‫براي بيان مضامين غنايي و عاشقانه‪ ،‬استفاده از مثنوي هاي عاشقانه نيز رواج دارد‪ .

‬اصوال داستان سرايي‬

‫از انواعي است كه بسيار زود در شعر فارسي مورد توجه قرار گرفته اس''ت‪ .‬عنص''ري در ق''رن پنجم چن''د‬
‫داستان و از جمله «وامق و عذرا» را به نظم كشيد‪ .‬عيوقي نيز داستان «ورقه و گلشاه» را به نظم در آورد‬
‫و در همين قرن داستانهاي كهن ايراني «ويس و رامين» به شعر در آمد‪ .‬در پايان ق''رن شش''م هج''ري‪ ،‬نظم‬
‫داستان ها بويژه داستان بزمي و غنايي به وسيله نظامي گنجوي به حد اعالي كمال رس''يد‪ .‬وي چن''د داس''تان‬
‫معروف زمان خود را به نظم در آورد‪ .‬در بين سرايندگان قصه هاي بزمي و عاشقانه‪ ،‬هيچ شاعري بيش''تر‬
‫از نظامي توفيق قدرت نمايي نيافته است؛ هنر نمايي هاي اين شاعر در ضمن داستان سرايي ف''راوان اس''ت‬
‫و تاثيرگذاري او در تاريخ تحول اين هنر‪ ،‬وي را صاحب دستاورد پرباري در شعر غنايي ك''رده اس''ت‪ ،‬ت''ا‬
‫جايي كه اكثر سرايندگان منظومه هاي عاشقانه‪ ،‬دانسته يا ندانسته‪ ،‬تحت تاثير سبك و شيوه داس''تان پ''ردازي‬
‫او قرار گرفته اند‪ .‬انتخاب الفاظ و تركيبات مناسب‪ ،‬ايجاد تركيبات خاص و ت''ازه‪ ،‬اب''داع مض''امين ن''و و دل‬
‫پسند‪ ،‬تصوير جزئيات‪ ،‬دقت در وصف‪ ،‬ايجاد مناظر بديع و طبيعي‪ ،‬ب''ه ك''ارگيري ص''ور خي''ال مطب''وع و‬
‫بهره مندي از عالي ترين تكنيك هاي داس''تان س''رايي و ‪ ...‬از عوام''ل م''وفقيت بي نظ''ير او در اين عرص''ه‬
‫است‬
‫بنابراين با توجه به درخشش دو منظومه «خسرو و ش''يرين» و «ليلي و مجن''ون » نظ''امي در ادب فارس''ي‬
‫نگارنده كوشيده است‪ ،‬ضمن پرداختن به اهميت و نقش نظامي در تاريخ داستان س''رايي ادب فارس''ي و پس‬
‫از ارايه تلخيص و چهارچوب كلي اين دو داستان‪ ،‬آن دو را به روش تطبيق و مقايسه م''ورد بررس''ي ق''رار‬
‫دهد‪.‬‬
‫مثنوی قالبی از شعر فارسی است که دارای ابیات زیادی بوده و برای سرودن داستان‌ها و مط''الب ط''والنی‬
‫کاربرد دارد‪ .‬در این قالب هر بیت دارای قافیه‌ای جداگانه است و به همین دلیل به آن مثن''وی (دو ت''ا دو ت''ا)‬
‫گفته می‌ش''ود‪ .‬از بزرگ''ترین س''روده‌های ادبیات پارس''ی ک''ه در ق''الب مثن''وی س''روده ش''ده‌اند‪ ،‬ش''اهنامه ی‬
‫فردوسی می‌باشد‪ .‬کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی ن'یز از اولین نمون ‌هه'ای مثن'وی اس'ت‪ .‬از‬
‫جمله دیگر سرایندگانی ک''ه از این ق''الب اس''تفاده کرده‌ان''د می‌ت''وان از موالن''ا جالل‌ال''دین بلخی ن''ام ب''رد ک''ه‬
‫مطالب عرفانی خود را در قالب مثنوی سروده‌است‪ .‬نظامی‪ ،‬سعدی‪ ،‬عطار و جامی ن''یز از دیگ''ر ش''اعران‬
‫[‪]۱‬‬
‫بزرگ این قالب‌اند‪ .‬این قالب شعری خاص زبان فارسی است‪.‬‬
‫مثنوی‬
‫مثنوی‪ ،‬قالبی از شعر فارسی است که دارای ابیات زیادی بوده و برای سرودن داستان‌ها و مطالب طوالنی‬
‫کاربرد دارد‪ .‬در این قالب هر بیت دارای قافیه‌ای جداگانه است و به همین دلیل به آن مثن''وی (دو ت''ا دو ت''ا)‬
‫گفت''ه می‌ش''ود‪ .‬از بزرگ‌ت''رین س''روده‌های ادبیات پارس''ی ک''ه در ق''الب مثن''وی س''روده ش''ده‌اند‪ ،‬ش''اه‌نامه‬
‫فردوسی است‪.‬‬
‫فهرست مندرجات‬
‫‪ - ۱‬مثن''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''وی‬
‫‪ - ۲‬م'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''زدوج‬
‫‪ - ۳‬ش'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''عرهای عاش'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''قانه‬
‫‪ - ۴‬مثن'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''وی در زب'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''ان ع'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''ربی‬
‫‪ - ۵‬موض''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''وعات مثن''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''وی‬
‫‪ - ۵.۱‬داس''''''''''''''''''''''''''''''''''تان‌های حماس''''''''''''''''''''''''''''''''''ی و ت''''''''''''''''''''''''''''''''''اریخی‬
‫‪ - ۵.۲‬داس''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''تان‌های عاش''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''قانه‬
‫‪ - ۵.۳‬اندیش'''''''''''''''''''''''''''''''''''ه‌ها و تعلیم'''''''''''''''''''''''''''''''''''ات عرف'''''''''''''''''''''''''''''''''''انی‬
‫‪ - ۵.۴‬ادبیات تعلیمی و اخالقی‬
‫‪ - ۶‬وزن‌ه'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''ای گون'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''اگون مثن'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''وی‬
‫‪ - ۷‬مثنوی‌س'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''ازان مش'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''هور ق'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''دیم‬
‫‪ - ۷.۱‬رودکی‬
‫‪ - ۷.۲‬ابوش''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''کور بلخی‬
‫‪ - ۸‬بیان یک نکت'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''ه‬
‫‪ - ۹‬دیدگاه ش''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''بلی نعم''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''انی‬
‫‪ - ۱۰‬مثن''''''''''''''''''''''''''وی در ق''''''''''''''''''''''''''رون مت''''''''''''''''''''''''''والی و حاض''''''''''''''''''''''''''ر‬
‫‪ - ۱۱‬پ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''انویس‬
‫‪ - ۱۲‬منبع‬

‫مثنوی‬
 ‫[ویرایش]‬

‫مثنوی منسوب به مثنی (دوتا دوت''ا)‪ ،‬و در لغت ب''ه معن''ای دوت''ایی اس''ت؛ زیرا در این‌گون''ه ش''عر ه''ر بیت‬
‫دو قافیه مستقل می‌آید؛ یعنی هر دو مصراع‪ ،‬قافیه دارد و قافیه آن با بیت بعدی فرق می‌کند؛ بدین صورت‪:‬‬
‫[‪]۱‬‬

‫‪:‬‬

‫‪ -------------------‬آ ‪ ---------------------‬آ‬
‫‪ -------------------‬ب ‪ ---------------------‬ب‬
‫‪ -------------------‬ج ‪ ----------------------‬ج‬

‫از آن جهت که تعداد ابیات مثنوی نامحدود است و ش''اعر از نظ''ر رع''ایت قافیه ن''یز در مح''دودیت ق''والب‬
‫دیگر شعری نبوده و هر بیت قافیه‌ای جداگانه دارد‪ ،‬بهترین قالب شعری برای داستان‌سرایی است؛ از‌این‌رو‬
‫مثن''وی‪ ،‬هم ق''الب حماس''ه و هم داس''تان‌های غن''ایی؛ همچ''نین ق''البی مناس''ب ب''رای ادبیات تعلیمی منظ''وم‬
‫می‌باشد‪ .‬صوفیه نیز برای ارائه آموزه‌های عرفانی خود از آن استفاده می‌کردند‪.‬‬
‫[‪]۲‬‬

‫مزدوج‬
‫[ویرایش]‬

‫مثنوی را مزدوج نیز می‌خوانند؛ زیرا هر بیت مستلزم دو قافیه است و در یک بیت قافیه زوج و دوتاست‪.‬‬
‫[‪]۳‬‬

‫شعرهای عاشقانه‬
 ‫[ویرایش]‬

‫در این قالب شعری‪ ،‬شعرهای عاشقانه و غزل‌وار همچون نامه‌ها نیز سروده شده است‪.‬‬
‫مثنوی در زبان عربی‬
‫[ویرایش]‬

‫این قالب شعری از قالب‌های خاص فارس''ی اس''ت و در ادبیات ع''رب رواج چن''دانی ن''دارد‪ .‬نوش''ته‌اند اول‬
‫کسی که در عربی به این قالب شعر گفت‪ ،‬بشار بن برد (متوفی ‪ ۱۶۷‬ه ق) اس'ت؛ ام'ا ام'روزه از مثنوی‌ه'ای‬
‫او چیزی باقی نمانده است‪ .‬بعدها عب''دالرحمن الرقاش''ی مع''روف ب''ه أب''ان الحقی – ک''ه کلیل''ه و دمن''ه را ب''ه‬
‫عربی منظوم کرد ‪ -‬روش او را ادامه داد‪ .‬ابان الحقی در اصل ایرانی بود و ابن‌ندیم تصریح ک'رده اس'ت ک'ه‬
‫تمایل اصلی او در شعر به قالب‌های مثنوی و مسمط بوده است‪.‬‬
‫[‪]۴‬‬

‫موضوعات مثنوی‬
‫[ویرایش]‬

‫«مثنوی از کهن‌ترین قالب‌های شعر فارس'ی اس'ت ک'ه تقریب'ًا هم‌زم'ان ب'ا آغ'از رواج ش'عر دری پدید آم'ده اس'ت‪.‬‬
‫موضوعات مثنوی بیشتر حماسه‪ ،‬داستان‪ ،‬تمثیل یا حکایات اخالقی و مض'مون‌های فلس'فی‪ ،‬دینی‪ ،‬عرف'انی و‬
‫اجتماعی بوده است که می‌توان آن را در چهار دسته تقسیم کرد‪:‬‬
‫← داستان‌های حماسی و تاریخی‬

‫داستان‌های حماسی و تاریخی؛ مانند‪ :‬شاه‌نامه فردوسی و گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی‪.‬‬

 ‫← داستان‌های عاشقانه‬

‫داس''تان‌های عاش''قانه؛ مانن''د‪ :‬لیلی و مجن''ون و خس''رو و ش''یرین نظ''امی و ویس و رامین فخرال''دین اس''عد‬
‫گرگانی‪.‬‬
‫← اندیشه‌ها و تعلیمات عرفانی‬

‫اندیشه‌ها و تعلیمات عرفانی؛ مانند‪ :‬حدیقة الحقیقة سنایی‪ ،‬منطق الطیر عطار و مثنوی معنوی مولوی‪.‬‬
‫← ادبیات تعلیمی و اخالقی‬

‫ادبیات تعلیمی و اخالقی؛ مانند‪ :‬بوستان سعدی‪.‬‬

‫[‪]۵‬‬

‫وزن‌های گوناگون مثنوی‬

‫[ویرایش]‬

‫مثن''وی در وزن‌ه''ای مختل''ف و متن''وعی س''روده ش''ده اس''ت ک''ه پرک''اربردترین آنه''ا عب''ارت اس''ت از‪:‬‬

‫‪ .۱‬فعولن فع''ولن فع''ولن فع''ول (یا فع''ل)؛ مث''ل‪ :‬ش''اهنامه فردوس''ی‪ ،‬ش''رف‌نامه نظ''امی و بوس''تان س''عدی؛‬
‫‪ .۲‬ف'''اعالتن ف'''اعالتن ف'''اعالت (یا ف'''اعلن)؛ مانن'''د‪ :‬منط'''ق الط'''یر عط'''ار و مثن'''وی معن'''وی مول'''وی؛‬
‫‪ .۳‬مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل (یا فعولن)؛ مانن'د‪ :‬خس'رو و ش'یرین نظ'امی و ویس و رامین فخ'ر ال'دین اس'عد‬
‫گرگانی‪.‬‬
‫[‪]۶‬‬

‫مثنوی‌سازان مشهور قدیم‬

 ‫[ویرایش]‬

‫← رودکی‬

‫از مثنوی‌سازان مشهور قدیم‪ ،‬یکی رودکی است که کلیل''ه و دمن''ه را در ح''دود س''ال ‪ ۳۲۵‬هج''ری در بح''ر‬
‫رم''ل مس''دس مح''ذوف مقص''ور (هم‌وزن مثن''وی مول''وی) ب''ه نظم آورده و از آن منظوم''ه‪ ،‬غ''یر از ابیاتی‬
‫پراکنده اثری نمانده است‪.‬‬
‫← ابوشکور بلخی‬

‫ابوشکور بلخی هم که عصر زندگانی او ما بین رودکی و فردوسی اس'ت‪ .‬از اس'اتید مثنوی‌گویان ق'دیم ب'ود ک'ه‬
‫مثنوی به نام آفرین‌نامه نظم کرده که از آن نیز اثری غیر از ابیات متفرقه باقی نمانده است‪.‬‬
‫[‪]۷‬‬

‫بیان یک نکته‬
‫[ویرایش]‬

‫با توجه به آنکه فارسی‌زبانان بدون فاص''له پس از ظه''ور ش''عر فارس''ی کوش''یدند ت''ا خ''ود را از زیر نف''وذ‬
‫دستورهای شاعری و بالغی زبان عرب آزاد کنند‪ ،‬به همین دلیل قالب‌هایی را ب''ه ک''ار بردن''د ک''ه در زب''ان‬
‫عربی به آن توجه نمی‌کردند که مهم‌ترین این قالب‌ها مثنوی است‪.‬‬
‫دیدگاه شبلی نعمانی‬
‫[ویرایش]‬

‫ش''بلی نعم''انی‪ ،‬مثن''وی را س''ودمندترین و وس''یع‌ترین ق''الب ش''عر فارس''ی می‌دان''د ک''ه به''ترین عرص''ه‬
 ‫برای نمایش مناظر طبیعی‪ ،‬احساسات انسانی و واقعه‌نگاری و تخیل است‪.‬‬
‫[‪]۸‬‬

‫مثنوی در قرون متوالی و حاضر‬

‫[ویرایش]‬

‫در قرون متوالی ش''اعران ب''رای س''رودن اشعارش''ان از این ق''الب ش''عری اس''تفاده کرده‌ان''د و در ه''ر دوره‬
‫آثاری ارزشمند را بر جای گذاش''ته‌اند؛ ام''ا در ق''رون حاض''ر ب''ه دلیل حض''ور رم''ان وداس''تان در ادبیات‬
‫فارسی‪ ،‬کاربرد داستانی مثنوی کمتر شده و گرایش ج''دی ب''ه آن دیده نمی‌ش''ود و تنه''ا از جمل''ه نمونه‌ه''ای‬
‫موف''ق آن می‌ت''وان از ش''عر «عق''اب» پرویز خ''انلری‪« ،‬بت‌ش''کن باب''ل» مه''دی حمیدی ش''یرازی و ن''یز‬
‫مثنوی‌های هوشنگ ابتهاج نام برد‪.‬‬
‫[‪]۹‬‬

‫پانویس‬
‫[ویرایش]‬

‫‪.۱‬‬ ‫↑ انواع ادبی‪ ،‬شمسیا‪ ،‬سیروس؛ تهران‪ ،‬فردوس‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ نهم‪ ،‬ص‪.۳۰۹ – ۳۱۰‬‬
‫‪.۲‬‬ ‫↑ انواع ادبی‪ ،‬شمسیا‪ ،‬سیروس؛ تهران‪ ،‬فردوس‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ نهم‪ ،‬ص‪.۳۰۹‬‬
‫↑ فنون بالغت و ص''ناعات ادبی‪ ،‬هم''ایی‪ ،‬جالل ال''دین؛ ته''ران‪ ،‬چاپ‌خان''ه س''تاره (مؤسس''ه نش''ر نم''ا)‪،‬‬
‫‪.۳‬‬
‫‪ ،۱۳۷۶‬چاپ سیزدهم‪ ،‬ص‪ ۱۵۷‬ـ ‪.۱۵۶‬‬
‫‪.۴‬‬ ‫↑ انواع ادبی‪ ،‬شمسیا‪ ،‬سیروس؛ تهران‪ ،‬فردوس‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ نهم‪ ،‬ص‪.۳۱۰‬‬
‫↑ فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطالحات مض''امین و موض''وعات ادب فارس''ی)؛ دانش نام''ۀ ادب‬
‫‪.۵‬‬
‫فارسی‪ ،‬انوشه‪ ،‬حسن؛ تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ دوم‪ ،‬ص‪.۱۲۲۳‬‬
‫↑ فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطالحات مض''امین و موض''وعات ادب فارس''ی)؛ دانش نام''ۀ ادب ‪.۶‬‬
 ‫فارسی‪ ،‬انوشه‪ ،‬حسن؛ تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ دوم‪ ،‬ص‪.۱۲۲۳‬‬
‫↑ فنون بالغت و ص''ناعات ادبی‪ ،‬هم''ایی‪ ،‬جالل ال''دین؛ ته''ران‪ ،‬چاپ‌خان''ه س''تاره (مؤسس''ه نش''ر نم''ا)‪،‬‬
‫‪.۷‬‬
‫‪ ،۱۳۷۶‬چاپ سیزدهم‪ ،‬ص‪.۱۵۷‬‬
‫↑ فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطالحات مض''امین و موض''وعات ادب فارس''ی)؛ دانش نام''ۀ ادب‬
‫‪.۸‬‬
‫فارسی‪ ،‬انوشه‪ ،‬حسن؛ تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ دوم‪ ،‬ص‪.۱۲۲۳‬‬
‫↑ فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطالحات مض''امین و موض''وعات ادب فارس''ی)؛ دانش نام''ۀ ادب‬
‫‪.۹‬‬
‫فارسی‪ ،‬انوشه‪ ،‬حسن؛ تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‪ ،۱۳۸۱ ،‬چاپ دوم‪ ،‬ص‪۱۲۲۴‬‬

‫منظومه (شعر)‬
‫دانشنامه آزاد‬
‫ٔ‬ ‫از ویکی‌پدیا‪،‬‬
‫پرش به ناوبریپرش به جستجو‬

‫منظومه به معنای سخنی اس'ت ک'ه ب'ه نظم آم'ده باش'د‪ ،‬ام'ا در معن'ای مت'داول ب'ه ن'وعی ش'عر روایی گفت'ه‬
‫سروده نیم''ا یوش''یجو از ویژگی‌ه''ای رایج آن تع''دد‬
‫ٔ‬ ‫می‌شود که معموًال داستانی و طوالنی است مانند افسانه‬
‫راوی است‪ .‬منظومه‌های قدیم بیشتر در قالب مثنوی سروده شده‌است‪ ،‬مانن''د جمش''ید و خورش''ید یا وام''ق و‬
‫عذرا‪ .‬وجود مضامین مشابه در منظومه های پر شمار فارس''ی س''بب شده‌س''ت ک''ه بعض''ی از پژوهش''گران‬
‫برای سهولت بازشناسی و بررسی منظومه‌ها به جز نوع اصلی منظومه مانند حماسی‪ ،‬عاشقانه‪ ،‬تعلیمی‪ ،‬و‬
‫جز اینها نوعی تقسیم‌بندی فرعی موضوعی برای آنها خصوصًا منظومه‌های ٔ‬
‫سده نهم به بعد قائل ش''وند ک''ه‬
‫اهم آنها از این قرار‌است‪:‬‬

‫وصف کشمیر به توصیف ابنیه و شوارع و باغ‌های کشمیر می‌پردازد و مربوط ب''ه س''دهٔ دهم ب''ه بع''د و‬ ‫‪‬‬

‫دوره ای است که شمار فراوانی از شاعران ایرانی به هند رفتند و به دربارگورکانیان راه یافتند‪.‬‬
‫قضا و قدر به نقش تقدیر و سرنوشت می پردازد و در عصر صفوی رواج یافت‪ .‬اخه ویکی پدیاهم ش''د‬ ‫‪‬‬

‫سایت‪........‬‬
‫سراپا به توصیف اعضا و اندام بدن معشوق می‌پردازد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫جنبه عرفانی دارد‪.‬‬

‫سوز و گداز به شرح سوز درون و بیان تأثیر آتش عشق می پردازد و بیشتر ٔ‬ ‫‪‬‬
‫[‪]۱‬‬
‫حاتمیه به داستان‌های حاتم طایی و شرح بخشندگی‌ها و فضایل و صفات اخالقی او می‌پردازد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫بعضی کتب علمی نیز مانند منظومه مالهادی سبزواری در حکمت و منطق و الفیه در ادبیات عربی ن''ام یا‬
 ‫عنوان منظومه دارند‪.‬‬

‫پانویس[ویرایش]‬

‫↑ شریفی‪ ،‬فرهنگ ادبیات فارسی‌‪.۱۳۵۶ ،‬‬ ‫‪.1‬‬

‫منبع[ویرایش]‬

‫شریفی‪ ،‬محمد‪ .‬محمد‌رضا جعفری‪ .‬فرهنگ ادبیات فارسی‌‪ .‬تهران‪ :‬فرهنگ نشر نو و انتش''ارات معین‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ .۱۳۸۷‬شابک ‪.۹۷۸-۹۶۴-۷۴۴۳-۴۱-۸‬‬

‫ده‌نامه‬
‫دانشنامه آزاد‬
‫ٔ‬ ‫از ویکی‌پدیا‪،‬‬
‫پرش به ناوبریپرش به جستجو‬
‫این مقال'''ه نیازمن'''د ویکی‌س ازی اس'''ت‪ .‬لطف'''ًا ب'''ا توج'''ه ب'''ه راهنم'''ای‬
‫ویرایش و شیوه‌نامه‪ ،‬محتوای آن را بهبود بخشید‪.‬‬

‫ده‌نامه منظومه‌ای است مثنوی در شرح عشق و عاشقی‪.‬‬

‫این نوع منظومه در قرن هشتم هجری روایی گرفت‪ .‬از هفت منظومه‌ای که هم‌اکنون به نام ده نامه ش''ناخته‬
‫و در دست است‪ ،‬ش''ش منظوم''ه در ق''رن هش''تم و فق''ط یکی از آن‌ه''ا در ق''رن نهم س''روده شده‌اس''ت‪ .‬ش''ش‬
‫منظومه متعلق به قرن هشتم در بحر هزج و یک منظومه مربوط به قرن نهم در بحر خفیف است‪.‬‬

‫این منظومه‌ها دارای آرایشی خاص است‪ .‬گذشته از مطالبی که با عنوان‌های ویژه در آغاز و انجام منظومه‬
‫می‌آید درمتن آن غالبًا (عبید زاکانی در عشاق نامه آرایشی دیگ''ر کرده‌اس''ت) پنج نام''ه از س''وی عاش''ق ب''ه‬
‫معشوق وپنج نامه از معشوق در پاسخ نامه‌های عاشق رد و بدل می‌شود‪.‬‬

‫هریک از نامه‌ها نیز با مقدمات و مؤخراتی همراه اس''ت و در متن هرنام''ه هم غ'زلی ب''ر وزن منظوم''ه ب''ا‬
‫رعایت قافیه سروده شده‌است‪ .‬نامه بر دست یکی از عناصر طبیعت مانند باد و آفتاب یا مص''نوعات بش''ری‬
‫همچون شانه و آینه فرستاده می‌شود‪ .‬در متن نامه عاشق دلداگی خود را به معشوق شرح می‌دهد و معش''وق‬
‫نیز با سنگدلی تمام پاسخ می‌گوید ولی سرانجام در نتیجه پایداری عاش''ق و زاری‌ه''ای او معش''وق ب''ر س''ر‬
‫مهر می‌آید و از سخنان انجامین وی معلوم می‌شود که آن همه ناز برای آزم''ودن عاش''ق بوده‌اس''ت ن''ه آزار‬
‫وی‪ ،‬و چون عاشق از بوته آزمون شایسته و خالص به درآمده معشوق او را الیق عشق خود دیده و پذیرفته‬
‫است؛ کهن‌ترین ده نامه‌ای که با آرایش یاد شده در دست اس'ت «منط'ق العش'اق»اوح'دی م'راغه‌ای (‪–۷۳۸‬‬
‫‪۶۷۳‬ه‪ .‬ق) است‪ .‬از سخن خود اوحدی بر می‌آید که ده نام''ه او ت''ازگی داش''ته و ده نامه‌ه''ای س''ابق ط''رز و‬
‫روش او را نداشته‌است‬
‫بگوده نامه یی شیرین که دیراست‬ ‫دل ده‌نامه‌های کهنه سیر است‬
‫سماطی در کش از لوزینه نو‬ ‫حدیثی تازه کن از سینه نو‬
‫تو را داریم وقت دیگران خوش‬ ‫قلم درگفته‌های دیگران کش‬
‫ک''ه ص''احب ق''درتی ه''رکس ک''ه‬
‫نموداری برون کن تا بداند‬
‫خواند‬
‫محبت را به نوی جامه‌ای ساز‬ ‫ز بهر نام خود ده نامه‌ای ساز‬

‫(دیوان‪ ،‬ص ‪)۴۵۶‬‬

‫شاید آبشخور ده‌نامه‌ها همان نامه‌های ده‌گانه‌ای باشد که فخرالدین گرگانی (درگذشته در حدود ‪۴۴۶‬ه‪ .‬ق) در‬
‫منظومه «ویس و رامین» آروده‌است‪ .‬در این منظومه مشکین دبیر ب''ه خواس''ت ویس ده نامه‌ه''ای پیاپی ب''ه‬
‫ٔ‬
‫رامین می‌نویسد‪ .‬اگر دلیلی نداشته باشیم که این ده نامه را از افزوده‌های خود فخرال'دین ب'دانیم باید بپ'ذیریم‬
‫ک''ه ده نامه‌نویس''ی س''ابقه‌ای بس''یار دیرین دارد و از آنج''ا ک''ه ت''ا ح''دی ب''ه ثب''وت رسیده‌اس''ت ک''ه داس''تان‬
‫دوره اشکانی است‪ ]۱[.‬به ف''رض اتف''اق افت''ادن م''اجرا این منظوم''ه در‬
‫ٔ‬ ‫منظومه ویس و رامین از یادگارهای‬
‫ٔ‬
‫سابقه ده نامه‌نویسی حداقل ب''ه هج''ده‬
‫ٔ‬ ‫اواخر عهد اشکانیان (حکومت از ‪ ۲۴۷‬پیش ازمیالد تا ‪ ۲۲۴‬میالدی)‬
‫قرن پیش می‌رسد‪.‬‬

‫اما تصریح اوحدی به اینکه پیش ازده نامه او ده نامه یی بوده و دلها از خوندن آن‌ها سیر است می‌رساند که‬
‫منظ''ور وی فق'ط نامه‌ه''ای دهگان''ه ویس نتوان''د ب''ود و باید در میان''هٔ س''روده ش''دن ویس و رامین و منط''ق‬
‫العشاق منظومه‌هایی شبیه به ده نامهٔ اوحدی وجود داشته باشد تا اوحدی «قلم در آن‌ها بکش''د» و «محبت را‬
‫جامه‌ای نو بسازد»‪.‬‬
‫'ه ع''راقی ن''یز مع''روف اس''ت‬
‫استاد ذبیح‌هللا صفا بر آنند که روش عراقی در ساختن عشاق نامه که به ده نام' ٔ‬
‫[‪]۲‬‬
‫منشأ ایجاد منظومه‌هایی به نام «ده نامه» شده‌است‪.‬‬

‫نامه عراقی منظومه یی است ش''امل ‪ ۱۰۶۳‬بیت در بح''ر خفیف (مخب''ون مقص''ور یا مح''ذوف) ک''ه‬
‫عشاق ٔ‬
‫عراقی آن را به نام صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی سروده و ب'ه وی تق'دیم کرده‌اس'ت‪ .‬این منظوم'ه‬
‫شامل مقدمه ایست در توحید‪ ،‬جوهرانسان‪ ،‬تصفیهٔ نهاد‪ ،‬نعت پیامبر و خلفای راشدین‪ ،‬نص''یحت‪ ،‬س''بب نظم‬
‫کتاب‪ ،‬مدح صاحب دیوان‪ ،‬نصیحت ملوک‪ ،‬حکایت و ابتدای کتاب که با این بیت‬
‫ان'''درو هس'''ت من'''درج ده‬ ‫کلم''اتی س''ت از مخ''ارج‬
‫فصل‬ ‫اصل‬

‫متن اصلی منظومه آغاز می‌شود‪ .‬متن منظومه دارای ده فصل است ه''ر فص''ل مش''تمل اس''ت ب''ر مثن''وی و‬
‫غزل‪ .‬عراقی در این منظومه در هر قسمت مبحثی از مب''احث عرف''انی را مط''رح ک''رده و آن را هم''راه ب''ا‬
‫'له س''ال‌های ‪ ۶۸۰‬ت''ا‬
‫تمثیل و حکایت به پایان رسانیده‌است‪ .‬بنا ب''ه تحقیق اس''تاد ص''فا این منظوم''ه در فاص' ٔ‬
‫[‪]۳‬‬
‫‪۶۸۳‬ه‪ .‬ق‪ .‬نظم شده‌است‪.‬‬

‫یکی دیگر از منظومه‌هایی که احتماًال منظور نظر اوحدی بوده «ص''حبت نام''ه» هم''ام ت''بریزی توان''د ب''ود‪.‬‬
‫نامه اوحدی یا نظ''ایر آن نیس''ت ولی از نظ''ر مض''مون و موض''وع مانن''دگی‬
‫اگرچه این منظومه به طرز ده ٔ‬
‫نزدیک به منطق العشاق و منظومه‌های نظیر آن دارد‪.‬‬

‫صحبت نامه مثنویی ست در بحر هزج (مسدس مقصور یا مح'ذوف) ش'امل ‪ ۳۸۳‬بیت‪ .‬نخس'ت ابیاتی س'ت‬
‫در توحید و ستایش پیامبراکرم و یاران وی و سپس مطالبی ست در زمینه‌های مختلف بدین شرح‪ :‬در س''بب‬
‫نظم کتاب‪ ،‬در حقوق صحبت‪ ،‬در وفا‪ ،‬در غنیمت دانس''تن ج''وانی‪ ،‬در غ''نیمت دانس''تن ص''حبت یاران‪ ،‬در‬
‫مدح خواجه هارون‪ ،‬در مراتب خاصان و تقریر ح'ال ایش'ان‪ ،‬درس'تایش معش'وق‪ ،‬در وص'ف محب'وب‪ ،‬در‬
‫غیرت معشوق‪ ،‬در فراق محبوب و شکایت روزگار‪ ،‬الب''ه ک''ردن عاش''ق ب''ا معش''وق‪ .‬چه''ار غ''زل ن''یز در‬
‫ضمن مطالب مزبور آمده‌است‪.‬‬

‫با توجه ب''ه این ک''ه هم''ام مثن''وی ص''حبت نام''ه را پیش از ‪ ۶۸۲‬ه‪.‬ق‪ .‬سروده‌اس''ت‪ ]۴[.‬می‌ت''وان گفت ک''ه این‬
‫نامه عراقی هم گفته نشده باشد دست کم هم‌زمان با آن می‌تواند باش''د‪ .‬چنان‌ک''ه گف''تیم‬
‫مثنوی پیشتر از عشاق ٔ‬
‫این منظومه عنوان ده نامه نداشته‌است‪.‬‬

‫درباره صحبت نامه چنین نوشته‌اند‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫استاد ذبیح‌هللا صفا نیز‬
‫«این منظومه اگرچه از جنس ده نامه نیست لیکن مضمون و موضوع آن یادآور همان سنخ از منظومه‌ه''ای‬
‫فارسی است که بلوشه نام آن را «ده نامه» نهاده و اسم صحبت نامه را به منظومهٔ اولی اطالق کرده‌است»‪.‬‬
‫[‪]۵‬‬

‫شایسته توضیح است که ده نامه یی که بلوشه یاد کرده ارتباطی به همام ندارد‪ .‬شادروان بلوشه در توص''یف‬
‫ٔ‬
‫'ه عارفان''ه‬
‫نسخه دیوان همام می‌نویسد که این نسخه خطی (دیوان همام) به ده ت''ایی ختم می‌ش''ود و آن ده نام' ٔ‬
‫ٔ‬
‫زمینه عشق الهی است و س''پس می‌گوید ک''ه‬
‫ٔ‬ ‫یی است در مثنوی که عاشقی برای معشوق خود سروده و در‬
‫این ده نامه را کسی نوشته‌است که نامش معلوم نیست‪ .‬این موضوع بعدًا بررسی خواهد شد) ولی مطالب آن‬
‫نظیر «در وصف محبوب و البه کردن با معشوق‪ )...‬شباهت تام به مطالب ده نام''ه دارد و از لح''اظ آرایش‬
‫نیز با غزل‌هایی که در مطاوی مثنوی آمده مانندگی آن به ده‌نامه‌ها تردید ناپذیر است‪.‬‬

‫پیش از آغاز به بررسی ده نامه‌های موصوف موجود شایسته است از ده نامه‌ای دیگر نیز یاد ش''ود و آن ده‬
‫نامه عماد فقیه است که «مجموعی ست از نامه‌های منظومی که در بحور مختلف سروده و آن‌ه''ا نامه‌ه''ایی‬
‫ٔ‬
‫ست که در ایام مختلف برای افراد یا سالطین عصر و احباب زم''ان ب''ه نظم آورده‌اس''ت‪ ،‬و س''پس در پایان‬
‫عمر آن‌ها را در مجموعه‌ای فراهم آورده‌اس''ت و مق''دمه‌ای ب''ر آن ت''رتیب داده و ب''ا م''دح ش''اه ش''جاع آن را‬
‫[‪]۶‬‬
‫مزین ساخته و ده نامه‌اش نامیده‌است»‪.‬‬

‫معرفی مختصر ده نامه‌های موجود[ویرایش]‬

‫‪ .۱‬منطق العشاق‬

‫منطق العشاق منظومه ایست که اوحدی مراغه‌ای در زم''انی ک''ه در آتش تب می‌س''وخته در پانص''د بیت در‬
‫بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) ساخته و شب شنبه بیستم رجب ‪ ۷۰۶‬ه‪.‬ق‪ .‬به پایان برده و نام آن را‬
‫«منطق العشاق» نهاده‌است‪.‬‬
‫‪ .۲‬عشاق نامه‬

‫عشاق نامه منظومه ایست در بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) که نظ''ام ال''دین عبید زاک''انی (مت''وفی‬
‫‪۷۷۱‬ه‪ .‬ق) در هفتصد بیت در دو هفته سروده و آن را در دوم رجب سال ‪۷۵۱‬ه‪ .‬ق‪ .‬به پایان آورده‌است‪.‬‬
‫‪ .۳‬تحفة العشاق‬

‫ده نامه‌ای است که رکن صاین هروی از شاعران مشهور قصیده سرا و غزل گوی ق''رن هش''تم ب''ه تقلید از‬
‫منطق العشاق اوحدی ساخته‌است‪ .‬این منظومه نیز مانند ده نامه‌های موجود در بحر هزج مس'دس (مقص'ور‬
‫یا محذوف) است و شاعر آن را در ماه شوال سال ‪ ۷۵۱‬درپانصد بیت به انتها رس''انیده و ن''ام آن را «تحف''ة‬
‫العشاق» نهاده‌است‪ ،‬موضوع این مثنوی نیز در وصف عش'ق و راز و نیازی اس'ت ک'ه ش'اعر ب'ا معش'وق‬
‫خود در عالم خیال داشته‪.‬‬
‫‪ .۴‬محبت نامه‬

‫منظوم''ه ایس''ت کوچ''ک‪ ،‬در بح''ر ه''زج مس''دس (مقص''ور یا مح''ذوف) در ح''االت عاش''ق و معش''وق از‬
‫سروده‌های خواجه فضل‌هللا بن نصوح شیرازی استاد قرن هشتم هج''ری در قص''یده و غ''زل‪ .‬این مثن''وی ب''ه‬
‫ترتیب حاوی توحید‪ ،‬نعت و سبب نظام کتاب است و بعد وصف حاالت عاش''ق ومعش''وق ض''من ده نام''ه از‬
‫طرف عاشق و معشوق به همدیگربیان می‌شود‪.‬‬

‫‪ .۵‬روضة المحبین‪:‬‬

‫ده نامه ایس'ت از ابن عم'اد از ش'اعران ق''رن هش'تم (مت'وفی ‪۸۰۰‬ه‪ .‬ق)‪ .‬این منظوم'ه در ‪ ۷۶۰‬بیت در م'اه‬
‫ربیع‌االول س''ال ‪۷۹۴‬ه‪ .‬ق‪ .‬ب''ه پایان رس''یده و ش''اعر ن''ام آن را «روض''ة المح''بین» نهاده‌اس''ت‪ .‬وزن این‬
‫منظومه اندک اختالفی با ده نامه‌های دیگر دارد‪ .‬با آنکه در بحر هزج مسدس (محذوف یا مقص'ور) اس'ت‪.‬‬
‫نخستین «مفاعلین» آن اخرب یعنی «مفعول» است‪.‬‬
‫‪ .۶‬روضة العاشقین‬

‫ده نامه ایست از عزیز بخاری‪ ]۷[.‬در بحر خفیف مخبون اصلم مس''بغ در ح''االت عاش''ق و معش''وق و دارای‬
‫کلیه ابیات التزام کرده‌است‪.‬‬
‫یک هزار بیت است‪ .‬شاعر در این منظومه صنعت تجنیس را در ٔ‬
‫‪ .۷‬محبوب القلوب یا ده نامه حریری‬

‫نامه حریری ده نامه ایست که فعًال بیش از این ش''ناخته نیس''ت و در هیچ ج''ا نش''انی از‬
‫محبوب القلوب یا ده ٔ‬
‫آن نداده‌اند و آن ده نامه ایست عارفانه در مثنوی که عاشقی برای معشوق خود سروده و دربارهٔ عشق الهی‬
‫است‪ .‬این ده نام'ه را کس'ی نوشته‌اس'ت ک'ه ن'امش معل'وم نیس'ت‪ .‬ام'ا در خ'ود منظوم'ه ش'اعر ن'ام خ'ود را‬
‫«حریری» یاد کرده‌است‬
‫ولی اکن'''ون ازینه'''ا در گذش'''ته‬ ‫حریری راخ''ود اینه''ا سرگذش''ت‬
‫ست‬ ‫است‬

‫نامه مورد بحث «شیخ سعد ال''دین حریری» اس''ت و او‬

‫می‌توان گفت که اغلب احتمال نام و نشان گویندهٔ ده ٔ‬
‫ش''اگرد عص''ار ت''بریزی و احتم''اًال خ''ود اه''ل ت''بریز بوده‌اس''ت‪ .‬نظم این منظوم''ه در س''لخ ش''وال س''ال‬
 ‫هشتصد هجری قمری به پایان رسیده‌است‪ ،‬و مجموع ابیات آن یک هزار بیت است‪.‬‬
‫‪.۸‬محب و محبوب‬

‫ده نامه منظوم که توسط سراینده ای ناشناس با تخلص اختیار ب''ه ش''یوه ده نامه‌ه''ای ادب فارس''ی در س''ال‬
‫‪ 830‬هجری قمری سروده شده‌اس''ت‪ ]۸[.‬این اث''ر مانن''د د ‌ه‌نام ‌ه‌ه''ای دیگ''ری ک''ه از عه''د مغ''ول ب''ه بع''د رایج‬
‫گردیده‪ ،‬منظومه‌ای عاشقانه است در بیان حاالت عشق و نامه‌هایی که میان عاشق و معشوق مبادله گردیده‬
‫است‪ ]۹[.‬در متن داستان به شیو ه ده‌نامه‌های دیگر ادب فارسی‪ ،‬پنج نامه از س''وی عاش''ق ب''ه معش''وق و پنج‬
‫نام''ه از معش''وق در پاس''خ نامه‌ه'ای عاش''ق رد و ب''دل گردیده اس''ت‪ .‬ه''ر یک از ده‌نامه‌ه''ا‪ ،‬مط''ابق س''نت‬
‫ده‌نامه‌نویسی‪ ،‬مذّیل به ابیاتی است که در متن هر نامه با مقدمه و مؤخراتی به ک''ار رفت''ه و آن غ''زلی اس''ت‬
‫بر وزن منظومه با رعایت قافیه و نیز حکایت‪ ،‬مصدوقه حال و تم'امی س'خن‪ .‬داس'تان این ده‌نام'ه ب'ه ش'یوه‬
‫اکثر ده‌نامه‌های فارسی‪ ،‬بسیار ساده و روشن و عب''ارت از آن اس''ت ک''ه شخص''ی عاش''ق زیب''ارویی ش''ده و‬
‫شدت اشتیاق او را وادار به نامه‌نگاری به معشوق می‌نماید و پاسخ معشوق در نام ‌ه‌های نخستین‪ ،‬اس''تنکاف‬
‫و سرباز زدن و اظهار بیزاری است ولی سرانجام در آخرین نامه‪ ،‬معش''وق ب''ه جهت پایداریهای عاش''ق و‬
‫زاریهای او سر تسلیم فرود آورده و در پایان نیز به وصال یکدیگر می‌رسند‪ ]۱۰[.‬دو نسخه خطی از این اث''ر‬
‫تاکنون یافت شده‌است‪ .‬یکی نس'خه‌ای اس'ت ک'ه در کتابخان'ه ت'وبینگن و دیگ'ری در کتابخان'ه افن'دی پاش'ای‬
‫ترکیه نگهداری می‌شود‪ .‬این اثر را نخستین بار احمدرضا یلمه ها در سال‪ 1391‬چاپ و منتشر کرد‪.‬‬

‫منابع[ویرایش]‬

‫کتابخانه ابن سینا‪ ،‬ت''یر‪ ،۳۳۷‬مقدم''ه‪،‬‬

‫ٔ‬ ‫↑ (ویس و رامین‪ ،‬به اهتمام محمدجعفر محبوب‪ ،‬از انتشارات‬ ‫‪.1‬‬
‫ص‪)۷۳‬‬
‫↑ (تاریخ ادبیات ایران‪ ،‬دکتر ذبیح‌هللا ص''فا‪ ،‬ازانتش'ارات دانش'گاه ته'ران‪ ،‬س'ال ‪ ،۱۳۵۱‬جل'د س'وم‪،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫بخش اول‪ ،‬ص‪۵۷۶‬و‪.)۵۷۷‬‬
‫کتابخانه سنایی‪ ،‬تهران‪ ،۱۳۳۸ ،‬ص‪ ۳۲۵‬به‬
‫ٔ‬ ‫↑ (کلیات عراقی‪ ،‬به کوشش سعید نفیسی‪ ،‬ازانتشارات‬ ‫‪.3‬‬
‫بعد)‬
‫↑ (دیوان همام تبریزی‪ ،‬به تصحیح نگارنده‪ ،‬از انتشارات مؤسس'ه ت'اریخ و فرهن'گ ایران‪ ،‬ت'بریز‬ ‫‪.4‬‬
‫صفحه پنجاه و شش)‬
‫ٔ‬ ‫‪ ،۱۳۵۱‬مقدمه‪،‬‬
‫↑ (تاریخ ادبیات در ایران‪ ،‬ج‪ ،۳‬بخش دوم‪ ،‬ص‪).۷۲۰‬‬ ‫‪.5‬‬
‫↑ (دیوان عماد فقیه کرم'انی‪ ،‬ب'ه تص'یح رکن ال'دین هم'ایون ف'رخ‪ ،‬ته'ران ‪ ،۱۳۴۸‬مقدم'ه‪ ،‬ص'فحه‬ ‫‪.6‬‬
‫بیست)‬
‫↑ (تاریخ ادبیات در ایران‪ ،‬دکتر ذبیح‌هللا صفا‪ ،‬ج‪ ،۳‬بخش دوم‪ ،‬ص‪)۱۱۲۹‬‬ ‫‪.7‬‬
‫↑ احمدرضا يلمه ها‪« .‬منظومه محب و محبوب (تصحيح)»‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫↑ احمدرضا يلمه ها‪« .‬محب و محبوب‪ ،‬منظومه غنايي نفيس و ناشناخته»‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫↑ احمدرضا يلمه ها‪« .‬آموزه هاي تعليمي در منظومه غنايي محب و محبوب»‪.‬‬ ‫‪.10‬‬