‫دستگاه ماهور و گوشه های مربوط به آن‬

‫دستگاه ماهور‬
‫در موسیقی قدیم ایران هنگام اجرای دستگاهی از موسیقی به این توج ه می کردن د ک ه آی ا ش ب و ی ا روز اس ت ‪  ‬ی ا ف رد‬
‫شنونده سفید روی یا سبزه روی می باشد بخصوص در زمان عبدل ‪ ‬القادر مراغه ای اساتید به شاگردان خود می آموختند‬
‫که اگر شب بود حتمأ شور بزن اگر صبح بود چهار گاه بزن و اگر طرف شنونده سفید روی بود بم بزن و اگر سبزه روی‬
‫بود زی ر ب زن‪ ‬ایرانی ان ق دیم در بس یاری از پرستش های خ ود س رودهای وی ژه داش تند و آنه ا م اه و ه ور (خورش ید) را‬
‫پرستش می کردند در ضمن این دستگاه را می توان هم صبح و هم شب اجرا کرد‪  ‬و بهمین خ اطر ن ام م اهور را انتخ اب‬
‫کردنددر استان لرستان نوعی موسیقی وجود دارد که ماخوری می گفتند و این نوع موسیقی بسیار حزن انگیز است و از‬
‫نوع موسیقی فولکور این سرزمی دستگاه ماهور شامل ‪ 64‬گوش ه می باش د ک ه در اینج ا ب ا گوش ه ه ای مهم ک ه هم در‬
‫ردیف آوازی و هم در ردیف سازی بکار می رود آشنا می شویم‪.‬‬
‫‪ -1‬درآمد‬
‫همانطور که قباأل توضیح دادم اساس دستگاه های موسیقی ایرانی را دانگ ها تشکیل می دهند و هر گام موس یقی ش امل‬
‫دو دانگ می باشد دانگ اول و دانگ دوم دانگ توالی چهار نت پی در پی است که از نت اول تا نت چهارم فاصله درست‬
‫را تشکیل می دهد فاصله درست‪  ‬به معنای این است که از نت اول تا چهارم ص دای گ رمی داش ته باش د بط ور مث ال اگ ر‬
‫گام‪ do ‬را در نظر بگیریم که شامل‪   do-re-mi-fa-sol-la-si-do ‬می باشد نت‪   do ‬تا‪  fa ‬اگر باهم نواخته شوند‬
‫صدای گرمی دارند و همینطور نت اول با نت پنجم و اول با هشتم فاصله درست هستند در‪  ‬درآمد ماهور نت‪ do ‬مرکزیت‬
‫دارد و شروع درآمد از یک دانگ قبل از دانگ‪  ‬اول است یعنی چه ار نت قب ل از نت‪ do ‬ک ه نت‪ sol ‬می باش د یع نی در‬
‫آمد ماهور شروع آن از‪  sol-la-si-do‬است و اگر بخواهیم گوشه در آم د را اج را ک نیم حتم أ در این چه ار نت بای د‬
‫اجرا شود و گرنه از در آمد بیرون رفتیم این موضوع بسیار مهم است که اک ثر دوس تان ه نر آم وز م ا ب ه آن توج ه نمی‬
‫کنند که حتمأ برای اجرای درآمد بسیار مهم است و یک موضوع دیگر که خیلی از دوستان دس تگاه م اهور را هم ان گ ام‬
‫ماژور غربی می دانند که سخت در اشتباه هستند فقط گوشه های درآمد و چند گوشه دیگر هستند که در چه ار چ وب گ ام‬
‫ماژور گنجانده می شود و عینأ همان فواصل را دارند ولی گوشه های دیگر کامآل با گام ماژور فرق دارند‪ ‬نت ش اهد روی‬
‫درجه اول گام‪  ‬و گسترده ملودی تا درجه پنجم می توان ادامه داشته با شد‪.‬‬
‫مه‬ ‫ه کرش‬ ‫گوش‬
‫کرشمه ای‪  ‬کن و بازار ساحری بشکن‪    ‬به غمزه‪  ‬رونق و ن اموس س امری بش کن گوش ه کرش مه قطع ه ای اس ت س ه‬
‫ضربی و معموالدر تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی نواخته می شود و شعر مناسب ب ا این گوش ه را می ت وان بخ اطر‬
‫سپرد‪.‬‬
‫هزارو مرتبه به به از آن لب شکرینت‪   ‬خدا کند که نباشد اجل به قصدوکمینت‬

‫در وزن (مفاعلن فعالتن ) می باشد‪  ‬ملودی این گوشه را در وزن ‪ 3/4‬اجرا می کنند نت شاهد این گوشه با ش اهد درآم د‬
‫ت‪.‬‬ ‫اهور اس‬ ‫ام م‬ ‫مگ‬ ‫ه شش‬ ‫ا درج‬ ‫ودی ت‬ ‫ت و مل‬ ‫یکی اس‬
‫اقی نامه‬ ‫هس‬ ‫گوش‬
‫ت‪.‬‬ ‫اقی اس‬ ‫هس‬ ‫اب ب‬ ‫ه خط‬ ‫عری ک‬ ‫ات ش‬ ‫ابی‬

‫ک در آن می سرشت‬ ‫یر مالئ‬ ‫ت‪    ‬عب‬ ‫ور بهش‬ ‫هح‬ ‫اقی‪  ‬آن می ک‬ ‫اس‬ ‫بی‬

‫بده‪  ‬تا‪  ‬بخوری‪  ‬در‪  ‬آتش کنم‪            ‬دماغ‪  ‬خرد تا ابد خوش کنم‬

‫باید در نظر داشت هرگاه این آواز را در دستگاه م اهور بخ وانیم س اقی نام ه گفت ه می ش ود و ه ر گ اه در آواز اص فهان‬
‫خوانده شود صوفی نامه و هر گاه در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و خیلی از ه نر من دان م ا‬
‫به اشتباه‪   ‬ساقی نامه را با صوفی نامه‪  ‬یکی می خوانند‪  ‬در ردیف موسیقی ملی این آواز در وزن (فعولن فع ولن فع ولن‬
‫فع ول ) آم ده‪  ‬ک ه در وزن ‪ 4/4‬خوانن ده ش ده‪  ‬م وارد مش ابه ب ه س اقی نام ه در ردی ف آم ده مانن د (مثن وی ‪ -‬رب اعی ‪-‬‬
‫دوبیتی(‪. ‬‬
‫گوشه نصیرخوانی‬
‫گوشه نصیرخوانی در ردیف موسیقی ایرانی ضبط و ثبت شده از آنجا که موس یقی ق دیم ای ران مخص وص در ب ار ش اهان‬
‫ناصری بوده افرادی که نفوذ زیادی در جامعه داشتند در دربار رفت و آمد می کردند این گوشه را منسوب ب ه ش خص ب ا‬
‫نفوذی که در در ب ار ش اهان رفت و آم د داش ته و نص یرخان ن ام داش ته می دانن د در بعض ی از ردیفه ا نص یر خ وانی را‬
‫طوسی هم می نامند وزن شعری در این گوشه (متفاعلن‪-‬متفاعلن‪ -‬متفاعلن‪-‬متفاعلن) می با شد و ملودی این گوشه روی‬
‫درجات مختلف انجام می گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم است و گ اهی ت ا درج ه هش تم‬
‫گسترش می یابد‪.‬‬

‫گوشه طوسی‬
‫گوشه طوسی‪  ‬گوشه طوسی به محله ای دراطراف طوس (در ‪24‬کیلومتری مشهد ق راردارد)ح ال و ه وای این گوش ه ب ا‬
‫دستگاه راس ت پنجگ اه س ازگار اس ت در بعض ی از دس تگاهها مانن د دس تگاه م اهور این گوش ه را نص یرخانی می نامن د‬
‫همانطور که قبالن نوشتم روح هللا خالقی در کتاب خود می نویسد استاد علی اکبر فراهانی این دو بیت ش عر را در گوش ه‬
‫طوسی می خوانده‪ .‬اگر از تو جدا باشم نباشم‪  .‬بغیری آشنا باشم نباشم من بی دست و پا درزیر تیغت به فک ر دس ت و پ ا‬
‫باشم نباشم گوشه طوسی از نقطه نظر نت شاهد درجه‪  ‬اول گ ام را اش غال می کن د و مل ودی ت ا درج ه پنجم گس ترش می‬
‫یابد‪.‬‬
‫گوشه مراد خوانی‬
‫این گوشه همانند نصیر خوانی متعلق به شخصی به نام مراد خان بوده و او از افراد با نفوذ دوره قاج ار می ب ا ش د وزن‬
‫شعری این گوشه را در (مفتعلن فاعلن ‪-‬مفتعلن فاعلن )‪  ‬می خوانند عارف قزوی نی ش اعر و آهنگس از و تص نیف س رای‬
‫بزرگ ایرانی که واقعأ تصنیف های بی نظ یری س اخته و مب ارز سیاس ی آن دوره ب وده می نویس د ک ه او م راد خ وان را‬
‫درمجالس انس که شرکت می کرده و مراد خوان ساز می زده دیده و می گوی د بس یار ب د س از می زده ولی به ر ص ورت‬
‫این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام او ضبط و ثبت شده‪  ‬ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اش غال می‬
‫کند‪  ‬از در آمد شروع می شود و داد‪ -‬دلکش‪-‬شکسته ‪-‬حصار ماهور‪-‬و وارد راک می شود نت شاهد روی درج ه اول گ ام‬
‫ماهور و گستره ملودی تا درجه آخر گام‪.‬‬
‫گوشه جغتایی‬
‫جغتا نام یکی از دهات های نزدیک به سبزوار است در این ناحیه این نوع ملودی مع روف ب وده و اش عار این مل ودی در‬
‫وزن چهار پاره بوده و ملودی روی درجات مختلف گام ماهور نواخته می شود این گوشه را می توان در دس تگاه م اهور‬
‫و سگاه اجرا کرد‪.‬‬
‫نام گوشه حربی‬
‫حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است قطعه ای است در وزن ‪ 2/4‬که در ردیف موسیقی آمده و بص ورت رن گ‬
‫نواخته می شود حربی را در دستگاه م اهور و چه ار گ اه می نوازن د و کمی ح الت رزمی دارد‪  ‬نت ش اهد آن در دس تگاه‬
‫ماهور روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم است ‪.‬‬

‫گوشه داد‬
‫ته‪  ‬نب و د‪         ‬ب ه مش ک و ب ه عن بر سرش ته نب ود‬ ‫دون‪  ‬ف رخ‪  ‬فرش‬ ‫فری‬
‫ویی‬ ‫دون ت‬ ‫و داد و دهش کن فری‬ ‫رهی‪      ‬ت‬ ‫ت این ف‬ ‫ه داد و دهش داش‬ ‫ب‬

‫در شاهنامه فردوسی آمده است که باربد هنگام نوروز در بهار به دیدن خسرو پرویز می رود‪ .‬در دربار خس رو موس یقی‬
‫دانی بوده با نام سرکش که اصلیت او یونانی بوده و بسیار حس ود وق تی او میفهم د ک ه نوازن ده چ یره دس تی ک ه ص دای‬
‫خوشی دارد و به دیدن خسرو پرویز آمده دستور می دهد باربد را به در بار راه ندهند باربد هر ط ور ش ده س عی می کن د‬
‫شاه را ببیند و به همین خاطر به فکر می افتد که باغبان قصر را ببیند و قدری زر و س یم ب ه او می ده د و می گوی د من‬
‫می خواهم فقط شاه را از دور زیارت کنم و به باالی درختی در باغ می روم که مزاحمتی ایجاد نکنم باغبان قبول می کن د‬
‫و باربد لباس سبزی می پوشد و عود خود را با برگ درختان می پوشاند و طوری خود را مخفی می کند ک ه هیچ کس او‬
‫را از الی درختان تشخیص نمی دهند او دوهفته انتظار می که شد تا اینکه شهریار از جش ن گ اه ب ه ای وان می آی د بارب د‬
‫فرصت را غنیمت می شمرد و ساز خود را در دست می گیرد و چنان نغمه ای سر می دهد که همگان را مبه وت و خ یره‬
‫می سازد شاه می گوید این صدا از کجاست هیچ کس جوابی ندارد و دوباره به گردش ادامه می دهد اینبار دوباره باربد با‬
‫صدای بلند تری نغمه آغاز می کند و بطوری که شاه بی‪  ‬طاقت شده و می گوید کیستی ک ه اینط ور ص دایی داری خ ود را‬
‫نشان بده و من تور را در‪  ‬دربار پاداش خواهم داد باربد از الی شاخه برگها به پایین می آید و از آن روز راه ب ه در ب ار‬
‫می‪  ‬یابد و چنان پیشرفت می کند که‪  ‬سوگلی خسرو پرویز می شود و از آن زمان موس یقی دان ان ک ه در ردی ف پنجم در‬
‫دربار می نشستند به ردیف اول می آیند و از همان زمان ک ه مب دهای زرتش تی ج ای خ ود را از دس ت می دهن د و دیگ ر‬
‫ریف اول نبودند مخالقت خود را با موسیقی دان ان آغ از می کنن د ب ار ب د هفت خس روانی را بوج ود آورد ک ه ش امل هفت‬
‫سیستم مانند دستگاه های امروز بوده و برای سی روز ماه (سی لحن )را س اخت و سیسص دو شس ت (دس تان )را ک ه از‬
‫ملودی های کوچکی بودند برای هروز در آنروزها سال را ‪ 360‬روز می گفتند ملودی قطعه داد حزن عجیبی داشته و در‬
‫طول زمان دستخوش انحراف ملودی‪  ‬و سلیقه نوازندگان مختلف شده گوش ه داد در ردی ف موس یقی ای ران ثبت ش ده این‬
‫قطعه با نام (داد)در متون ادبی ما آمده و اکنون در شاهنامه می خوانیم‪.‬‬

‫بدان باغ رفتی به نوروز شاه‪         ‬دوهفته ببودی بدان جشن گاه‬
‫سبک باربد‪  ‬نزد‪  ‬مردوی شد‪        ‬هم آن روز با مرد هم بوی‪  ‬شد‬
‫بر آن سرو شد بر بط اندر کنار‪      ‬زمانی‪  ‬همی بود ‪  ‬تا‪   ‬شهر یار‬
‫به ایوان بیامد از آن جشن گاه‪     ‬بیار است‪  ‬پیروز‪  ‬گر‪  ‬جای ‪  ‬شاه‬
‫زننده‪  ‬بر آن سرو برداشت رود‪       ‬همان‪  ‬ساخته‪  ‬پهلوانی‪  ‬سرود‬
‫یکی نغز دستان بزد بر درخت‪       ‬کز آن خیره شد مرد بیدار بخت‬
‫سرودی به آواز خوش بر کشید‪      ‬که اکنون تو خوانیش ((داد آفرین‪)) ‬‬

‫نت شاهد گوشه داد روی درجه دوم گام ماهور است و ملودی تا درجه پنجم گام گسترش می یابد‪.‬‬
‫تی‬ ‫ه دوبی‬ ‫گوش‬
‫نوعی آواز خوانی در موسیقی لرستان که با اشعار دوبیتی خوانده می شود‪  ‬نت شاهد آن در گام ماهور روی درج ه س وم‬
‫ه پنجم می رسد‬ ‫ا درج‬ ‫ودی ت‬ ‫تره مل‬ ‫ت و گس‬ ‫ام اس‬ ‫گ‬
‫راک عبدهللا‪  ‬در زمان قدیم در موسیقی تعزیه فردی بوده که نقش عبدهللا بن حسین یکی از یاران امام حس ین را ب ازی می‬
‫کرده و در حین بازی اشعاری را در پرده راک می خوانده ملودی س وز ن اکی داش ته مرح وم دوامی و محم ود ک ریمی در‬
‫ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم‪  ‬در‬
‫واقع از این گوشه می توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت یعنع گوشه راک پلی است ب ه گوش ه ه ای دیگ ر ف رض‬
‫کنید از ماهور به چهار گاه برویم مثلمأ به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه‬
‫دوم و ششم آن ربع پ رده کم ش ده ب رای رفتن از م اهور ب ه چه ار گ اه ‪  ‬بای د اول رب ع پ رده اول را ب ه وج ود آورد و آن‬
‫هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می کنیم بعد در مرحل ه دوم از هم ایون ب ه‬
‫چهار گاه می رویم البته اگر دوستان خود نوازنده باش ند و ردی ف موس یقی م ا را بشناس ند این مط الب را به تر درک می‬
‫کنند‪.‬‬

‫ته‬ ‫ه شکس‬ ‫گوش‬

‫گوش ه شکس ته در واق ع ی ک تغی یر مق ام اس ت از م اهور ب ه س ه گ اه و آواز افش اری‬
‫هرگاه درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم آواز ماهور حالتی بخود می کیرد که کامألبا آواز ماهور فرق دارد و ب ه‬
‫همین خاطر نام شکسته را برای آن انتخاب کرده اند یعنی آواز شکسته شده و ح التی دیگ ر دارد ک ه ب ا‪  ‬آن‪  ‬می ت وان از‬
‫آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد نت شاهد درجه پنجم گام م اهور اس ت‪ ‬و گس تره مل ودی ت ا‬
‫اهور‬ ‫ام م‬ ‫مگ‬ ‫ه شش‬ ‫ئدرج‬
‫از آستان پیر مغان سر چرا کشیم‪      ‬دولت در این سرا و گشایش در این در است‬
‫ایش‬ ‫ه گش‬ ‫گوش‬
‫‪ ‬‬
‫همان طور که از نام این گوشه پیداست از طریق این گوش ه دس ت گ اه م اهور ب از می ش ود و راه ب ه گوش ه ه ای دیگ ر‬
‫امکان دارد در واقع هر گاه روی درجه دوم گام ماهور ایست کنیم گوشه دیگری را آغاز می کنیم که به آن گوشه گشایش‬
‫می‪  ‬گویند و ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید‪  ‬در مکتب اصفهان گوشه ای است به نام راست ک ه از لح اظ مل ودی‬
‫شباهتی با گوشه گشایش دارد این گوشه بسیار حزن انگیز است و در آوازه ای دیگ ری ای رانی ب ا ن ام ه ای دیگ ری ثبت‬
‫شده مثأل در آواز دشتی و اصفهان‪   ‬به‪  ‬آن‪  ‬جامه درآن می گویند‪  ‬نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور ب وده‬
‫و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور می باشد‬
‫نام گوشه‪  ‬حصار ماهور‬

‫در دستگاه چهار گاه همانطور که قبأل توضیح دادم گوشه ای وجود دارد که به آن حصار می گویند و در مورد آن صحبت‬
‫شد ولی در دستگاه ماهور این گوشه ش باهتی ب ا حص ار در دس تگاه چه ار گ اه دارد وب ه علت ش باهت ق رار گ یری روی‬
‫درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می ب ا ش د این مل ودی در بیش تر اوق ات در هنگ ام‬
‫فرود به ماهور استفاده می شود و در پایان اشاره ای به درجه شش م ک رده و دوب اره ب ه تونی ک ب ر می گ ردد نت ش اهد‬
‫روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی‬
‫تا درجه ششم گام ماهور است‬
‫در بعضی از ردیفها این گوشه به اسامی دیگری آمده مثألدر ردی ف حس ین خ ان هن گ آف رین این گوش ه را ب ا ن ام اب ول‬
‫آورده است و به قول استاد کسایی ب ه آن پس م اهور هم می گوین د ش اید ب ه این خ اطر ب وده ک ه مل ودی در‪  ‬این گوش ه‬
‫ح التی را در ش نوده ایج اد می کن د ک ه گ وش ش نوده تش نه نت ه ای اولی ه گ ام می ب ا شد‬

‫غیر‬ ‫اهور ص‬ ‫هم‬ ‫ام گوش‬ ‫ن‬

‫در موسیقی ایرانی اصطلحات صغیر و کبیر در گوشه های ما وجود دارد‪  ‬مانند نوروز بزرگ و کوچک و ن یریز ب زرگ و‬
‫کوچک زنگوله صغیر و کبیر و شکسته بزرگ و کوچک هرگاه درآمد ماهور را در دانگ اول شروع می کردند به م اهور‬
‫صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می رفتند ماهورکبیر می گفتند اگر به تمامی این گوشه ها توج ه ک نیم‬
‫طرز قرار گرفتن ملودی این گوشه ها در دانگ اول و دوم کامأل پیداست‬
‫ابورک‬ ‫ه نیش‬ ‫ام گوش‬ ‫ن‬

‫نام نیشابور در اوستا کتاب زرتشت (ریونت) آمده و امروزه بخشی از نیشابور(ریوند ) خوانده می شود در کتب قدیم اسم‬
‫شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها بصورت نیشاپور و در آخر به نیش ابورآمده ام ا بای د دی د‬
‫چه رابطه ای با موسیقی دارد در قدیم برای احداث این شهر نیشابور به وسیله موزیکر ه ای آن زم ان قطع اتی اج را می‬
‫شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک در ردیف خود ثبت و ضبط کرده ایم این گوش ه را در دس تگاه م اهور و ن وا و‬
‫آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود در هر گام که اجرای نیشابورک انجام می شودملودی آن چنین ایج اب می کن د‬
‫که خواننده و یا نوازنده باید به یک نت باالتر از نت شاهد‪  ‬آن اشاره نموده و فرودی روی نت ش اهد آن داش ته باش د نت‬
‫های شاهد در آواز های مختلف فرق می کند مثألدر آواز نوا نت شاهد روی درجه س وم گ ام نواس ت و گس تره مل ودی ت ا‬
‫درجه پنجم است ولی در آواز ترک نت شاهد روی درج ه چه ارم ب وده و گس تره مل ودی ت ا درج ه شش م اس ت و در آواز‬
‫افشاری نت شاهد درجه سوم گام را اشغال می کند و ملودی تا درجه پنجم گسترش‪ ‬می یابد‬
‫ه فیلی‬ ‫گوش‬

‫نام نواحی مختلف ایران است و آهنگی است که دراین‪  ‬نواحی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمش هر و ن ور بخش ی از‬
‫شهرستان آمل نواخته می شود فیلی در دانگ اول ماهور بطور تکنیک خواستی نواخت ه می ش ود ک ه بس یار زیباس ت در‬
‫این گوشه از درجه اول بطور پله کانی به درجه پنجم سعود می کند و به طرز شیرینی به درجه اول گ ام ب ر می گ ردد نت‬
‫شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام م اهور اس ت‪  ‬گوش ه فیلی از گوش ه‬
‫های اصلی آواز ماهور است چون از گام ماهور بیرون نمی رود از آوازهایی از گام بیرون می روند‪  ‬گوش ه دلکش اس ت‬
‫رعی می نامند‬ ‫هف‬ ‫ه آن گوش‬ ‫هب‬ ‫ک‬
‫ه دلکش‬ ‫گوش‬

‫ت ومی بیغش ‪ ‬‬ ‫ت و چمن دلکش اس‬ ‫وش اس‬ ‫وا خ‬ ‫ه‬

‫کنون‪  ‬به جز‪  ‬دل‪  ‬خوش‪   ‬هیچ‪   ‬در‪  ‬نمی آید‬

‫گوشه دلکش نوعی تغییر مقام است که از آواز ماهور به شور می رود‪  ‬در این آواز کامألگام ماهور‪  ‬ع وض می ش ود و‬
‫درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند‪  ‬و چرا نام دلکش را برای این گوشه انتخاب کرده اند‪ ‬در ردیف موسیقی ای رانی از‬
‫واژهایی (صفت گونه ) برای نام گذاری گوشه ها‪  ‬بسیار آمده‪   ‬و گوشه دلکش از جمله همان آهنگهاست ک ه ب ا س اختار‬
‫ملودی که در خ ویش دارد ح التی دلکش و دل انگ یز دارد و ب ه همین خ اطر اس اتید این ن ام را ب رای این گوش ه انتخ اب‬
‫کردند‪  ‬محل‪  ‬نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و ملودی تا درجه ششم گسترش می یا بد‪.‬‬
‫گوشه خاوران‬
‫خاوران نام یکی از تواب ع اس تان خراس ان نزدی ک مش هد اس ت فض ای مل ودی این گوش ه در گ ام ن وا هم قاب ل اجراس ت‬
‫شباهتی‪  ‬به سرودهای زردشتی دارد‪  ‬خوآوران جایی است که خورشید از آن سمت ب یرون می آی د و هم ان مش رق زمین‬
‫است و به همین خاطر خاوران نامیده شده محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور را اش غال می کن دو مل ودی ت ا‬
‫اال می رود‬ ‫ام ب‬ ‫ه هفتم گ‬ ‫درج‬

‫اوران‬ ‫مه در خ‬ ‫کرش‬

‫یکی از زیبایی کرشمه را می توان در گوشه خاوران اجرا کرد در قدیم در وزن‪   ‬مفاعلن‪.‬فعالتن را با مل ودی بخصوص ی‬
‫در دستگاه های مختلف اجرا می کردند و آهنگی نو بوج ود می آوردن د و در گوش ه خ اوران ب ه همین ص ورت می ت وان‬
‫رد‬ ‫را ک‬ ‫مه را اج‬ ‫کرش‬

‫وفی نامه‬ ‫هص‬ ‫گوش‬

‫هر گاه ملودی ساقی نامه را در آواز اصفهان و شوشتری بخوانیم به صوفی نامه معروف است و آن به این صورت است‬
‫که درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده یعنی ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تب دیل می ک نیم‬
‫این روش را که تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است در این گوشه صوفی نام کامأل پیداست‬
‫در اینجا اگر بخواهیم دوباره به ساقی نامه در ماهور رجعت کنیم راهای مختلفی وجود دارد‬
‫‪  -1‬با زگشت از صوفی نامه به ساقی نامه‪(  ‬شکسته ماهور به درآمد)‬
‫‪ -2‬گذر از درجه پنجم گام ماهور و رسیدن به نت اکتاو‪  ‬و گام ماهور و در پای ان رس یدن ب ه نت تونی ک م اهور و س اقی‬
‫نامه‬
‫صوفی نامه را در ادامه ساقی نامه می خوانند نت شاهد آن در گام ماهور درجه پنجم گام است و گستره ملودی تا درج ه‪ ‬‬
‫هشتم‬
‫رده‬ ‫ته م‬ ‫ه کش‬ ‫گوش‬
‫همانطور که قبأل نوشتم هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه بخوانیم به آن کشته مرده می گویند ولی باید توجه کرد که‬
‫از ساقی نامه به صوفی نامه یعنی از ماهور به آواز اصفهان کاری است طبیعی ولی از صوفی نامه به سه گاه و برگش ت‬
‫آن کمی دشوار تر است‪  ‬برای خواندن گوشه کشته مرده ب ه این طری ق عم ل می ک نیم س اقی نام ه را از تونی ک م اهور‪ ‬‬
‫ش روع و س پس ب ه ص وفی نام ه می رویم و از طری ق گوش ه شکس ته نت آن را ش اهد ق رار داده و در اینج ا نت ش اهد‬
‫شکسسته همان شاهد سه گاه می باشد و می توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گ اه ب ه موی ه رفت ه و از آنج ا ب ه‬
‫مخالف سه گاه وارد می شویم و‪  ‬چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور اس ت دوب اره می ت وان ب ه س اقی‬
‫ه برگشت‬ ‫نام‬

‫راق‬ ‫هع‬ ‫گوش‬

‫نام آراک و یا ایراک که به مرور زمان تبدیل به عراق شده در اصل بخشی از مناطق ایران قدیم ب وده و سیاس ت انگلیس‬
‫رده‬ ‫دا ک‬ ‫ران ج‬ ‫ه را از ای‬ ‫این منطق‬

‫عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده ولی امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راس ت‬
‫پنجگاه‪  ‬می خوانند آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می توان به س ایر دس تگاه ه ای ای رانی راه‬
‫افت‬ ‫ی‬
‫در قدیم در تمامی شهر ها و والیت های ایران آواز های مخصوص خود را می خواندند و در این منطقه که عراق خوانده‬
‫راقی‪  ‬می گفتند‬ ‫اع‬ ‫وع آوازه‬ ‫ه این ن‬ ‫ده ب‬ ‫می ش‬
‫نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور‪  ‬است و گسترش آن را می توان تا درجه دهم گام نام برد‪.‬‬
‫اگر نه باده غم دل زیاد ما ببرد‪             ‬نهیب حادثه بنیاد ما زجا ببرد‬
‫گوشه نهیب‬
‫یکی از گوشه های دستگاه ماهور گوشه نهیب به معنای فریاد بلند و خشن با لحنی از عشق است و خطاب گونه با لح نی‬
‫حماسی و در قدیم در جنگ با دشمن از این آواز استفاده می شده و با آن در روحی ه دش من ت أثیر می گذاش تند‪ ‬نت ش اهد‬
‫آن با شاهد گوشه عراق یکی است و در واقع قب ل از گوش ه ع راق ک ه اوج آواز م اهور اس ت نواخت ه می ش ود س اختار‬
‫ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده و در پایان روی درجه هشم گام که شاهد گوشه عراق است ایس ت می‬
‫کند‬
‫محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه هشتم گام‪  ‬ماهور‬
‫گوشه حزین‬
‫کی شعر تر انگیزدخاطر که حزین باشد‬
‫یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد‬
‫حزین به معنای حزن است و آوازی است غم انگیزوسوزناک و در پرده های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده می‬
‫شود مثأل در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق اس تو رون د مل ودی ت ا درج ه نهم می‬
‫رود و یکی دیگر از مقاطع اجرای گوشه حزین در پرده بیات راج ع و عش اق می باش د مح ل ش اهد نت درج ه هش تم گ ام‬
‫ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است‬
‫در تنگنای حیرتم از نخوف رقیب‬
‫یارب مباد‪  ‬آنکه گدا معتبر شود‬
‫محیر‬
‫محیر به معنای حیرت انگیز است این گوشه را در پرده عراق می خوانند‪  ‬ملودی از چند نت قبل از ش اهد ع راق اس ت و‬
‫بصورت تحریر های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می کند محل نت شاهد روی درج ه هش تم‬
‫گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام‬
‫گوشه زنکوله‬
‫گوشه زنگوله ‪ ‬صغیرو کبیر واژه زنگوله ب ا توج ه ب ه مل ودی آن ت داعی ص دای زنگول ه را می نمای د ‪ .‬مل ودی زنگول ه‬
‫توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزم ه و خل ق ش ده پس از س الیان س یر ملودی ک را‬
‫طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده‪  ‬و چرا این گوشه را صغیروکبیر نامیدن د بای د گفت‬
‫کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با ص غیروکبیر ب ودن مل ودی‬
‫زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است از لح اظ نت‬
‫شاهد روی درجه هشم گام ماهور قرار می گیرد و معم وأل پس از خوان دن گوش ه ع راق ف رود نه ایی را انج ام می ده دو‬
‫روند ملودی تا درجه هشتم گام ماخور است‬
‫گوشه اصفهناک‬
‫اصفهانک ده کوچی است نزدیک اصفهان و نام یکی از گوشه های دستگاه ماهور می باشد پس از گوش ه ع راق خوان ده‬
‫می شود و ملودی تلفیقی از عراق و اصفهان می با شد نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد ع راق ب وده‬
‫و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می رسد در واق ع گوش ه اص فهانک آواز اص فهانی اس ت ک ه از درج ه هش تم گ ام‬
‫ماهور آغاز شده‬
‫تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی‪  ‬گوش نا محرم نباشد جای پیغام سروش‬
‫گوشه سروش‬
‫گوشه سروش برای اولین بار در ردیف موسقی استاد وزیری آمده و در واقع حالت ملودی طوری اس ت ک ه می ت وان از‬
‫گام بزرگ به گام کوچک رفت یعنی می توان اجرای این گوشه را زمینه ای برای آواز رآک دانست نت شاهد درجه هش تم‬
‫گام ماهور و ملودی تا درجه هشتم گسترش می یابد‬
‫گوشه راک هندی‬
‫دیار هند و اقالیم ترک بسپارند‪  ‬چو چشم ترک تو بینند و زلف هندو را‬
‫راک به معنای رانج‪  ‬که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد یک نوع ترکیبات ص وتی ی ا انعک اس آن ب ر موزیکالیت ه‬
‫افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شاذی بخشیدن به روح انسان است بر اس اس ق وانین خاص ی این ت ر‬
‫کیبات صورت می گیرد و به درون انسان نفوذ می کندمحمد تقی مسعودیه در کتاب مبانی اتنوموزیکول وژی مفه وم‪  ‬راک‬
‫را تصور ذهنی موسیقی‪  ‬که بصورت پدیده ایی صوتی طرح ریزی شده معنی دیگر راک در زبان هندی از ریشه راگ ا ب ه‬
‫معنی نغمه و سرود گفته می شود در زمان بهرام گور ‪ 30000‬لولی (نوازنده) از هندوستان وارد می کن د و از آن موق ع‬
‫می توان گفت که ملودی راگا یا راکها در موسیقی ایران آمده گوشه راک در حال حاضر در موسیقی ایرانی ب ه ن ام ه ای‪ ‬‬
‫راک هندی‪  ‬راک عبدهللا‪  ‬راک کشمیر و صفیر راک آم ده نت ش اهد در گوش ه راک هن دی روی درج ه هش تم گ ام م اهور‬
‫است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می با شد به‬
‫راک کشمیر‬
‫نوعی از آواز راک که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود نت شاهد درجه هش تم گ ام م اهور اس ت رون د مل ودی‬
‫طوری است که‪  ‬در شروع ملودی میل به طرف نت پنجم گام پیدا می کند‪ ‬و کم کم با ح التی پل ه ک انی ب ه نت ش اهد درج ه‬
‫هشتم گسترش می یابد‪.‬‬
‫آشوروند‬
‫کلمه آشور آوند از دو کلمه آشور و آوند تشکیل شده آشور راوند یعنی نوا و آهنگی ک ه آویختگی دارد ب ا ق وم آش ور‪ ‬در‬
‫ضمن آشوراده دهکده ای است در شمال ایران و ملودی این گوشه با این منطقه رابطه زی ادی دارد هنگ ام اج رای گوش ه‬
‫راک وقتی به اوج می روند به آن آشورآوند می گویند محل نت شاهد روی درجه‪  ‬نهم و گسترده ملودی تا درجه دوازدهم‬
‫می باشد این گوشه را در دستگاه ماهور و راست پنجگاه اجرا می کنند‬
‫صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست‬
‫فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید‬
‫گوشه صفیر راک‬
‫صفیر به معنای آواز‪ -‬بانگ ‪-‬نوا‪-‬نوعی ساز بادی است در شعر باال حافظ می فرماید صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست‬
‫در اینجا منظ ور ش اعر از بک ار ب ر دن ص فیر در مص رع اول‪  ‬ب ه گم ان آواز بلب ل ب وده و در مص رع دوم بان گ و آواز‬
‫منظور داشته‬
‫منوچهری می فرماید‬
‫اسبی‪  ‬که‪  ‬صفیرش‪  ‬نزنی‪  ‬می ‪   ‬نخورد ‪  ‬آب‬
 ‫نی مرد کم از اسب و نه می کمتر از آب است‬
‫در اینجا شاعر واژه صفیر را بج ای س وت بک ار ب رده گوش ه ص فیر راک بع د از مل ودی راک نواخت ه می ش ود و چ ون‬
‫ملودی حالتی شبیه سوت یکنواخت می باشد و چون این حالت در پرده راک قابل اجراست و از نت شاهد راک شروع می‬
‫شود به صفیر راک مرسوم شده نت شاهد روی درجه دوازدهم گام ماهور است و مل ودی هم ت ا درج ه دوازدهم گس ترش‬
‫می یابد‬
‫پایان دستگاه ماهور‬