Professional Documents
Culture Documents
TOÁM TÙÆT
Baâi viïët nhùçm töíng kïët, so saánh, àaánh giaá, bònh luêån caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong
lônh vûåc sûác khoãe, àïí àûa ra nhûäng gúåi yá tiïëp cêån húåp lyá khi nghiïn cûáu bùçng caách tiïëp cêån
baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe.
Nhûäng phaát hiïån sau nghiïn cûáu cuãa baâi viïët laâ: lyá thuyïët TPB vaâ HBM laâ hai lyá thuyïët
maånh nhêët trong haânh vi têm lyá úã lônh vûåc sûác khoãe vaâ haânh vi aáp duång lyá thuyïët thñch húåp.
Tûâ àoá, cho thêëy yá nghôa cuãa nghiïn cûáu: Kïët quaã nghiïn cûáu seä cung cêëp möåt caái nhòn töíng
quan vïì caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, caác nghiïn cûáu àiïín hònh trïn
thïë giúái, caác àùåc àiïím cuãa möîi lyá thuyïët, tûâ àoá giuáp cho caác nhaâ nghiïn cûáu choån lyá thuyïët,
tiïëp cêån húåp lyá cho nghiïn cûáu liïn quan àïën haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe.
1. Giúái thiïåu 2. Möåt söë neát chñnh cuãa caác lyá thuyïët
Ngaây nay, cuâng vúái sûå phaát triïín caác nghiïn 2.1. Lyá thuyïët SCT: Lyá thuyïët SCT àûúåc
cûáu trong lônh vûåc haânh vi têm lyá bònh thûúâng Bandura àûa ra nùm 1977. Theo lyá thuyïët SCT
thò caác nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc (Social Cognitive Theory) thò haânh vi con ngûúâi
sûác khoãe cuäng àaä phaát triïín maånh úã nûúác ngoaâi coá thïí thay àöíi búãi kiïím soaát caãm giaác caá nhên,
tûâ nhûäng nùm 1970. Tuy nhiïn, úã Viïåt Nam vêën nïëu con ngûúâi tin rùçng hoå coá thïí haânh àöång àïí
àïì nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác giaãi quyïët möåt vêën àïì thò hoå coá nhiïìu khuynh
khoãe vêîn chûa phaát triïín maånh. Coá thïí do Viïåt hûúáng laâm theo suy nghô àoá àïí thûåc hiïån haânh
Nam chûa quan têm nhiïìu àïën lônh vûåc naây hay vi cuãa mònh. Mö hònh lyá thuyïët SCT mö taã theo
vêîn chûa tiïëp cêån nhiïìu vúái lyá thuyïët haânh vi Hònh 1.
têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe nïn àaä laâm haån Neát cú baãn cuãa lyá thuyïët SCT àûa ra caác yïëu
chïë söë lûúång nghiïn cûáu? Baâi baáo naây seä xem töë quan troång aãnh hûúãng àïën haânh vi. Yïëu töë
xeát laåi caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh àêìu tiïn laâ sûå tûå nhêån thûác hiïåu quaã (perceived
vûåc sûác khoãe möåt caách hïå thöëng àïí àûa ra möåt self-efficacy), tñnh hiïåu quaã liïn quan àïën niïìm
tiïëp cêån húåp lyá khi lûåa choån lyá thuyïët nïìn nghiïn tin cuãa con ngûúâi trong nhûäng khaã nùng thûåc
cûáu.
* NCS., ngaânh Quaãn lyá cöng nghiïåp, Trûúâng Àaåi hoåc Baách khoa - ÀHQG TP.HCM.
Tûå laâm chuã Nhûäng muåc tiïu Haânh vi (behavior)
(self-efficacy) (goals)
hiïån haânh àöång cuå thïí àïí àaåt àûúåc möåt kïët quaã 2.2. Lyá thuyïët mö hònh chuyïín àöíi TTM:
mong àúåi. Kïët quaã mong àúåi trong lyá thuyïët Lyá thuyïët naây àûúåc Procchaska vaâ Diclemente
SCT liïn quan àïën niïìm tin con ngûúâi vïì nhûäng àûa ra àêìu tiïn nùm 1992, sau àoá àûúåc xem xeát
hêåu quaã coá thïí coá tûâ haânh àöång cuãa hoå. Ngoaâi laåi vaâo nùm 1997, vaâ àûúåc Procchaska vaâ Velicer
ra, mö hònh cuäng àïì cêåp àïën muåc tiïu, nhêån thûác hoaân têët vaâo nùm 2002. Lyá thuyïët TTM (The
nhûäng cú höåi vaâ raâo caãn cuãa xaä höåi aãnh hûúãng Transtheoretical Model) àïì cêåp àïën nùm giai
lïn haânh vi. àoaån trong hònh thaânh haânh vi cuãa con ngûúâi.
Mö hònh lyá thuyïët thïí hiïån qua Hònh 2.
Hònh 2: Mö hònh caác giai àoaån TTM Lyá thuyïët TTM àûúåc xêy dûång dûåa trïn sûå
phên tñch hïå thöëng liïåu phaáp têm lyá trong nghiïn
Giai àoaån yá àõnh (contemplation) cûáu thûåc nghiïåm úã nhûäng ngûúâi huát thuöëc laá. Lyá
thuyïët naây mö taã caác giai àoaån haânh vi têm lyá
liïn quan àïën sûác khoãe con ngûúâi.
2.3. Lyá thuyïët mö hònh quaá trònh chêëp
Giai àoaån chuêín bõ (preparation) nhêå n ruã i ro PAPM: Lyá thuyïë t PAPM
(Precaution Adoption Process Model) àûúåc
Weinstein àûa ra nùm 1988, sau àoá àûúå c
Sandman chónh sûãa laåi vaâo nùm 1992. Mö hònh
Haânh àöång (action) lyá thuyïët PAPM àûúåc mö taã qua Hònh 3.
Lyá thuyïët PAPM mö taã baãy giai àoaån trong
haânh vi con ngûúâi. Coá thïí noái àêy laâ möåt mö
hònh phaát triïín tûâ lyá thuyïët nùm bûúác TTM. Lyá
Giai àoaån duy trò (maintenance) thuyïët PAPM khaác TTM úã chöî khi con ngûúâi
muöën haânh àöång seä xaãy ra hai khaã nùng quyïët
àõnh haânh àöång hay khöng haânh àöång. Sau khi
quyïët àõnh haânh àöång thò con ngûúâi seä haânh àöång
Giai àoaån tiïìn yá àõnh (precontemplation) vaâ sau àoá laâ haânh vi duy trò haânh àöång. Do vêåy,
trong lyá thuyïët PAPM mö taã àïën 7 bûúác trong
(Nguöìn: Procchaska vaâ Diclemente, 1992) haânh vi con ngûúâi, coân trong lyá thuyïët TTM chó
Quyïët àõnh khöng haânh àöång
Muöën haânh àöång (deciding about acting)
(decided not to act)
coá nùm bûúác trong haânh vi. Schwarzer vaâ Fruchs hoaân têët nùm 1995. Lyá
2.4. Lyá thuyïët mö hònh tiïëp cêån quaá trònh thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua Hònh 4.
haânh àöång sûác khoãe HAPA Lyá thuyïët HAPA Mö hònh lyá thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua hai
(The Health Action Process Approach) àûúåc giai àoaån chñnh trong quaá trònh haânh thaânh nïn
Tûå chuã
(self-efficacy)
Boã luön
Nhûäng Caác muåc tiïu Kïë hoaåch Ban àêìu Duy trò
(diseng-
YÁ àõnh
Lyá thuyïët TPB laâ möåt sûå phaát triïín cuãa lyá Lyá thuyïët PMT àûúåc sûã duång trong hai daång
thuyïët TRA, do Ajzen vaâ Fishbein àûa ra nùm sau: Thûá nhêët, lyá thuyïët PMT àûúåc duâng nhû
1975, vúái sûå phaát triïín vïì yá àõnh haânh vi têm lyá. möåt khung lyá thuyïët àïí àaánh giaá vaâ phaát triïín
nhên khêíu hoåc:
(perceived susceptibility)
Têìng lúáp,
giúái tñnh,
tuöíi, v.v...
Nhêån thûác
mûác àöå nghiïm troång
(perceived severity)
(health motivation) (action)
(perceived benefits)
àùåc àiïím
têm lyá:
Àùåc àiïím caá
nhên, aáp lûåc Nhêån thûác vïì
cuâng trang lûáa, Tñn hiïåu haânh àöång
nhûäng raâo caãn
thöng tin liïn laåc. Thûá hai, lyá thuyïët PMT duâng àaä aáp duång lyá thuyïët HBM. Lyá thuyïët HBM
àïí tiïn àoaán haânh vi sûác khoãe. Lyá thuyïët PMT maånh trïn yïëu töë nhêån thûác aãnh hûúãng lïn haânh
àûúåc mö taã qua Hònh 6. vi vúái niïìm tin àïí aãnh hûúãng lïn haânh vi con
2.7. Lyá thuyïët mö hònh niïìm tin sûác khoãe ngûúâi trong lônh vûåc sûác khoãe.
(HBM): Vaâo nùm 1950 caác nhaâ nghiïn cûáu sûác 3. So saánh vaâ àaánh giaá caác lyá thuyïët
khoãe cöång àöìng taåi Myä bùæt àêìu phaát triïín lyá Thöng qua baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm
thuyïët mö hònh têm lyá hoåc (Hochbaum, 1958 vaâ lyá úã lônh vûåc sûác khoãe trònh baây trïn, àïí coá möåt
Rosenstock, 1966, 1974). Taác giaã Lewin’s (1951) caái nhòn töíng quan hïët caác lyá thuyïët coá thïí xem
àaä àïì cêåp àïën möëi quan hïå giûäa niïìm tin sûác úã Baãng 1. Baãng töíng kïët toám tùæt caác lyá thuyïët vaâ
khoãe vaâ haânh vi. Nùm 1974, Rosenstock àûúåc nhûäng aáp duång cuãa möåt söë taác giaã àiïín hònh trïn
cho laâ ngûúâi àêìu tiïn àûa ra mö hònh lyá thuyïët thïë giúái trong viïåc aáp duång caác lyá thuyïët trïn.
HBM (Health Belief Model). Becker vaâ caác cöång Nhûäng tranh luêån vïì mùåt lyá thuyïët cho rùçng
sûå (1977) àaä húåp nhêët caác lyá thuyïët vïì lônh vûåc caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác
naây vaâ xuêët baãn taâi liïåu vúái tïn haânh vi bïånh khoãe gêy chöìng cheáo lêîn nhau (Kirscht 1982;
nhên vúái phuåc höìi sûác khoãe vaâ kiïím soaát bïånh. Armitage vaâ Conner 2000; Gebhardt vaâ Maes
Lyá thuyïët HBM àûúåc mö taã qua Hònh 7. 2001). Tuy nhiïn, yá kiïën cuãa Cumming vaâ cöång
Lyá thuyïët HBM laâ möåt lyá thuyïët maånh trong sûå (1980) àaä phaãn àöëi yá kiïën trïn maâ taác giaã vaâ
lônh vûåc haânh vi têm lyá sûác khoãe. Àiïìu àoá thïí cöång sûå cho rùçng möîi lyá thuyïët coá möåt neát riïng
hiïån qua söë lûúång caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm vaâ àiïím maånh riïng. Caác lyá thuyïët HBM, PMT
STT Taác giaã/Nùm Mûác àöå Àiïím chñnh Caác khaái niïåm Lônh vûåc Möåt vaâi taác giaã
àaä aáp duång àiïín hònh àaä aáp duång
trong nghiïn cûáu
1. Bandura Tûúng Àûa caác Àöëi ûáng nhûäng Tuên thuã Taylor (1985), William
(1977), SCT taác giûäa yïëu töë caá caái coá trûúác. àiïìu trõ vaâ vaâ Bond (2002), Trobst
caác caá nhên, möi Nùng lûåc haânh phuåc höìi chûác vaâ cöång sûå (2002),
nhên trûúâng, vaâ vi. Sûå mong àúåi. nùng; Haânh vi Ewart (1992), Rodgers
haânh vi con Tñnh tûå chuã. Hoåc nguy cú lêy vaâ cöång sûå (2002).
ngûúâi vaâo hoãi quan saát. bïånh trong Alagna vaâ Reddy
nghiïn cûáu Cuãng cöë thïm. tònh duåc; (1987), Seydel vaâ cöång
aãnh hûúãng Luyïån têåp thïí sûå (1990), Senecal vaâ
lïn ngûúâi chêët; Caác cöång sûå (2000), Pinto
khaác haânh vi khaám vaâ cöång sûå (2002).
phaá; Dinh Shiffman vaâ cöång sûå
dûúäng vaâ kiïím (2000), Cohen vaâ
soaát cên nùång; Fromme (2002).
Nghiïån ngêåp.
2. Procchaska Caá Àöång cú caá Tiïìn chiïm TTM Huát thuöëc Aveyard vaâ cöång sûå
(1992): nhên vaâ sûå nghiïåm Chiïm laá; Uöëng rûúåu; (2003), Budd vaâ
sùén saâng àïí nghiïåm Quyïët Sûã duång thuöëc; Rollnick (1996),
thay àöíi àõnh Haânh àöång Luyïån têåp thïí Belding vaâ cöång sûå
haânh vi coá Duy trò haânh chêët; ÊÍm thûåc (1996), Blissmer vaâ
TTMWeinstein vêën àïì àöång dinh dûúäng; Sûã cöång sûå (2002), Domel
(1988): PAPM duång bao cao vaâ cöång sûå (1996),
su; Soi chuåp Brown-Peterside
3. Ajzen Caá Thaái àöå cuãa YÁ àõnh haânh vi Huát thuöëc laá. Godin vaâ cöång sûå
(1988), TPB nhên möîi caá Thaái àöå Chuêín Uöëng rûúåu; Sûã (1992), Johnston vaâ
nhên vúái mûåc chuã quan duång ma tuáy; White (2003), McMillan
möåt haânh Kiïím soaát caãm Sûã duång bao vaâ Conner (2003),
vi. Caãm nhêån haânh vi cao su; Thïí Agnew (1998), Sparks
nhêån vïì thao; Ùn kiïng; vaâ cöång sûå (2004),
caác chuêín Giao thöng; Armitage vaâ cöång sûå
mûåc. Niïìm Duâng kem (1999), Ellott vaâ cöång
tin vïì sûå chöëng nùæng; sûå (2003), Terry vaâ
thoaãi maái Tûå kiïím tra Hogg (1996), Norman
vaâ khoá sûác khoãe; Tuên vaâ Conner (1993),
khùn cuãa thuã àiïìu trõ; Abraham vaâ cöång sûå
sûå thay àöíi Haânh vi lûåa (1999), Conner vaâ cöång
choån thûác ùn; sûå (2002).
Choån nûúác giaãi
khaát
4. Rogers Caá Àaánh giaá Mûác àöå nghiïm Luyïån têåp vaâ Higginbottom (2002),
(1975), PMT nhên caác möëi àe troång, töín ùn kiïng; Huát Greening (1997),
doåa àïí àöëi thûúng. Sûå súå thuöëc; Uöëng Murgraff vaâ cöång sûå
phoá vúái sïåt. Hiïåu quaã say; Haânh vi (1999), Greening vaâ
nhûäng àe àaáp ûáng. Tûå chuã. tònh duåc; Haânh cöång sûå (2001), Seydel
doåa laâ Chi phñ àaáp ûáng vi kiïím tra; vaâ cöång sûå (1990),
àöång cú Tuên thuã àiïìu Norman vaâ cöång sûå
baão vïå trõ. (2003), Rudman vaâ
cöång sûå (1999).
5. Hochbaum vaâ Caá Caãm nhêån Nhêån thûác sûå Haânh vi dûå Hoogwerf vaâ cöång
Rosenstock nhên cuãa caá nhaåy caãm Nhêån phoâng: Thùm sûå(1990), Rawl vaâ cöång
(1966), HBM nhên vïì thûác àöå nghiïm khaám gene; sûå (2001), Stacy vaâ
nhûäng nguy troång Nhêån thûác Thùm khaám Lloyd (1990), Beck
cú cuãa vïì lúåi ñch Nhêån sûác khoãe; Huát (1981), Weitkunat vaâ
bïånh têåt thûác vïì nhûäng thuöëc laá. Uöëng cöång sûå (2003), Larson
gêy ra, raâo caãn Tñn hiïåu rûúåu; Ùn thõt; vaâ cöång sûå (1982),
têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe vaâ ûáng duång cuãa thöëng nhêët laåi thaânh möåt mö hònh lyá thuyïët lúán.
möîi lyá thuyïët àaä àûúåc aáp duång cho nghiïn cûáu Mö hònh lyá thuyïët lúán naây thïí hiïån roä sûå aãnh
thûåc nghiïåm, thïí hiïån möåt sûå chöìng cheáo, coá hûúãng cuãa möi trûúâng vùn hoáa, xaä höåi, nhûäng
thïí möåt haânh vi nhûng aáp duång hai hay ba lyá kyä nùng, kiïën thûác aãnh hûúãng lïn haânh vi têm lyá
thuyïët àïìu àûúåc, chñnh àiïìu naây àaä gêy nïn tranh trong lônh vûåc sûác khoãe, lyá thuyïët thïí hiïån qua
caäi rêët nhiïìu trong hoåc thuêåt. Cho nïn, möåt söë Hònh 8.
taác giaã: Armitage, Conner, Norman, Fisbein àaä Mö hònh lyá thuyïët lúán phaát triïín tûâ caác lyá
Baãng 2: Baãng gúåi yá cho lûåa choån lyá thuyïët thñch húåp
SUMMARY
The purpose of the article is to summarize, compare, evaluate and comment on the
theories of psychological behavior in health area with an aim to suggest reasonable
approaches for research. Seven major theories of psychological behavior in health
area are examined. The TPB and HBM are the strongest theories in psychological
behavior in health area and the compatibility of theories behavior. The result of the
study provides a general view of the theories of psychological behavior in health area,
the typical studies in the world and main characteristics of each theory. This will help
researchers decide proper approaches in studying psychological behavior in health area.