‫تعریف قافیه چیست ؟‬

‫هر شعر نظمی باید قافیه داشته باشد‪ .‬برای تعریف قافیه باید بگوییم ‪ :‬به کلماتی که در انتهای هر مصراع‬
‫بیایند ‪ +‬هم وزن باشند ‪ +‬در حرف آخر با هم مشترک باشند ‪ ،‬قافیه گفته می شود‪.‬‬
‫تعریف ردیف چیست ؟‬
‫ً‬
‫تعریف ردیف اینگونه است ‪ :‬به کلماتی که دقیقا عین هم باشند و بعد از قافیه بیایند ‪ ،‬ردیف می گویند‪ .‬یک‬
‫شعر یا یک بیت می تواند ردیف نداشته باشد یا می تواند دارای باشد که به آن مردّف می گویند‪.‬‬
‫مثالی برای شعر مردف‪:‬‬
‫مسلمانان مرا وقتی دلی بود ‪…..‬که با وی گفتمی گر مشکلی بود‬
‫به گردابی چو می افتادم ازغم …‪ ..‬به تدبیرش امید ساحلی بود‬
‫بود در مصراع اول‪،‬دوم و سوم ردیف است و دلی‪،‬مشکلی و ساحلی قافیه است‬
‫مثال برای شعر بدون ردیف‪:‬‬
‫ای نعمت والیت تو‪ ،‬بهترین نعـم ‪ …..‬وی لطف بی نهـایت تو شامل امم‬
‫هم کاشف الغمومی و هم باقر العلوم …‪ ..‬هم چشمه کمالی و هم منبع حکم‬
‫کلمات نِ َعم‪،‬ا ُ َمم و حکم ردیف نیستند (چون قرار ما این بود که ردیف ها عین هم باشند) پس اینها قافیه می‬
‫باشند‪.‬‬
‫نکته‪:‬‬
‫آوردن ردیف اختیاری است و شاعر میتواند ردیف را نیاورد‪ .‬اما اگر در بیت اول شعری ردیف آورده شد‬
‫شاعر باید در ابیاتی بعدی هم ردیف را بیاورد‪ ،‬وگرنه شعر ناقص است‪.‬‬
‫انواع قافیه را بشناسید‬
‫انواع قافیه چیست ؟ در یک دسته بندی قافیه را به چهار بخش ‪ :‬قافیه متوالی – درونی – میانی – پایانی‬
‫تقسیم می کنند‪.‬‬
‫قافیه درونی آن است که قافیه اضافی دقیقا در وسط مصرع ها نمی آید گرچه از نظر وزن قرینه یکدیگر‬
‫هستند‪:‬‬
‫هم رنگ رویش در چمن گل با سمن گردیدمی‬
‫دایم به بویش چون صبا گر چمن گردیدمی‬
‫این بیت قافیه پایانی نیز دارد‪.‬‬
‫قافیه درونی در اوزانی که هر مصرع آنها به دو بخش مساوی تقسیم می شود ‪ ،‬آخر سه نیم مصرع اول بیت‬
‫می تواند قافیه دار باشد‪ ،‬این نوع قافیه را می توان قافیه میانی نامید‪.‬‬
‫قافیه میانی کاربرد زیادی دارد‪:‬‬
‫در رفتن جان از بدن‪ ،‬گویند هر نوعی سخن‬
‫من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود‬
‫قافیه پایانی در این نوع شعر قافیه اضافی در پایان مصرع ها یا ابیات و قبل از قافیه اصلی می آید‪:‬‬
‫طرفه می دارند یاران صبر من بر داغ و درد‬
‫داغ و دردی کز تو باشد خوشتر است از باغ و ورد‬
‫و یا‬
‫ای از مکارم تو شده در جهان خبر‬
‫افکنده از سیاست تو آسمان سپر‬
‫امیدواریم از اطالعاتی که در این بخش از سایت اخبار هنر با موضوع قافیه چیست ؟ ردیف چیست ؟ انواع‬
‫قافیه تقدیم کردیم بهره مند شده باشید‪.‬‬
‫‪http://www.art-news.ir/372_%D9%82%D8%A7%D9%81%DB%8C%D9%87-‬‬
%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-
%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%81-
%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-
%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B9-
%D9%82%D8%A7%D9%81%DB%8C%D9%87.html

Rhyme
Alternative forms[edit]
 rime
 rhime (obsolete)
Etymology[edit]
 The noun derives from Middle English ryme, rime (“number, rhyme, verse”), from a merger
of Old English rīm (“number, counting, reckoning, calendar, numeral, sum, aggregate, value,
enumeration, series”) and Old French rime, ryme (“rhyme”). Old French rime is of uncertain
origin: it may represent Latin rhythmus (“rhythm”), from Ancient
Greek ῥυθμός(rhuthmós, “measure, rhythm”); Frankish *rīm (“number, series, count”),
from Proto-Germanic *rīmą (“calculation, number”), from Proto-Indo-European *h₂rey- (“to
regulate, count”), cognate with Old English rīm above; or a conflation of the two. Cognates
of Old English rīm include Old Frisian rīm (“number, amount, tale”), Old High
German rīm(“series, row, number”), Old Norse rím (“calculation, calendar”), Old
Irish rīm (“number”), Welsh rhif (“number”), Ancient Greek ἀριθμός (arithmós, “number”). Middle
Low
Germanrīm (“rhyme”), Dutch rijm (“rhyme”), German Reim (“rhyme”), Swedish rim (“rhyme”), Icel
andic rím (“rhyme”) are from Old French.

 The verb derives from Middle English rymen, rimen, from Old French rimer (“to rhyme”).

 The spelling has been influenced by an assumed relationship with rhythm. Whether this
relationship exists is uncertain (as stated above).
https://en.wiktionary.org/wiki/rhyme

rhyme
noun \ ˈrīm \
 variants: or less commonly rime

Definition of RHYME
1a (1) : rhyming verse
(2) : POETRY
b : a composition in verse that rhymes
2a : correspondence in terminal sounds of units of composition or
utterance (such as two or more words or lines of verse)
b : one of two or more words thus corresponding in sound
c : correspondence of other than terminal word sounds: such as
(1) : ALLITERATION

(2) : INTERNAL RHYME

3: RHYTHM , MEASURE
—
rhymeless
adjective

Examples of RHYME in a Sentence

1. She used “moon” as a rhyme for “June.”
2. He couldn't think of a rhyme for “orange.”
3. They're learning about meter and rhyme.
Recent Examples of RHYME from the Web
 Chicago deserves credit for creating a first-round return on Mirotic, who
had little place in their plans, but a little rhyme and reason to their
decision-making wouldn’t hurt, either.
—Jeremy Woo, SI.com, "Trade Grades: Pelicans Retool For Playoffs
Adding Nikola Mirotic From Bulls' Rebuild," 1 Feb. 2018
 But if her songs are short on strong melodic hooks, her lyrics can be
quite fresh (rhymes are often appealingly unpredictable).
—Tim Smith, baltimoresun.com, "Musical version of 'Waitress' hits an
affecting Time's-Up chord," 1 Feb. 2018
 Also appearing will be the pirate poetry dispensing crew, the Seadog
Slam, who will be entertaining everyone with salty rhymes in the lobby.
—Faye Reeder, star-telegram, "‘Marti’ Gras Ball will help Arts League
continue arts education for all ages | Fort Worth Star-Telegram," 31 Jan.
2018

Definition of RHYME
rhymed also rimed; rhyming also riming
transitive verb
1: to relate or praise in rhyming verse
2a : to put into rhyme
b : to compose (verse) in rhyme
c : to cause to rhyme : use as rhyme
intransitive verb
1: to make rhymes; also : to compose rhyming verse
2of a word or verse : to end in syllables that are rhymes

3: to be in accord : HARMONIZE
—
rhymer
noun

Examples of RHYME in a Sentence

1. Please find the two lines that rhyme.
2. She rhymed “moon” with “June.”
Recent Examples of RHYME from the Web
 And in 2011, did anyone really need a crystal ball to see that Drake was
on the verge of reshaping all of rap music in his quick-rhyming, smooth-
singing image?
—Chris Richards, Anchorage Daily News, "Setting the records straight:
A do-over for the Grammys’ album of the year," 27 Jan. 2018
 After updating the audience on the latest developments in peace
negotiations with the government, rebels took turns at the mic taunting
each other with rhyming ditties that were met with raucous laughter and
applause.
—Maximo Anderson, Bloomberg.com, "In Colombia, Marxist Rebels
Hold the Oil Industry Hostage," 10 Jan. 2018
 Keith’s chill delivery begets rapid rhymes that hang among the bells and
whistles and clings and clangs of the arcade’s vintage machines.
—Kevin Warwick, Chicago Reader, "Hip-hop alien Kool Keith again
invades Logan Arcade for his annual X-mas extravaganza," 15 Dec.
2017

rhyme
noun

Definition of RHYME for English Language Learners

 : one of two or more words or phrases that end in the same sounds
 : a poem or song whose lines end in rhymes
 : the use of rhymes in a poem or song

rhyme
verb

Definition of RHYME for English Language Learners

 : to have or end with the same sounds
 : to have lines that end with the same sounds
 : to use (a rhyme) in a poem, song, etc.
 1


rhyme
 noun \ ˈrīm \
 ‫‪‬‬ ‫‪Definition of RHYME for Students‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1: close similarity in the final sounds of two or more words or lines‬‬
‫‪of writing‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2: a piece of writing (as a poem) whose lines end in similar sounds‬‬

‫‪2‬‬

‫‪rhyme‬‬
‫‪verb‬‬

‫‪Definition of RHYME for Students‬‬

‫‪rhymed; rhyming‬‬
‫‪1: to end with the same sound‬‬
‫‪‬‬ ‫”‪“Bug” rhymes with “rug.‬‬
‫‪2: to have lines that end with the same sound‬‬
‫‪‬‬ ‫‪Not all poems rhyme.‬‬
‫‪3: to cause lines or words to end with a similar sound‬‬
‫‪‬‬ ‫”‪He rhymed “moon” with “June.‬‬

‫قافیه اوڅپه په شعر کي‬

‫محمد سرور وکيلي‪19.01.2014 20:47‬‬

‫قافیې ته په لاتیني)‪ (Rhythm‬وايي اوپه انګلیسي کي)‪ (Rhyme‬وایي اوپه جرمني کي ورته)‪ (Reim‬وايي‬
‫‪ .‬دلاتیني اصطلاح د«ریتیوم» د«ریتموس)‪» (Rhythmus‬څخه اخست سوې‪،‬چي آهنګ‪،‬تال او «وزن» ته‬
‫په موسیقۍ کي وایي ‪ .‬دانګلسي «رویم» دالماني د«ری م» سره یوشی دی‪،‬وزن اوبرابرتیاته دشعر وایي‬
‫اوماناسوي دي په قافیې سره ‪.‬‬
‫قافیه عربي ګړه ده چي څټ ته اویادیوشي ورسته ته ویي ‪.‬دقافیې لغت ته په پښتو کي شاګونی‬
‫یا«وروستی» وایي ‪.‬‬
‫قافیه په اصطلاح کي دشعرهغه توري یاتوری دی‪،‬چي دبیتو په پای کي راځي اوخوځښت یې دپای دتوري‬
‫خپل دمخ دتوروسره یوشی وي یاني دیوه غزل دلومړې بیت د دواړو مصراعیو یاني نیم بیتیو په پای کي‬
‫تکرارداسي راځي‪،‬چي ددغه لومړې بیت وزن او«ریتموس»موزون کړي او وروسته بیا په دغه غزل کي‬
‫دهربیت په پای کي دغسي هم آهنګه توري راځي‪،‬چي دپای دتوري خوځښت او «فونېم» ئې یو ډول وي‬
‫لکه دلومړي بیت دا ‪ .‬لرغوني یاني کلاسیک اشعار پرقافیې او وزن باندي ولاړ دي ‪ .‬دعروضو(بدلمېچ)چي‬
 ‫په یوناني کي ورته)‪ (Metrik‬وایي‪ ،‬په اصطلاح کي قافیه یوه پوهنه ده ‪ .‬دقافیې شرحه اوتفسیر ډېرو‬
‫ادبّپوهانو‪،‬ادیبانو‪،‬شاعرانواولیکوالانو په ډول ډول سره کړی دی؛ خودټولومحتوا یوشی ده‪.‬‬ ‫َ‬
‫هغه توري چي قافیه سره جوړه وي لکه ‪ [ :‬لار؛ مار ؛ کار ؛ وار ؛ بار ؛ تار ] دي ‪ .‬په دغوتورو کي « ر » او « ا‬
‫» قافیه دي او خوځښت یې دخپل دمخ دتوري یاني «ا» سره برابر دی یاني پخپل آهنګ)‪ (Rhythm‬کي‬
‫برابر اوموزون دی ‪ .‬که ددغوشپږو پورته یادوسووو تورو سره ‪( :‬تور‪،‬لمراوزر) راسي قافیه نه جوړه‬
‫وي؛داځکه چي «ر» دخپل دمخ له توري سره هغه خوځښت نه لري لکه «ر» هلته پورته دالپ سره ‪( .‬تور)‬
‫بیا د (بور؛کور؛اور؛مور) سره قافیه جوړه وي اوداسي نور ‪.‬‬
‫اوس قافیه په عملي توګه درحمان بابا په یوشعر کي ګورو ‪:‬‬
‫چي نظرکړم په قسمت اوپه نصیب ‪ +++‬راته هیڅ شي خپل تالاش وخپل ترتیب‬
‫دلته په دغه پورته شعر کي «ب» او«ي» اود«ب» خوځښت د«ي» سره قافیه جوړه وي ‪.‬‬
‫څرنګه چي لیدل کیږي دشعر« وزن » قافیه سمه وي‪.‬‬
‫په پښتوشعر کي «واحددوزن» په غزل کي لومړې مصراع یاني نیم بیت دی کله چي شاعر یوغزل جوړه‬
‫وي‪،‬چي دغزل لومړې مصراع ئې جوړه کړه نوټول غزل ئې پردغه وزن جوړیږي ‪.‬‬
‫په عربي کي «واحددوزن» یو بیت یاني دوه نیم بیت دي ‪.‬‬
‫قافیه دتوروله جلاکولو له مخه په عربي پنځه ډول ده ‪[ :‬مترادفه؛متدارکه؛متکاوسه؛متواتره؛ اومترکبه ‪.‬‬
‫]چي دغه پورته ګړي ځیني ئې القاب قوافي بولي اوځیني ورته دقافیې«حد»وایي‪.‬‬
‫دقافیې آغېزه په شعرکي ‪:‬‬
‫‪- ۱‬دشعر پرښکلا باندډېره آغېزه لري یاني شعرته ښکلااوزېب ورکوي ‪.‬‬
‫‪- ۲‬پوره کونکې دشعردوزن او آهنګ ده ‪.‬‬
‫‪- ۳‬په هرغزل کي دبیت پای او دبل راتلونکي بیت دسرپایل ښیي ‪.‬‬
‫‪- ۴‬سربېره پر موسیقي آغېزه باندي دشاعر آنداو واند ښیي ‪.‬‬
‫‪ - ۵‬شعر ته کلکتیاوربخښي اویوه مصرع له بلي مصرع څخه بېله وي اودشعر غالب سموي ‪.‬‬
‫ي »اودریف خبره هم منځ ته راسي داځکه چي یوه قافیه‬ ‫پرقافیي کله چي خبري کیږي خامخا باید د « َر ِو ّ‬
‫بې «روي » نه وي او یوغزل بې ردیفه نه وي دغه درې سره دیوبل سره اړه لري‪.‬‬
‫ي‪:‬‬
‫َر ِو ّ‬
‫ي» دی اوپه ټوله غزل‬ ‫« َر ِوي » دقافي اساس اوبنسټ جوړه وي ‪ .‬په ټول غزل کي دقافیې دپای توری « َر ِو ّ‬
‫ي » توری یوشی وي اوخوځښت ئې دمخ له توري سره یوشان ته وي ‪ .‬د« روي » دمخ اودشاه‬ ‫کي د« َر ِو ّ‬
‫توري باید وپېژندل سي‪،‬چي دقافیې تثبیت وسي ‪ .‬دحمیدماشوخېل په دغه لاندي بیت کي «روي »‬
‫اوقافیه ګورو ‪ .‬ای مدام دنس په زېرمه مبتلا ‪ +++‬ځان ته ولي ویښه وې ُاودې بلا قافیه ئې ( لا)ده او «‬
‫ي » ئې ( ا ) دی ‪ .‬داپه ټولو بیتوکي صدق کوي؛داځکه چي د الپ خوځښت د« لام » سره یوشی دی‬ ‫َر ِو ّ‬
‫یاني دآهنګ فونېم ئې سره یوډول دي‪.‬‬
‫ردیف ‪:‬‬
‫ردیف په اصطلاح کي دعلم عروض (بدلمېچ پوهنه ) په یوناني کي)‪ (Metrik‬وایي؛ هغه توری یاګړوته‬
‫وایي‪،‬چي په غزل کي دقافیي وشاته یوشان په ټولو بیتوکي دغه تکرار راسي ‪ .‬بل ډول «ردیف » –‬
‫متجانس ردیف دی‪،‬چي په لیکنه اووینه کي یوشی وي خومانائې بدلون ولري ‪ .‬لکه دغه شعر ‪:‬‬
‫دحمیدماشوخېل په شعر کي دتجنیس ردیف ګورو !‬
‫دامي لاس راکیښ صنم دسر دپاسه ‪ +++‬که وځمکي ته راکوزشولمردپاسه‬
‫دلته « ر » قافیه ده لکه (سر)او(لمر)سره او [ دپاسه ] متجانس ردیف دی ‪ .‬چي لومړی « دپاسه » مانا‬
‫ئې«پرسرباندي» ده ‪ .‬او دوېم « دپاسه » مانائې ده دلوړي یادپورته څخه ‪.‬‬
‫درحمان بابا لاندي غزل دردیف سره ګورو‪:‬‬
 ‫بلبلان کــه لــه ګلزاره مــومـــي خــط ‪ +++‬مشتاقـــان لــــه خــــپله یاره مومي خط‬
‫زه دعشق له تاوده اوره بهره مندیم ‪ +++‬ســــمنــدر لــه ســره انګاره مومي خط‬
‫دچــمن غـــوټـۍ وا دسحـــربــاد کــا ‪ +++‬عـــاشقــان خـــولـــه ریباره مومي خط‬
‫په طلب ئې نفع مندشوم له هرچانه ‪ +++‬تل ښکاري له خپله ښکاره مومي خط ترپایه !‬
‫ي ده او [مومي خط ] څرنګه چي د ټولو بیتو په‬ ‫په دغه غزل کي درحمان بابا« ره » قافیه او « ه » َر ِو ّ‬
‫پای کي تکرار راغلی « ردیف » دی‪.‬‬
‫قافیه د عروضو « بدلمېچ » له مخه یوه پوهنه ده‪،‬چي په ډول ډول فورم)‪(Form‬اوشکلونوکي دشعرونو‬
‫لکه ‪ [:‬غزل؛مثنوي؛قصیده؛بدیع؛قطعه؛ترکیب بندونه ؛ترجیع بندونه ] اوډېر نورو کي راځي یاني ټوله‬
‫شرح دښاغلي عبدالباري «جهاني » په (دپښتو نظم ځیني توکي اواړخونه ) مقالې‬ ‫ّ‬ ‫م‬‫مقفیي دي ‪ .‬نور ئې ُ‬
‫کي چي په بېنوا اوټول افغان ویبپاڼوکي په ‪ ۲۰۱۳. ۱۲. ۲۶‬کي خپره شوې ده؛ وګورۍ ‪.‬‬
‫دشعرپه « وزن » کي حتمي نه ده‪،‬چي ددواړو بیتونو توري یاسېلابونه سره برابر وي؛داځکه شعر لکه‬
‫دترازو شاهین بایدسم اوبرابر ولاړ وي ‪ .‬که دترازو په یوې پلې کي یو یوکیلوګرامه پروت وي اوپه بله پله‬
‫کي دوه نیم کیلوګرامه اویاڅلور دوه نیم سوه ګرامه ډبري برتې وي ؛خو دترازوشاهین برابر ولاړ دی ‪.‬‬
‫دغسي هم شعر دی‪،‬چي قافیه او«وزن» دشعر سم وي داپروانه لري که دیوه نیم بیت څپې ترهغه بل‬
‫نیم بیت ئې څپې ډېري ا و یا نه وي سره برابري ‪.‬‬
‫عروض پوهنه (بدلمېچ پوهنه)دشعروزن په تقطیع یاني ټوټه ټوټه کول اویابېلښت سره ئې پیداکوي او په‬
‫سېلابو سره ئې وزن ټاکي ‪ .‬دلته دبولګي په توګه دښاغلي عبدالباري « جهاني » «دوطن ترانه »‬
‫«دسباوون په تمه» کتاب څخه ئې ګورو ‪.‬لکه ‪:‬‬
‫ګران افغانستانه تابه بېرته موږ ودان کو ‪ +++‬لوړبه دي نښان کو‬
‫ګران‪ /‬اف‪/‬غا‪/‬نس‪/‬تا‪/‬نه‪ /‬تا‪/‬به‪ /‬بیر‪/‬ته‪ /‬موږ‪ /‬و‪/‬دان‪ /‬کو ‪ +++‬لوړ‪/‬به‪ /‬دي‪ /‬ن‪/‬ښان ‪/‬کو‬
‫څرنګه چي په دغه پورته بیت کي ګورو دلومړۍ مصراع څپې تردوېمي مصراع دوه برابره دي؛ شعر‬
‫ي‬‫موزون دی؛داځکه چي دشعرقافیه اوآهنګ ووشرنګ ئې سم دي؛ کله چي په یوه شعرکي قافیه او َر ِو ّ‬
‫سم وي اوردیف ئي هم پرخپل ځای وي؛نودشعر وزن هم سم وي ‪.‬‬
‫سېلاب یاڅپه ‪(Syllable) :‬‬
‫سېلاب ته په انګلسي ژبه کي سلیبل)‪(Syllable‬او په لاتیني کي ورته )‪ (Syllaba‬او په جرمني کي ورته‬
‫)‪(Silbe‬وایي؛ په عربي هجاده اوپه پښتوکي ورته خوځند توری یاڅپه وایي ‪ .‬څپه یاسېلاب هغه توری‬
‫یاګړه چي په یونفس له خولې څخه دفونېم)‪ (Phonem‬په ډول راووزي ‪ .‬لکه ‪ [ :‬د؛ په ډبره کي؛ ډ]یوه څپه‬
‫ده او په ګړیزه توګه ‪ [ :‬که؛ژر؛اور؛کور؛چي ] هم یوسېلابه دي ‪ [ .‬واښه ‪ -‬وا‪/‬ښه ــــــ ډبره ‪ -‬ډ‪/‬بره ـــــ شونډه‬
‫‪ -‬شون‪/‬ډه ـــــ توری ‪ -‬تو‪/‬ری ]دوه سېلابه دي ‪[ .‬ناجوړتیا‪ -‬نا‪/‬جوړ‪/‬تیاـــــ هوښیارتیا‪ -‬هو ښ ‪/‬یار‪/‬تیا ـــــ‬
‫ناروغي‪-‬نا‪/‬رو‪/‬غي]درې څپې دي ‪ [ .‬پښته ورګی‪ -‬پښ‪/‬ته‪/‬ور‪/‬ګی ــــــ لکه لمی ‪ -‬ل‪/‬که‪/‬ل‪/‬می ] څلور‬
‫څپې دي ‪.‬‬
‫دلته موضوع دڅپودښوولونه ده؛دلته پردې بحث کیږي‪،‬چي یوه ګړه په لیکنه کي مترادف ده یوډول لیکل‬
‫کيږي خوپه سېلاب کي خپل توپيرلري نوځکه نه سره قافیه کیږي ‪ .‬دغه ګړي ګورو لکه ‪ [ :‬تلل – دخوځښت‬
‫لازمي مصدر دی ‪ .‬تلل یوه څپه ده ‪ ].‬او [ تلل ـــ متعدي مصدر دی دیوشي دوزن کولولپاره ‪ [ .‬تلل دوه‬
‫سېلابه ګړه ده لکه ‪ :‬ت‪/‬لل ] دغه دوې ګړې نه سره قافیه کیږي؛داځکه چي دپای«ل» دخپل دمخ دتوري‬
‫سره یوډول خوځښت نه لري ‪ .‬بله ګړه [ کوم ‪ -‬فعل)‪ (verb‬دی‪،‬چي دکول متعدي مصدر ‪( transitive‬‬
‫)‪verb‬څخه رځي او دوه سېلابه دی لکه ‪ [ :‬کوم ‪ -‬ک‪/‬وم ] بله ګړه لکه ‪ [ :‬کوم ‪ -‬ضمیر )‪ (pronoun‬دی‬
‫اویوه څپه ده ‪ ].‬دانه سره ردیف اوقافیه کیږي ‪ .‬بله ګړه لکه ‪[ :‬ولاړ فعل دی‪،‬چي دلازمي مصدر‬
‫)‪ (intrasitif verb‬د تلل څخه راځي او یوه څپه ده ‪ ] .‬او [ ولاړ فعل دی چي دلازمي مصدر درېدل څخه‬
‫راځي او دوه سېلابه دی ‪ .‬لکه ‪ :‬و‪/‬لاړ ] ‪ .‬دغسي بولګي ډېري دي‪.‬‬
 ‫دلته ليدل کيږي سربېره پردې چي سېلاب دشعر تقطېع کوي پرقافیې باندي هم آغېزه لري ‪.‬‬
‫ي» کي که دمخ دتوري خوځښت نه ووسره سم که توري سره یوډول هم لیکل سوي‬ ‫اوبل په « َر ِو ّ‬
‫وي؛خوقافیه نه جوړه وي ‪ .‬دغه توري لکه [ ‪ :‬شل ستاینه »‪ « Adjective‬دی مانا ګوډدی اوبل «شل »‬
‫[غوټه مانا دوه تاره سره تړل اوبله ُغوټه په اوبوسرننه‬
‫شمېره »‪ « Numeral‬یاني ‪ ۲۰‬دی ]‪ .‬بله بولګه ‪ُ :‬‬
‫ایستل هم نه قافیه کیږي ‪ ].‬مترادفي ګړي که په سېلاب کي سره «یو»هم وي اوکه نه وي‪ ،‬چي دشاه‬
‫دتوري سره ئې خوځښت نه وو سم نه قافیه کیږي‪.‬‬
‫شعرپه خپل جوړښت کي ډېرنازک حالت لري‪،‬چي یوږغ اندازه بدلون په قافیه کي او یووړوکی توری‪،‬چي‬
‫په مصراع کي ډېر وي نې مني ‪ .‬په مصراع کي دیو توري ډېرواله یاکم واله ته دخزم عیب وایي ‪ .‬پورته‬
‫ي» دمخ له توري سره قافیه جوړه وي‪،‬چي قافیه دشعر ښکلا ده ‪ .‬په‬ ‫وليده سوه‪،‬چي خوځښت د« َر ِو ّ‬
‫مصراع کي دتوروشمېر دتقطیع له مخه دشعروزن ښه یي ‪.‬‬
‫اوس به دوتیلي ددې پېړۍدپښتو شاعرعبدالباري «جهاني» د(سباوون په تمه)نومي کتاب د‪ ۹۷‬مخ څخه‬
‫دغزل ‪۲‬بیته وګوره ‪:‬‬
‫خمارمي نه ماتیږي شرابـونـه بېـګانه دي‪++++‬ساقي راته اشنادی خـوجـامـونه بېګانه دي‬
‫پښېمانه درته ن ه یم بدګومانه راته نه سي‪++++‬جنونه ته مي خپل ئې ځنځیرونه بېګانه دي ترپایه !‬
‫دغه شعردقافیې له مخه ګورو « !نه » قافیه ده له خوځښت سره او « بېګانه دي » ردیف دی ‪ .‬په دغه‬
‫ي » اوردیف ټول سم اوپرخپل ځای دي ‪ .‬دغه لامل دی‪،‬چي‬ ‫شعرکي دعلم عروض له مخي قافیه‪َ « ،‬ر ِو ّ‬
‫شعرخپل ښکلااوښایست لري ‪ .‬اودشعرتقطیع هجا ئې ګورو !‬
‫خ‪/‬مار‪/‬مي‪ /‬نه‪ /‬ما‪/‬تې‪/‬ږي‪ /‬ش‪/‬را‪/‬بو‪/‬نه‪ /‬بې‪/‬ګا‪/‬نه‪ /‬دي‪۱۵ /‬‬
‫سا‪/‬قي‪ /‬را‪/‬ته‪ /‬اش‪/‬نا‪/‬دی‪ /‬خو‪/‬جا‪/‬مو‪/‬نه ‪/‬بې‪/‬ګا‪/‬نه ‪/‬دي ‪۱۵/‬‬
‫شعر په مقام کي خپل موزون دی دخزم عیب نه لري ‪.‬‬
‫دشاعر احساس ‪:‬‬
‫شاعر ځان پردی احساس وي اوځان یوازي بولي تنده ئې په بېګانه چیښاک نه ماتیږي اوهغه کسان چي‬
‫هلته دي هغه دی پېژني خونور توکي اولوښي چي هلته دي هغه ټول ورته پردي دي ‪ .‬شاعراحساس‬
‫دجلاوطنۍ کوي ‪ .‬شاعرنور هرشی لري خوهغه شی چي دی ئې غواړي نې لري ‪ .‬دشاعر احساس به‬
‫لاتردې هم اوچت وي خوزه ئې دلته بسنه وم ‪.‬‬
‫شعر دماناله مخي ‪:‬‬
‫شعر له معنی څخه ډک یوښایسته شعردی ‪ .‬شاعر خپل هېوادوالوته پیغام لري اوداښیي‪،‬چي په‬
‫پردیوکي ژوندکول ستونزه لري ‪ .‬هرشی به وي خوهېواداودهېوادښکلې فضابه نه وي ‪ .‬شعردپیغام اومانا‬
‫ډک دی ‪.‬‬
‫دشعر منطق ‪:‬‬
‫شاعر څوکلمې په شعرکي منطقي اوسمي داسي خوږي اوښایسته ځای کړي‪،‬چي هم ئې قافیه په سمه‬
‫کړې اوهم ئې آهنګ اوشرنګ دشعر ئې موزون کړی ‪ .‬هغه کلمې دغه دي ‪.‬لکه ‪ :‬خمار؛ شراب؛ساقي‬
‫اوجامونه اوبیائې په شعر کي له یوبل سره دشاعرپه نازک خیال سره تړاو ورکړی ‪ .‬اودشاعرآنداو‬
‫واندپکښې لکه لمرغوندي ځلانده څر ګنديږي ‪.‬‬

‫اخځونه ‪:‬‬
‫‪- ۱‬ویکیپېدیا‬
‫‪ - ۲‬د رحمان بابا دیوان‬
‫‪ - ۳‬دعبدالحمیدماشوخېل دیوان‬
 ‫‪ - ۴‬دعبدالباري «جهاني» دسباوون په تمه‬
‫‪ - ۵‬دوکیلي دپښتوبدیع اوبیان‬

‫‪http://www.tolafghan.com/posts/28766‬‬

‫د قافیې موسیقي‬
‫______________________________________________‬
‫مضمون د شعر لکه پیکر دی‬
‫رنګین الفاظ یې رخت و زېور دی‬
‫ورته پکار دي دا دواړه توکه‬
‫پیکر که هر څو دلربا تر دی‬
‫دا د پښتو ژبې د پیاوړي او نازک خیال شاعر کاظم خان شیدا هغه سندریزه وینا ده چې د شعر ارزښت یې په کې څرګند کړی دی‪ .‬په دې‬
‫تعریف کې پر مضمون سرپیره د الفاظو په رنګینۍ حساب شوی دی‪ ،‬رنګین الفاظ رخت و زېور ګڼل شوي دي‪.‬‬
‫شعر د لفظونو سندریزه وینا ده‪ ،‬د شعر ښکال په الفاظو کې نغښتې‪ ،‬شعر د خبرو هنر دی‪ .‬په رنګینو الفاظو کې د مضمون وړاندې کول؛ د‬
‫شعر د فکر و خیال عاطفي تړون دی‪ .‬په الفاظو کې معنا نغښتې او موسقیت یې د غږونو یو ګډ اهنګین امتزاج دی‪.‬‬
‫لومړی راځو قافیې ته؛ قافیه ( د عربو په لغت کې وروسته‪،‬شا‪ ،‬څټ او ورپسې تلوونکي ته وایي او په اصطالح کې هغه پوهنه ده چې د بیتونو‬
‫د دورونو د پای د کلیمو له همغږیو څخه بحث کوي‪ .‬یا په بله وینا د مصرع بیت د هرې مصرې اود غېرې مصرع د هر بیت د پای کلیمه چې‬
‫شعر ورباندې ختمیږي او اعاده یې په ورپسې بیتونو کې الزمه وي قافیه بلل کیږي‪ ...‬هغه کلیمې چې د دورونو په پای کې الزمه هم اهنګي‬
‫ولري د قافیې کلیمې یې بولي))(‪)۹ :۲‬‬
‫قافیه دنظم په خاصه او وروستۍ برخه کې دیو واحد یا څور توریو اهنګین تکرار دی‪.‬‬
‫قافیه معنوي او لفظي ښکال لري‪ ،‬قافیه د وزن په برابرښت کې ونډه اخلي‪ ،‬د شعر داخلي او بهرنۍ موسیقي د قافیې او نورو توکو په راوړو‬
‫بشپړیږي‪.‬‬
‫قافیه هم دمترنمو لفظونو لپاره یو پیکر دی‪ ،‬دشیدا دڅلوریزې پر مصداق قافیه دقافیه وال نظم رخت وزیور کې راځي‪ ،‬قافیه دنظم بهرنۍ‬
‫موسېقي جوړوي‪.‬‬
‫قافیه دتوریو په اهنګین اوډون رامنځته کېږي‪ ،‬دغه اوډون یوه ځانګړې موسېقي رامنځته کوي‪ .‬نو ځکه خو نیما یو شیج (( بې قافیې شعر بې‬
‫هډوکیو سړی بولي))‬
‫(‪)۸۲ :۳‬‬
‫((مایا کوفسکي په دې عقیده دی چې قافیه باید دشعر تر ټولو کلماتو غښتلې او بنسټیزه وي‪ ،‬ځکه چې شعرونه یو له بله سره پیوندوي‪ ،‬پر‬
‫همدې بنسټ هغه توکي چې قافیه رامنځته کوي‪ ،‬اړینه ده چې تر نورو توکیو چې دشعر په جوړښت کې کارېدلي‪ ،‬قوي وي‪ ،‬دی وایي له قافیې‬
‫پرته شعر مات او زیانمنېږي‪)۸۴ :۲()).‬‬
‫قافیه د تصویر په جوړولو اود یو چا ذهن ته د موضوع په تداعۍ کې ونډه اخلي‪ .‬قافیه د شعر د رنګینۍ او خیال بافۍ جامه ده‪ .‬قافیه پېژندونکو‬
‫د قافیې همغږي په روي کې وینې اود دوی له نظره د قافیې نور توري هم د همدې همغږۍ په اواز تړل کیږي‪.‬‬
‫دلته دحمید بابا دغزل یو دوه بیته رااخلو چې قافیه یې دانځور جوړولو مرکزي برخه ده‪:‬‬
‫لکه څوک چې په چا توره نیم کښو کا‬
‫هسې سهم راکوي ستا مړوندونه‬
‫دحمید په څېر بلبل به پکې نه وای‬
‫که ګلزار نه وای په ښکلیو سربندونه‬
‫په دې بیتونو کې (ندونه‪،‬ندونه) همغږې برخه ده‪ ،‬دغې همغږې برخې دشعر موسېقي تړلې‪ ،‬او بل دا چې دقافیې له عیبه هم پاک دي‪ ،‬که‬
‫مفردې بڼې ته واوړي نو هم همغږي لري‪ ،‬دې همغږۍ دشعر ژبه شاعرانه کړې او نوی انځورونه یې زېږولي‪ ،‬په لومړي بیت کې خبره په‬
‫مړوندونه کې ده‪،‬مړوندونه له تورې سره تشبیه شوي دي‪ ،‬دې تشبیه یو حسي انځور رامنځته کړی دی‪ .‬حسي کلمې په تېره قافیې دشعر نورو‬
‫توریو ته حرکت او شور ورکوي‪.‬‬
‫په دویم بیت کې (سربندونه) دانځور جوړولو لپاره دیو حرکت المل ګرځېدلی دی‪ ،‬دلته حمید له بلبل سره دهمدې سربندونه له امله تشبیه شوی‬
‫دی‪.‬‬
‫قافیه د هر بیت اساس جوړوونکی توکی دی‪ ،‬د قافیې پر مدار په لفظونو کې تصویرونه څرګندیږي‪.‬‬
‫روي بیا د قافیې هغه توری دی چې د قافیې زړی جوړوي‪ .‬د خوشحال بابا یو غزل دی‪:‬‬
‫(هغه مخ چې ښایسته د نندارو وي‬
‫چې یې وینې په هر چا پسې هو هو وي‬
‫د بلبلو د بلغاک نه درلګیر مه شه‬
‫هغه ځای چې رنګ د ګو وي ګفتګو وي‬
‫که هر څو ښایسته ډېر دي ګومان نه کړم‬
 ‫چې به بله ښایسته پاکیزه رو وي‬
‫‪)۲۶ :۲()...‬‬
‫د دغه غزل د دورونو په پای کې د قافیې کلیمې نندارو‪ ،‬هو‪-‬هو‪،‬ګفتګو‪ ،‬رو رو او ‪ ...‬دي‪ .‬هماهنګه برخه یې یوازې ( و – )‪o‬یو خپلواک غږ‬
‫او ساکن دی‪.‬‬
‫تر قافیې وروسته (وي) چې په تکراري بڼه راغلی ردیف بلل کیږي‪.‬‬
‫په دغه غزل کې قافیه او ردیف دواړه لفظونه او توري په اهنګین مزي تړي او هره بیت بشپړوي‪.‬‬
‫د قافیې کلیمې او ردیف د دې غزل موسیقي جوړوي‪.‬‬
‫وړاندې تر دې چې د قافیې موسیقي راوسپړو اړینه ده چې لومړی د قافیې او موسیقۍ په تړاو او هم په کالم کې د قافیې پر ارزښت او ګټو‬
‫وغږیږو‪.‬‬
‫موسیقي د انسان د ذهن او زړه تارونه غږوي او د لوستونکي پر ذهن باندې یو سندریز اغیز ښیندي‪ ،‬په موزونو لفظونو او اهنګوالو غږونو پر‬
‫اوډون د خلکو د رابللو یو المل هم موسیقي ده‪ .‬د کالم موسیقي د غږونو د امتزاج او کلیمو له ګډ اهنګین ترکیبه رامنځته کیږي‪ .‬موسیقي د‬
‫انسان په روان کې ده‪ ،‬توري او غږونه تړي‪ ،‬لنډې او اوږدې څپې‪ ،‬متجانس توري او غږونه سره یوځای کوي؛ د دغه یو ځای والي نه د شعر‬
‫موسیقي رامنځ ته کیږي‪.‬‬
‫قافیه بیا پر یاد تعریف سربیره د تورو غږیز تړون او متجانسو کلیمو او غږونو یو اوډون دی‪.‬‬
‫په شعر کې داخلي او بهرنۍ موسیقي د لوستونکي او اوریدونکي پام ځانته را اړوي او پر هغه یو اغیز ښیندي‪ ،‬د شعر دا خلي موسیقي د شعر‬
‫له معنوي او لفظي تصویرونو او اړخونو رامنځته کیږي‪ .‬بهرنۍ موسیقي یې وزن‪ ،‬قافیه او ردیف جوړوي‪.‬‬
‫ردیف اوقافیه دواړه د شعر د موسیقۍ بشپړوونکي دي‪ .‬قافیه د شعر د وزن او اهنګ په برابرولو او ردیف بیا د قافیې سره یوځای د نظم‬
‫دهربیت په بشپړولو کې مرسته کوي‪.‬قافیه د نظم ټول توکي په یوه اهنګین مزي پیي‪.‬‬
‫د قافیي ګټې‪:‬‬
‫ـ د قافیې له برکته یو شعر ژر زده کولی شو‪.‬‬
‫ـ قافیه د نظم د شکل او فورم په رامنځته کولو کې برخه اخلي‪.‬‬
‫ـ د تورو اوکلیمو اهنګین ترکیب قافیه برابروي‪.‬‬
‫ـ تر روي وړاندې حرکت د قافیې موسیقي برابروي‪ .‬منی ‪ ،‬ژمی دوې هم قافیه کلیمې دې‪ ،‬ګډ توری یا غږ یې (ی) دی‪ ،‬تر (ی) وړاندې د(مه‬
‫او ژه) حرکت زور دی‪ ،‬دلته نه یوازې (ی) د دې دواړو کلیمو موسیقي برابره کړې‪ ،‬بلکې تر (ی) وړاندې حرکت د موسیقۍ په برابرولو کې‬
‫زیاته ونډه اخیستې ده‪.‬‬
‫تر روي وړاندې د حرکت نه برابروالی نه همغږي رامنځته کوي‪ ،‬دې ته دقافیې په عیبونو کې داقوا عیب وایي‪ ،‬دغه نه همغږي د شعر‬
‫موسیقي کمزورې کوي‪ .‬لکه در واخلې دپسرلي صاحب په یو غزل کې چې یوه بیت یې له نورو سره دموسېقۍ برخه کمزورې کړې ده‪:‬‬
‫په خدای مې سپارم مسافرې اوښکې‬
‫زما له زړه څخه خبرې اوښکې‬
‫ستوري کرمه ګونډې لمر ورېبمه‬
‫زړه مې تړلی دی په هرې اوښکې‬
‫دتا پاسته زړه ته یې الر ونه کړه‬
‫ماوې سورۍ به کړي ډبرې اوښکې‬
‫‪...‬‬
‫پسرلیه نه شوه مسلمانه راته‬
‫ورته مې تویې کړې کافرې اوښکې‬
‫په دې غزل کې( مسافرې‪ ،‬خبرې‪ ،‬هرې‪ ،‬ډبرې‪ ،‬کافرې) دقافیې کلمې دي‪ .‬اوښکې یې ردیف دی‪ .‬همغږه برخه یې ( رې) ده‪ ،‬روي یې (ر)‬
‫غږ دی‪ ،‬تر روي وړاندې دنورو توریو یا غږونو حرکت زور یافتحه ده‪ ،‬خو یوازي په( کافرې) کې فه روي وړاندې حرکت زیر یا کسره ده‪،‬‬
‫دې غږ له نورو سره دموسېقۍ برخه کمزورې کړې ده‪ ،‬دلته ویناوال یا سندربول اړ دی چې په کافرې کلیمې کې تر روي وړاندې تور هم په‬
‫فتحه یا زور ولولي‪.‬‬
‫په دې غزل کې دهر بیت قافیه دبیت سندریز شور او موسېقي له ردیف سره په پخالینه او همغږۍ موسېقي برابروي‪ ،‬دقافیې همغږې برخه(‬
‫رې) د دریف لومړۍ څپه( او) په حرکت او شور روالي‪.‬‬
‫بهترینه قافیه هغه ده چې غږونه او توري سره همغږي وي‪ ،‬د قافیې تکرار د موضوع او تصویر بڼه بدلوي؛ خو ایطا عیب هم ګڼل کیږي‪.‬‬
‫(( هسې رنګه یې په دا دردانه غوږ شي‬
‫نه دې غوږ دچا په غږ شي نه دې غوږ شي‬
‫دحمید مومند دشاه ګدا مثنوي د( شاه په نوم دخسرو خط) تر سرلیک الندې په دې بیت کې د(غوږ‪ ،‬غوږ) دقافیې کلمي دي او (شي‪،‬شي) یې‬
‫ردیف دی چې دقافیې دکلمې دغه ډول کارول څرګنده ایطا ګڼل کېږي‪)۱۳۷ :۲()).‬‬
‫په دې مطلع کې دلومړۍ مېسرې غوږ له دردانې سره دښایست یو انځور او په دویمه مېسره کې بیا دقافیې غوږ یوازې دنوم لپاره کارول‬
‫شوی‪ ،‬په لومړۍ مېسره کې دردانه دغوږ او په دویمه کې غږ دغوږ ښایست او ارزښت ټاکي‪ .‬په لومړۍ مېسره کې د(ې) او(ا) غږونو تکرار‬
‫او په دویمه کې د(غ‪ ،‬ږ‪ ،‬ې‪ ،‬ي) تورویو تکرار دټول بیت موسېقي برابروي‪ ،‬دغه ټول غږونه او توري دکالم دموزنوالي لپاره دقافیې کلمې او‬
‫ردیف سره په یوه موسیقال غږ تړي‪.‬‬
‫د قافیې په تکرار کې که تصویر او معنا نوې وي خو ښه‪ ،‬ګني موسیقي یې تکراري ده‪.‬‬
‫قافیه پر اورېدونکي د موضوع او تصویر د نوي والي په لحاظ داسې اغیز ښیندي چې اورېدونکی د همغږو تورو له الرې د راتلونکي بیت‬
 ‫تصویر او معنا په تمه وي‪.‬‬
‫په ردیف وال نظم کی ردیف د بیت معنوي او تصویري برخه بشپړوي‪ ،‬اوږده ردیفونه هم د نظم یوه ځانګړې موسیقي برابروي‪ ،‬په دې برخه‬
‫کې د استاد حمزه د غزل کمال وینئ‪ .‬هغه د اوږدو ردیفونو او قافیې په پخالینې سره د شعر یوه ځانګړې موسیقي برابروي‪.‬‬
‫ګوره چې خندا کوي په سترګو کې‬
‫کار د مسیحا کوي په سترګو کې‬
‫یو ته قهر بل ته مهر شاباسې‬
‫دا کوي هم دا کوي په سترګو کې‬
‫ای نظره نن یې تصور شو جوړ‬
‫څه شوې تماشه کوي په سترګو کې‬
‫اوښکو دې کافور کړه د هجران نشه‬
‫قدحه د صحبا کوي په سترګو کې‬
‫په دې غزل کې( خندا‪ ،‬مسیحا‪،‬دا‪،‬تماشا‪ ،‬صحبا‪ ،‬بیګا‪،‬ریښتیا‪،‬وینا‪،‬اشنا‪،‬ښکنځا) د قافیې کلیمې دي او (کوي په سترګو کې) یې ردیف دی‪.‬‬
‫د قافیې او ردیف تر منځ پخالینه او تر هغې وړاندې د نورو کلیمو حرکت د قافیې له مخې یوه ځانګړې موسیقي جوړوي‪ .‬که دغه قافیې وباسو‬
‫او پر ځای یې نورې قافیې او کلیمې راوړو نو د شعر لفظي اومعنوي موسیقي دواړه ګډ وډه وي‪.‬‬
‫د دغه غزل د قافیې د وروستۍ برخې یا تورو غزېدا یوه ځانګړې موسیقي برابره کړې چې په همدې اوږدېدا ځان له ردیف سره همغږې کوي‪.‬‬
‫په دې قافیه کې (ا) چې روي دی ځان د ردیف سره همغږی کوي او د وینا موسیقي برابروي‪ ،‬تر روي وړاندې د تورو حرکت د ځینو نورو‬
‫توروسره خپله موسیقي برابره وي‪ .‬په همدې غزل کې ځینې مسجع او مقفی لفظونه لکه قهر او مهر او همدا رنګه په ځینو مصرو کې د تورو‬
‫تکرار‪ ،‬لکه په لومړۍ مصره کې د اوږې یا(ې) او څرګندې یا(ي) تکرار‪ ،‬همداسې په دویم بیت کې دا کوې همدا کوې په کې د اوږدې (ې)‬
‫تکرار په درېیم بیت کې هم د (ر)‪(،‬ې) او (ي) تکرار په ټوله کې د دغو تورو سیالبیز ورته والی د شعر موسیقي ټاکي‪.‬‬
‫همدارنګه د استاد حمزه په یوه بل غزل کې د اوږده ردیف او قافیې پخالینې غزل ته یوه ځانګړې موسیقي ورکړې ده‪.‬‬
‫ټینګه په وعده نه شوې دا څه چل دی‬
‫کلکه پښتنه نه شوې دا څه چل دی‬
‫په دې غزل کې ( وعده‪ ،‬پښتنه‪،‬سره‪،‬ډیوه‪،‬ستنه‪،‬خوره) د قافیې توري دي چې دټولوهمغږې برخه یې (ه) ده‪ ( .‬نه شوې دا څه چل دی)ردیف‬
‫دی‪.‬‬
‫د قافیې معنوي او لفظي جوړښت د شعر تصویر اوموسیقي جوړه کړې ده‪ ،‬له وعدې سره د ټینګ صفت او بیا پر وعده د پښتنې درېدا هغه‬
‫تصویر دی چې قافیه په کې ځان په مرکزي بڼه راڅرګندوي‪.‬‬
‫همدارنګه په نورو بیتونو کې د مصرع او نامصرع مصرې تر منځ تړون د قافیې له مخې شوی او د کالم لفظي موسیقي یې برابره کړې ده‪.‬‬
‫په لومړي بیت کې د (ه) تکرار د مطلع موسیقي جوړوي او همدارنګه په نورو مصرع مصرو کې له قافیې سره د نورو کلیمو د ( ه) په تکرار‬
‫کې موسیقي جوړوي‪ .‬دلته بیا پر قافیې سربېره د ردیف جمال اوکمال هم دادی چې هم یې دشعر ښکال برابره کړې او هم یې دنظم موسېقۍ او‬
‫وزن تړلی او بشپړ کړی دی‪.‬‬
‫قافیه د نظم بیروني موسیقي جوړوي‪ ،‬خو تر څنګ یې د داخلي موسیقۍ سره د کلیمو او لفظونو په برابرولو کې هم ځان همغږي کوي‪،‬قافیه د‬
‫نظم په وروستي برخه کې د یوه واحد توري همغږي تکراروي‪.‬‬
‫قافیه د شعر د موسیقۍ په برابرولو کې څو توکي ساتي‪ ،‬لومړی د غږ شدت‪ ،‬هر څومره چې د غږ لړزه زیاته وي غږ قوي وي او دا د دې‬
‫المل کیږي چې د تورو تر منځ اوږدې فاصلې لرې کړي‪.‬‬
‫دویمه برخه د غږ او لړزې دوام دی‪ ،‬د غږ او لړزې په دوام کې د قافیې موسیقي ځان راښیي‪ ،‬درېیم زېر او بمي یا د غږ جګ والی او ټیټ‬
‫والی دی‪ .‬هره څومره چې د قافیي د تورو غږ او لړزاوې زیاتې وي غږ زیر او که کم وي نو غږ بم وي‪.‬‬
‫وینګ یا ویل هم د موسیقۍ په برابرولو کې اهمیت لري‪ ،‬که قافیه د مېسرې د کلیمې غږونه د تراژیدۍ په رنګ ورنګوي وینا یې لړزوونکې او‬
‫زړه راښکوونکې موسیقي ځانته غوره کوي او که چېرې مست حرکت په کې وي نو د کمیډۍ رنګ اخلی‪.‬‬
‫دا کوي همدا کوي په سترګو کې‬
‫یو خندونکی او زړه راښکوونکی حرکت دی‪.‬‬
‫که دوه غزلې یا قصیدې یا د نظم کوم بل فورم په یوه وزن وي خو قافیې یې سره بیلې وي‪ ،‬نو د ویلو پر مهال یې هم د موسیقۍ اغیز بیل وي‪،‬‬
‫دغه اغیز هم د قافیې له اختالفه زیږي‪ ،‬چې هر یو ځانته ځانګړی اهنګ لری‪.‬‬
‫چې د نظر سره دې مل نه شومه‬
‫څه خوش قسمته وم چې غل نه شومه‬
‫قرار مې نشته په ګردش یمه زه‬
‫فلکه ستا په ژرنده دل نه شومه‬
‫حسنه بې شک چې دې بدل نشته‬
‫ته که بدلېږې زه بدل نه شومه‬
‫ورپسې تل شومه د اوښکې په رنګ‬
‫د ُر د اشنا د زړه د تل نه شومه‬
‫تېر شوم له عشق حال سوال شومه اوس‬
‫څو ځله حل شومه خو حل نه شومه‬
‫که په ژوندون دې زما اور بل کړ‬
 ‫څه چې لوګی دې د وربل نه شومه‬
‫حمزه ځواني زما غزل اوخوړه‬
‫خامي مې دا ده چې غزل نه شومه‬
‫په همدې وزن او بحر کې دحمزه بابا یو بل غزل را اخلو‪:‬‬
‫ال څو تڼۍ د ګرېوانه پاتې دي‬
‫وحشته ستا په زړه کې څه پاتې دي‬
‫دا خو ته ولوله چې سترګو کې دي‬
‫نورې خبرې مې په زړه پاتې دي‬
‫سوال خو مې اورې خو ځواب نه کوې‬
‫ال په خوږو کې دې ترخه پاتې دي‬
‫ستا د هندکي باڼه که نېغ وي څه شی‬
‫ال څه شملې د پښتانه پاتې دي‬
‫ددې دواړو غزلونو وزن او بحر یو دی‪ ،‬خو ردیف او قافیې یې بېلې دي‪.‬دقافیې او ردیف بېلوالي ددواړو غزلو موسېقي او رنګ هم بدل کړی‬
‫دی‪.‬‬
‫په لومړي غزل کې(غل‪ ،‬دل‪ ،‬بدل‪ ،‬تل‪ ،‬حل‪ ،‬وربل‪ ،‬غزل) په دویمه کې ( ګرېوانه‪ ،‬څه‪ ،‬زړه‪ ،‬ترخه‪ ،‬پښتانه) دقافیې کلمې دي‪ ( ،‬نه شومه) پاتې‬
‫دي) ردیفونه دي‪.‬‬
‫دواړه غزلونه یولس څپیز دي‪ ،‬ددې غزلو تونیک جوړښت داسې دی چې پر هره څلورمه څپه خج لوېږي‪ ،‬دقافیې وروستۍ څپه دخج څپه ده‪.‬‬
‫بل دا چې دلومړي غزل دقافیې وروستی توری(ل) لنډ ادا کېږي او د دویمې وروستی (ه) توری کش ویل کېږي‪ ،‬دغه د(ل) لنډ وینګ د(ه) په‬
‫وینګ کې نه شته‪ ،‬بلکې (ه) زورکي یا واول تر (ل) کش ویل کېږي‪ ،‬ددې دواړو غزلو په وینګ کې غوږونه دقافیې بدلون او اهنګ ته څک‬
‫وي‪ ،‬نو دې وینګ او دقافیې دهمغږو تورویو تکرار دهر غزل موسېقي برابره کړې ده‪.‬‬
‫دقافیې دموسېقۍ یوه بله ځانګړنه داده چې لوستونکی یا اورېدونکی دنظم اورېدو ته رابولي‪ .‬دشعر په زده کړه او حافظې ته په سپارولو کې‬
‫ستره ونډه اخلي‪ ،‬هغه کسان چې غواړي یوه موضوع حفظ کړي‪ ،‬له شعره کار اخلي‪ ،‬په شعر کې بیا هغه قافیې چې سندریز شور او یوه ښکلې‬
‫موسېقي ولري‪ ،‬عیب یا کمزورتیا ونه لري‪ ،‬ژر زده کېدای شي‪ ،‬که موږ نظم واخلو په نثر یې واړوو‪ ،‬نو هغه راښکون چې موږ په موزون‬
‫کالم کې لیده‪ ،‬هغه به په نثر کې وا نه ورو‪ ،‬دغه موزون والی‪ ،‬هماغه دقافیې موسېقیت دی چې زموږ غوږونه او حواس یې ځان ته بللي دي‪.‬‬
‫(( اروپایي څېړونکي او کره کتونکي په دې باور دي چې قافیه په اروپایي شعر کې دلومړي ځل لپاره کشیشانو( دمعبد مشران‪ ،‬په قران کریم‬
‫کې دقسیس په نامه یاد شوي دي)په واسطه رامنځته شوه‪ ،‬المل یې دا وچې دمسیحي لومړنیو کششانو احساس کړ چې قافیه له حافظې سره‬
‫زیاته مرسته کوي‪ ،‬او حتی وایي ددې لپاره چې عبادت کوونکي وکوالی شي دالتین دشعر اوږدې قطعې دکلیسا مراسمو ته حفظ کړي نو له‬
‫قافیې یې کار واخست‪.‬‬
‫دا تقریبا یوه مسلمه موضوع ده چې داروپایي شعر قافیه دکلیسا له شعرونو ریښه اخستې اودغه شعرونه لکه څنګه مو چې وویل دعوامو او‬
‫دکلیسا دلمونځ کوونکیو دحفظ لپاره رامنځته شوي دي‪ ،‬کېدای شي دکشیشانو اختراع وي او یا دنورو ژبو له قافیو نه اقتباس وي‪)۸۵ :۲())...‬‬
‫قافیه دمېسرو تر منځ یوغږیږ تړښت دی‪ ،‬مثال دیوې مېسرې دقافیې دموسېقۍ غږ مو په غوږ کې دی دبلې انتظار باسو‪ ،‬همدارنګه دمېسرو‬
‫ترمنځ دیووالي یا تړښت تر څنګ هر بیت یې دیو ځانګړي مفهوم پر بنسټ سره بېل کړي دي‪.‬‬
‫((افرین دې په ولول تورو سنبلو‬
‫چې یې ځای دپاسه ونیوه پ ګلو‬
‫ما چې ستا دشونډو می سره مزه کړل‬
‫مستغني شوم دجهان له واړو ملو‬
‫که په اصل پښتنه دکوهستان یې‬
‫دا دظلم خوی دې زده کړ له مغلو‬
‫مګر مور دې دختا دملک هوسۍ وه‬
‫چې دمښکو بوی دې درومي له کاکلو‬
‫زه په هومره تمنا کې دا به څه شي‬
‫چې ته هر کله په هومره تغافلو‬
‫دهر ګل ثنا صفت کا په زر ژبه‬
‫په دا باغ کې چې غوغا ده دبلبلو‬
‫دخوشحال په زړه یې هسې چارې وکړې‬
‫لکه باز چې زرکه یوسي په منګولو‬
‫دخوشحال خان دپورته غزل دبیتونو دقافیې کلمې په دې ډول دي‪ ( :‬ملو‪ ،‬مغلو‪ ،‬کاکلو‪ ،‬تغافلو‪ ،‬بلبلو‪ ،‬او منګولو) چې (ل‪ ،‬ل) پکې روي او (و)‬
‫یې وصل دی‪)۴۷ :۲()).‬‬
‫ددغه غزل اهنګ او موسېقي په قافیه تړل شوې ده‪( ،‬لو‪،‬لو) یې ترپایه هغه همغږي ده چې په تکراري بڼه دغزل موسېقي برابروي‪ ،‬او ټول‬
‫غزل په همدې همغږۍ را ټول شوی دی‪ .‬ددې ترڅنګ دهر بیت قافیه دیو نوي انځور او معنا زېږنده دی‪ ،‬دغزل هر بیت له قافیې اوبه څښي او‬
‫معنا بشپړوي‪ .‬دبېلګې په ډول دوه بیته را اخلو‪:‬‬
‫که په اصل پښتنه دکوهستان یې‬
‫دا دظلم خوی دې زده کړ له مغلو‬
 ‫دهر کل ثنا صفت کا په زر ژبه‬
‫په دا باغ کې چې غوغا ده دبلبلو‬
‫دخوشال په زړه یې هسې چارې وکړې‬
‫لکه باز چې زرکه یوسي په منګولو‬
‫په لومړي بیت کې دمغلو قافیه دشعر تصویر او معنا بشپړونکې ده‪ ،‬پښتو یاپښتنه او مغول دوه متضادې معنوي کلمې دي چې دشعرمعنوي‪،‬‬
‫لفظي او تصویري اړخ یې بشپړ کړی دی‪.‬‬
‫په دویم بیت کې بلبل دشعر مرکزي کلمه ده چې په هرګل ثنا‪ ،‬غوغا ترې راخېژي او باغ په شور راولي‪ .‬خبره دبلبل په شور کې ده‪.‬‬
‫په درېیم بیت کې منګول دبیت مرکزي کلمه ده‪ ،‬دباز او زرکې لپاره کارېدلې‪ .‬باز او زرکه نور غړي هم لري خو دلته دمنګول راوړل‬
‫دخوشال دزړه له وړلو سره اړیکه لري‪ ،‬نو دابیت هم دقافیې له برکته یو بېل معنوي او تصویري مفهوم او مانا ښندي‪.‬‬
‫په دې پورته دوو غزلو کې قافیې معنوي موسېقي هم ساتلې ده‪.‬‬
‫معنوي موسېقي‪ :‬هغه موسېقي ده چې ژبني عناصر یا توکي یوله بله سره معنوي تسلسل یا ورته والی ولري‪ .‬داخلي موسېقي یې بیا په مېسرو‬
‫کې توریو تکرار ته وایه شی‪.‬‬
‫کله ناکله داسې هم کېږي چې په یوه بیت کې په ځانګړي تسلسل سره څو قافیې راځي‪ ،‬دغه دڅو یا غبرګو قافیو راوړل نظم لکه دبحر څپه څپه‬
‫او په یوه ځانګړي اهنګ ویشي‪.‬‬
‫لکه درواخلې درحمان بابا دا غزل‪:‬‬
‫چې غرقاب شي تور مژګان په یم دزړه‬
‫نور خراب شي خانمان په نم دزړه‬
‫عبث وایي غم دزړه وبوالهوس ته‬
‫څه پوهېږي هلکان په غم دزړه‬
‫‪...‬‬
‫دا مکان چې دآسمان ځمکې تر میان دی‬
‫یو خلوت دی دا مکان سلم د زړه‬
‫‪)۶۲ :۲())...‬‬
‫ددې غزل په دې څو بیتونو کې (مژګان او یم‪ ،‬خانمان او نم‪ ،‬هلکان او غم‪ ،‬امکان او سلم) دقافیې کلمې دي چې (ان او م) یې همغږې برخې‬
‫دي‪ ،‬دغه همغږې برخې دغزل په یو شمېر نورو مېسرو کې هم له یوشمېر کلمو سره همغږي ساتي‪ ،‬چې دغو همغږیو یوه ځانګړې موسېقي‬
‫رامنځته کړې ده‪.‬‬
‫په قافیه وي جوړښت کې کله نا کله دیوه توري اوږد ادا کول هم ځانګړی موسېقي رامنځته کوی‪ ،‬په تېره هغه قافیه وي کلمې چې همغږې‬
‫برخه یې په اوږده خپلواک غږ پیل شوې وي‪.‬‬
‫(( نا اشنا تر اشنا ښه یې نن او ګانده‬
‫ال په ښه زړه ته دچا سره مه خانده‬
‫که یې لوی دزړه په وینو لکه ګل کړې‬
‫هم هغه به په زړه در کا لښته تانده‬
‫چې تر سریې ځان لوګی کړې قربانېږې‬
‫دجفا په اور دې سوځي لکه سپانده‬
‫خپل پردي ته ځای دطمع پاتې نه شو‬
‫خدای دې نا کا څوک دخپلې چار درمانده‬
‫دعزت ترخو ته ځان نیولی نه شې‬
‫په خوږو پسې دمچ غوندې ګرځانده‬
‫بې اجله به یې خالص له درده نه شې‬
‫دبد خوی سیاره په چا مه شه هړانده‬
‫دستم په ښکر دې غوڅ عبدالقادر کړ‬
‫په ظاهر صورت سړی په خوی یې دانده‬
‫دپورته غزل دددورونو په پای کې په ترتیب سره دقافیې کلمې دادي‪ (:‬ګانده‪ ،‬خانده‪ ،‬تانده‪ ،‬سپانده‪ ،‬درمانده‪ ،‬ګرځانده‪ ،‬هړانده او دانده) چې‬
‫هماهنګه برخه یې په اوږده خپلواک غږ (الف) پیل شوې ده‪ ،‬اوهمدایې ردف باله شي‪ ،‬ورپسې توری یې (ن) دی چې روي یې بولي( د) یې‬
‫وصل او (ه) یې خروج دی‪ .‬څنګه چې هماهنګه برخه یې په اوږده خپلواک غږ پیل شوې ده نو ځکه یې مردفه قافیه بولي‪)۶۹ :۲()).‬‬
‫په دې غزل کې (انده ‪،‬انده) همغږې برخه ده چې د(ا) اوږد خپلواک غږ دقافیې موسیقي اوږده کړې او غږ په کې پورته ځي‪ .‬له همدې(ا) سره‬
‫په مېسرو کې نور(ا) هم تکرار شوي چې دغه تکرار او دیو شمېر نورو توریو یا غږونو تکرار دکالم موسېقي برابره کړې ده‪.‬‬
‫بل هغه قافیه چې له همغږې برخه یې غبرګ غږونه وي‪ ،‬دغه غبرګ غږونه هم یوه ځانګړې موسېقي رامنځته کوي‪ .‬درحمان بابا په دې غزل‬
‫کې لولو‪:‬‬
‫((سپین مخونه تور کودی شي په پیرۍ کې‬
‫سم قدونه کوږ لرګی شي په پیرۍ کې‬
‫لکه شمع دسحر افتاب دژمي‬
‫هم بې تاب وهم زېړی شي په پیرې کې‬
 ‫یو طرف ته یې سر رېږدي بل خوا درومي‬
‫خپل صورت تمام پردې شي په پیرۍ کې‬
‫دمرده و په حساب وي غزا وشوه‬
‫که څرګند لیده ژوندی شي په پیرۍ کې‬
‫مړ الښه دی پس له مرګه بیا ژوندی شي‬
‫نشته دا چې څوک ځلمی شي په پیرۍ کې‬
‫که څووخوري لکه زهر نه هضمېږي‬
‫نه څه څښی نه څه خوړی شي په پیرۍ کې‬
‫دا ځواني ده چې څه اورې یا څه وینې‬
‫نه لیده نه اورېدی شی په پیرۍ کې‬
‫ای رحمانه! پیري هسې عاجزي ده‬
‫که رستم وي زړه پرې سوی شي په پیرۍ کې‬
‫دپورته غزل ددورونو په پای کې (کودی‪ ،‬لرګی‪ ،‬زېړی‪ ،‬پردی‪ ،‬ژوندی‪ ،‬ځلمی‪ ،‬خوړی‪ ،‬اورېدی‪ ،‬او سوی) دقافیې کلمې دي چې هماهنګه‬
‫برخه یې د( ی‪ay) -‬غبرګغږ( دفتانګ) او ساکن دی‪)۳۳ :۲()).‬‬
‫په دې غزل کې همدا غبرګغږونه تر پایه تکرارېږي‪ ،‬دغه تکرار موسېقي برابروي‪ .‬ددې ترڅنګ یو شمېرنور تکراري غږونه هم شته چې له‬
‫قافیې سره یې دشعر داخلي موسېقي ساتلې ده‪ .‬لکه درواخلې( دپنځویاګانو‪ ،‬ک‪ ،‬ه او‪ )...‬توري‪.‬‬
‫دقافیې په جوړښت کې دغږ جګ والی‪ ،‬ټیټوالی‪ ،‬او داهنګ زیرو بمي موزونې او منظومې وینا ته یوه ځانګړې موسېقي برابروي‪ ،‬دلته تر مانا‬
‫وړاندې راښکون په لفظي جوړښت‪ ،‬موسېقۍ او اهنګ کې دی‪ .‬ډېر ځله داسې کېږي چې دغه ډول جوړښت داورېدونکي یا لوستونکي پام له‬
‫مانا نه زیات دوینا موسیقۍ ته اړوي‪.‬‬
‫یو شور یې دشهرت وشوم ورپېښ په پېښور‬
‫حمزه مې په خاموشه هدیرو کې لټاوه‬
‫دحمزه بابا په دې بیت کې د( ش)(ې)(ښ)(و) تکرار بیت ته یوه ځانګړې موسېقي او سندریز شور بښلی دی‪ ،‬که موږ ددې بیت یوه کلمه هم‬
‫وخوځو یا وړاندې وروسته یې کړو‪ ،‬نو هغه دغږ جګوالی ټیټوالی او زیروبمي چې دکلمو په دې تړښت کې ده‪ ،‬هغه به له منځه الړ شي‪ ،‬او‬
‫دخاوشه هدیرو شور به له شرنګه غورځېدلی وي‪( ،‬هدیرو) په دې بیت کې دغزل له نورو بیتونو سره قافیه جوړوي‪ .‬په دې بیت کې دکالم له‬
‫معنوي اړخه داوېدونکي یا لوستونکي زیات پام دوینا موسېقي ته اوړي‪.‬‬
‫دلته دانسان ذهن ته دموسېقۍ په باب هغه روایت تداعي کېږي چې‪(( :‬موسېقي هغه هېئت دی چې د حرکاتو او سکناتو د ترتیب او په عدد او‬
‫مقدار کې د تناسب د نظام تابع وي ‪ ،‬چې نفس د دې هیئت له ادراک څخه مخصوص خوند اخلي چې هغه ته ذوق وایي او که موضوع یې د‬
‫تورو حرکات او سکنات وي ‪ ،‬نو هغه ته شعر وایي ‪...‬‬
‫ځیني عقیده لري چې موسېقي د الوتونکو مرغانو له غږونو څخه منځته راغلې او انسانانو هغه تقلید کړې ده او په ورو ورو یې د اغېزې او‬
‫تاثر څخه په زړه پورې غږونه او اهنګونه منځته راغلي دي ‪...‬‬
‫پوهان وایي چې انسان ښکلي هنرونه له حیواناتو څخه په تقلید حاصل کړي دي او موسېقي یې د مرغانو له اواز څخه زده کړې ده ‪ ،‬دا خبره‬
‫ډېره پرځای ده او موږ نن د چینایانو په موسېقۍ کې د مرغانو اوازونو ډېر ښکلي تقلیدونه لیدلی شو ‪ ،‬له چینایي سندرغاړي سره چې سازونه‬
‫ملګري وي ‪ ،‬نو سړی داسې خیال کوي لکه په یو لوی ځنګل کې چې د مرغانو شخول وي ‪ .‬عربان وایي چې حیوانات هم له موسېقۍ څخه‬
‫خوند اخلي او اوښ په دې برخه کې یو حساس حیوان دی چې د زنګولي تر اواز الندې په مزلونو نه ستړی کېږي ‪.‬‬
‫هندوان وایي ‪ :‬ماران موسېقۍ ته په مستۍ راځي ‪ ،‬خو باید وویل شي څنګه چې موسېقي په لومړی سرکې مذهبي او عقیدوي جنبه درلوده ‪،‬‬
‫ځکه نو په لومړي سر کې د موسېقۍ پیدایښت ارباب االنواعو ته منسوب ګڼل کېده ‪ .‬یونانیانو خپل یو رب النوع چې ( اپولین ) یا ( اپولون )‬
‫نومېده د موسېقۍ او هنر د رب النوع د خدایانو د کمان لرونکي د رڼا د خدای د پېش ګویۍ د خدای په توګه او نامه سره پرستش کاوه او ستاینه‬
‫یې کوله ‪.‬‬
‫وایي چې اپولین د ښکلي بدن پیاوړو او متناسبو غړو او هوارو سینې څښتن و چې په ښکلې څېره کې یې د ویښتو هیڅ نښه نه لیدل کېده ‪ ،‬د‬
‫هغه تندی پراخ او زلفې یې بمبلې وې ‪ ،‬چې کله به یې ترشاه اچولې او کله به یې حلقې خوړلې ‪ ،‬د هغه صورت تقریبا ً هر کله لوڅ لغړ‬
‫څرګندېده ‪ ،‬خو کله چې به اپولین د موسېقۍ د رب النوع په توګ تجلي کوله ‪ ،‬نو اوږدې او چین لرونکې جامې به یې پرځان او ګوتې په یې د‬
‫چنګ په تارونو ایښودلې وې ‪...‬‬
‫اپالتون په خپل کتاب جمهوریت کې د خپل استاد سقراط له قوله وایي‪ :‬زما په ګومان د شعر او موسېقۍ په وسیلې د روح پالنه د تربیې یو عمده‬
‫رکن دی او له هغه له دې کبله چې وزن او اهنګ د هغه لطافت سره چې لري یې پر روح ژوره اغېزه لري او له دې امله هر هغه څوک چې‬
‫له دغه شان تربیې څخه پوره برخمن شوی وي ‪ ،‬هغه د لطیفې طبعې خاوند وي ‪ ،‬اپالتون د اهنګ لپاره درې اجزا ټاکلي ‪ :‬کلیمات ‪ ،‬اهنګ او‬
‫وزن ‪...‬‬
‫د زبور په مقدس کتاب کې چې د مزامیرو مجموعه ده ‪ ،‬موسیقي وهلو او غږولو نسبت حضرت داود ته ورکړل شوی ‪ ،‬ویل کېږي چې داود‬
‫ډېر سحرناک اواز لرلو ‪ ،‬هسې چې کله به یې مزامیر لوستل نو د هوا مرغان به هم دده د غږ اورېدو ته پر زمکه کېناستل ‪ ،‬همدا وجه ده چې‬
‫د پښتو نومیالی ادیب خوشال خان خټک په اسالم کې د موسېقۍ د مشروعیت سبب هم همدا بولي ‪ ،‬نوموړی په خپل دستارنامه نومي کتاب کې‬
‫چې په پښتو په زړه پوري نثر یې په ‪۱۰۷۶‬هـ ق لیکلی دی ‪ ،‬په دې باب داسې وایي ‪ :‬هغه به څرنګ سړی وي چې په سرود یې حالت حاصل‬
‫نه شي ‪ ،‬هغه چې پرې انکار کا ‪ ،‬هومره فکر خو دې وکا چې د داود پېغمبر سوت معجزه وه او که نه ‪ ،‬که سرود بد وای ‪ ،‬معجزه به د داود‬
‫پېغبر نه وای ‪...‬‬
‫کومه افسانه چې د موسېقۍ د پیدایښت په باب په هندي کتابونو کې راغلې ده ‪ ،‬هغه هم پردې شاهدي وایي چې اریایان ځانته د موسېقۍ د‬
‫جوړښت ماهران وو ‪ ،‬په دې افسانه کې وایي چې کله رام د سیتا په فراق کې اواره شو او مخ یې پر غرو او ځنګلونو ونیوه ‪ ،‬نو سرګردانه به‬
‫ګرځېده ‪.‬‬
‫یو وخت له یو ځنګله څخه تېرېده چې ګوري پورته له یوې ونې څخه بلې ونې ته بیزو ټوپ وهلو او غورځېدو په حال کې څیرې شوې ده ‪،‬‬
‫ددې کولمې له یوې ونې څخه بلې ونې کې بندې دي او باد چې پرې لګېږي ‪ ،‬نو یو غمجن اواز ترې پورته کېږي ‪ ،‬دې اواز د رام د زړه سوز‬
‫څو چنده کړ او وروسته یې دا کولمې را واخیستلې او هغه یې ددو لرګیو په سرو وتړلې ‪ ،‬بیا یې په ګوتو هغه وښورولې او اواز یې پورته کړ‬
‫چې د موسېقۍ پیدایښت او په موسېقۍ کې د تار رواج له همدغه ځایه منځته راغی ‪...‬‬
‫په دغو مالوماتو او تعریفونو کې مو دا ولوستل چې موسېقي د کلیمو او ژبنیو ترکیبونو یو اهنګین اوډون دی ‪ ،‬هغه غږونه چې د انسان له‬
‫ستوني را وځي ‪ ،‬یوخاص رېتم لري ‪)۵۷ :۱()).‬‬
‫دنظم مېسرې دلفظونو لپاره یو تار یا لړ دی چې لفظونه پرې پر یو ځانګړي رېتم یا اهنګ اوډل کېږي‪ ،‬دغه اوډونه دوینګ پر مهال دتوریو پر‬
‫تکرار موسېقي جوړوي‪ ،‬لفظونه او په هغوي کې انځورونه پر ویلو خاص حرکت مومي‪ .‬دغه حرکت یو سندریز شور اوکیف پیدا کوي چې پر‬
‫لوستونکي یا اورېدونکي اغېز کوي او دهغه ذوق راپاروي‪.‬‬
‫په قافیه کې همغږې برخه دنظم موسېقي تر پایه تړي او دلوستونکي یا اورېدونکي پام او فکر شیندلو ته نه پرېږدي‪ .‬غوږونه یې اورېدو ته‬
‫څک وي‪.‬‬
‫قافیه ذهن ته موضوع راولي‪ ،‬که زموږ ذهن په نظم کې پر یوې قافیې موضوع راټوله کړه نو شاعرانه ذهن ته سمدستي دبلې قافیې په تداعي‪،‬‬
‫نوې موضوع راځي‪ .‬دا کار په طبیعي بڼه په لفظونو باندې یو ښکلی اهنګین تصویر رامنځته کوي‪ ،‬خو هغوي چې دشعر تر لیکلو وړاندې‬
‫قافیې لېست کړي وي‪ ،‬وینا یې دشعر خوند و رنګ نه لري‪.‬‬
‫دقافیې موسیقي دتورو ترمنځ یو غږیز ترکیب یا یووالی او معنوي بېلوالی ساتي‪ .‬لکه دکتاب او رباب په قافیوي کلمو کې (اب) همغږې برخه‬
‫ده‪ ،‬دغه برخه په نظم تر پایه یوه موسېقي او دتورویو ترمنځ همغږي ساتي خو ددواړو کلمو معنوي بېلښت هم ساتي‪.‬‬
‫قافیه پر خپل ځانګړي رېتیم یا موسېقۍ دشاعر تخییل راټولوي او په لفظونو کې یې رانغاړي‪ ،‬د تودور دو بانویل( )‪Theodorde Banville‬په‬
‫وینا (( قافیه هغه زرین مېخ دی چې د شاعرانو تخیالت تثبیتوي)) (‪)۲۰۰ :۳‬‬
‫پایله‪:‬‬
‫په دې لیکنه کې دقافیې موسېقي سپړل شوې ده او دا په ډاګه شوه چې قافیه دنظم دموسېقۍ په برابرولو کې لویه ونډه اخلي‪ ،‬دقافیې همغږې‬
‫برخه او تر همغږې برخې وړاندې دتوریو حرکات او ددوی تکرار دنظم موسېقي برابروي‪.‬‬
‫قافیه دوزن په څېر دنظم بهرنۍ او هم معنوي موسېقي برابروي‪.‬‬
‫قافیه په نظم کې دتورویو ترمنځ ګډ اهنګین امتزاج دی چې په بیت کې دمعنا‪ ،‬وزن‪ ،‬او انځور بشپړولو دنده لري‪.‬‬
‫قافیه نظم ته رواني بښي‪.‬‬
‫قافیه په پیغام رسولو‪ ،‬دیو شعر په زده کولو او حافظې ته په سپارلو کې مهمه ونډه اخلي‪.‬‬
‫قافیه دشعر هغه مرکزي برخه ده چې نور توري پردې راڅرخي او هغوی ته یو شور او حرکت ورکوي‪.‬‬
‫ماخذونه‪:‬‬
‫‪ :۱‬ازمون‪ ،‬لعل پاچا‪(.‬ناچاپ)‪ .‬پښتو فولکلوري ادبیات‬
‫‪ :۲‬حقپال‪ ،‬محمداجان‪ .)۱۳۹۱ (.‬قافیه پوهنه‪.‬دلوړو زده کړو وزارت‪ .‬کابل پوهنتون چاپخونه‬
‫‪ :۳‬شفیع کدکني‪ ،‬دکترمحمد رضا‪ .)۱۳۹۱ (.‬موسېقي شعر‪ .‬کتاب گزیده‪ .‬تهران‬

‫‪https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1077535028944492&id=967488789949117‬‬

‫د قافیې او ردیف اړیکې‪ /‬نقیب احمد عزیزی‬

‫خپرول‪ ۲۱ :‬سرطان ‪۱۳۹۶‬‬ ‫‪‬‬

‫نوملړ‪ :‬تاند‬ ‫‪‬‬
‫د خبر شميره‪25248 :‬‬ ‫‪‬‬
‫زموږ په ادبی فنونو کې تر اوسه د ادبياتو ډېری استادان پر دې اکتفا کوی چې قافيه عربی کلمه ده‪ ،‬څټ ته وایی‪ ،‬د شعر‬
‫هماهنګی پرې را څرخی‪ ،‬کلمې یې دا دی او بس!‬

‫قافيه تر دې هر څه ور ها خوا نور کمالونه هم لری‪ .‬یو کمال یې دا دی چې په پښتو ژبه کې د عربی برخالف‪ ،‬د قافيې لپاره د‬
‫کلمې استقالل شرط نه دی‪ ،‬یعنې قافيه یوازې په اهنګ تلو‪ ،‬نه په عروضی شکل؛ ځکه خو کېدای شی چې د قافيې کوه برخه‬
‫په ردیف پورې نښتې راشی یا د ردیف کومه برخه د قافيې خوا ته را بېله شی او خوند ال ډېر شی‪ .‬په عربی کې قافيه باید یو‬
‫مورفيم وی‪ ،‬لکن په پښتو کې دغه قيد نهشته‪.‬‬

‫عربی قافيه له عروضو سره په قافيهپوهنه کې مطالعه کېږی او پښتو قافيه د بالغی فنونو برخه ده‪.‬‬
 ‫له ردیف سره د قافيې لفظی یا تلفظی تړون یا شلون‪ ،‬مهارت دی‪ .‬قافيه کله کله بله کلمه زېږوی‪ ،‬کله بيا پخپله له ردیف سره‬
‫تښتی‪.‬‬

‫دروېش درانی وایی؛‬

‫په دې رڼا باندې به مينځی د زړه وینه اخېر‬

‫دلته به هر څوک مبتال وی ستا په مينه اخېر‬

‫رقيب له ما سره هيڅ وخت سيالی کوالی نهشوه‬

‫دا ستا په وجه سړی جوړ شو له لرګی نه اخېر‬

‫د «وینه» او «مينه» له کلمو سره په دویم بيت کې قافيه له «لرګی نه» جوړه شوې او دوې کلمې دی‪ .‬دغه شی د عربی عروضو‬
‫په مېتود ځينو ته عيب ښکاری‪ ،‬مګر دا د پښتو مهارت بلالی شو‪.‬‬

‫په پوهنتونونو کې اوس هم ډېری محصالن په مونوګرافونو کې د خوشال بابا پر قافيوی مهارتونو د قافيوی عيبونو ټاپې لګوی‪.‬‬

‫د خوشال بابا د غزل دوه بيته دی‪ ،‬وایی؛‬

‫په طلب کې دې سستی وینم دروېشه!‬

‫چې وتلی یې د دې خونې له وېشه‬

‫په پيغام د بوسې سود نهشی خوشاله‬

‫که زما په خوله مين یې را نژدې شه‬

‫د خوشال بابا دا غزل بېردیفه دی‪ ،‬مګر په دویم بيت کې «شه» د ردیف پر ځای راغلې کلمه ده او قافيه د کلمې په لحاظ‬
‫شلېدلې ده‪ ،‬یعنې لکه «دروېشه‪ ،‬وېشه…» خپلواک مورفيم نه ده پاتې شوې‪ .‬په دغه بيت کې یوه ناخپلواک «را» او دوو خپلواکو‬
‫«نږدې او شه» مورفيمونو د غزل قافيه تشکيل کړې ده‪« .‬را نږدې شه» یوه جمله ده چې له کلمو سره یې د غزل هماهنګی‬
‫جوړه کړې ده‪.‬‬

‫د قافيې بله ښکال دا ده چې کله کله په غزل کې ردیف هم له منځه وړالی شی‪ ،‬په دغه ډول د غزل کيف ورسره سوا کېږی او‬
‫خيال ته نوی څرک ورکوی‪.‬‬

‫دغه بيت ولولئ؛‬

‫په یوه ګيالس شرابو دې سپېڅلې ځوانی ورکړه‬

‫تو‪ ،‬لعنت په داسې ګټه‪ ،‬اه‪ ،‬افسوس په داسې ورکړه‬

‫دلته «کړه» کومکی فعل‪ ،‬ردیف دی؛ مګر په دویمه مسره کې «ورکړه» خپلواک مورفيم دی‪ « .‬مورفيم ګرامری واحد ته وایی چې‬
‫د وېشلو وړ نه وی‪ ،‬که ووېشل شی معنا یې ختمېږی‪».‬‬

‫وینو چې د خوشال بابا د غزل په بيت کې قافيې ردیف تشکيل کړ‪ ،‬مګر په دغه بيت کې یې محوه کړ‪.‬‬

‫دروېش درانی وایی؛‬

‫ستا پر مړوند وینمه ستا د بېلتانه خوبونه‬

‫جانانه! بيا څه درنې شپې دی‪ ،‬څه درانه خوبونه‬

‫چې دې زما پېژندګلوی وکړه له درده سره‬

 ‫له هغې ورځ پس نه ته راغلې بيا‪ ،‬نه خوبونه‬

‫«د بېلتانه خوبونه‪ ،‬درانه خوبونه او بيا نه خوبونه» یو ډول تلفظېږی‪ ،‬د غزل هماهنګې برخې دی او قافيوی جوړښتونه لری‪ ،‬خو د‬
‫ګرامر د لفظی واحدونو په اساس د دویم بيت قافيه «بياـ نه» په دوو مورفيمونو کې راغلې ده‪.‬‬

‫نوښت یې دا پېښ کړی چې په دغه بيت کې «خوبونه» په «نه» ویيکی سره نفې کړی دی‪ .‬کله چې ردیف اسم وی‪ ،‬موضوع‬
‫محدودېږی یا حد اقل شاعر د ردیف په قرارداد هر ځل په هماغه اسم پورې اړوند خبره کوی؛ مګر کله چې قافيه دغه ډول فعال‬
‫رول ولوبوی‪ ،‬شاعر د زاویې او ليدلوری تنوع پيدا کوالی شی‪.‬‬

‫دا له معنوی لحاظه شاعر ته د بل خيال دروازه پرانېزی او لوستونکی ورسره په شعر کې یو تحرک احساسوی‪.‬‬

‫له ردیف سره د قافيې پر اړیکو ګڼو خبرو ته اړتيا شته‪ ،‬ممکن ځينې ښکالوې یې ال هم د قاف د غرونو ښاپېرۍ وی‪.‬‬

‫‪http://pashtunews.com/%D8%AF-‬‬
‫‪%D9%82%D8%A7%D9%81%DB%8C%DB%90-%D8%A7%D9%88-‬‬
‫‪%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%81-‬‬
‫‪%D8%A7%DA%93%DB%8C%DA%A9%DB%90-‬‬
‫‪%D9%86%D9%82%DB%8C%D8%A8-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-‬‬
‫‪%D8%B9%D8%B2%DB%8C%D8%B2%DB%8C/‬‬