్ష్మణ, సమాశవసిహి ।
సీతా:జాద కుస, జాద లవ, సమస్స సమస్స । (ఏవం సలిలసేకం
నాటయతి)
జాత కుశ, జాత లవ, సమాశవసిహి, సమాశవసిహి। (ఏవం సలిలసేకం
నాటయతి)
రామిః: (ప్రతాయగమయ) ఆర్య కణవ! అప్ ధ్రియతే వైద్దహీ?

వాలీీక్త అనుజా ఉంది నీకు. నిశశంకగా సమీప్ంచు.

సీత: (చూసి) ఇలా జరిగింద్దమిటి?! మందభాగుయరాలిని. అనిా విధాలా
హతాశనైనాను (నేల వాలి విలప్సుతంది)
వాలీీక్త: లే సీతా! ధైర్యం తెచుచకో. నేను రామలక్ష్మణులను
సేదదీరుసాతను. ప్రయ రామా! ప్రయ లక్ష్మణా! ఊర్డిలిండి.
సీత: కుమారులారా! కుశా, లవా! ఊర్డిలిండి. (నీళిను చిలకరిసుతంది)
రాముడు: (మూర్ి తేరి) ఆర్యకణావ! వైద్దహి జీవించి ఉన్ాదా?
వాలీీక్తిః: పుర్త ఏవ వర్తతే ।
రామిః: (విలోకయ) కథం భగవాన్ సమ్రాపరపతిః । (లజాజం నాటయతి)
వాలీీక్తిః: అలం లజజయా, కలత్రవిషయా ఖలవనుకమాప ।
లక్ష్మణిః: (ఆశవసయ) అప్ ప్రతాయగతసంజా ఆర్యిః సాయత్?
రామిః: ప్రతాయగతోఽసిీ మన్దభాగయిః ।
కుశలవౌ: (సమాశవసయ) హా తాత! పరిత్రాయసవ । (ఇతి పాదయోిః
పతితావ రుదతిః)
రామలక్ష్మణౌ: (పరిషవజయ సమాశావసయతిః) వతౌ్! అలమావగేన్ ।

వాలీీక్త: సమక్ష్ంలోనే ఉన్ాది.

రాముడు: (చూసి) భగవాన్ వాలీీక్త ఎలా వచాచరు? (సిగుగ పడతాడు)
వాలీీక్త: సిగుగ పడన్కకర్లేదు. సీత మీద దయ న్నిాకకడిక్త
ర్ప్పంచింది.
లక్ష్మణుడు: (మేలుకొని) అన్ా మూర్ి తేరాడా?
రాముడు: తేరుకునాాను మందభాగుయణిి.
కుశలవులు: (తేరుకొని) హా తండ్రీ! ర్క్షించు. (పాదాలపై పడి
ఏడుసాతరు)
రామలక్ష్మణులు: (కౌగిలించుకొని ఊర్డిసాతరు) వత్లారా!
కలవర్పడకండి.
వాలీీక్తిః: హా తాతదర్శన్దుర్ిలితౌ! కసయ కవ రుదయతే, ప్రమృజయతామశ్రు ।
కుశలవౌ: (బాషపం ప్రమృజయ రామమవలోకయన్తత సిోతౌ)
సీతా: (అపవార్య) కో ఏసో, జ్య తుహేీపగ ఏవవం పేక్తఖదో?
(అపవార్య) క ఏషిః, యో యువాభాయమేవం ప్రేక్షితిః?
రామిః: అహో! ఔదాసీన్యం వైద్దహాయ యదియం చిర్కలోపన్తమసీ-
త్నిాధాన్ం ముఖవికసేనాప్ న్ సమాభవయతి ।
వాలీీక్తిః: (సకోపమ్) హే రాజన్! ధృతసౌహార్ద! మహాకులీన్!
సమీక్ష్యకరిన్! క్తం యుకతం తవ ప్రతిపాదితాం జన్కేన్, గృహీతాం దశర్థ్యన్,
కృతమఙ్గలామరున్ధతాయ, విశుదధచారిత్రాం వాలీీక్తనా, భావితశుదిధం

వాలీీక్త: తండ్రి దర్శన్ం కోసం ఆత్రపడుతున్ా కుమారులారా!

ఇపుపడు ఎందుకు ఎవరికోసం శోక్తసుతనాారు? కనీారు తుడుచుకోండి.
కుశలవులు: (కనీారు తుడుచుకొని రాముడి వంక చూసూత ఉంట్టరు)
సీత: (తల తిపుపకొని) ఎవరాయన్? మీరిదదరూ అలా చూసుతనాారు?
రాముడు: ఎంత ఔదాసీన్యం! ఇనేాళి తరువాత కనుప్ంచిన్ న్నుా
చూసిన్ సంతోషమే లేదు.
వాలీీక్త: (కోపంగా) ఓ రాజా! సౌహార్దదమూ
ర ర్వత! మహాకులీనా!
విచక్ష్ణశీలా! జన్కమహారాజుచేత కనాయదాన్ం చేయబ్డి,
మాతర్ం కుశలవయోిః, దుహితర్ం భగవతాయ విశవమభరాయాిః, ద్దవీం
సీతాం జనాపవాదమాత్రశ్రవణేన్ నిరాకరుతమ్?
రామిః: (వైకివయం నాటయతి)
వాలీీక్తిః: సౌమిత్రే! యుకతమిదమ్? అథ వా కసతవోపాలమభిః,
నియోజయసతాం కనీయాన్ ।
(రామముదిదశయ) అథ దశగ్రీవవీర్వధావసానే సీతాప్రతిగ్రహం ప్రతి కిః
ప్రమాణీకృతో ద్దవిః ప్రమాణేన్?
రామిః: భగవాన్ వైశావన్ర్ిః ।

దశర్థమహారాజు చేత కోడలిగా సీవకరించబ్డి, అరుంధతిచేత

మంగళకర్ంగా ఆశీర్వదించబ్డి, పవిత్రచరిత్ర అని వాలీీక్తచేత
నిశచయంపబ్డి, అగిాభట్టటర్కుడిచేత పాతివ్రతయం నిరాధరింపబ్డి,
కుశలవులకు తలిియై, భూద్దవిక్త కుమారతయైన్ సీతాద్దవిని,
జనాపవాదశంకతో విడిచిపెటటడం యుకతమేనా?
రాముడు: (విచార్ంగా నిలిచి ఉంట్టడు)
వాలీీక్త: సౌమిత్రీ! ఇది చేయదగిన్ద్దనా? అయనా నిన్ాన్టమెందుకు?
నువువ నీకు చెప్పన్ పని చేశావు.
(రాముడిని చూసూత) రావణవధాన్ంతర్ం ఏ ద్దవుడు సీత
పాతివ్రతాయనిా నిరూప్ంచాడు?
రాముడు: అగిాభట్టటర్కుడు.
వాలీీక్తిః: భోిః ప్రతయయనివృతేతిః క్తం కర్ణమ్?
సీతా: హదిధ, హదిధ, మమ అధణాిఏ క్తద్ద ఏవవం అదిక్తఖఅది అంఅఉతోత ।
(కర్ణి ప్దధాతి)
హా ధక్, హా ధక్, మమాధనాయయాిః కృత ఏవమధక్షిపయత ఆర్యపుత్రిః ।
(కర్ణి ప్దధాతి)
వాలీీక్తిః: కుశలవజన్నీవిశుదిధసాక్షేయ
పవన్సఖా యది ద్దవతా నియుకత ।
కథమివ భవతో నిర్ఙ్కకశోఽయం
హృది నిహితో ను పృథగజనాపవాదిః ॥21॥
రామిః: (ఆయుజయమాన్మివ)

వాలీీక్త: మరి విశావసం లేకపోవడానిక్త కర్ణం?

సీత: అయోయ, అయోయ! నాలాంటి అభాగుయరాలి కోసం ఆర్యపుత్రుణిి
నిలదీసుతనాారు.
వాలీీక్త: అగిాద్దవుడే సీత విశుదధచరిత్ర అని సాక్ష్యమిచాచక, అడూు
అదుపులేని సాధార్ణజనులాడిన్ నిందకు నీ హృదయంలో ఎందుకు
చోటనిచాచవు?
రాముడు: (చేతితో తాకుతాడు)
వాలీీక్తిః: కథం వీర్హసేతన్ మామతివాహయతి ।
అనుకృతిసర్లే పృథగజనానాం
నివసతి చేతసి సంశ్రితోఽనురాగిః ।
న్ర్పతిహృదయే న్ జాతమాలయం (?)
న్ హి పులినేష్ణ తిలసయ సమభవోఽసిత ॥22॥
వత్! క్తమనేన్ కణూుయనేన్, గృహాణ కుశలవౌ, గచాిమిః
సవమాశ్రమపదమ్ । (ఇతి పరిక్రామతి)
రామలక్ష్మణౌ: ప్రసీదతు, గచితు భగవాన్ ।
వాలీీక్తిః: (ప్రతినివృతతయ) వైద్దహి, తపోవన్గతానామప్ దణుం
సమాజాాపయతి, తతపరిశోధయతామాతాీ ।

వాలీీక్త: తన్ హసతసపర్శతో ఎలా వారిసుతనాాడు!

సామాన్యజన్హృదయాలలో ప్రేమాభిమానాలు నిండి ఉంటయ, కనీ
కుటిలమన్సుకలైన్ రాజుల హృదయాలలో వాటిక్త సాోన్మెకకడ? అన్తి-
కలంలోనే వాడిపోయే పూలదండ వంటిది రాజుల హృదయాలలోని
అనురాగం. ఇసుక నేలలలో నువువలు మొలవవు కదా.
అమాీ సీతా! అన్వసర్ంగా మాటల్లందుకు? కుశలవులను ప్లు. మన్
ఆశ్రమానిక్త వెళ్ళి పోదాం. (వెళ్ళిపోబోతాడు)
రామలక్ష్మణులు: మహర్వి! మా పటి ప్రసనుాలై వెళిండి.
సీతా: అహం క్తం పరిసోధేమి?
అహం క్తం పరిశోధయామి?
వాలీీక్తిః: అపాపా భవసి ।
సీతా: (సలజజమ్) జణమజఝగదా ఏవవం భణామి – మన్దభాఇణీ
విద్దహరాఅతన్ఆ అహిణిచారితేతతిత ।
(సలజజమ్) జన్మధయగతైవం భణామి – మన్దభాగినీ విద్దహరాజ-
తన్యాఽభిన్ాచారిత్రేతి ।
వాలీీక్తిః: సముదుఘషయతాం వికరానురూపిః ప్రతికర్ ఇతి ।

వాలీీక్త: (తిరిగివచిచ) వైద్దహీ! ఈ రాజు మునులను కూడా

దండించగలడు. అందువలి నీ పవిత్రతను నిరూప్ంచుకో.
సీత: నేన్నలా నిరూప్ంచుకోగలను?
వాలీీక్త: ఎలా నువువ నిర్థదష్టవని తెలుసుతందో అలా.
సీత: (సిగుగతో) అందరి మధయలో నిలబ్డి, ఇలా ప్రకటిసుతనాాను. ఈ
మందభాగుయరాలు, విద్దహరాజకుమారత పవిత్రురాలు...
వాలీీక్త: నీపై మోప్న్ నింద తొలగిపోయే ఉపాయానిా బ్లగగర్గా
ప్రకటించు.
సీతా: పహవది గురుణిఓఓ ।
(అఞ్జలిం బ్దాధా దిశో విలోకయ) సుణింతు భవనోత లోఅపాలా
గఅణమజఝచారిణో ద్దవదాఓ గంధవవసిదధవిజాఝధరా జ్య అ పపవాహ-
పచచకీఖక్తదసవవలోఅర్హసా్ వమీీఇవిస్మితతవసిఠోపముహా మహేసిణో,
ఏసో సఅలలోఅసుహాసుహకమీసఖీఖ భఅవం రాహవఉలప్దామహో
సహస్ర్సి్ం అ సీదా చారితతసుదిధం అన్తరేణ ఏవవం సచాచవణది ।
ప్రభవతి గురునియోగిః । (అఞ్జలిం బ్దాధా దిశో విలోకయ) శృణవనుత
భవనోత లోకపాలా గగన్మధయచారిణో ద్దవతా గన్ధర్వసిదధవిదాయధరా యే చ
ప్రభావప్రతయక్షీకృతసర్వలోకర్హసాయ వాలీీక్తవిశావమిత్రవసిషోప్రముఖా
మహర్ియిః, ఏష సకలలోకశుభాశుభకర్ీసాక్షీ భగవాన్ద్ఘవకుల-
ప్తామహిః సహస్రర్శిీశచ సీతాచారిత్రశుదిధమన్తరేణవం సతాయపయతి ।

సీత: గురావజా అనులింఘనీయం.

(చేతులు జ్యడించి) ఓ లోకపాలకులారా! విన్ండి. గగన్మధయ-
చారిణులైన్ ద్దవగంధర్వసిదధవిదాయధరులారా! తపిఃప్రభావంతో సకలలోక-
ర్హసాయలను ఎరుగగల వాలీీక్తవిశావమిత్రవశిషాోది మహరిిగణములారా!
సకలలోకశుభాశుభకర్ీసాక్షీ, ర్ఘ్నకులప్తామహా, సహస్రక్తర్ణుడవైన్
సూర్యద్దవా! సీత పాతివ్రతయనిరూపణార్ోం ప్రమాణం చేసుతన్ాది.
వాలీీక్తిః: పశయనుత భవన్తిః మహాప్రభావాకృషటమప్సీతామాహాతీయ-
సంభృతమాశచర్యమ్ ।
సరేవ: (సవిసీయమ్) ఆశచర్యమాశచర్యమ్ । ఏష హి ద్దవీవచన్సయ
సమన్న్తర్ం దతాతవధాన్ ఇవ నిిఃశబ్దప్రశానోత నివృతతసరావర్మభిః కృత్న ఏవ
సాోవర్జఙ్గమో లోకిః సంప్రవృతతిః । తథా హి –
ఉదన్వన్తిః శానాతిః సితమితతర్కలోిలవలయా
నిరార్మోభ వోయమిా ప్రకృతిచపలోఽపేయష పవన్ిః ।
ప్రవృతాత చైతసిీనిాభృతతర్కరాి గజఘట్ట
జగత్ కృత్నం జాతం జన్కతన్యోకతవావహితమ్ ॥23॥
సీతా: జది మఏ సఅలలోఅమహతోపపచచఆపూరిదగురుసాసణం
ఉముీలిిఅ మహామహీహర్సహస్విర్ఇదసేదుబ్న్ధవిభతతమహాసముదదం
సురాసుర్భువణేకకధణుదధర్ం రాహవకులణందణం తుమం ఉజఝఅ
పఇవవదావిరుద్దధణ భావణ అణోి కోవి ణఅణేహిం ణివవణిిదో, వఅణేణ

వాలీీక్త: అందరూ చూడండి, మహాప్రభావశాలురైన్ ద్దవతలనే

ఆకరిించగల సీతాసతీతవప్రభావం.. . ఆశచర్యం!
అందరూ: (ఆశచర్యంగా) ఆశచర్యమాశచర్యం! సీతాద్దవి ప్రారిోంచిన్
తరువాత, సమసతచరాచర్ప్రపంచం ధాయన్మగామైన్టి నిశేచషటమైంది.
నిశశబ్దంగా ఉంది. ఏనుగుల గుంపులు చెవులు కూడా కదపకుండా
ప్రతిమలలా నిలుచునాాయ. చరాచర్ప్రపంచమంతా సీతాద్దవి మాటలను
విన్డానిక్త సావధాన్మైంది.
ఆలవిదో, హిఅఏణ వా చింతిదో ఏదిణా సచచవఅణేణ సఅలలోఅపచచకఖ-
దీసమాణదివవరూపధారిణీ భఅవదీ మహపపహావా చితతశుదిధం మే లోఅస్
పఆసీకర్థదు (పఅడ్డకర్థదు) ।
యది మయా సకలలోకమహార్ోప్రతయయాపూరితగురుశాసన్-
మునూీలితమహామహీధర్సహస్రవిర్చితసేతుబ్న్ధవిభకతమహాసముద్రం
సురాసుర్భువనైకధనుర్ధర్ం రాఘవకులన్న్దన్ం తావముజఝతావ పతివ్రతా-
విరుద్దధన్ భావనాన్యిః కోప్ న్యనాభాయం నిర్వరిితిః, వచనేనాలప్తిః,
హృదయేన్ వా చినితతిః, ఏతేన్ సతయవచనేన్ సకలలోకప్రతయక్ష్దృశయమాన్
దివయరూపధారిణీ భగవతీ మహాప్రభావా చితతశుదిధం మే లోకసయ
ప్రకశీకర్థతు (ప్రకటీకర్థతు) ।
(సరేవ సమ్పభరమం నాటయనిత)

సీత: నేను, సమసతజగతకలాయణం కొర్కు, ప్తృవాకయపరిపాలనార్ోం

అర్ణయవాసం చేసి, మహాపర్వతశిలలతో సముద్రానిక్త వార్ధ కటిటన్,
ద్దవదాన్వమాన్వలోకలలో ఏకైకధనుర్ధరుడైన్ ర్ఘ్నకులన్ందనుడు
రాముణిి తపప పర్పురుష్ణడి గురించి పతివ్రతాధరాీనిక్త విరుదధంగా
మన్సు్లో ఆలోచించి ఉంటే, మాటలలో ప్రసాతవించి ఉంటే, కన్నాతిత
చూసి ఉంటే – నా ఈ సతయవాకయలను భగవతి పృథీవమాత ధ్రువీకరించు
గాక!
(అందరూ సంభ్రమంగా చూసూత ఉంట్టరు)
వాలీీక్తిః: క్తమేతదవయకతభీషణం లోకసయ ర్సాన్తర్మావిరూభతమ్ ।
నాదిః పాతాలమూలాత్రపరభవతి తుములం పూర్యన్ వోయమర్న్దధరం
పాతక్తిషాట ఇవైతే దిశి దిశి గిర్యో మన్దమనాదశచర్నిత ।
బ్దాధన్నాదిః సమనాతలివణజలధయో మథయమానా ఇవాసన్
సీమాములిఙ్ఘయ వగాదుదనిధసలిలైిః సావని వలావనాని ॥24॥
సీతే! తావముదిదశయ ప్రాదురూభతాని సర్వలక్ష్ణాని, పున్ర్పాయవర్తతాం
సతయమ్ ।
సీతా: (“జఇ మఏ సఅలలోఅ” ఇతాయది పఠతి)

వాలీీక్త: ఇద్దమి, ఇకకడ ప్రకటితమైంది ప్రకృతి అసపషటభీషణరూపం.

ఆకశర్ంధ్రాలను పూరిసూత పాతాళానిా చీలుచకుని మహానాదం
వెలువడింది. పడిపోతాయేమోన్న్ా భయంతో పర్వతాలు మెలిగా
కదులుతునాాయ. సముద్రజలాలు చెలియలికటటలు దాటి వచిచ, ఇతర్-
జలనిధులతో కలిసి తీర్ప్రాంతవనాలను ముంచి వసుతనాాయ.
సీతా! నీకోసమే ఉదభవించిన్వీ ఉతాపతాలు. మళీి ఒకసారి
సతయప్రకటన్ చెయయ.
సీత: (అవ మాటలను పున్రుదాఘటించింది)
 (నేపథ్యయ)
సవసిత గోభయిః, సవసిత బ్రాహీణేభయిః, సవసిత రాఘవకులాయ ।
ఆకృషాట మిథిలాధరాజతన్యాసతేయన్ పాతాలత–
సోతయాన్ీజజన్లీలయా తనుమిమాం హితావతీన్ిః సాోవరామ్ ।
సాక్ష్వలిక్షితదివయమూరితమహిమాయోగేన్ విశవమభరా
లోకం మధయమమముబరాశిర్శనా ద్దవీ సమార్థహతి ॥25॥
సరేవ: (ఆకర్ియ విసీయం నాటయనిత)
వాలీీక్తిః: కథమదృషటపూరావశ్రుతపూరేవయమాశచర్యపర్మపరావృతితిః ।
ఏతజ్యజయతిరుద్దతి నాగభవనాత్ంవాసయన్తశిచరా–
నాీల్లలయిః శీతలపదీగనిధసుభగాిః పాతాలవాతా దిశిః ।

(తెర్ వెనుకనుంచి)
గోబ్రాహీణులకు శుభం. ర్ఘ్నకులానిక్త శుభం.
మైథిలి సతయప్రమాణానిా విని, పాతాళలోకం నుండి ఆకరిింపబ్డి
సముద్రమేఖలయైన్ వసుంధర్ తన్ జడరూపానిా వదలి, దివయరూపానిా
ధరించి భూలోకనిక్త వచిచంది.
అందరూ: (విని ఆశచరాయనిక్త లోన్వుతారు)
వాలీీక్త: ఈ తేజసు్ పాతాళంనుండి బ్యలుద్దరింది.
చలిని కమలగంధంతో కూడి, పాతాళంలో నుండి వచిచన్ గాలులు
 ఏషావిర్భవతి క్రమేణ వసుధా రాజన్! దధానాఞ్జలిం
సౌమిత్రే! ప్రణమాదరాత్ కుశలవౌ! పుషాపఞ్జలిిః కీర్యతామ్ ॥26॥
సరేవ: (యథోకతం నాటయనిత)
(తతిః ప్రవిశతి పాతాలోద్దభదం నాటయనీత పుషపవరాిభిరాార్వభిిః సహ
సమానోదాతోతజజాలవషాభిశచ పృథీవ)
సరేవ: (కృతాఞ్జలయిః)
తవం బ్లభరిి జగత్ కృత్నం శేషమూరాధన తవముహయసే।
కమాయన్భిమతాన్ ద్దవాసాతామేవ దుదుహుిః పురా ॥27॥

దికుకలను నింపుతున్ావి. పృథివ మెలిగా ప్రకటితమౌతున్ాది. రామా!

నువువ అంజలి ఘటించు. లక్ష్మణా! ప్రణామం చెయయ. కుశలవులారా!
మీరు పుషాపలను చలిండి.
అందరూ: (ఆయన్ ఆద్దశానిా పాటిసాతరు)
(అపుపడు భూమిని చీలుచకుని పాతాళంనుండి పృథీవద్దవత, ఆమెపై
పుషపవరాినిా కురిప్సూత దివాయంబ్ర్ధారిణులైన్ స్త్రీలు ప్రతయక్ష్మైనారు)
అందరూ: (అంజలి ఘటించి)
అమాీ! నువువ సకలజగతుతను పోష్టంచేదాన్వు. శేష్ణడి తలలపై
నిలిచిన్దాన్వు. పురాణకలం నుండి ద్దవతలు, తాము కోరిన్ వసుతవుల-
న్నిాంటినీ నీనుండే పొందుతునాారు.
 ఉన్ాతౌ విన్ధయకైలాసౌ తవ ద్దవి! పయోధర్ణ ।
జాహావీ హార్యష్టటసేత సముద్రా ర్తామేఖలాిః ॥28॥
యజాాఙ్నగనాం సముతపతెలతయ వాసవసాతాం ప్రవర్ితి ।
ర్తాానామోషధీనాం చ తావం ప్రసూతిం ప్రచక్ష్తే ॥29॥
న్మో భగవతెలయ విశవమభరాయై । (ప్రణమనిత)
పృథీవ: (దిశో విలోకయ) అహో! అన్తిక్రమణీయం శాసన్ం
ప్రతినివృతాతనాం పతివ్రతానామ్ ।
వాయపయ దాయవాపృథివౌయ ప్రతిహతగతయో యత్ర భానోర్ీయూఖాిః
గామీభరాయక్షీణవగో నియమయతి గతిం యచచ వోఢుం గరుతాీన్ ।
యత్ సాోన్ం విప్రకరాిత్ పరిమితతపసాం యోగినామపయగమయం
తసాీదాకృషయ సాహం జన్కతన్యయా దూర్మార్థప్తాసిీ ॥30॥

తలీి, వింధయకైలాసపర్వతాలు రండూ నీ సతనాలు. భాగీర్థి, గంగ నీ

కంఠహార్ం. సముద్రాలు నీకు ర్తా మేఖలలు.
మాతా! ఇంద్రుడు యజాసాధనాలను ఉతపతిత చెయయడానిక్త నీపై
వరాినిా కురిప్సాతడు. ర్తాాలకు, ఔషధాలకు నువవ ఉతపతితమూలానివని
అంట్టరు.
భగవతి విశవంభర్కు న్మసాకర్ము.
పృథివ: (నాలుగు దికుకలూ చూసి) ఆహా! పతివ్రతల ఆద్దశం
దాటరానిది గదా!
తతాతమివాభిభాష్టషేయ । వతే్, మైథిలి, కర్తవయతాం కేనార్ోయసి?
సీతా: (సవిసీయం విలోకయ) భఅవది, క తుమం?
(సవిసీయం విలోకయ) భగవతి! క తవమ్?
పృథీవ: క్తం న్ మాం వతిత భవతీ?
మామామన్నిత మున్యిః ప్రణవదివతీయాం
మతతిః ప్రసూతిర్ఖిలసయ చరాచర్సయ ।
మయేయవ సిదధయతి తపోఽవనిద్దవతాం తవం
జానీహి జాన్క్త! తవానితకమాగతాం మామ్ ॥31॥

భూమాయకశాలలో వాయప్ంచే సూర్యక్తర్ణాలు కూడా చొర్రాని

ప్రద్దశం నుండి, అదుపులేని వగానిా కలిగిన్ గరుతీంతుడు కూడా తన్
వగానిా అదుపులోక్త తెచుచకోకతపపని ప్రద్దశం నుండి, సాధార్ణయోగులు
చేర్రాని దూర్ప్రద్దశం నుండి, ఆ సాోన్ం నుండి జాన్క్త దావరా
ఆకరిించబ్డి, ఇకకడిక్త చేరాను.
అందుచేత, ఆమెతోనే మాట్టిడుతాను. వతే్! మైథిలి! నానుంచి ఏమి
కోరుతునాావు చెపుప.
సీత: (ఆశచర్యంతో చూసూత) భగవతీ! ఎవరు నువువ?
పృథివ: ఏమిటీ? న్న్నారుగవా నువువ! ఓంకర్సహితమైన్ దానిగా న్నుా
మునులు భావిసాతరు. (ఓం భూిః భువిః సవిః) . అఖిల చరాచరాలు నానుండే
అప్ చ వతే్। జాాయతామిదమప్–
అభుయదధృతిశచ సహసా మమైవయమనుష్టోతా ।
పురా మహావరాహేణ తవత్రపరభావన్ సామ్పపరతమ్ ॥32॥
సీతా: (అఞ్జలిం బ్దాధా) భఅవది అణుకమపం అజాఝసిఅ జహ తుఏ
ఏవవం చారితాతవికలతతణేణ అహిలక్తఖదా తహ లోఅస్ పఆసీఅదు ।
(అఞ్జలిం బ్ధావ) భగవతి! అనుకమాపమధాయసయ యథా తవయైవం
చారిత్రావికలతేవనాభిలక్షితా తథా లోకసయ ప్రకశయతామ్ ।
పృథీవ: తథాసుత । (సమనాతదవలోకయ)
ఋషయో దాన్వాిః సిదాధ యక్ష్గన్ధర్వక్తన్ారాిః ।
మాన్వా లోకపాలాశచ భవన్తావహితాిః క్ష్ణమ్ ॥32॥

ఉదభవిసతయ. నా ఆశ్రయం వలినే తపసు్లు సిదిధసతయ. తెలుసుకో సీతా!

నేను నీ ప్లుపు విని వచాచను.
అమాీ సీతా! ఇది కూడా తెలుసుకో. న్నుా ఇలా పాతాళం నుండి పైక్త
తెచిచంది పూర్వం వరాహ రూపంలో విష్ణిమూరిత. నేడు నువువ.
సీత: (అంజలిబ్ంధంతో) భగవతి! నామీద కృపతో ఎలా వచాచవో అలాగే
నేను పవిత్రచరిత్రన్ని లోకనిక్త ప్రకటించి నా యెడల కృప చూప్ంచు.
పృథివ: తథాసుత! (నాలుగు దికుకలను చూసి)
ఓ ఋష్ట, ద్దవ, దాన్వ, సిదధ, యక్ష్,గంధర్వ, మాన్వ, లోకపాలకులారా!
 రామం దాశర్థిం ముకతా న్ జాతు పురుషాన్తర్మ్ ।
మన్సాప్ గతా సీతేతేయవం విదితమసుత విః ॥33॥
(ఆకశాతుపషపవృష్టటిః దునుదభిధవన్యశచ)
సరేవ: (సహర్ిమ్) అహో విసీయిః । వసున్ధరాసమాపదితశుదిధమను-
వర్తయనిత బ్హువిధానేయతాని ప్రాదుర్భవనిత –
ఆశాముఖే త్రిదశదునుదభయో ధవన్నిత
వోయమాిః పతనిత కుసుమాని నిర్న్తరాణి ।
ఆకసిీకోఽపుయపరి ధార్యత ఏవం ద్దవాయిః
కేనాపయవధయవితతే గగనే వితాన్ిః ॥34॥

అందరూ విన్ండి. ఈ సీత దాశర్థి అయన్ రాముణిి కక అన్య-

పురుష్ణలను మన్సు్లో కూడా ఎన్ాడూ తలవలేదు. ఈ సతయం
మీకందరికీ తెలియుగాక!
(పూలవాన్ కురిసింది; ద్దవదుందుభులు మ్రోగాయ)
(సంతోషంగా) ఆహా! ఆశచర్యమాశచర్యం! భూద్దవి పలుకులను
సమరిధసూత అనేకనిమితాతలు గోచరిసుతన్ాయ.
దికుకలనిాంటినుండ్డ ద్దవదుందుభులు మోగుతునాాయ. ఆకశం
నుండి ఎడతెగని పుషపవృష్టట కురుసుతన్ాది. సీతాద్దవి తలపైన్ ఆకశంలో
దివయవితాన్ం పరువబ్డింది.
 (నేపథ్యయ)
జయతి దశర్థిః స సతయసనోధ
జయతి తథైకధనుర్ధర్శచ రామిః ।
జయతి ర్ఘ్నకులం కలఙ్కముకతం
జయతి చరిత్రగుణానివతా చ ద్దవీ ॥36॥
పృథీవ: అప్ శుదిధమతీ వైద్దహీ?
సరేవ: (కృతాఞ్జలయిః)
యా సవయం ప్రకృతినిర్ీలా సతీ
ఛాదయతేఽన్యజన్వాదవారిదైిః ।

(తెర్ వెనుకనుంచి)
సతయసంధుడైన్ దాశర్థిక్త జయము, జయము. ధనుర్ధరుడైన్
రాముడిక్త జయము. నిషకళంకమైన్ ర్ఘ్నకులమున్కు జయము. శీలవతి
సీతకు జయము.
పృథివ: వైద్దహి శీలవతి అని నిరూప్ంచబ్డిందా?
అందరూ: (అంజలి ఘటించి) భగవతీ! సీత సవతహాగానే
నిర్ీలమైన్ది. అయనా, శర్తాకలం చంద్రుణిి ప్రకశింపజేసిన్టి, నువువ
లోకపవాదమనే మేఘంచేత ఆవరింపబ్డిన్ సీతను ఈనాడు కళంకం
 జాన్కీ భగవతి! తవయాదయ సా
చన్ద్దరకేవ శర్దా విశోధతా ॥37॥
(ప్రణమనిత) అప్నామాశచర్యం మిథున్ం భూయిః సంయుజయతే!
వాలీీక్తిః: భో భోిః కౌసలాయమాతిః సమాభవయతాం సీతా పరిశుదిధ-
పరిగ్రహేణ ।
రామిః: యదాజాాపయనిత గుర్విః । వత్ లక్ష్మణ! క్రయతాం
పాదప్రణామిః ।
సీతా: (అఞ్జలిం బ్దాధా సహర్ిమ్) జేదు అంఅఉతోత ।
(అఞ్జలిం బ్దాధా సహర్ిమ్) జయతావర్యపుత్రిః ।
వాలీీక్తిః: అహో! ఉదాతతశాలీన్ిః ప్రతిగ్రహప్రకర్ిః ।
నుండి ముకుతరాలిని చేసి, శుదిధని నిరూప్ంచావు. (న్మసకరించి) ఈ
దంపతులు మళీి ఒకకటైతే ఆశచర్యపోవాలి్న్ పనేముంది?
వాలీీక్త: కౌసలాయన్ందనా! తన్ నిర్ీలతావనిా అంగీకరించి సీతను
సాదర్ంగా సీవకరించు.
రాముడు: గురుజనుల ఆజా. లక్ష్మణా! సీతకు పాదాభివందన్ం
చెయయ.
సీత: (చేతులు జ్యడించి, సంతోషంతో) ఆర్యపుత్రులకు
జయమగుగాక!
వాలీీక్త: ఎంత ఉదాతతగంభీర్ంగా సీవకరించాడు!
లక్ష్మణిః: (సహర్ిం సలజజం చ) ఆరేయ! వధయిః పాతకీ లక్ష్మణిః ప్రణమతి ।
సీతా: కీస తుఏ అపాప ణిందిఅది, ఏవవం అపపగురుణిఓఅవటీట చిర్ం జీవ ।
కుతసతాయాఽఽతాీ నిన్దయతే, ఏవమాతీగురునియోగవర్వత చిర్ం జీవ।
వాలీీక్తిః: వత్ రామ, అనేన్ గృహీతా వైద్దహీ । సవయమాభాషయ పాణినా
పాణౌ సఙ్గృహయ నియుజయతాం యజాాధకరే ।
రామిః: (లజాజం నాటయతి)
వాలీీక్తిః: అలం లజజయా, యజాాఙ్గం వినా క్తం వాఽపూర్వం దాశర్థ్యిః
సర్వసాక్షికం పాణిగ్రహణమితి?

లక్ష్మణుడు: (సంతోషంతో, బ్లడియంగా) అమాీ! చంపదగిన్ పాప్

లక్ష్మణుడు మీ చర్ణాలకు ప్రణామం చేసుతనాాడు.
సీత: నాయనా! ఎందుకు ఆతీనింద చేసుకుంట్టవు? పెదదల ఆద్దశానిా
పాలించే నువువ చిర్ంజీవిగా ఉండు.
వాలీీక్త: వతా్ రామా! వైద్దహిని సీవకరించిన్టేి గదా! సవయంగా ప్లిచి
చేయపటటకుని యజాాధకర్మివువ.
రాముడు: (సిగుగపడతాడు)
వాలీీక్త: సిగెగందుకు? పాణిగ్రహణానిక్త యజాాధకర్ప్రదాన్ం కనాా
అపూర్వం ఏముంటంది? దాశర్థీ! సర్వసాక్షిగా పాణిగ్రహణం ఇది.
రామిః: సమాచార్థఽయం గురునియోగశచ (సీతాం పాణౌ గృహీతావ)
భద్రే వైద్దహి!
అపతయమిషటం చ వదనిత ద్దవాిః
ఫలదవయం దార్పరిగ్రహసయ ।
పూర్వం తయోసతాయుయదపాది హృదయం
వహసవ వాసే భవనే దివతీయమ్ ॥38॥
సీతా: జం అంఅఉతోత ఆణవది । ఉచిసిఓ మే అపాప । పచాిగదా మే
పాణా ।
యదార్యపుత్ర ఆజాాపయతి । ఉచిాసితో మే ఆతాీ । ప్రతాయగతా మే
ప్రాణాిః ।

రాముడు: ఇది సదాచార్మూ, గురువుల ఆద్దశమునూా.

కలాయణీ! సీతా! పండితులు వివాహానిక్త రండు ఫలాలని చెపాతరు. అవి,
సంతాన్మూ, యజాసంపాదన్. వాటిలో ఒకటి నువువ ఇపపటికే
ప్రసాదించావు. ఇంటిక్త వచిచ రండవది కూడా సఫలం చెయయ.
సీత: ఆర్యపుత్రుల ఆజా. నాకు ఊప్రి ఆడుతున్ాది. ప్రాణాలు
తిరిగివచిచనాయ.
పృథీవ: అవిఘామసుత యజాానాం కలే వర్ితు వాసవిః ।
నిరాతఙ్నకిః ప్రజాిః సనుత సీతారామసమాగమాత్ ॥39॥
(అన్తరాధన్ం నాటయనీత నిష్క్కరనాత)
రామిః: కథమన్తరూభతా వసుమతీ!
వాలీీక్తిః: అన్తిదీర్ఘసనిాధానా హి ద్దవతాిః ।
రామిః: భగవతాహమపయనుజాాతో లక్ష్మణమభిషేకుతమిచాిమి ।
లక్ష్మణిః: (అఞ్జలిం బ్దాధా) యది ప్రసన్ామారేయణ, తేన్ తన్య-
సఙ్గ్కరమిణా యువరాజశబేదన్ విభజయతాం చిర్కలానుచర్ిః సౌమిత్రిిః ।
పృథివ: యజాాలు నిరివఘాంగా జరుగుగాక! ఇంద్రుడు సకలంలో
వరాిలను కురిప్ంచుగాక! సీతారాముల కలయకతో ప్రజలు
సుఖశాంతులతో ఉందురు గాక! (మాయమవుతుంది)
రాముడు: ఎలా అంతరాధన్మైంది వసుమతి!
వాలీీక్త: ద్దవతలు దీర్ఘకలం కనిప్ంచరు.
రాముడు: భగవానులు అనుమతిసేత, లక్ష్మణుడిక్త రాజాయభిషేకం
చేసాతను.
లక్ష్మణుడు: (అంజలి ఘటించి) అన్ాగారు నా పటి ప్రసనుాలైతే,
చిర్కలానుచరుడైన్ లక్ష్మణుడి నుంచి ఈ యువరాజశబ్దం మీ
తన్యుడిక్త సంక్రమించనివవండి.
వాలీీక్తిః: ఇక్ష్వవకుకులసదృశమభిహితమ్ ।
రామిః: క గతిిః, అన్తిక్రాన్నలతవ రామేణ లక్ష్మణప్రార్ోనా । అవశయం
చేదిదం కర్ీ వత్సయ, తదహమేవ తత్రపరతిపతే్య । సౌమిత్రే!
ఆనీయతామభిషేకసమాభర్ిః ।
లక్ష్మణిః: ఆర్య, సమాపదితం సర్వమభిషేకసమయోచితం వయగ్రహసాత-
భిరేదవతాభిిః । పశయ –
ఏతచిత్రం వహతి భగవాన్ వాసవశచన్దదగౌ
ర ర్ం
ద్దవీ వాలవయజన్యుగలం జహుాకనాయ శచీ చ ।
అమోభగరాభన్ కన్కకలశాన్ ధార్యనిత ప్రజౌఘా–
శిచత్రం నైతత్ ప్రణయసులభాిః సమపదసతదివధానామ్ ॥40॥

వాలీీక్త: ఇక్ష్వవకులకు తగిన్టేి మాట్టిడాడు లక్ష్మణుడు.

రాముడు: ఇంకేం చెయయగలను! లక్ష్మణుడి ప్రార్ోన్ను ఎలా
నిరాకరించగలను? ఈ అభిషేకం పుత్రుడికే చెయయవలసి వసేత నేనే
సవయంగా చేసాతను. లక్ష్మణా! అభిషేకసంభారాలు సమకూరుచ.
లక్ష్మణుడు: అభిషేక సంభారాలనీా ద్దవతలే సమకూరాచరు.
ఇంద్రుడు తెలి గొడుగును ధరించాడు. శచీద్దవీ, గంగాద్దవీ వింజామర్లను
ధరించారు. కన్కకలశాలలో జలాలను నింపుకుని ప్రజలు నిలిచి ఉనాారు.
ప్రేమవలి అనీా సమకూడడంలో ఆశచర్యమేముంది!?
రామిః: ఆవయోసతరిహ వత్రాధకర్ిః ।
లక్ష్మణిః: అనుగృహీతాభియోగిః సంవిభాగిః ।
రామిః: లక్ష్మణ, వత్రం ధార్య । (వాలీీక్తముదిదశయ)
భగవన్ాభిష్టచయతాం న్పాత ।
వాలీీక్తిః: (కలశమాదాయోపసర్పన్) భో భోిః సాకేతనివాసిన్ిః పౌరాిః!
నానాదిగన్తవాసినో రాజాన్ిః! విభీషణసుగ్రీవహనుమత్రపరభృతయో
మహార్థాిః! శృణవనుత భవన్తిః –
మైథిలీతన్యిః శ్రేషోిః కుశో నామ మహార్థిః ।
అభిష్టకోతఽదయ సామ్రాజేయ మాన్యతామసయ శాసన్మ్ ॥41॥

రాముడు: అయతే మనిదదర్ం వత్రదండాలను ధరిదాదం.

లక్ష్మణుడు: ఈ ఆద్దశంతో మీరు నా విన్ాపానిా మనిాంచారు.
రాముడు: లక్ష్మణా, వత్రానిా ధరించు. (వాలీీక్తతో) భగవన్!
మనుమణిి అభిషేక్తంచండి.
వాలీీక్త: ఓ అయోధాయ న్గర్ పౌరులారా! నానాద్దశరాజులారా!
విభీషణసుగ్రీవహనుమదాది మహార్థులారా! అందరూ విన్ండి.
సీతారాముల పుత్రులలో జేయష్ణోడు, గుణశ్రేష్ణోడు, కుశుడు నేడు
సార్వభౌముడిగా అభిష్టకుతడైనాడు. మీర్ందరూ ఇతని శాసనానిా
పాలించండి.
 పుర్న్దర్సయ యత్ సవరేగ పాతాలే యచచ వాసుకేిః ।
పృథివాయం యచచ మానాధతుసతదసుత తవ మఙ్గలమ్ ॥42॥
(నేపథ్యయ కలకలిః)
జయ జయ మహారాజ ।
సీతా: ప్యం మే దిటిోఆ సంఉతతం ।
ప్రయం మే దిషాటయ సంవృతతమ్ ।
రామిః: పూరాిసేత లక్ష్మణసయ మనోర్థాిః ।
సరేవ: (హర్ిం నాటయనిత)

సవర్గంలో ఇంద్రుడిక్త, పాతాళలోకంలో వాసుక్తక్త, భూమిపైన్

మాంధాతకు ఏది వైభవమో అది నీ వైభవం.
(నేపథయంలో కోలాహలం)
జయము, జయము మహారాజా!
సీత: నాకు ప్రయమైన్ది జరిగింది.
రాముడు: లక్ష్మణుడి కోరికలు న్నర్వరాయ.
అందరూ: (సంతోషానిా ప్రకటిసాతరు)
రామిః: (కుశముదిదశయ) రాజన్, తవయాఽహమభాయనుజాాతో
యౌవరాజేయ లవమభిషేకుతమిచాిమి ।
కుశిః: యదాజాాపయతి ద్దవసాతతిః ।
రామిః: (ప్రకమం కలశమానీయ)
మహారాజకుశసాయయం లవో నామ ప్రయానుజిః ।
మయా తదవచనాద్దవ యౌవరాజేయఽభిష్టచయతే ॥43॥
సరేవ: (యథోచితం హర్ిం నాటయనిత)
వాలీీక్తిః: క్తం తే భూయిః ప్రయముపహరామి ।

రాముడు: (కుశుడితో) రాజా! మీరు అనుమతిసేత లవుడిక్త

యౌవరాజాయభిషేకం చేదాదమనుకుంటనాాను.
కుశుడు: ప్తృద్దవుల ఆజా.
రాముడు: (సంతోషంతో, కలశానిా చేతులోిక్త తీసుకొని) మహారాజైన్
కుశుడియొకక తముీడు లవుడు అనే వానిని, రాజాజా ప్రకర్ం
యువరాజుగా అభిషేక్తసుతనాాను.
అందరూ: (హరాినిా ప్రకటిసాతరు)
వాలీీక్త: ఇంక నీ కోరిక ఏమిటి?
రామిః: తవదదర్శనేన్ విధనా పరిశుదధవృతిత–
రాజతా మహాధవర్సఖీ మమ సవ పతీా ।
న్యసతం చ సూనుయుగలం భువనాధకరే
క్తం సాయదతిః ప్రయతమం గురుణాభిధేయమ్ ॥44॥
వాలీీక్తిః: తథాప్తదమసుత–
సాోణురేవధాస్త్రిధామా మకర్వసతయిః పావకో మాతరిశావ
పాతాలం భూరుభవస్ాశచతురుదధసమాిః సామమనారశచ వదాిః ।
సమయక్ంసిదిధవిదాయపరిణతతపసిః ప్తఠిన్సాతపసాశచ
శ్రేయాంసయసిీన్ారేన్ద్దర విదధతు సకలం వర్ధతాం గోకులం చ ॥45 ॥
(ఇతి నిష్క్కరనాతిః సరేవ)
రాముడు: మీ దర్శన్ం కర్ణంగా, విశుదధశీల అయన్ నా భార్య సీత
నా మహాయజాంలో నాకు తోడు అయయంది. పుత్రులిదదరినీ రాజాయధకర్ం
వరించింది. మీ నుండి ఇంతకంటే ఏం కోరుతాను!?
వాలీీక్త: అయనా, ఇలా కనీ –
త్రిమూరుతలు బ్రహాీవిష్ణిమహేశవరులు, సముద్రాలు, అగిా,
వాయువులు, భూభువసు్వర్థికలు, చతుస్ముద్రాలతోసమాన్మైన్
సామమంత్రప్రధాన్మైన్ నాలుగు వదాలు, కులపతులు, మునులు,
ఋష్ణలు అందరూ ఈ రాజుకు శుభం చేకూరచదరు గాక. గోసంతతి
వృదిధ చెందుగాక.
(అందరూ నిష్కకరమిసాతరు)
 కుందమాల
(దిఙ్నాగుడి సంసకృతనాటకం-సర్ళానువాదసహితము)

లక్ష్మణుడు: ‘గొపపవంశంలో పుటిట, ఉన్ాతమైన్ గుణశీలసంపదలున్ా నినుా,

సుఖంలో దుిఃఖంలో తోడుగా ఉన్ా నినుా కేవలం లోకపవాదభయంతోనే
విడిచిపెడుతునాాను. అంతేకనీ నీయందు దోషంవలి మాత్రం కదు.’ అని అన్ాగారి
సంద్దశం.
సీత: ఎటవంటి లోకపవాదభయం? నాయంద్దమైనా దోషమున్ాదా?
లక్ష్మణుడు: నీయందు దోషమా తలీి! ఋష్ణలు, లోకపాలకులు, అన్ాగారు,
నేనూ ఉండగా అగిాప్రవశంవలి నీ పాతివ్రతయం నిరూప్ంచబ్డింది, కనీ…