Filipino 2

Modyul V
Aralin 1. ANG PANAHON NG BAGONG KALAYAAN

Mga Tiyak na Layunin:

Pagkatapos ng araling ito dapat mo nang:

1. nakakamtan ang kabtiran sa naging kalagayan ng panitikang Pilipino
sa panahon ng Bagong Kalayaan;
2. nakikilala ang mga tanyag na manunulat sa panahonh ito;
3. nasusuri ang pinaksa ng ilang akdang naisulat sa panahong ito.

PANIMULA

Sa pagkatao na mga Hapones at sa pagtupad ni MacArthur sa pangakong

pagbabalik sa Pilipinas, sumigla agad ang panitikang Pilipino. Ang Maraming manunulat
ay sabik na sabik sa pagsusulat maging sa Tagalog o Ingles.

Muli lumitaw ang mga lingguhang magasin at mga pahayagan. Nagsisilitaw din
ang mga “award” na siyang gumanyak sa mga manunulat upang pagbubutihin ang mga
isinusulat. Ito ay ang Palanca Memorial Award in Pilipino and English Literature, Gawad
ni Balagtas Award, Republic Cultural Award at Taunang Gawad ng Surian ng Wikang
Pambansa o Talaang Ginto. Itinaas din ang bayaran sa pagsusulat. Nagkaroon din ng
maraming patimpalak sa pagsulat ng tula, kuwento at sanaysay. Umunlad din ang
pinilakang tabing sa Pilipino at nangailangan ng mga manunulat ng nobela at dula.
Lumaganap ang mga lingguhang babasahin gaya ng Liwayway, Bulaklak, Ilang-Ilang,
Sinagtala, Malaya, Kayumanggi at Tagumpay.

PANAHON NG BAGONG KALAYAAN

Mga Pagbabago at Saloobin

Sa aklat nina Maria S. Ramos, et. Al. 1984. Panitikang Pilipino inilahad na sa
mga pamantasan ay nadagdagan ng mga kurso sa pagsulat ng tula, kuwento at sanaysay
sa Ingles at Filipino. Nagkaroon din sila ng palihan o sanayan ditto. Kaya’t marami sa
mga mag-aaral na may hilig sa sining ng pagsulat ay nahasang mabuti at marami as
kanila ang nagtagumpay sa pagwawagi sa Palanca Award.

Maraming mga manunulat sa Pilipino ata sa Ingles na lumawak ang kaalaman sa

sining ng pagsulat dahil sa kanilang pagbabasa ng mga akda ng mga Amerikano, Ingles at
ng mga taga-ibang bansa upang mabigyan nila ng pagbabago ang kanilang mga pagsulat.
Dahil sa mga pagbabagong ito, ang mga mambabasa naman ay nahati sa dalawang uri,
ang mga tinatawag na intelektuwal na mambabasa at ang mga karaniwang mambabasa o
ang masa. Ang mga intelektuwal na mambabasa’y karaniwan ay mga akdang Ingles ang
mga binabasa samantalang ang masa’y ang mga babasahin sa Pilipino ang mga binabasa.
Ang mga intelektuwal ay nagbabasa upang madagdagan ang kaalaman samantalng ang

1
masa’y upang maglibang, kaya’t lalong dumami ang mga lingguhang babasahin upang
mapagbigyan ang dumaraming karaniwang mambabasa.

Isa pang nakatulong sa paglago ng panitikan ay pagkakatatag ng mga samahang

pampanitikan. Kabilang dito ang TANIW (Taliba ng Inang Wika), KADIPAN
(Kapisanan ng Diwa at Panitik), Panitikan ng mga Kababaihang Manunulat; Samahanng
Balagkas, KAMPI (Kapisanana nag mga Mandudulang Pilipino), at PANITIKan ng
samahang pampanitikan sa iba’t-ibang pamantasan at kolhiyo. Ang mga samahang
pampanitikan sa Ingles ay ang Philippine Writers Association, The Barangay Writer’s
Guild Dramatic, Philippine Arena Theater at PETA (Philippine Educational Theater
Association).

Ang Pantitikang Tagalog Simula Noong 1950

Ayon sa aklat nina Maria S. Ramos, et. Al.1984, Panitikang Pilipino, and pansin
ng mga manunulat an Tagalog ay nalipat sa mga pagsusulat ng mga aklat pampaaralan sa
Pilipino. Nagsulat sila ng mga aklat na pambalarila at pampanitikan. Sa mga sinulat nila
ay kasama ang mga tula, sanaysay at maikling kuwento. Kaya’t ang mga akda ng ating
mga dakilang maunulat noong unang panahon ay nabuhay na muli sapagka’t ang mga
ito’y isinama sa mga babasahing pampanahon ng mga bagong manunulat. Marami sa
kanila ang milung nagpalimbag. Halimbawa – ang mga katipunan ng mga tulang
“Salamisin,” 1955 ni Cirio Panganiban; “Talaang Ginto,” 1958 ni Jose Corazon de Jesus;
ang klasikong nobelang “Banaag at Sakit”ni Lope K. Santos; “Lihim ng Isang Pulo,” ni
Faustino Aguilar at “Nena at Neneng” ni Valeraino Hernandez Peña.

Ipinalimbag din ni Alejandro Abaddilla ang “Parnasong Tagalog” noong 1949. Ito’y
katipunan ng mga piling tula mula kay Joseng Sisiw at Balagtas hanggang sa kanyang
kapanahunan. Noon namang 1955 ay ipinalimbag niya ang katipunan ng kanyang mga
tulang may pagamat “Ako ang Daigdig.” Dahil sa kagandahan ng mga tula niya’y
pinagkalooban siya ng surian ng Wikang Pambansa ng Diploma ng Karangalan bilng
“Pangunahing Makata” ng taong 1957.

Si Amado V. Hernandez na humalili kay Jose Corazon de Jesus bilang pangunahing

makat sa Tagalog ay nagkamit ng “Republic Cultural Award” noong 199962 sa katipunan
ng kanyang mga tulang may pagamat na “Isang Dipang Langit.” Sunulat niya ito sa piitan
sa Muntinlupa. Siya’y napiit sapagka’t napagbintangang isang komunista dahil sa
pagtatanggol niya sa mga dukha at manggagawa. Ang kanyang mga tula at mga dula ay
nagtatanggol sa katarungang panlipunan. Pagkatapos ng walong taong pagkakpiit ay
nakalaya na rin siya nguni’t maklipas ang ilang taon siya’y binawian ng buhay.

“AKO ANG DAIGDIG”

Ako
ang daigdig

Ako

2
 ang tula

Ako
ang daigdig
ang tula

Ako
ang daigdig
ng tula
ang tula
ng daigdig

Ako
ang walang maliw-ako
ang walang kamatayan ako
ang tula ng daigdig.

ISANG DIPANG LANGIT

Ni Amado V. Hernandez
(Isinulat sa Muntinglupa noong Abil 22,1952)

Ako’y ipiniit ng linsil na puno

hangad palibhasa’y diwa ko’y piitin,
katawang marupok, aniya’y pagsuko,
damdami’y supil na’t mithiin ay supil.

Ikinulong ako sa kutang malupit:

bato, bakal, punlo, balasik ng bantay;
lubos na tiwalag sa buong daigdig
at inaring kahi’t buhay man ay patay.

Sa munting dungawan, tanging abot-malas

ay sandipang langit na puno ng luha,
marmot na birang ng pusong may sugat,
watawat ng aking pagkapariwara.

Sintalim ng kidlat ang mata ng tanod,

sa pintong may susi’y wlang makalapit;
sigaw ng bilanggo sa katabing muog,
anaki’y atungal ng hayop sa yungib.

Ang maghapo’y tila isang tanikala

na kala-kaladkad ng paang madugo;
ang buong magdamag ay kulambong luksa
ng kabaong waring lungga ng bilanggo.

3
 Kung minsa’y magdaan ang payak na yabag,
kawil ng kadena ang kumakalansing;
as maputlang araw saglit ibibilad,
sanlibong aninong iniluwa ng dilim.

Kung minsan, ang gabi’y biglang magulantang

sa hudyat-may takas-at asod ngpunlo;
kung minsa’y tumangis ang lumang batingaw,
sa bitayang muog, may naghihingalo.

At ito ang tanging daigdig ko ngayon

bilangguang mandi’y libingan ng buhay;
sampu, dalawampu, at lahat ng taon
ng buong buhay ko’y ditto mapipigtal.

Nguni’y yaring diwa’y walang takot-hirap

at batistis pa rin itong aking puso
pita’y bahagi ng pakikilaman
mapiit ay tanda ng hindi pagsuko.

Ang tao’t Bathala ay di natutulog

at di habang araw ang api ay api
tanang paniniil ay may pagtutuos,
habang may Bastilya’y may baying gaganti.

At bukas, diyan din, aking matatanaw

sa sandipang langit na wala nang luha,
sisikat ang gintong araw ng tagumpay!
layang sasalubong ako sa paglaya!

Noong 1960 ay ipinalimbag ni Jose Villa Panganiban ang kanyang 70 tulang

pinamagatang “Mga Butil ng Perlas.” Inihandog niya ito sa kanyang maybahay na si
Gng. Consuelo Torres Panganiban, alang-alang sa pagsapit ng kanilang ika-25 taong
anibersaryo ng pag-iisang dibdib. Sinulat din ni Dr. Panganiban ang “101 Tanong at
Sagot na Pangwika.”

Noong 1957 ay lumabas ang katipunan ng 20 maikling katha ng mga pangunahing

manunulat na tinipon ni Alejandro Abadilla at ni Ponciano B. P. Pineda. Ito’y inilathala
ng Panitikan ng Wika.

Mga Iba Pang Makata

Si Manuel Car. Santiago ay nagtipon din ng kanyang mga tulang may pamagat na
“Buhay at Iba pang mga Tula” na nalathala noong 1959.

4
 Si Benigno Ramos, isang lider sosyalistang kilala sa panulat na Ben Ruben ay
sumulat ng mga sumusunnod na tula: “Ano Pa,” “Ang Bahay ng Diyos,” “Bayani,” “Ang
Ating Pag-ibig,” “Ang Kayumanggi,” “Katas Diwa.”

Si Teodoro Gener ay isang makata at guro., Ang kanyang mga akda ay “Ang
Sining ng Tula” (1958), “Pag-ibig,” “Guro,” “Subo ng Sinaing ,” “Ang Masamang
Damo,” at “Kudlit at Tatas ng Wikang Pilipino.”

Si Aniceto Silvestre ay makatang makaluma. Ang kanyang tulang “Filipinas” ay

nanalo ng unang gantimpala sa paligsahang ibinusod ng Surian ng Wikang Pambansa
noong 1946, at noong 1968 ay ang katipunan ng kanyang mga tulang “May Luha ang
Tula at Iba Pa” na naglagay sa kaniya sa hanay ng kilalang makata at mambabalagtas.
Kinilala siyang pambansang makata ng maipanalo niya ang dalawa niyang tulang “Ako’y
Lahing Kayumanggi” at “Mutya ng Silangan” na nagkamit ng una at pangalawang
gantimpala noong 1946 na ibinunsod ng Surian ng Wikang Pambansa.

Tinipon naman ni Teo Baylen ang kanyang mga tulang nasulat sa loob ng 30 taon
at pinamagatang “Tinig ng Darating.” Ito’y pinagkalooban ng Republic Cultural Award
noon 1963.

“TINIG NG DARATING”

Ang Guniguni mo’y paglakbayin doon

Sa madugong landas ng ating dantaon;
Masasalubong mo ang isang panahon
Na pumaparitog dala’y ilang tanong:

Ito ba ang lupang aking aangkinin

Na tira-tirahan ng apoy at talim?
Ito ba ang manang aking bubungkalin
Na sambuntong ako at nagngangang libing?

–Ito ba ang mundong hinila kung saan

Ng Gulong ng inyong hidwang kaunlaran?
Ito ba ang bunga ng Sining mo’t Agham?
Ito ba ang aking manang Kalinangan?

–Iyan ba ang parang at iyon ang bundok

Na aking daratnang uling na at tuod?
Iyan ba ang wakas ng layon ng Diyos
Nang ang unang tao’y abutan ng dulos?

5
 –Iyan ba ang bukid na walang naimbak
Kundi mga bungo nga mga kaanak?
Binaog ng inyong punlong makamandag
At wala ni damo na diya’y mag-ugat?

–Kahubdan at gutom, isipang salanta,

Bigong pananalig at pag-asang giba;
Ito ba ang aking manang napapala
Na labi ng inyong taniman at sumpa?

O Sangkatauhan ng Dantaong ito

Na dapat sisihin ng mga inapo;
Ano sa darating ang isasagot mo
Sa sumbat ng lahing susunod sa iyo?

Si Jose Villa Panganiban ay sumulat ng makabagong tula bukod pa sa “Mga Butil

ng Perlas.” Ito ang makabagong tulang walang sukat at tugma, ang “Tanaga at Pantun” na
sinulat noong 1963.
MGA BAGONG TANAGA

1. Laging Bago

Ang ninikat na araw’y

iisa araw-araw
nguni’t bawa’t liwayway
ay bago’t bagong araw.

2. Sino ang Nagbago?

Ang pinagbabalika’y
nag-iibang larawan
sapagka’t ang naglakbay.

3. Buhay

Bakas ng kabataan…
Pumapatak na ulan…
Hatinggabi s daan…
Hakbang ng karanasan.

4. Pag-asa

Pag-asa’y walang wakas

at laging malagaslas;
ang kapiling na lunas
ay nakatagong likas.

6
 5. Katahimikan

Tahimik na tahimik
Bato ma’y niyayanig
ng lihim na pasuwit:
alingawngaw ng galit.

6. Pagkainip

Kapagka naghihintay,
makupad ang orasan…
At yaong minamahal
ay lalong nagtatagal.

7. Kaisahan

Kung di magkakaiba
ay di magkakaisa;
at nagkakaisa muna
bago pa magkaiba.

8. Paraya

Ano man sa daigdig,

maaring magamit;
ano mang masaisip,
di sukat maiipit.

Sina Vedasto Suarez at Oscar Suarez Manalo ay nagpalabas ng kanilang

katipunan ng mga tulang may pamagat na “Halimuyak 10” noong 1960.

Si Rufino Alejandro, isang mambabarila at makata ay nagtipon din ng kanyang

mga tulang may pamagat na “Pangitain at Ibang Mga Tula.”

MGA MAKATANG NAGHIMASIK SA MAKALUMANG PANULAT

Sa aklat nina Maria S. Ramos, et.al.1984. Panitikang Pilipino, isinalaysay na sa

pamumuno ni Alejandro Abadilla, ang mga batang manunulat ay nangaghimagsik sa mga
tuntunin ng tulang makaluma. Sa paniniwalang ang tula ay hindi nararapat mabalot ng
mga tuntunin, ang mga batang manunulat ay nangasisulat ng Malaya at pinarisan ang
sistema ng pagsulat ng mga Hapones at ng mga iba pang mga makabago at
makapangyarihan bansa gaya ng Amerika. Ang kanilang mga tula ay karaniwang maiikli
at mabibisa. Kasama sa maga makabagong makata ay sina Gonzalo Flores Corazon
Arceo, Manuel Principe-Bautista, Ruben Vega, Hernando Ocampo, Manuel Car. Santiago

7
at Hilario Coronel. Halimbawa ng makabagong tula ni Alejandro Abadilla ay
pinamagatang “Tanagabadilla (Unang Aklat)” at “Tanagabadilla (Ikalawang Aklat).”

“Tanagabadilla (Unang Aklat)

PASINTABI

1. Tabi, tabi, Nuno

Ako’y paraanin
Mga bigwasi’t biro’y
Mumunting pasaring.
2. Akong hinanap mo
Ay hindi Makita
Paano mo ako
Maaring madama?
3. Ibig kong tugman’t
Sukatan ang langit,
Ngunit ano’ng buhay
Itong masasapit?
4. Langit, ginalugad
Ng paslit mong muni;
Bathalang hinahanap
Pala’y nasa budhi
5. Banyagang isip mo’y
Ibig mong manaig:
Nguni’t papaano
Kita maiibig?
6. Ang ako sa akin
Ay buhay na buhay
Bakit iisiping
Ako’y mamamatay?

“Tanagabadilla (Ikalawang Aklat)

ANG AKO

1. Mga kalangitan
ay nilunggati mo,
Ngunit walang hanggan
Ang ako sa iyo.

2. Ang ako sa akin

ay gumandang ganap
Nang ikaw’y maangking
Isang munting hiyas.

8
 3. Duling iyong mata
Na itinitingin,
Pa’no magagawang
Ang ako ay sukatin?

4. Ang ako sa akin’

Ay isang hiwagang
Hindi naangkin
Niyang kawalang-laya.

5. Walang hanggang tula

Sa iyo ang ako:
Bakit ka tutula
Sa kaakuhan ko?

6. Ang ako ay ako

Lusiper ang ako.
Ang tula ay ako’t
Ako ang budhi mo!

MGA MAKABAGONG MANUNULAT NG MAIKLING KUWENTO

Nang lumaya ang Pilipinas sa Hapon, ay umulad na naman ang pagsulat ng

maikling kuwento nguni’t ang karaniwang paksa lamang ng mga kuwento’y ang
kahirapan ng buhay ng Pilipino noong panahong yaon, ang pagnanasa sa pagbalik ng
Amerika at buhay ng mga gerilya. Ang mga manunulat sa Ingles na nagsisulat sa Pilipino
noong panahon ng Hapon ay nagpatuloy na rin ng pagsulat sa Pilipino nang panahon ng
Bagong Kalayaan Sila’y sina Juan C. Laya, Hernando Ocampo, N.V.M Gonzales,
Narciso Reyes Teodoro Agoncillo, Jose Villa Panganiban, Buenaventura Medina, Jr. at
Andres Cristobal Cruz.

Ang mga kuwento ng mga makabagong maunulat an ito’y ibang iba ang mga
paksa at pamamaraan kaysa sa mga dating manunulat. Ang kanilang mga kuwento’y
makatotohanan lalung-lalo na sa pagtalakay ng mga sari-saring suliraning sosyal at
pampulitika.

Ang pamahalaang Commonwealth ay nagsimula sa pagganyak sa mga kuwentista

at mga makatang magsisulatsa pamamagitan ng paghahandog ng gantimpala taon-taon.
Ito’y napalitan pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig ng Republic Cultural
Award. Isa pang nakaganyak sa mga manunulat ay ang Palanca Memorial Awards for
Literature na sinimulan noong 1951.

Si Pedro Dandan ay nagwagi ng makatatlong ulit sa Palanca. Ang kanyang

istilo’y masining at matulain. Ang kanyang mga paksa’y mga karanasang pandaigdig at

9
malapit sa damdamin ng tao. Ang kanyang mga karanasang pandaigdig at malapit sa
damdamin ng tao. Ang kanyang mga ipinanalo’y “Mabangis na Kamay – Maamong
Kamay,” “Sugat ng Digma” at “Lakas.”

Si Liwayway Arceo-Baustista ay isa sa pinakamahusay na kuwentistang babae.

Siya’y palagiang manunulat ng Liwayway. Siya’y kabiyak ng dibdib ni Manuel Principe,
isa ring mahusay na makata sa Tagalog. Ipinanalo ni Gng. Bautista ang kanyang
kuwentong “Banyaga” sa Palanca noong 1962 at noong 1943 ang kuwento niyang “Uhaw
ang Tigang na Lupa” ay nagkamit ng pangalawang gantimpala.

Si Fausto J. Galauran ay isa sa may pinakamaraming nasulat na nobela. Ang

kanyang mga kilalang akda’y ang mga sumusunod:
“Ang Anak sa Ligaw”
“Ang Anak ng Kriminal”
“Wala Kang Kapantay”
“Sa Harap ng Diyos”
“Bulaklak ng Bayan”
“Lihim ng Kumpisalan”

Si Jose Domingo Kanasig ay beterano sa pagsulat at naging patnugot ng

Liwayway. Ang kanyang mga nobela ay: “Dr. Kuba,” “Lagrimas,” “Ang Monghita,”
“Ligaw na Bulaklak,” “Lagablab” at “ Igorota sa Bagyo.”

Ang sumusunod ay mga halimbawang maikling kuwento ng panahon: “Sugat ng

Digma” at “Uhaw ang Tigang na Lupa.”

SUGAT NG DIGMA
ni
Pedro S. Dandan

Isa Lamang iyon sa mga larong panlalaki, ang huego de pato, bukod sa arnis at
boksing na itatanghal sa liwasan bilang pasasalamat sa ikatlong araw na pagpasok sa
aming bayan ng “Tagapagligtas” na Hukbong Amerikano. Dapat sana’y tumulong ako sa
pag-aayos ng palaruan, subali’t pinipigil ako ng isang pananalig sa aking tungkulin. Ako
ang Kapelyan ng pangkat ng gerilya sa Kamuning, at isangguni ko man sa puso’y
nasisinsay sa simulating Kristiyano ang pagdaraos ng huego de pato sa anumang
paskakataon. Ni hindi ko makilingan ang nasabi sa akin ni Medyor Kapulong na ias
lamang pagsasanay iyon sa tahasang panlilipol sa mga takas na Hapones na ilulunsad
naming sa hinaharap.

Ngunit ako na rin ang nag-aalinlangan sa sarili kung diniribdib ko na ang

pagiging Kapelyan, palibhasa’y tungkulin nakasalig sa pananagutang makadiyos.
Manapa’y bunga lamang iyon ng pagtingin ko kay Tonyo - sa aking pinsang si Tonyo –
sa kanyang ikapapaanyo. Si Tonyo ay kabilang sa mga mangag sisilahok sa huego de
pato.

10
 Nagbangon ako sa kinahihigang papag, at itinabi ko ang Les Miserables ni Victor
Hugo na ipinahiram sa akin ni Naomi. Itinulak ko ang aldaba, ang takip ng pawid na
durungawan at isinagka ko sa palabahan. Dumapyo sa aking mukha ang simoy-umaga at
itinaas ko ang kuwelyo ng aking dyaket upang hindi ginawin ang aking mga taynga. Si
Inang ay nagpaparabol ng mga manok sa harapan ng batalan, samantalang nangag-aabang
ang kanyang dalawang baboy na lahing Batangan sa tabi ng labangan.

Nanaog ako upang tiyakin kung pinaapaw ang patubig. Naraanan ko si Tatang sa
duluhan. Ginagatasan nito si Inahin sa lilim ng punong lawayan. Natatanaw sa aming
duluhan ang bakuran nina Obispo Banaag. Ang kanilang tahanan ay ibinubukod ng isang
maayos na halamanan sa malaking Kapilya. Sa likuran ng Kapilya’y nakatubo ang isang
matandang punong mangga. May nakabitin doon na dalawang duyang libangan naming
magkababata: nina Tonyo, Naomi at ako. Si Naomi’y apo ni Obispo Banaag.

“Hoy, Natoy, baka malimutan mo, may kulto tayo mamaya!”

Nilingon ko ang tumawag. Namataan ko si Obispo Banaag na nakapadyamang

halos pumuto sa kanyang katabaan at nagsisiga siya sa tagiliran ng Kapilya.

“Hindi po, Obispo!” tugon ko.

“Isama mo naman si Tonyo…Linsiyak na bata ‘yon, hindi na nakikipagkulto, a,”

sabi ni Obispo Banaag at itinaboy nito ng walis ang ilang tuyot na layak sa sinisigan.

“Pipilitin ko po…” pagbibigay-loob ko.

Nangangamba akong hindi ko na mahihimok si Tonyo upang makipagkulto, sapul

noong mamundok kami at danasin namin ang pagsubok ng apoy at dugo sa labanan.
Tuwing tatangkain niyang sumama sa akin sa Kapilya’y nagbabalik siya sa kalagitnaan
ng landas, mamasdan ang sarili, na animo’y may mga bahid ng dusing ang kanyang palad
at kasuotan, at idadahilang magpapalit lamang siya ng damit o dili kaya’y nahihiya raw
siya kay Naomi. Ang totoo’y mga tunog ng mga paa ng kanyang kastanyo sa mabatong
kalsada ang nakapukaw sa akin kanginang mag-uumaga, upang masapantahang talagang
nag-aabala siya sa napipintong paligsahan huego de pato at nawalan ng panahon sa ibang
bagay.

Si Obispo Banaag ang nakapagpasibol ng pananampalataya sa puso ni Tonyo,

bagama’t kami ni Naomi ang nagsimulang luminang nito at nakapagtatakang mabansot
iyon. Nalimutan na kaya ni Tonyo ang nangyari sa kanya noong huling araw bago kami
nagpatala sa kilusan laban sa mga Hapones? Ang luhang sumungaw sa kanyang mga
mata ay hindi nalingid sa akin nang matinag siya ng sermon ni Obispo Banaag hinggil sa
kaligtasan ng tao, na sinipi ang paksa sa pilosopiya ng isang teologo.

Unless souls are saved, nothing is saved; there can be no world peace unless
there is soul-peace. World wars are only projections of the conflicts waged inside the

11
soul of modern men, for nothing happens in the eternal world that has not first
happened within a soul.

“Oo, makaliligtas ka,” at napahikab ako.

“Kahit na ba nang –umit ako ng itlog sa silong nina Ka Mundo maliliit pa tayo at
ikaw ang umaming gumawa?”

“Ako na ang bahalang managot niyon kay San Pedro,” biro ko.

Nagkahagikgikan kami. Nagising sina Impong Sela’t Inang.

“Ano bang mga lalaki ire…nakabubulahaw ng natutulog!” ani Inang.

“Hindi po ako, Inang…si Natoy po,” sumbong ni Tonyo.

“Ito nga naming si Natoy… siya ang matanda’y siyang pasimuno! Matulog ka na
Tonyo at huwag mong indindihan ang lekat na ‘yan…” ani ni Inang.

Si Tonyo’y napamahal na kay Inang, palibhasa’y maagang naulila sa ina, na

pinsang makalawa ni Inang. Sampong taon pa lamang si Tonyo noong mauwi sa amin.
Kaibang-iba siya sa aking mga kababata. Malikot, mapambasagulo at siya ang laging
nangunguna sa mga paglalaro namin ng luksong-palyos, harangang-taga, habulan sa
punong bayabas o batakanglubid, nguni’t kung minsan ay nagpapaiyak ng lalo niyang
minamahal sa amin, si Naomi. Mababakas din kay Tonyo ang mga batik ng isang
masamang paligid sa Maynila. Dangan ay napabayaan siyang lumaboy sa lansangan ng
kanyang ama na gabi na kung umuwi mula sa pinapasukang talyar.

Kabilin-bilinan sa akin ni Inang na pakisamahan ko si Tonyo. Si Tonyo raw ay

pinsan kong makatatlo. Bagay na kinahapunan noon ay hindi ako nakatanggi nang
amukin ako ni Tonyong mang-umit ng mangga sa punong nasa likuran ng Kapilya.

Hindi pa man naabot ni Tonyo ang manibalang sa dulo ng sanga’y sa darating si

Obispo Banaag sa duluhan.

“Sige, Atong, pagbutihin mo ang pitas. Hayun ang pulang puwit…hayun sa

gawing kanan!” bati ni Obispo Banaag.

Nangliit ako sa likuran ng punong mangga. Hindi matutuhan ni Tonyo ang pag-
ibis…

“Aba, ano bang mga bata ito… pinakuha ko nga kay Naomi ang saloka. Ikaw nga
ang umakyat, Natoy, hindi yata bihasa ang mga taga-Maynilang ‘yan.” Kunwa’y hindi
naiino ng Obispo ang aking panungubli.

12
 Bago dumating si Naoming dala
kinatutungtungang punungkahoy at nahulog.
isang sanga at bumitin-bitin ang katawan.
Tonyong bumagsak sa kanyang malaking
Napatawa na rin sina Obispo at Tonyo.
ang salok ay nadupilas si Tonyo sa
Nakapangunyapit ang isang kamay nito sa
Matuling tumapat si Obispo sa bigat ni
tiytan. Nakatawanan kammi ni Naomi.

Si Obispo Banaag ay hindi lamang isang nakatatandang pinuno ng aming Iglesia

kundi isa ring kaibigan. Siya’y nakikipagbiruan sa amin at nakikipaglaro ng balibol,
basketbol at besbol. Ang kabaitang ito ni Obispo Banaag ay nagbunsod sa akin upang
tupdin ang naipangako kong paghimok kay Tonyo na makipagkulto.

Doon ko inabangan si Tonyo sa may tul;ay ng patubig sa tinatawiran niya sa

paglabas sa bukid. Hindi pa nalalaunan sa pamimitak ang araw, sapul noong siya’y
matulog sa amin, ay walang pagsalang nagsasadya siya sa kaingin nina Adela upang
uminom ng sariwang gatas na inilalaan ng babae. Isa Lamang si Adela sa ipinamamarali
ni Tonyong malimit niyang dalawin kung hatinggabi kapag naatasan siya ni Medyong
Kapulong na pasaibaba mula sa bundok.

Pagbungad pa lamang ni Tonyo sa paraan ay nilapitan ko na. Mabikas itong

umibis sa kanyang kastanyo at humarap sa akin.

“Naglaba pala si Inang sa ilog kahapon. Nagkita kami… inabutan ko pa ng

sampung piso. Nanalo tayo sa kara’y krus, ‘Insan” ang sabi ni Tonyo.

“Kara’y krus na naman… Mabuti’y makipagkulto ka’y mabawas-bawasan ang

iyong kasalanan,” aniko.

“Alam mo na naman, ‘Insan, na hindi ko na iniintindi iyang kapilya, a!”

“Alang-alang na lamang kay Obispo at kay Naomi…”

Nguni’t pagkarinig niya sa pangalang Naomi’y may katigasang bumadha sa

kanyang mukha. Hinawakan ko siya magkabilang balikat.

“May nangyari ba sa inyo?”

“Banal daw ang pag-ibig…hindi nalalahiran ng makalupang hangarin. Kasalanan

daw ang halik ng labi sa labi. Kahi’t alam niyang nakaumang ang aking buhay sa
kamatayan noong magpaalam ako upang kubkubin ang isang garrison ng mga Hapones sa
Hilaga… itinulot ba niyang mayakap ko ang banal niyng katawan? Sasambahin ko ba
siya… Sasambahin?

“Ano bang sinasabi mo, ha, Tonyo?”

13
 “hindi mo ba nalalaman, ‘Insan?” Nanlalaki ang mga mata ni Tonyo. “Ang
babaing espiyang iniutos sa aki ni Medyor na patayin… niyakap ko… ginahasa… saka
ginilitan ng leeg! Hindi lamang iyan… may iba pa… may iba pa…”

Iniwan ko at sukat si Tonyo. Hindi kayang batahin ng akin budhi ang

katotohanang nagmula sa kanyang bibig. Hindi ko namalayang sumugat ang aking mga
kuko sa aking palad sa pagkakakuyom ng aking mga daliri. Hindi ko masisi nang lubusan
si Tonyo. Nakayapak lamang ang kanyang paasa lupa, at walang lakas na sumasalapsap –
sa kinadadambanaan ng pagkakilala ni Naomi sa pag-ibig.

Inilagan ko ang mga tingin sa akin ni Obispo Banaag samantalang bumibigkas ito
ng sermon. Nagtatanong iyon: Nasaan si Tonyo. Nagunita ko tuloy si Adan noong
matutop ng Diyos na kumakain ng bungang kahoy na ipinagbabawal na inialok sa kanya
ni Eba. Itinanong din ng Diyos kung nassan ang makasalanang ninuno ng tao Obispo
Banaag ng kinaroroonan ni Tonyo.

Nasusupil naman si Naomi ng kanyang mga panimdim tuwing madarako ang mga
mata sa akin at masusumpungang wala na namang laman angkatabi kong luklukan.
Napapailing.

Nasusupil kaming lumabas ni Naomi sa kapilya upang kami’y magkasarilinan at

mapag-usapan si Tonyo.

“Malayung-malayo na siya sa atin, Renato. Hindi na siya ang dating si Tonyo…

ang batang lalaking kalaru-laro natin… na napapaiyak ako sa sandaling hindi ko batiin…
na gumigising sa ating pananaghili kung kumakandong at yumayakap sa iyong Inang,”
ani Naomi.

Hindi ko maipipintang isang maulirang larawan ang katauhan ni Tonyo sa

paningin ni Naomi. Nadarama sa nito ang paggitaw ng katotohanan. Pati ang unti-unting
pagkamatayan ng kanilang pag-ibig.

“Mabuti na, Naomi, ang Katotohanang susugat nang malalim sa kaluluwa, kaysa
kasinungalingang napapatimbungan. Sumama ka na sa akin sa liwasan at makikita mo si
Tonyo, ang talagang Tonyo… ang totoong Tonyo!”

Nagpaalam kami sa kasambahay ni Naomi upang dumalo nga sa pasasalamat at

hanapin at Tonyo. Habang tinatahak namin ang daan ay sumusupling sa aking damdamin
ang puso ng Diyos na pumipinting sa budhi ng toa at sumisimbuyo sa pagnanais naming
masumpungan pa si Tonyo. Lumamig ang aking kalooban.

Isang palaruang inihawig nang bahagya sa arena noong panahon ng Haring Nero
ng Roma – noong ang mga larong kinahuhumalingan ng mga maharlika at durong mahal
ay ang pagpapatayan sa tanghalan ng dalawang mandirigmang sandatahan o ng isang
mandirgma laban sa isang mabangis na leon o tigre – ang nakatirik sa gitna ng liwasan.
Nababakuran ng mga upuan ukol sa mga manonood, ang “munting arena” ay may apat na

14
pintuang, bakod sa pambungad, na pawang naaarkuhan at humahantong sa mahabang
hapag na nalalatagan ng sarisaring pagkaing handog ng mga nayong bumubuo sa bayan
ng Kamuning, gaya ng dinuguan, pansit, puto’t kutsinta, ginatang paradusdos, ginataang
kalabasa, kalderetang kambing , suman s ibos, minatamisan, saging, papaya at iba pang
panghimagas.

Nakahanay sa isang panig ng munting arena ang mga luklukan para sa mga
tanging panauhin. Nandoon sina Medyor Kapulong, Tinyerte Ariston at pangalawang
Tinyente Ramires ng pangkat ng gerilya. Gayundin sina Don Anborsio at Donya Papay,
ang naging Alkaled Libro ng bayan na kaagapay ng kanyang asawa at mga anak na
dalaga, at ang ilang kawal ng hukbong Amerikano.

Nairaos na ang mga palighasan sa boksing at arnis. Sisimulan sa ang huego de

pato. Mula sa aming kinatatayuan ni Naomi’y itinuro ko si Tonyo, na nakahanay sa mga
lalaking nangangabayo at kalahok sa paligsahan. Nang tawagin ang pangalang “Antonio
Sabas” upang ipakilala ito sa madla’y pinatorete nito ang kanyang kabayo sa kabilugan
ng munting arena at walang humpay na pagpupugay. Nguni’t pagkatapat sa amin ay
pinalong pabaliksa hanay ang kanyang kastanyo sa gitna ng pagupakan ng mga
nakakakilala sa kanya. Mula roon ay hindi na niya tinangkang sulyapan si Naomi.

Muling nag-init ang aking kalooban.

“Nakilala ma ba siya?” madaling nasabi sa aking katabi.

“Nakikisali siya sa isang larong unti-unting papatay sa isang pato upang

maipagbunyi lamang ng tao?” paanas na tanong ni Naomi, na hindi ko matiyak kung sa
akin iniukol o sa kanyang sarili.

Inihudyat na ng putok ng rebolber ni Medyor Kapulong ang simula huego de

pato…

Nanga-una-unahan ang amin na lalaking nangakakabayo sa paghablot sa ulong

nakabitin nang alanganin mula sa matatag na baras. Naiwawangis kaypala na pato ang
nangagpapaligsahan – kung may guniguning nalilikha kahit sa isang abang paningin ang
pagdanas niyon ng sukdulang kalupitan – sa amin na imahen ni Kamatayang pawang may
mga kalawit na gumigilit sa kanyang leeg sa bawa’t pagtalilis ng mga sandali. Samantala
habang pinasisigla ang palaro ng di-magkamayaw na kantyawan, palakpakan, pituhan at
sigawan, ikinakanlong naman ni Naomi ang kanyang mukha sa aking likod at ikinakapit
sa isa kong bisig ang kanyang nanlalamig na mga palad.

Nguni’t natagalan kong titigan ng pato sa kanyang nakalalagim na pakikitunggali.

Nagpupumasag ang mga paang mahigpit na nakatali, nag-uulilas ang ulo sa sumasagpang
na mga kamay , nag-uumiyak sa pagkaputot ng mga balahibo sa ulo’t leeg na unti-unting
napupugto… napapatid… ang balat… laman… laman… litid..sigawan ng mga tao…

15
 Nadale ni Tonyo…si Tonyo’ng nakapremyo…si Tonyo! Naku, itinaas pa ng ulo
ng pato… iniwagaywag… Mabuhay!… Ma-ma… Aba… aba… nag-alma!

Tumilamsik ang dugong pumulandit sa katawan ng patong napugutan ng leeg at

humilam sa isang mata ng kabayo ni Tonyo, bago niya nilibot at naibandila sa “munting
arena” ang ulo ng pato. At nagdadamba nga ang kastanyo… ipinasag ang ulo. Si Tonyo’y
di-nakapanimbang. Nauyot. Dumahusdos sa tagiliran ng kastanyo. Napabitin at
nakaladkad ng kabayo na walang masulingang sa pagtakbo.

Nabigo ang limang lalaking sakay ng kani-kanilang kabayo upang mapigil ang
kastanyo…lumusot iyon sa isang naaarkuhang din ng kastanyo si Tonyo hanggang sa
bungad ng daambakal.

Hindi ko masawata ang mga taong nakapulutong kay Tonyo. Lalong ni Medyor
Kapulong si Tonyo. Hindi makilala sa galos at sugat ang mukha. Bali ang isang kamay at
isang paa.

Pinunasan ko ng panyo ang alikado at mumunting batong tumino sa talukap ng

mga mata ni Tonyo. Unti-unting idinilat ang mga iyon. Lumagok muna ng tubig sa
canteen na hawak ni Medyor Kapulong, at hinahabol ang paghingang nagsalita.

“Ikaw ba… ‘Insan?”

“Ako nga, Tonyo. Lakasn mo ang iyong loob! Ihahatid ka namin sa ospi..”

“Huwag na…ihingi…mo lang…ako ng tawad…sa kanya…kay…Naomi…mi…”

Dinama ko ang pintig ng pulso ni Tonyo. Tumakas na iyon at lumatang ang mga
daliring nakasapol pa rin sa pugot na leeg ng pato. Nakita ko nang mahulog iyon sa lupa.
Kinuha ko ang munting krus na palawit ng aking kuwintas at maingat kong ipinaipit sa
duguang palad ni Tonyo.

UHAW ANG TIGANG NA LUPA

1.

ILANG GABI nang ako ang kapiling niya sa higaan. Tila musmos akong dumarama sa
init ng kanyang dibdib at nakikinig sa pintig ng kanyang puso. Ngunit, patuloy akong
nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa kanyang malungkoy na pagtitig sa lahat nang
sa kanyang impit na paghikbi…

2.

16
Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan: ilang araw ko nang hindi,
nasasalaminan ang isang larawang mahal sa akin: bilugang mukha, malapad no noo, hati-
sa-kaliwang buhok, singkit na mga mata, hindi katangusang ilong, mga labing duyan ng
isang ngiting puspos-kasiyahan… Sa kanya ang aking noo at mga mata. Ang aking hawas
na mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at manipis na labi, ay kay Ina.

3.

Si Ina ay palakibo: siya ay babaing bilang at sukat ang pangungusap. Hindi niya ako
inuutusan. Bihira siyang magalit sa akin at kung nagkakagayon ay maikli ang kanyang
pananalita: Lumigpit ka!… At kailangang di na niya ako makita. Kailangang di ko na
masaksihan ang kikislap na poot sa kanyang mga mata. Kailangang di ko na mamalas ang
pagkagat niya sa kanyang labi. Kailangang di ko na Makita ang panginginig ng kanyang
mga daliri. Ito rin ang katumbas ng kanyang mariing huwag mayroon siyang
ipinagbabawal.
Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag-araw: ang bata kong puso ay tigang na
lupang uhaw na uhaw…

4.

Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni Ama bagama’t

hindi ko mapaniwalaang may magkabiyak ng pusong hindi nagkakahinampuhan. Marahil
ay sapagka’t kapwa sila may malawak na kaunawaan: ang pagbibigayan sa isa’t isa ay
hindi nalilimot kailanman.

5.

Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulot ng isang amang

nagsasalaysay tungkol sa mga kapre atnuno at tungkol sa magagandang ada at prinsesa;
ang isang nagmamasid at nakangiting ina; ng isang pulutong ng nakikinig na magaganda
at masasayang bata.

Ngunit, sa halip niyon ay minamalas ko si Ama sa kanyang pagsulat; sa kanyang

pagmamakinilya, sa kanyang pagbabasa. Minamasdan ko kung paano niya
pinapangungunoy ang kanyang noo; kung paano siya titingin sa akin na tila may
hinahanap; kung paano niya ipipikit ang kanyang mga mata: kung paano siya
magpapatuloy sa pagsulat…

Si Inay at isang magandang tanawin kung manunulsi ng mga punit na damit; kung
nag-aayos ng mga uhales at nagkakabit ng mga butones sa mga damit ni Ama. Sa
kanyang pagburbuda ng aking mga kamison at panyolito – sa galaw ng kanyang mga
daliri – ay natutunghan ko ang isang kapanapanabik na kuwento. Nguni’t ang pananabik
na ito’y napapawi.

Kabagut-bagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa bahay:

isang batang marahil ay nasa kanyang kasinungalingang gulang o isang sanggol na

17
kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang –malay, mabango ang hininga, may maliliit na paa
at kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid-kasalanan at
kasiya-siyang hagkan, o isang kapatid na kahulihan ng gulang, maaring maging
katapatan…

6.

Sakali mang hindi nagkakagalit si Ina at si Ama, o kung nagkakagalit man ay

sadyang hindi ipinamamalay sa akin, ay hinahanap ko rin ang magiliw na palitan ng mga
titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.

Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang
naningil na ang maniningil sa ilaw o sa tubig o sa telepono upang sakupin ang panahon
itatagal ng isang hapunan. Sapat na ang panakaw na sulyap ni Ama upang ipadamang
may narinig siya.

Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan kaming

nagpasyal: si Ama, si Ina at ako. Malimit na ako ang kasama ni Ina; hindi ko nakitang
sinarili nila ang pag-aaliw.

7.

Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko kinapapansinan ng

kakaibang kilos si Ina. Nahihiga rin siya pagdating ng mga sandali ng pamamahinga at
kung nakakatulog siya o hindi ay hindi ko matiyak.

Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong inaangkin

ng madla…

Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.

8.

Ilang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na maliit na aklat
ang aming tagapaglaba: yaon daw ay nakuha niya sa isang lukbutan ng amerikana ni
Ama. Ibinigay ko yaon kay Ina: yaon daw ay talaarawan ni Ama.

Ano ang nasa isang talaarawan?

9.

Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si Ama ngunit,

kakaiba ang kalasingan niya ngayon gabi. Hinilamusan siya ni Ina ng malahining taas,
nguni’t wala itong naibigay na ginhawa.

Hindi rin kumikibo si Ina: nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na pagtutol.

18
 Sapagka’t may isusulat ako…sapagka’t ikamamatay ko ang pighating
ito…sapagka’t …sapagka’t…sapagka’t…

10.

idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at ulo: hindi raw siya makahingang
mabuti.

Marahil ay may sipon ka, ani Ina. Sinisinat ka nga.

Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni Ama. Wala
siyang tutol sa aking ginagawa: sinusundan niya ng tingin ang bawa’t kilos ko.

Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang mga palad, at ang kanyang binti,
buhat sa tuhod hanggang sa mga talampakan, ay makailan kong binusan ng tubig na
mainit na alagaw. Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inuman niya ang
ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng kalamansi.

Nakangiti si Ama: Mangsasamot pala ang aking dalaga!

Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti niyang yaon: hindi ako dating
binibiro ni Ama.

Sana’y ako si Ina sa mga sandaling yaon: sana’y lalo kong ituturing na mahalaga
ang nadarama kong kasiyahan…

11.

Nabigo ako sa aking pag-asa; nakaratay nang may ilang araw si Ama. Halos hindi
siya hinihiwalayan ni Ina: sa ilalim ng kanyang mga mata ay may mababakas na namang
maiitim na guhit.

Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat nang kanyang makakaya. Ngunit,
araw niyang ipagtapat sa akin ang karamdaman ni Ama.

12.

Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nilinis ko ang kanyang makinilya.
Idinikit ko ang kagugupit na kuwentong kalalathala pa lamang. Pinagsama-sama ko ang
mga papel sa kanyang mga kahon.

Ang pang-ilalim na kahon sa dakong kaliwa ng kanyang hapag ay nagbigay sa

akin ng hindi gagaanong pagtataka: may isang kahitangpelus na rosas at isang salansan
ng mga liham. Maliliit at mga bilugang titik sa bughaw na tinta sa pangalan ni Ama sa
kanyang tanggapan ang nasa mga sobre.

19
 13.

Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha,may ilong na

kawangki ng tuka ng isang loro, maninipis na labi. SA likod niyon ay nasusulat sa maliliit
at bilugang mga titik sa bughaw na tinta: Sapagka’t ako’y hindi makalimbot… Ang
larawan ay walang lagda ngunit nadama koang biglang pagkapoot sa kanya at sa mga
sandaling yaon ay natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama.

14.

Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari? Higit marahil ang aking
katiwasayan kung hinsi ka dumating sa aking buhay, bagama’t hindi ko rin marahil
matitiis na hindi maipagpalit ang aking kasiyahan sa isang pusong nagmamahal.
Totoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang malimit maging sagwil sa
kanyangkaligayahan…

15.

Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan; hindi na tayo maaring dayain ng ating
nadarama. Ngunit, nakapagitansa atin ngayon ang isang malawak na katotohanang
pumipigil sa kaligayahan; ang hindi natin maisakatuparan ay buhayin na lamang
natin sa alaala. Pananatilihin na lamang natin sa diwa ang katamisan ng isang
pangarap; sana’y huwag tayong magising sa katotohanan…

16.

Nakita ko siya kagabi sa panaginip; sinusumbatan niya ako. Ngunit. Hindi ko

balak ang magwasak ng isang tahanan. Hindi ko maatim na magnakaw ng kanyang
kaligayahan; hindi ko mapabayaang lumuha siya dahil sa akin. Ang sino mang bahagi
ng iyong buhay ay mahal sa akin; ang mahal sa akin ay hindi ko maaring paluhain…

17.

Ang pag-ibig na ito’y isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing

tauhan; sapagka’t ako ang nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas. Ipalagay mo
nang ako’y sasimulang tugtuging sararapat tapusin. Gawin mo akong isang pangarap
na naglalaho pagkagising. Tulungan mo akong pumawi sa kalungkutan itong halos ay
pumatay sa akin…

18.

Ngunit, bakit napakahirap ang lumimot?

20
 19.

Nadama ko ang kamay ni Ina sa aking kanang balikat: noon ko lamang namalayan
na may pumasok sa aklatan. Nakita niya ang larawang nasa kahitang pelus na rosas.
Natunghan niya ang amga liham na nagkalat sa hapag ni Ama.

Si Ina ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga. Ngunit, sa kanyang

paglisan ay milung binati ng kanyang palad ang aking balikat at nadarama ko pa ang salat
ng kanyang mga daliri: ang init ng mga ito, ang bigat ng kanilang pagkakadantay.

20.

Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay hindi pa napapawi. Iniiwasan ko

na ngayon ang pagsasalubong ng aming mga titig; hindi ko matagalan ang kalungkutan
nababasa ko sa mga paninging yaon.

21.

Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Ngunit, nangmapaniwala ko

siyang masama sa kanya ang bumangon ay kanyang sinabi: Ngayon ay ang aking anak
ang susulat nang ukol sa akin… At anya’y isang dalubhasang kamay ang uukit niyon sa
itim na marmol. Nguni, hindi ko maisatinig ang pagtutol na halos ay pumugto sa aking
paghinga.

Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!

Kailan man ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang ilang salitang
ito.

22.

Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban; ang unang tibok ng

puso ay hindi pag-ibig sa tuwi na… Halos kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang
mga puso namin ng iyong Ina… Mura pang lubha ang langwalong taon… Huwag
ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga kalungkutang magpapahirap sa ioy habang
buhay…

Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni Ama sa

akin.

23.

Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni Ama.

21
 Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa akin: patuloy sa kanyang halos ay
pagtikim lamang sa pagkain; patuloy sa kanyang hindi pag-idlip; patuloy sa kanyang
pagluha kung walang maaring makakita sa kanya…

24.

Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni Ama at ang pagtatanan ng isang
nais tumakas na damdamin sa kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop ng kanyang
ngipin sa labi.

Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama ay ang Kaliwang kamay nito ay kinulong
niya sa kanyang mga palad.

Magling na ako, mahal ko… magaling na ako… sa muli mong pagparito ay

sabihin mo sa akin kung saan tayo maaring tumungo…ang moog na itong
kinabibilangguan kay aking wawasakin…sa ano mang paraan…sa ano mang
paraan…

Ang malububog na tubig na bumabakod sa mga paningin ni Ina ay nabasag at

ilang butil niyon ang pumatak sa bisig ni Ama. Mabibigat na talukap ang pinilit na
iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga titig nila ni Ina ay gumuhit sa nanunuyo niyang
labi ang isang ngiting punung-puno ng pag-asa. Muling nalapat ang mga durungawang
yaon ng isang kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang binabalungan ng luha: ang
mga salamin ng pagdaramdam na hindi mabigkas.

25.

Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay ni Ama: Sabihin mo, mahal
ko, na maangkin ko na ang kaligayahan ko…

Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang labi at nang siya’y mangusap ay hindi ko
naming kay Ina ang tinig na yaon. Maaangkin no na, mahal ko!

Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay ng kapayapaang nanahanan sa mga labi
ni Ama at nasa mga mata man niya ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa isang
buhay ay wala nang luhang dumadaloy sa mga iyon: natitiyak niya ang kasiyahang
nadama ng kalilisang kaluluwa…

MGA NOBELISTANG TAGALOG

Ang mga nobelistang Tagalog pagkatapos ng pananakop ng mga Hapones ay

nagpatuloy na rin ng kanilang pagsulat kung hindi sa paksa. Ang mga manunulat na ito’y
sina Julian Cruz Balmaceda, Fausto Galauran, Rosalia L. Aguinaldo, Antonio Sempio,
Jose Esperanza Cruz, Teofilo E. Sauco, Teodoro Virrey, Lazaro Francisco, Gregorio
Coching , Buenaventura Medina, Jose Domingo Carasig , Jovita Martinez, Hilaria Labor,

22
Susana de Guzman, Narciso Asistio, Juan Archiwals, Gemiliano Pineda, Hilario Coronel,
Efren R. Abueg, Edgardo Bautista at Andres Cristobal Cruz.

ILAN SA MGA SINULAT NG MGA MAKABAGONG NOBELISTA

Si Julian Cruz Balmaceda ay naging Patnugot na Surian ng Wikang Pambansa at

sumulat ng mga sumusunod: “Tala ng Bodabil”, “Tahanang Walang Ilaw”, “Pangarap”.
“Ang daigdig ng Pangarap”, “Pangarap Lamang”, “Sa Pinto ng Langit”, “Himagsikan ng
Puso”, “Kabesang Tales”, “Malolos”, “Tala sa Umaga”, “Pandanggo ni Neneng”, “Luha
at Musika”, “Halik sa Bandila” at “Rebelde”.

Si Teofilo E. Sauce ay naging Gobernador ng Bulakan, at naging patnuggot ng

Bulaklak. Ang pinakapopular niyang nobela’y “Ang Magmamani” na pinagkalooban ng
pinakamalaking gantimpala ng Liwayway. Ang mga iba pa niyang nobela ay “Eva”,
“Tatlong Binatang Taring”, “Kandelerong Pilak”, “Makiring Maynila” at “Luksang
Tagumpay.”

Si Susana de Guzman ang sumulat ng mga sumusunod: “Ulilang Bituin”,

“Kalapating Puti”, “Probinsiyana”, “Krisalis”, “Sino Ang May Sala”, “Ang Sumpaan
Natin” at “Dahilan”. Marami sa kanyang mga nobela’y pinalabas sa pelikula.

Si Narciso H. Asistio ang sumulat ng mga nobelang “Nagising sa Sarap”, “Elisa”,

“Dahil Lamang saIyo”, “Patawad”, “Limutin Mo na Ako”, “Sa Laot ng Buhay”,
“Lumigaya Ka Lamang”, at “Bukang Liwayway.”

Si Antonio H. Sempio ay isa ring magaling na nobelista. Karamihan ng, kanyang

mga nobela’y isinapelikula. Ang mga ito’y “Rosa Birhen”, “Pusong Lumuluha”. At
marami pang iba.

(SEE NO. 3 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

23
Filipino 2
Modyul V
Aralin 1

PAGTITIYAK NA PAGSUSULIT

A. Pagtapat-tapatin: Titik lamang ang isulat sa patlang bagon bilang sa Hanay

A.

A B

________1. Higi na dumami, dahilan sa A. “Isang Dipang Langit”

dumaraming karaniwang
mambabasa.

________2. Nakatulong sa paglago ng B. lingguhang babasahin

panitikan.

________3. Sinulat na tula ni A. V. K. Pag tatag ng

Hernandez sa piitan. Samahang Pampanitikan

________4. Pangalan sa Panulat ni D. Amado V. Hernandez

Benigno Ramos.

________5. Kilalang tula ni Alejandro E. Paggawad ng “awards”

Abadilla.

________6. Mahusay na kuwentistang G. Ben Ruben

babae at manunulat ng Liwayway.
H. Tanagabadilla
________7. Ama ng tagapagtanggol ng
mga dukha at manggagawa. I. Liwayway Arceo
Bautista
________8. Gumanyak sa mga manunulat
upang pagbubutihin ang L. Teodoro Gener
isinulat.
M. Parnasong Tagalog
________9. Kalipunan ng tula mula kay
Joseng Sisiw at Balagtas N. Kandelerong Pilak
________10. Makata at guro. O. Palanca Awards

B. Tukuyin ang mga may-akda ng sumusunod na akda. Isulat sa patlang

bago ang mga sagot.

24
________ 1. “Uhaw ang Tigang na Lupa”

________ 2. “Mga Butil ng Perlas”

________ 3. “Ang Daigdig ng Pangarap”

________ 4. “Lubhang Tagumpay”

________ 5. “Tinig ng Darating”

________ 6. “Ang Anak sa Ligaw”

________ 7. “Sugat ng Digma”

________ 8. “Subo ng Sinaing”

________ 9. “Pangitain at Ibang Mga Tula”

________ 10. “Ako Ang Daigdig”

(SEE NO. 4 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

25
Filipino 2
Modyul V
Aralin 2. ANG MGA DULANG TAGALOG SA PANAHON NG
BAGONG KALAYAAN

Mga Tiyak na Layunin:

Pagkatapos ng aralinng ito, dapat ka nang:

1. magkaroon ng karanasang makabasa ng isang mahusay na dulang
Tagalog;
2. makakakilala ng diwa at paksang umiiral sa dula sa makabagong
panahon;
3. makapag-uri sa kahalagahan ng dula sa pamamagitan ng pag-
uugnay nito sa buhay.

PANIMULA

Sa panahon pa man ng Hapones ay nagsimulang maibigan ng mga tao ang mga

dulang Tagalog. Paano nga ay ipinagbawal nila ang mga akda sa Ingles at pelikulang
hatid ng mga Amerikano. Sa pagsapit na ito ng makabagong panahon ay umuunlad at
totoong naibigan ng mga tao ang makabagong dulang Tagalog. Dumami ang mga
samahang nagtatanghal ng dula. At higit sa lahat ang pagbibigay ng karangalan sa
mahuhusay ng dulang iisahing yugtong naisulat ay nakaganyak ng mabuti sa mga
manunulat. Sa araling ito ay tatampok ang isang yugtong dula na isinulat ni Dionisio S.
Salazar na ipinanalo niya sa unang patimpalak. Sa dulang ito ay mababatid natin ang
tema na mga naisulat na dula sa panahong ito.

ANG MGA DULANG TAGALOG

Ang makabagong dulang Tagalog ay nagsimula kay Severino Reyes. Siya ang
tinaguriang Ama na Dulang Tagalog. Sa pagdating ng pinilakang tabing ay unti-unti nang
nawala ang mga Moro-moro at Zarzuela. Natira na lamang ang mga dulang maiikling
pang-intermisyon sa mga sine. Ang maikling panahon ng pagkakasakop sa atin ng
Hapones ay nagbigay daan muli sa pag-unlad ng mga dulang Tagalog. Sapagka’t noong
panahong yaon ay ipinagbawal ang pagpapalabas ng mga pelikulang Ingles, kaya’t nasara
ang karamihan ng mga sinehan. Ang mga mahihilig sa dula at sa pagsulat nito’y
nangagtatag ng mga samahang pandulaan – Ang Dramatic Philippines. Nagtanghal ito ng
mga dulang Ingles at Tagalog nguni’t ang karamihan ng mga Ingles ay isinalin sa
Tagalog gaya ng “Macbeth” at “Cyranno de Bergerac.”

Pagkatapos ng Ikalawang Digmaan nagpatuloy ang kaunlaran ng mga dulang

Tagalog. Ang Dramatic Philippines ay nagpalabas ng “Kuwentong Kutsero” at “Tatluhan
sa Escolta” gayon din ang “Martir sa Golgota” na pinalabas nila taun-taon hanggang
1960. Binuhay na muli ang pagpapalabas ng mga sarsuwelang “Dalagang Bukid”,
“Sundalong Mantika” at “Ang Masayang Dalaga.” Ang Palanca Memorial Award sa
Panitikan para sa dulaang iisahing yugto ay ipinagkakaloob simula pa noong 1954.

26
 Lumusog angmga samahang pandulang Pilipino sa iba’t ibang kolehiyo at
pamantasan gaya ng U.P. Mobile Theater, na nagpalabas ng mga dula ni Wilfredo Ma.
Guerrero na isinalin sa Pilipino. Ganyan din ang isa pang samahan sa U.P. ang Tambuli
Playhouse na nagtanghal ng “Pamana”. Ang Arena Theater ng P.N.C. ay nagtangal din
ng mga dulang Tagalog sa pamumuno ni Severino Montaño.

Dahil sa pagbibigay tauo-taon ng Palanca Memorial Awards ng mga

gantimpalang salapi sa mga dulang iisahing yugto’y lalong bumuti ang uri ng mga dulang
inilahok sa palighasan. Ang pansing iniuukol ng mga manunulat ng dula sa pagsulat nito
ay nakapagparami sa mga dulang nasulat at gayon din nataas ang uri nito.

Humigit kumulang sa labing-anim ang mga manunulat ang dulang nagsipagkamit

ng gantimpalang Palanca sa mga dulang iisahing yugto. Ang mga tumanggap ng
gantimpala ay sina Amado V. Hernandez, Fernando Samonte, Clodualdo del Mundo,
Dionisio Salazar, Purita Sicam, Fidel Sicam, Ruben Vega, Rolando Bartolome, Lazaro
Bunag, Jr., G. de Vera, Benjamin Pascual, Pedro S. Dandan, Buenaventura Medina, Jr.,
Gregorio R. Florencio at Mar Puatu.

Ang mga laging nagpapanalo ay sina Dionisio Salazar na ipinanalo sa unang

patimpalak ang kanyang mga dulang “Julio 4, 1944”, “Sinag sa Karimlan”, 1964,
“Makapaghihintay ang Amerika”, 1968, at “Bukang Liwayway at Iba Pang mga Dula”,
1969. Sina Purita at Fidel Sicam ay magkatulong na sinulat ang dulang “Pitong Taon”. Si
Rolando Bartolome, “Kamatayan ng mga Simalain”; Gregorio A. Moral, Jr., “May Iba
Pang Daigdig”, at “Nakalipad ang Ibon”; Benjamin Pascual, “Huling Kahilingan” at
Amado V. Hernandez, “Muntinlupa”, “Magkabilang Mukha ng Isang Bagol” (mga unang
gantimpala), “Hagdan sa Bahaghari”, at “Ang Mga Kagalang galng” (mga pangalawang
gantimpala).

Dulang Iisahing Yugto

SINAG SA KARIMLAN
Ni Dionisio S. Salazar

Mga Tauhan:
Padre Abena - isang pari ng Bilibid
Tony - Binatang bilanggo
Luis - Ang kanyang ama
Ernan, Doming, Bok - Mga kapwa bilanggo
Miss Reyes - Isang nars
Isang Tanod
Panahon: Kasalukyan
Tagpuan: Isang panig ng pagamutanng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa
Oras: Umaga

27
(PROLOGO - Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula pambudhi…
Palihan ng puso’t diwa… Waterloo ng kasamaan… Hamon sa
pagbabagong-buhay…

May mga nilikhang gayon dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito

kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang namamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang
dako’y may walang-malay na dahil sa kasawiang-palad, kahinaan o likas na-
mapagsapalaran ay dito humahantong; ditorin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan
at ng Katarungan…

Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas ditto. Walang makapagsasabi
kung gaano-pa-karami ang tatanggap ng kanyang tatak marikit at makulay na
kasaysayan…)

(PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahagi ng pagamutan ng

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras na makikita rito. Ang
dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay mag-
kaagapay si TONY (19 na taon), at si BOK (29); gawing kaliwa naman ay naroroon si
Mang Ernan (45), at si Doming (30). May munting durungawang nahahadlangan ng mga
rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan.

Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang bendang nasa kaniyang
tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si BOK, ang bilanggong labas-masok sa
Bilibid, ay nakakulubong – may trangkaso siya. Si Mang ERNAN, na may apat na araw
nang naooperahan sa almoranas,ay gising at waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman
ang isang paa ni DOMING… Paminsan-minsa’y maririnig ang malakas na paghihilik ni
BOK.)

DOMING : (Bibiling sa higaan, iaangat ang ulo, at tatanawin si Bok).

Tipaning mayap, lakas namang mag-ilik ni Bok.

ERNAN : Ewan. Hatinggabi kagabi nang ipasok iyan ditto.

Kawawa naman. Dugu-Duguan siya.

DOMING : OXO seguro yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan na

naman seguro – (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa.

ERNAN : At may hitsura, ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik

ni Bok).

DOMING : Tipaning- parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)

BOK : (Biglang mag-aalis ng kulubong . Pasigaw). Sasylens!

Magpatulog man kayo! Yawa…

ERNAN : Si Bok naman. Konting lamig, bigan.

28
DOMING : Hisi lang, tsokaran.

BOK : (tuluyan nang babangon. Matapos mag-ingat at maghikab

ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagabi. Galaking sugat
n’ya. (Ingunguso si Tony.)

(Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalingling si Tony.)

DOMING : Kilala mo siya, Bok?

BOK : (Sabay iling). De-hin. Kung ibig mo gigis-

DOMING : Ba, ‘wag! ‘wag! (Makkikitang muling kikilos si Tony) O,

ayan, gising na –

TONY : (Mauupo. Mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony,

ang pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho
ba?…

ERNAN : ‘Ako nga.

TONY : Nababasa kong inyong mga akda. Hanga ako senyo!

ERNAN : Salamat, Tony.

BOK : (May pananabik) Ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en

only Bok – alyas Palos, alyas Paltik, alyas Thompson
Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba!…
(Magingiti nang makahulugan ang lahat.)

TONY : (Haharapin si Doming; malulumanay) Kayo…?

DOMING : Doming ang palayaw ko. Walang h-alyas.

BOK : (Kay Tony) OXO?… Sigue-Sigue?… Bahala Na?…

(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri gud. Ginsama ka saming
Batsi Gang, ha?…

TONY : Salamat, Bok, Pero sawa na ko sa mga gang, sa mga

barkada. Dahil sa barkada’y – heto, magdadalawang taon na ko
dito sa Big House.
ERNAN : Mukhang makulay ang – Puwede ba Toning kahit
pahapyaw ay ibida mo sa amin ang iyong buhay?

BOK : (Bago makapangusap si Tony) Holdit, Tony boy! …Ba’t

29
 nagalaslas ang imong tiyan, ber? At … teribol yang blak-ay mo.
Yawa.

DOMING : (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony)

Makakaya mo ba, Tony?

TONY : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumaga sila Silver

Boy kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti
kanyo’t nailangan kong saksak dito (sabay turo sa kaliwang
dibdib), kundi’y … nasirang Tony na ko ngayon. Pero ang di ko
nailanga’y sakyod ni Pingas … Nagpatay-patayan lang ako kaya –
aruy! …

ERNAN : Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo

ang napatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli (Sa sarili)
A, kalayaan, sa ngalan mo kaya dumaming humahamak sa
kamatayan! (Kay Tony) Mabuti’t tumanggi ka, Tony kundi’y –
‘Tay, kung masakit yan ay saka na –

TONY : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito … Mula nang

madala ko dito e nag-iba nang takbo ng – Naisip kong walang
ibubungang mabuti ang kasamaan … Malaking utang na loob ko
ke Padre Abena … sa aking pagbabago … Totoo nga naman,
walang utang na hindi pinagbayaran … Me parusa sa bawa’t
kasalanan! …

ERNAN : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony!

BOK : (Ngingit-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony. Sa

himignagmamagaling) No dais, Tony, kun sila malalaki nagnakaw
milyun-milyon, ba. Sigi lang Padre. Basta mi lagay. Basta mi
padrino!

TONY : Me relihiyon ka ba, Bok?

BOK : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Relihiyon? Wala

kuwenta yan. Hm, dami nagasimba, pero ginluko sa kapwa. Dami
gadasal pero gin-nakaw, gin-ismagel. Yawa.

DOMING : Mabuti pa’y wag na tayo mag-usap tungkol sa relihiyon.

ERNAN : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay

masyadong kontrobersyal. Paris ng iba’t ibang ismo. Kaya – di
dapat pagtalunan.

TONY : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung

30
 walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang
pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong di-
nagkakaisa’y priming nag-aaway –

ERNAN : Tama yan. Nguni’t ang pagtatalo’y dapat lamang sa mga

taong malalaki ang puso; hindi sa mga maliliit ang pinagkukunan.
Pero…pinahahanga mo ako, Tony! … Nag-aral ka ba ng batas?
Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa.

TONY : Elementarya lang ho ang natapos ko.

DOMING : Kasi nga naman hasa mo abugado ka kung magsalita.

BOK : Ber, Ber, mga pare! Yung istorya ni Tony!

TONY : Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nila

Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. Tiyak.

BOK : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!

TONY : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa

kaniya) Buweno … Ako’y buhat sa ‘sang karaniwang pamilya sa
Tundo. Impliyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom
ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng nanay ko. Kahit
kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng
iba. ‘Sang araw nadiskubre ni Nanay ang lihim ng tatay ko: mero
pala siyang kerida. Natural nag-away sila … Lumayas ang tatay ko
… Nagkasakit si Nanay … Awa ng Diyos e natapos ko rin ang
elementarya. Balediktoryan ako…

BOK : Balediktoryan? Sige ka. Yeba!…

TONY : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang

solo kong kapatid na babae… Naglubha si Nanay. Naospital siya…
Naghahanapbuhay naman ako. Pero kulang din, kasi natuto akong
mandukot, mang-agaw, magsukal… Naglabas-masok ako sa
Welfareville… Inilipat ako dito pagkatapos… Santaon na lang ang
natitira sa sentens’ya ko… A, amg tatay ko ang me sala ng
lahat!… Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting library.
Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbabasa ng –

ERNAN : Magaling. Ang pagbabasa’y mabuting pampayaman ng

isip. Sabi nga ni Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalake ang
pagbabasa…”

TONY : Mahilig din ho akong magsulat.

31
DOMING : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa tatay mo?

TONY : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O

nabalitaan kaya. Kinamuhian ko siya nang labis!

ERNAN : Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama

kailanman.

DOMING : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo?

TONY : Ayoko na siyang makita pa!

BOK : Gaisip ko reliuso ka. Ba’t ngani …?

TONY : Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming

tahanan. Siyang dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay
ng aking kapatid … Ng aking pagkakaganito!

ERNAN : Kung sa bagay ay madaling sabihing “Lumimot at

magpatawad.” Subali’t may kahirapan itong isagawa. Gayunma’y
walang hindi napag-aralan, kung talagang ibig. Ako? Di ninyo
naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mganaghangad ng
aking pagbagsak.

TONY : Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Malawak ang

saklaw ng inyong tingin. Pambihira kayo!

ERNAN : Salamat, iho. Nguni’t alam mo bang ang pinakamabigat

kong kasawian ay ang di-pagkakaroon ng anak?

TONY : Biyudo kayo?

ERNAN : Hindi. Buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain.

Mapagmahal. Mapagkaktiwalaan. Pero ang mag-asawang walang
anak (mapapabuntunghininga)…napaka – Hindi ganap ang
kanilang kaligayahan!

DOMING : Ilang taon na kayo, Mang Ernan?

ERNAN : K’warenta’y singko na.

BOK : Tsiken pid! Ang akon lolo, sisenta na, gaanak pa.
(Maikling tawanan)

TONY : Gano na kayo katagal dito, tabi? …

32
ERNAN : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yo’y
kwenstiyon de prinsipito ang ikinapasok ko dito. Binayaran ko
lang yung multa – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid lang – ay ligtas
na ‘ko.

TONY : E ba’t naman kayo namultahan?

ERNAN : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay

sinunog ng isang kapisanang pinangunguluhan ko ang maraming
aklat no immoral, mga aklat-kasaysayang mali-mali ang mga ulat,
mga nobela, komiks, magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang
nilalaman … Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil
nga sa prinspyo’y inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong
nakapagsusulat dito, kung sabagay.

TONY : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Ke dami kong

ibig sulatin.

ERNAN : Ako’y walang anak, Tony. Ikaw nama’y – sabay kitang

ilalabas dito. E, kung sumama ka na sa akin, ha? Tuturuan kitang
sumulat.

TONY : Nguni’t di pa n’yo lubos na nakikilala, Mang Ernan!

ERNAN : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong

nakikilala ang batong may mataas na uri … ituturing kitang parang
tunay na anak … Mapapamahal ka rin sa ‘king mabait na
maybahay … Meron kaming ilang ari-arian … Pag-aaralin ka
namin…

TONY : Ke buti n’yo … Me pangako rin si Padre Abena. Pag-

aaralin din dae niya ako. Pero… nakakahiya na atang pumasok sa
klase. Baka tawanan –

ERNAN : - Angkarunungan, iho, ay walang kinikilalang edad. Ang

totoo’y walang katapusang pag-aaral ang buhay ng tao.

TONY : Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.

ERNAN : Ang dunong ay yaman. Ilaw. Hagdan. Kapangyarihan.

Walang marunong na nagkakaanak ng alipin.

TONY : Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni

Rizal, binaril –

33
ERNAN : - Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa
kanyang pambihirang katalimuhan ay nabago ang takbo ng ating
kasaysayan… Kailangan natin ang marurunong nalider, Tony.
Yaong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman sa salapi’t
karangalan. Hindi mapagsamantala. Yaong walang colonial
mentality.

BOK : Kulunyal mantiliti? Ano yun?

ERNAN : Diwang –alipin, Bok. Pamamanginoo sa mga dayuhan.

Walang sariling paninindigan. Wal – (kagyat na matitigil dahil sa
maririnig na takatak ng sapatos) Bantay! … (Habang dumaraan
ang may-edad nang tanod ay walang iimik sa magkakasama.)
BOK : (Pagkatalikod ng tanod). Pwee, dedoso pang bu-ang!
Gaisip seguro magatakas tayo. Yawa. (Tawanan) Pano gani? … Mi
trangkaso … lumpo (titingnan si Doming) … almoranas
(susulyapan ni Mang Ernan)… Galasgas ang tiyan? (mamasdan si
Tony. Tawanan na naman.)

TONY : Maiba ‘ko, Mang Ernan. Ba’t kayo naospital?

ERNAN : Dahil ba dito sa almoranas. Lekat, masakit pala ito.

TONY : Seguro, minamani lang n’yo ang pagsulat ng kuwento o

tula, ano ho?

ERNAN : Hindi naman.

DOMING : ‘San Tanong, Mang Ernan. Nagagawa ba ng makata?

ERNAN : Isinisilang sila, Doming… Maalala ko nga pala! Di ba’t

ikaw Tony ang tumula nang dumala nang dumalaw ditong minsang
ang Presidente?

TONY : Ako nga ho.

ERNAN : Ang binigkas mong tula’y –

TONY : – Pilipinas. Ke gandang tula. Alam kong kayong gumawa

niyon.
ERNAN : Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa
lalabas kong aklat ng mga piling tula – kabilang na roon ang mga
sinulat ko dito.

DOMING : Hanong pamagat?

34
ERNAN : Sinag sa Karimlan.

TONY : Sinag sa Karimlan! Wow, gandang pamagat! Bagay na

bagay sa-saa… atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag.
Ang liwanag!

ERNAN : Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang

makapangyarihan ang karimlan! Subalit …. Naitataboy ang dilim!

TONY : Sana’y mabasa ko ‘yon!…

ERNAN : Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba, kung…

BOK : (Na kahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na

ang paksa) Ber, ber, Doming! Gin istorya mo naman, pare …
(Titingnan at tatanguan ng iba si Doming bilang pag-ayon sa
pahiwatig ni Bok.)

DOMING : Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking kumisyon.

Sang haraw, buat sa hisang purbins’ya hay umwi ako dail sa
bagyo. Magugulat pero matututuwa ning asawa ko, sabi ko. Sa
kusina hako nagdaan. Pero..hanong nakita ko? Sus, hang asawa
ko’t matalik na kabigan hay – Uling-uli ko sila. Nagdilim hang
aking tingin… Binaril kong ttraydor nang tumalon sa bintana…
napatay ko siya. (Mapapasandal sa dinding pagkatapos.)

TONY : At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon? …

DOMING : Hewan ko nga ba. (Magbubuntunghininga)

ERNAN : Nakikiramay kami sayo, Doming… Alam mo, Tony, ang

bilangguan ay hindi lang para sa mga nagkakasala. Ito’y para rin sa
mga sinasamang-palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na-
naa…padrino, sabi ngani Bok.

BOK : (May pananabik) Ner, ang imong was-was? Ginatepok

mo din? …

DOMING : Indi! Bahalang Diyos sa kanya!

BOK : Da-magan bang imong was-was? Seksi?

DOMING : Para sa aki’y siyang pinakamaganda saming bayan.

Kinuha s’yang mag-hartista. Marami ‘kong naging karibal sa
kanya.

35
TONY : “Tapat ang puso mo’t di nagunam-guman na ang
paglililo’y nasa kagandahan.” Sino nga, Mang Ernan, Ang nagsabi
niyon?

ERNAN : Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay.”

DOMING : Hang sama ng loob ko’y yung pinakamatalik ko pang

kebigan hang – Binata ka pa, Tony, ano? … Ikaw, Bok, binata rin?
‘Wag kayong pakakasal sa masyadong napakaganda.

BOK : A, no pwede sa akon ganon. Todas lahi nila lahat pag ako
ginluko, hm…

ERNAN : Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of

beauty is a joy forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang
nawasak at patuloy na mawawasak. Daming pagkakaibang
napuputol. Daming kataksilang nangyayari! … Kung totoo
nagbibigay inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito.
At pumapatay!

BOK : Asan ngayon ang imong misis, Dom?

DOMING : Hisinuli ko sa haking biyenan.

TONY : Magsasama kayo uli? Paglabas mo? …

DOMING : Indi na! Sinusumpa ko!

BOK : Wala! Yung panganay namin e namatay sa EL Tor.

ERNAN : Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang hanapin.

Lalo na ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng
pagpapalaluan. Ng pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang
maraming Diogenes! (Dahil sa hindi lubos na mauunawaan ni Bok
ang marami sa kaniyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot
ng kumot.)

TONY : Pano hu mikikilala ang tapat na kaibigan?…

ERNAN : Maraming paraan diyan. Subali’t ang pinakamabuting

pagsubok ay sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan. Ng
pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi
siyang handang magbigay. Magpakasakit.

TONY : Paris ni Damon at Pityas , ano ho? …Ba’t nga kaya

36
 napakaraming mapagkunwari? Keraming marumi na naglilinis-
linisan. At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil sa inaasahang
tubo o gantimpala. May –

ERNAN : “ – nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay

pulpol.”

TONY : Me kunwari’y nagkakawanggawa pero saan ba’y ibig

lang maperyodiko.

ERNAN : Kaya nga kailangan natin ang moral regeneration o

pagbabagong-buhay.

DOMING : Napapansin kong alos pare-ong-pare-o hang takbo ng

hisip mo, Tony, ke Mang Ernan.

TONY : Pwera bola, Doming! Malayung – (mauuntol ang

sasabihin dahil sa paglitaw ni Padre Abena) Aba, si Padre Abena!
… Magandang umaga ppo, Padre.

PADRE ABENA: Magandang umagasa inyong lahat. (Karaniwan lamang

ang taas ni P. Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapat-na-pu
na siya. Maamo ang kaniyang mukha at malamig ang tinig.
Nakasutana siya: At nakasalamin. Habang lumalapit) Tony, totoo
bang? .. May sugat ka sa tiyan! … Sa braso! May blak-ay ka! …

BOK : (Maliksaing babangon) Kondi nagpatay-patayan

yan,Padre, tay-pa na.

TONY : Totoo pong sabi ni Bok, Padre. Ganon ngang ginawa ko

kaya lang iniwan ng mga tigasin.

PADRE ABENA: Laking pagsisisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.

TONY : Sadyang walang unang sisi, Padre. E-e-e pano po

ngayon, Pedre, maaabsent ako sa ‘ting klase?…

PADRE ABENA: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang
pinakamarunong sa lahat, a… Natutuwa ako’t hindi ka naganyak
samama kagabi.

TONY : PADRE, Hindi ko mamantasan ang inyong pagtitiwala sa

‘kin! Gayundin ang ke Direktor.

PADRE ABENA: Samalat, anak. Huwag kang makalilimot sa diyos. Ang

tumatawag ay dinirinig. Ang napakukupkop ay tinatangkilik…

37
TONY : Padre,ke buti-buti n’yo! … Siyanga pala, si Mang Erna’y
ibig ding – Wala raw silang anak.

ERNAN : (Maagap) Totoo, Padre, ang sinabi ni Tony, kung may

usapan na kayo’y … Padre, kami ng maybahay ko’y labimlimang
taong umasa, nagnobena, namintakasi upang magkaanak, subali’t
… Ayawan ko ba kung bakit agad akong nagkaamor kay Tony.

PADRE ABENA: Talagang isa –sa-marami ang batang yan. Masunurin

siya. Matulungin. Mapagkakatiwalaan. At matalino. Balak ko
sanang pagpariin siya danga’t ibang kurso ang kanyang ibig.
Natutuwa ako’t kayo’y –

TONY : Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-

amahan? …

PADRE ABENA: Bakit hindi. Mabuti ngang gayon at maraming titingin

sayo. Pagdating naman ng araw ay – kagustuhan din ng tatay mo
ang mangyayari.

TONY : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre! Sinabi ko

na senyong wala na ‘kong tatay!

PADRE ABENA: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng

iyong nasugatang damdamin. May lambong pa ng karimlan – a, di
na nga bale … Miba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony?

TONY : Sabi po ng doctor e di naman napinsala ang aking bituka.

PADRE ABENA: Mabuti kung gayon. Bueno, huwag kang masyadong

maggagalaw at nang hindi dumugo.

(Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang malakas na

pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik ang
lahat at makikinig sa sigaw ng “Tubig! Tubiiiggg! Mamatay na ako
sa uhaw! Tubiiiggg! …)

PADRE ABENA: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang
nagpapagibik na yon. (Susundan ito na alis)

LAHAT : Adyos, Padre.

TONY : (Sa sarili) Ke bait niya. Samalat at nagkaroon ang Bilibid

ng paring tulad niya… Matutupad din ang pangarap kong
makapag-aral.

38
ERNAN : Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang
lahat ng alagad ng pananampalataya… Pero, tingnan mo, Tony. Sa
karamihan ng kanyang gawain ay hindi mo siya makakapiling sa
lahat ng oras, samantalang ako … Tuturuan kita ng pagtula. Ng
pagsulat. Pananalumpati. Pag-aaralin kita hanggang ibig mo.
Kailangang naming mag-asawa ang isang tagapagmana …

TONY : Paumanhin pa, Mang Ernan … Bukod sa makata, ano ho

bang …

ERNAN : – A, ako’y peryodista. Propesor din sa isang unibersidad

sa Maynila. Kaanib sa may-ilang samahang pangwika, pambayan,
pangkultura… May malaki akong aklatan – magugustuhan mo …
Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo kayo.
Teka, ayan na’ng ating anghel! (Titigil sa pagsasalita pagkatanaw
sa pumapasok na nars. Magbibigay-galang ang lahat.)
(Ilalapag ng simpatika’t batambatang nars ang lalagyan ng mga
gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperatura ng naroong apat na
pasyente. Hindi niya iintidinhin ang mag-paghanga’t pagnanasang
tinging iniuukokl sa kanya – lalo na si Bok. Alam niyang sa
kaharian ng mga lalake, ang pangit mang babae ay nanaging pulut-
gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamut sa mga may-
karamdaman.)

BOK : (Pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Miss

Reyes! Kung magaibig lang s’ya ngani sa akon, pero…ginsama
ang akon record! Yawa.

TONY : Bok, si San Agustin, bago naging santo ay naging isang

pusakal munang magnanakaw… Tandaan mo ‘to, Bok:Higit na
marangal ang masamang bumuti kay sa bumuting sumama.

BOK : Galalim man ang inyong Tagalog.

ERNAN : Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok. (Tawanan)

DOMING : Listo! Ayan na naman hang tay-ban! (Darating ang dati ring
tanod.)

TANOD : (Sa may pintuan) Antonio Cruzada!…

TONY : (Itataas ang kanang kamang) Sir!

TANOD : Miron kang bisita, adding.

39
TONY : Bisita? Asan, sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo, sir? …

TANOD : (Iiling at susulyapan si Mang Ernan) siguro, sing-idad sa

kanya.

DOMING : Kuwarenta’y singko.

TANOD : Wen, aging, (Aalsi, lalabas sa pintuang pinasukan.)

TONY : (Kanut-noo) Sino kaya yon? … Ba, siya ang una kong
dalaw sa loob ng dalawang taon.

ERNAN : Baka… tatay mo ‘yun, Tony.

DOMING : Baka naman hisang kamag-anak.

BOK : (Mapapabangong na naman) Gwapo bang imong der-pa?

Paris mo, Tony?

TONY : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni

Bok. Sa sarili) Pano niya malalamang narito ako?… Anim na
taon!… City jail… Welfareville… Muntinlupa… Imposible!
Hindi! Hindi maaaring maging siya! (Halos pabulong) Huwag Mo
pong itulot, Diyos ko!

ERNAN : Sino man yon ay may-kapit siya. Kung di’y di siya

makatutuloy dito … Ayun! Sila na siguro yung dumarating
(Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang dating
tanid. May kabataan si Mang Luis. Nakasalamin siyang may kulay.
Mababasa sa kaniyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng
maraming suliranin. Isang manhid na barong Tagalog ang
kaniyang suot. Sunog ang kaniyang balat; gayunma’y halata rin
ang kaniyang kagandahang lalake. Mag-aapat-na-pu pa lamang
siya subali’t mukha nang lilimampuin. (Pagagalain niya ang
kaniyang sasik na paningin. Pagkuwa’y ituturo naman ng tanod
para sa kaniya ang pinaghahanap na hindi kaagad mamumukhaan.)

(Pagtatama ng kanilang tingin ay anaki nakatanaw ng multo si

Tony. Tatanggalin naman ni Mang Luis ang kanyang salamin.
Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugdo na lalapit ang
ama sa anak.)

LUIS : (Madamdamin) Tony, anak ko! …

(Walang imik na payayapos ang tila namatandang si
Tony. Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha-sa-galak na ama
sa buong katawan ng mutyang anak.)

40
 (Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang
kibong magwawala si Tony. Kahit nakakaramdam ng kirot ay
titindig siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa
tiyan. Tiim ang kaniyang mga bagang, may apoy sa mata, at
inaalon ang kaniyang dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang
kaniyang mga sugat at ang “black-eye.”)

LUIS : Anak ko, napano ka?…

(Hindi rin tutugon si Tony, Patuloy ang pananalim ng
kaniyang sulyap, ang panginginig ng mga ugat sa kalamanan ng
kaniyang panga, ang pananakip ng kaniyang dibdib. Samantala’y
walang kibuan ang lahat: bagaman mataman silang nagmamasid at
nakikiramdam.)

LUIS : Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang

ako’y makita?… Pagkaraan ng may anim na taon? …
(Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin iimik ni titinag si Tony. Unti-
unti siyang lalapitan ng ama.)

TONY : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag!…

LUIS : (Magtitigil) Anak, di mo ba – Ako ang tatay mo!…

TONY : (Pabalik) Tatay? … Hm, ang nakilala kong ama’y anim

na taon nang p-p-patay!

LUIS : Tony! …

TONY : Sayang lang ang inyong pagod!

TONY : (Inuulit ko: wala na ako ama! … Lilingon sa gawi ng

bintana.) Mula nang iwan n’ya kami dahil sa ‘sang magandang
babai’y … itinuring ko na siyang patay! (Biglang haharapin ang
ama) Patay narinig n’yo?
(Magkakatinginan sina Mang Ernan. May paghanga ang sulyap ni
Bok.)

LUIS : Labis-labis ko nang pinagsisihan ang lahat. Nagbalik ako

upang –

TONY : (magpapatuloy na hindi alumna ang sinabi ng ama) Dahil

sa kerida’y sapin-saping hirap ang aming dinanas… lalo nang
aking nanay… Pati pag-aaral ko’y natigil… Anong gagawin ko?
Me sakit si Nanay?…Me sakit Baby… Nagkasangla-sangla
kami… At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa
‘min…’Sang araw e napilitan akong – nang-agaw ako ng bag.

41
 Nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman. Subali’t…nang
dumating ako at sa at – sa amin ay …(mababasag ang tinig ) patay
nang kapatid ko! Sa tulong –

LUIS : (Nahihilam na sa luha) Tony, husto na! U-utang na

loob… A-a-alam ko nang lahat…

TONY : (hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng

mga kapit-bahay e nailibing din si Baby …Naospital si Nanay …
Walang ibig kumukop sa ‘kin… baka raw me T.B. rin ako…
Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang… Natuto ako ng
iba’t ibang paraan ng pagnanakaw … Natikman kong matulog
nang walang unan – magtago sa ilalim ng mga tulay…

BOK : (Mabilis ang papatlang) Tsiken pid yan, Tony!

TONY : (Wawalang-bahala si Bok) Subalit me wakas ang

lahat!… Mula sa City jail e nalipat ako sa Welfareville. Naglabas-
masok ako don … Nang magdidisiotso ako’y, heto …
Magdadalawang taon na ko dito. (Hihinga nang mahaba at
malalim. Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang
haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong
ama… Makapangyarihan) Kayo na dapat kong tawaging ama ay
tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina
kung kay’y tumupad senyong tungkulin?…

LUIS : H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan … K-k-

kelanman! …

TONY : Pangako, hm … Daling sabihin, daling sirain.

LUIS : Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo

habambuhay!
TONY : (Patuya) Ba’y di kayo bumalik senyong magandang
kerida?

LUIS : (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil –

nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso … Salamat sa
kanyang ginawa at nagliwanag ang nalalabuan kong isip. Ngayo’y

TONY : – Huli na ang lahat

LUIS : Ang sakit mong magsalita, anak… Alam mo bang limang

buwan na kitang pinaghahanap? … At nang malaman kong narito
ka’y nilakad kong – Nangako si Senador Bigat na mabibigyan ka
ng parole.

42
TONY : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi mauunawaan ang huling
sinabi ng ama) Ewan ko kung si Nanay e buhay pa o patay na.
(Pasigaw na naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian!
… A-raruyy! …

LUIS : Buhay ang nany mo, anak, Nagkita na kami. Magaling na

siya.

TONY : (Magliliwanag ang mukha) Buhay? Salamat sa Diyos!

LUIS : (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni

Tony) Pinatawad n’ya ako … At nagkasundo nga kaming hanapin
kita. Anak, mag-magsasama tayong muli!

TONY : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo!… Ibig ko pang

mamatay kesa sumama senyo!…

LUIS : (Mawawalan ng pagtitimpi at paghaharian ng

damdaming ama. Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony.
Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y nganingani nang
lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang
Ernan na huwag manghimasko. Sa sandaling iot’y nakakalikod
naman ay nasa may labas ng pintuan ang tanod. Mapagwawari ang
nagawang kabiglaanan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigatad
naman si Tony.) Patawarin mo ko, anak…

TONY : (Matapos pahirin ng likod ng palad ang dumudugong

bibig) Lalo lamang ninyong pinaglayo ang ating daigdig! (Mabilis
na tatlikod)
(Tigib-pagsisisi at panunumbat as sarili, walang malamang gawin
o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin anga mgakamao; naroong
tangkaing muling lapitan ang nagmamalaking anak; naroong
tanawin sina Mang Ernan na parang napahahabag at napatutulong.
Wala namang imikan ang nangagmamasid. Pagkuwa’y walang
kibong lalabas. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pag-ukulan
ng may pagmamahal na titig si Tony.)
(Wala namang kamalayan ang nagugulumihan ding si Tony sa mga
ikinikilos ng Mang Luis ang nakatungong bunso subali’t hindi
maisasagawa ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntunghininga
na lamang at timbagang na aalis. Magkakatitigan sina Mang
Ernan.)
(Pagkalipas ng ilang saglit aay dahan-dahan mauupo sa gilid ng
kaniyang teheras si Tony. Kagat niya nang mariin ang kaniyang
labi.)

43
ERNAN : (Malumanay subali’t madamdamin) Ang buhay, Tony, ay
batbat ng iba’t ibang uri ng pagsubok. Ang tagumapy, kaya lalong
tumitingkad ay dahil sa kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking
tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay
pinaytatampuhan ng tagumpay.

TONY : Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –

ERNAN : – Nauunawaan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony.

Maiino ang dugong nagmumula sa sugat sa tiyan) Dumudugo ang
sugat mo! (Kay Bok) Bok, pakitawag mo nga ang doctor! … (Kay
Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maampat yan.

TONY : (Habang nahihiga) Walang anuman ito, Mang Ernan.

BOK : (Nakaupo pa rin subali’t nakabalabal na ng kumot) Hm

… tsikan pid yan!

DOMING : Sabagay, hakuman yang nasa lugar ni Toni’y – hewan ko

nga ba…

BOK : Tony, bilib ako sa imo. Gas-mati ka. Y-y-yeba!…

ERNAN : (Habang bumabalik sa kaniyang teheras; sa sarili) A,

kung masusunod lamang ng mga tao ang Panalangin ni San
Francisco ng Asissi, sana’y –

TONY : (Biglang mapapanbangon pagkarinig sa tinuran ni Mang

Ernan) Pagkaganda-ganda nga ng “Pananalangin” ni San
Francisco! … “Bathala, gawin Ninyo akong … kasangkapan ng
kapayapaan… Kung saan may galit –

ERNAN : (Maagap) – bayaang makapagahasik ako ng pag-ibig.”

Ang isang maganda pang bahagi’y yung “…nasa pagbibigay ang
ating ikatatanggap…nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran…”

TONY : (Mabilis) Mang Ernan! … Madali ngang sabihin

“Lumimot at magpatawad,” ano ho? Pero, ar-aruyy!… (Mapipikit
at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.)

ERNAN : (Makikitang sa pag-aanggat ng kamay ni Tony ay

punungpuno yaon sa dugo) Tony! … (Kagyat na lalapitan ang
binata at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung doctor!
O nars! Madali kayo! …

BOK : (Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals-wals yan!

44
DOMING : (Patikud-tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na)
Nars! … Nars! … NAARRRSSS! …
(Muling darating ang nars na nakarining sa malakas na sigaw ni
Doming. Agarang lalapitan ng pampaamapat ng dugo ang sugat ni
Tony. Samantalang naggagamutan sila ay siya namang paglitaw sa
may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis. Walang
imik silang magmamasid.)

NARS : Sariwa pang sugat mo kaya huwag ka munang

magsasalita nang malakas. At huwag kang maggagalaw, ha, Tony?

TONY : Paglabas ko rito’y pupunta ko senyong bahay, ha, Lyd?

A, Miss Reyes pala!

NARS : Sabi na’t puwera muna ang salita. Pagsinuway mo ko’y –

sigi ka, hm.

TONY : Okey. (Pipikit dapwa’t muling didilat. Masusulyapan si

P. Abena. Magpapalitan sila ng ngiti.)

NARS : O hayan, tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? …

(Tatango ang binata; hahanda na siya sa pag-alis.)

TONY : Maraming salamat, L-ly – Miss Reyes. Hindi kita

malilimot kelanman!
(Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagka’t natatakpan ito ng
papalapit na pari.)

PADRE ABENA: magkakilala pala kayo ni Miss reyes… Mabait at masipag ang
batang yan. Paris mo… Anak, ang tatay mo’y – nagkita kami.
Nakiusap siyang –

TONY : (Malilimutan ang lahat mapapabangong bigla’t puputulin

ang pagsasalita ng kausap) Padre! … Na naman?…
(Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan lamang siyang
mapapailing; subalit maagap naman maaalalayan si Tony.)
(Si Mang Luis naman, na naroon pa rin sa may pintuan, ay
mapapabuntunghininga’t mapapakagat-labi sa namamalas na
katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit.)
(Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakalalayo ay
magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng
kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong pagsasabihan.)

NARS : Tony, di ba’t sabi sayo’y huwag ka munang gagalaw?…

45
TONY : Patawarin mo ko, Miss Reyes.

NARS : (Tatantuan si Tony) Patatawaring kita, pero sa uli-uli’y

… Sigi, higa na.
(Susunod na sana si Tony subali’t magkakatama ang tingin nilang
mag-ama. Matagal silang magkakatitigan.)

PADRE ABENA: (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes,

nakapagpatawad … (Hindi tutugon si Tony. Napapatungo siya.
Ganap na katahimikan. Walang kakurap-kurap, at halos hindi
humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nagyayaring dula
sa silid na yaon. Sa pagtataas ng mukha ni Tony ay makikitang
may luha sa kaniyang pisngi.)
(Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit
sa bunsong ngayo’y nakayupyup sa bisig ni Padre Abena.)
(Magaling sa sikolohiya. Marahang iaangat ng butihing pari ang
ulo ni Tony at siya’y unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap
na kalayaan ang mag-ama.)
(Ngayo’y may kaiba nang sinag sa mukha si Tony. May kakaiba
ring ngiting durungaw sa kaniyang maputlang labi. At… sa isang
kisa-mata’y mayayapos siya ng kaniyang ama. Masuyo,
madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap.)
(Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat. Maging ang may-
bakal-na-pusong si Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatango nang
marahan. Pagdaraupin naman ni P. Abena ang mga palad, titingala
nang bahagya at pangiting bubulong. (Tabing).

WAKAS

46
PANITIKANG PILIPINO SA INGLES

Panulaan sa Ingles

Simula nang ituro ang Ingles sa mga Pilipino ay kasama na ring itinuro ang mga
yaman ng panitikang Ingles. Ang mga Pilipino’y madaling natuto ng kayamanang ito.
Ito’y kanilang napa-unlad, at loob lamang ng may 20 taon ay amy tatlong daan mga
makatang Pilipino sa Ingles ang nagsisulat ng tula. May dalawang kadahilanan ang
mabilis na pag-unlad ng panitikang Pilipino sa Ingles. Una, ay ang pagkakaroon ng
bagong sistema na Edukasyon ng Pagkakataong makapag-aral. Ang mabilis na pag-unlad
ng edukasyon ay kaalinsabay na rin ng pag-unlad ng panitikan.

Ang ikalawang dahilan ay ang pagkakaalis ng lupon ng sensura na siyang pumigil

sa kalayaan sa pagsulat noong panahon ng Kastila. Sapagkat may kalayaan na sa
pagsulat, pagbasa at pakikipagtalastasan ang mga manunulat at nakapagbasa ng mga
banyagang aklat na kinapulutan nito ng mga bagong ideya at palagay.

Ang mga inang makatang Pilipino sa Ingles at sina Fernando M. Maramag, Luis
Serrano, Bernardo P. Garcia, Juan Salazar, Lorenzo Paredes, Franscisco M. Africa, Mario
Mendez, Maximo M. Kalaw, Nicasio Espinosa, Celedonio P. Gloria, Natividad Marquez,
Procopio Solidum, Ceferino Montejo, Luis Dato, Leopoldo Uichangco, M. de Gracia
Concepcion at mga iba pa.

Mga Bagong Makata

Ang mga bagong makata sa Ingles pagkatapos ng Ikalawang Digmaang

Pandaigdig ay nagkaroon ng maraming karanasan noong panahon ng digmaan. Kaya’t
ang kanilang mga paksa sa tula ay iba’t iba, ang kanilang istilo ay makatotohanan at
buhay na buhay. Kabilang sa mga makatang ito’y sina Nick Joaquin, Ricaredo Demetillo,
Oscar de Zuñiga, Edith L. Tiempo, Clemente Garcia-Concio, Alejandrino Hufana,
Dominador D. Illio, Felixberto Sta. Maria, Carlos A. Angeles, Nina Estrada, Rolanda A.
Carbonell, Virginia Romero, Epifanio San Juan, Rolando Tinio, Raul Ingles, Jesus
Peralta, Hilario Francia, Leandro Balagot, Ernesto D. Manalo, Lourdes Reyes-Montinola
at mga iba pa.

Nick Joaquin

Si Nick Joaquin ay ipinalalagay na isang higante sa panulat. Ang wika ng

kanyang panulat ay malinaw, masining at malambing. Ang kanyang aklat ng mga tula at
kuwento na may pamagat na “Prose and Peoms” (1925) ay nagtataglay ng labing siyam
na tula na nagsimula sa tulang “The Innocence of Solomon” at nagtatapos sa tulang
“Landscape Without Figures”. Ang mahahaba niyang tula ay “The 14 Stations of the
Cross,” “Jose Rizal’s Valedictroy Peom”, at “Stabbs Road Cantos.”

Dominador I. Iilio

47
 Si Dominador I. Iilio ay hindi lamang isang makata kundi siya’y isa ring guro sa
Pamantasan.

(SEE NO. 3 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

48
Filipino 2
Modyul V
Aralin II
PAGTIYAK NA PAGSUSULIT

A. Punan ng wastong sagot ang bawat bilang. Isulat ang sagot sa patlang bago
bilang.

_____________ 1. Ang ama ng dulang Tagalog ay si _____.

_____________ 2. Ang _____ ay ipinagbawal ng mga Hapones na siyang
naging dahilan ng pag-unlad ng dulang Tagalog.
_____________ 3. Ang _____ ay nagsimula pa noong 1954 para sa mga
dulang iisahing yugto.
_____________ 4. Ang _____ ay sagisag ng demokrasya at waterloo ng
kasamaan ayon sa dulang “Sinag sa Karimlan.”
_____________ 5. Ayon kay Tony “walang ibubungang mabuti ang _____.
_____________ 6. “Me _____ sa bawat kasalanan.”
_____________ 7. “Ang _____ ay para lamang sa mga taong may malalaking
puso,” ayon kay Mang Ernan.
_____________ 8. Ayon kay Mang Ernan “Lubhang makapangyarihan ang
_____ subalit naitataboy din.”
_____________ 9. Sisne ng Panginay si _____.
_____________ 10. Ang tapat na kaibigan ay laging handang _____.
B. Tama o Mali: Isulat ang sagot sa patlang bago bilang.
_____________ 1. Sa panahon ng Hapones nagsimula nang maibigan ng mga
Pilipino ang dulang Tagalog.
_____________ 2. Nagsimula kay Severino Reyes ang pag-unlad ng dulang
Tagalog.
_____________ 3. Pati sa mga pamantasan at kolehiyo ay nagkaroon din ng
mga samahan ng pandulang Pilipino.
_____________ 4. Sinulat ni Amado V. Hernadez ang “Sinag sa Karimlan.”
_____________ 5. Ang Tambuli Playhouse ay samahang pandulang Pilipino
ng Pamantasan ng Santo Tomas.

49
_____________ 6. Pagdating ng pinilakang-tabing unti-unting nawala ang
moro-moro at sarsuwela.
_____________ 7. Ang mga dula ni Wilfredo Ma. Guerrero ay unang
napasulat sa wikang Kastila.
_____________ 8. Malaki ang naitulong ng demokratikong edukasyon sa
mabilis na pag-unlad ng panitikang Pilipino sa Ingles.
_____________ 9. Dahil sa kanilang karanasan sa digmaan ang mga makatang
Pilipino sa Ingles ay nagkaroon ng istilong makatotohan at buhay
sa buhay.
_____________ 10. Si Nick Joaquin ay kinikilalang pangunahing manuunlat sa
panitikang Ingles.

(SEE NO. 4 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

50
Filipino 2
Modyul V
Aralin 3. ANG PANITIKAN SA KASALUKUYAN

Mga Tiyak na Layunin:

Pagkatapos ng araling ito, dapat ka nang:
1. magtamo ng kabatiran sa kinahinatnan ng panitikang Pilipino sa
kasalukuyan; at
2. makapaglarawan ng paksa at takbo ng mga pangyayari sa mga
akdang napasulat sa panahon ito.

PANIMULA

Sa kalagayang ito, ang panitikang Pilipino ay tumibay at naging tunay natinig ng

sambayanang humihingi ng pagbabago sa lipunang biktima ng imperyalismo,
piyudalismo at iba pang puwersa. Sumibol din ang mga akda na innakala ng manunulat
na makapagtuturo sa mga mambabasa bilangpakikipagtutoo sa mga mambabasa bilang
pakikipagtulungan sa kagawaran ng Edukasyon at Kultura. Hindi rin maikakaila na
malaki ang naging pag-unlad ng panitikan sa pamamagitan ng mga pahayagang
pamparaalan. Dahil dito maraming mahuhusay na kabataang manunulaat ang sumibol sa
mga pahayagan at lingguhang magasin na noon pa man ay tampok na.

ANG PANITIKAN SA KASALUKUYAN

Sa pagpasok ng taong 1970 ay nagkaroon ng mga pagbabago sa paksa, istilo at

anyo ng wika ang Panitikang Pilipino. Nakkaroon ng mga impluwensiyang kanluran ang
ating panitikan dahil sa mga bagong babasahing galling sa ibayaong dagat na
kinalalathalaan ng mga hidwaan sa ideolohiya. Kaya’t hinarap ng ating mga kabataang
manunulat ang mga suliraning pampulitika at pangkabuhayan ng bansa. Lumitaw ang
kathang mapanuri gaya ng malaking pagkakaagwat ng mga mayayaman at ng mga dukha,
ang pagmamalabis ng mga nakapangyarihan sa bansa at ang mga kapus-palad na
nawawalan ng mga karapatan.

Sa mga kampus ng mga kolehiyo at mga pamantasan sa kani-kanilang mga

pahayagang pamparaalan nagsimula ang mga lathalaing matatapang at mapaghimagsik.
Ang mga kathang pampulitikan, panlipunan at pangkabuhayan ay sa mga panulat ng mga
kabataan natatagpuan. Mithiin nila ang makatulong pa sa mga kahapag-hapag na
makaahon sa kinasasadlakang kahirapan. Ang wikang ginamit nila’y Pilipino sa
paglalaganap ng ganitong paksa at ang istilo ng panulat ay sumunod na sa mga
lingguhang babasahin gaya ng Liwayway, Tagumpay, Kislap, Pilipino at mga iba pa.

Nang totoong maging mapaghimagsik at pangahas na ang mga akda ng mga

kabataang manunulat, gayon din ang madalas na demonstrasyon laban sa pamahalaan ay
ibinaba ang Batas Militar noong Septiyembre 21, 1972. Hindi rin tumigil sa kanilang mga
panulat ang mga manunulat na may mga diwang mapaghimagsik at tinalakay din nila ang
mga suliraning may kinalaman sa kagalingan ng bayan.

51
 Kung paanong isang paghuhunos ang panitikan ng mga 1950 sa panitikan noong
panahon ng pagpapalaya, ang panitikan ng mga 1960 ay isa ring paghuhunos sa panitikan
ng 1950. Mula sa pangkat ng mga kabataang manunulat na binubuo na marami sa mga
kasapi ng Kapisanang Aklat, Diwa at Panitik (KADIPAN), gaya nina Ponciano B. P.
Pineda, Hilario L. Coronel, Pablo N. Bautista, Elpidio P. Kapulong, Manuel J. Ocampo,
Tomas C. Ongoco, Anacleto I. Dizon , Ben S. Medina, Diego V. Quisao, Dionisio S.
Salazar, isa ring pangkat nga mga kabataang manunulat na may inaasahan ang humawak
ng panitik sa ikahahawan ng masukal na landas ng panitikan na pinapagdawag ng mga
umano’y batikang manunulat sa panahon ng pagpapalaya. Kabilang sa mga bumubuo ng
pangkat na ito’y sani Rogelio Sikat, Dominator B. Mirasol, Edgardo M. Reyes, Eduardo
Reyes Bautista, Domingo G. Landicho, Efren R. Abueg, Rogelio L. Ordoñez, At
Wilfredo P. Virtusio.

Ipinagpatuloy ng ikalawang pangkat ng mga kabataang manunulat na ito ang sigla

ng mga unang Kadipanero. Katulad ng una, ang ikalawang pangkat ay nagsikap na
makapaghimagsik sa porma at paksa ng mga katha. Ang katangiang ito ng panitikan na
pinasigla ng mga sumipot na kabataang manunulat sa panahon ng pagpapalaya ay
itinaguyod ng sumunod na pangkat sa boung dekada ng 1960.

Ang paghihimagsik sa porma at paksa, kung sa bagay ay namumukod lamang sa

maikling kuwento at tula. Gayunman, masasabing ang pagkaunlad ay hindi biglaan,
manapa’y unti-unti a dahan-dahan na sa malas ay nagtitipon ng “momentum.” May
katamlayan ang dula: halos hindi kumikilos, hindi tumitinag lalo na ang sanaysay.
Kapansin-pansin sa mga manunulat noon ang paghanap ng naiibang pamamaraan
sa pagpapahayag. Kung ang kanilang pinagsusundan ay nagsikap luminang sa
pamamaraang “staccato” ni istilo ng kanilang pagsulat ay masasabing nagkaroon na ng
sariling tatak at kakayahan.

Samantala, sa panig ng panulaan ay labis na halatain ang pangangapa ng mga

bagong sibol na makata sa pamamaraan ng kanilang pagpapahayag. Hindi maikaila na sa
simula ay napakalaki ng impluwensiya ni A.G. Abadilla sa kanilang mga tula.

Sa kanilang mga unang obra na matatwag na pagsasanay ay maliwanag na

nakalantad ang anyong Abadilla at maging ang kanyang “kaakuhan” ay nakausli sa mga
tula ng ilang baguhan.

Sa kasiglahan ng mga manunulat ng dekada 1960 ay hindi makatugon sa kanilang

pangangailangan bilang behikulo ng kanilang mga katha ang Liwaayway at Tagumpay na
tanging naglaan ng paglalathala sa dalawang magasing nabanggit, bukod sa sadyang
nauukol sa makathang panlibangan lamang, ay kulang pa sa panlasa ang mga kagawad ng
patnugutan sa tunay na obrang may mataas na uring pampanitikan.

Sa ganitong kadahupan ng mapaglalabasan ng kanilang mga katha, nakakita ng

“lagusan” ng kanilang mga ideya ang mga manunulat sa mga pahayagang pampaaralan.

52
Kaya nga nang lumaon ay higit na matatagpuan sa mga pahayagang pampaaralan ang
mabubuting obrang pampanitikan kayasa mga popular na magasin.

Dahil dito, ang ilan sa mga may inaasahang kabataang manunulat ay sumibol
mula sa kampus ng mga unibersidad at dito sa mga pahayagang pampaaralan
nagsipaghasa ng panulat. Maibibilang dito sina Virgilio S. Almario, Rogelio G.
Mangahas, Lamberto E. Antonio ng Pamantasan ng Silangan, Ricardo Lee at Edgar
Marahan ng Universidad ng Pilipinas, Jose Munsayac at Raymundo Francisco ng
Unibersidad ng Manuel L. Quezon.

Hindi nagtagal, ang mga pahayagang pampaaralan ay nasuplementuhan ng

paglalabas ng Phiilipine Free Press ng magasig Pilipino. Bagaman may
pagkakonserbatibo sa mga nilalaman ang magasing ito sa pamamatnugot ni Buenaventura
S. Medina, Jr., wala namang alinlangang nakahihigit ito sa Liwayway at Tagumpay. Ang
mga tula at maikling kuwentong may mapangahas na paksa at lengguwahe na hindi
mailathala sa dalawang nabanggit na magasin ay nagkapuwang sa Pilipino.

Ang panitikan ay nagkaroon ng karagdagang suhay nang magbago ng patnugutan

ang Tagampay noong mga huling buwan ng 1969. Sa bagong pamamatnugot ni Anacleto
I. Dizon, ito ay nakapagbigay ng pagkakataon sa maraming baguhang manunulat na ang
karamihan ay mga pahayagang pampaaralan.

Ang Panitikan sa mga 1960

Hindi lamang mabubuting tula at maikling kuwento ang nabigyan ng puwang sa

Tagumpay kundi maging sanaysay at artikulong pang-edukasyon at pangkultura man.
Bukod dito ay nakaragdag din sa pagpapasigla ng Tagumpay sa panitikan ang pahapyaw
na panunuri sa mga nalalathalang obra.

Ang Tagumpay, sa maikling panahon ng pamamatnugot ni Dizon, ay may isang

halimbawa ng paraan para sa mga popular na magasin. Upang mapasigla ang panitikan;
ngunit mapanatili pa rin ang pagiging komersiyal o panlibangan ng isang popular na
magasin hindi sinasakkripisyo ang mga akdang may matataas na uring pampanitikan.

Sa dekada 1960 din nagkaroon ng iba’t ibang uri at paraan ng pampasigla sa

panitikan. May mga patimpalak, bukod sa palagiang Palanca, paseminar at
pagpapalimbag ng mga katipunan ng mga akda.

Ang Surian ng Wikang Pambansa ay nagsimulang magdaos ng taunang timpalak

sa tula noong 1963 at sa sanaysay, 1967. ang una ay idinaraos tuwing pagdiriwang ng
kaarawan ni Batagtas, Abril 2, at ang ikalawa, tuwing pagdiriwang sa Linggo ng Wika,
Agosto 13 – 19.

Bagaman panandalian lamang, nakapagpasigla rin kahit bahagya ang patimpalak-

panitik na kaugnay ng pagdiriwang sa ikasandantaong kaarawan ni Andres Bonifacio

53
noon 1963 at ni Herenal Emilio Aguinaldo noong 1969. Nakatulong din kaipala sa
Pilipino na itinaguyod ng Pangulong Marcos noong 1969.

Higit sa alin mang dekada, sa mga 1960 din nakapagdaos ng mga “workshop”
para sa mga manunulat at mga seminar tungkol sa wika at panitikan. Ang pagtataguyod
ng “workshop” sa Pilipino ay pinangunahan ng Ateneo de Manila. Tuwi-tuwina,
karaniwang sa kaarawan ng mga haligi ng wika at panitikan, ay pinangungunahan naman
ng Surian ng Wikang Pambansa ang pagdaraos ng seminar.

Sa huling yugto ng dekada 1960 naging labis na kapansin-pansin ang malaking

pagbabago sa takbo ng panitikan. Ang mga akda – maikling kuwento, tula, sanaysay at
dula, gayundin ang nobela – ay labis na naging mapangahas hindi lamang sa paksa at
porma kundi maging sa lengguwahe man.

Nagtitining sa sosyo-ekonomiko-pulitikal ang paksang tinalakay ng mga

manunulat sa kanilang dako. Sa pagtalakay ng ganitong paksa ay kinasangkapan nila sa
pagpapahayag ang mga pamamaraang may magkalangkap ng impluwensiya ng mga
sinundang manunulat at ng mga manunulat na dayuhan.

Simpleng makatotohanan ang lengguwaheng karaniwang ginamit ng mga

manunulat sa pagtalakay sa kanilang mga katha. Ngunit sa maraming pagkakataon ang
simpleng makatotohanang lengguwaheng ito, lalo’t ginagamit sa mga tagpo sa pagtatalik
o usapang panahon na may lahi pa ni Maria Clara nang hindi pamumulahan ng mukha.

Ang ganitong takbo ng panitikan ay dumagsa pa hanggang sa dalawang taon ng

mga 1970. ito’y natigil nang ipahayag ang batas military noong septyembre 21, 1972.

Sa kabilang dako, ang panitikang Ingles sa Pilipinas, sa kabila ng pagsisikap ng

mga universidad, ng ilang magasin at ng mga manunula na rin, ay patuloy sa
panlulupaypay. Tanging Philippine Free Pressi at Graphic ang mga magasing Ingles na
nagtiyagang maglathala ng mga akda sa Ingles sa dekada 1960. Sa malas, maliwanang
ang mga palatandaan na makakaisa ng panitikang Kastila sa Pilipinas ang kapalaran ng
panitikang Ingles.

ANG DULANG TAGALOG

Ang wari’y patuluyang pagkamatay ng ating dulang nasasalig sa mga pangyayari

ngayon at sa hinaharap. Dahil dito’y masasabi nating manakanaka na lamang ang
pagtatanghal ngayon ng mga tunay na dula at ito’y nasasaksihan sa mga dalubhasaan at
pamantasan at karaniwang naririnig at napapanood sa telebisyon, radyo at sa mga
pistang-bayan at pistang-nayon. Ang pinakamalubhang dahilan ng kasalukuyang lagay ng
dulang Tagalog ay ang pamamalasak ng mga pelikulang Tagalog at pelikulang dayuhan.
Nguni’t higit sa lahat, ang kawalan ng dulaang pambansa na siyang maaaring
pagtanghalan ng mga dulang sarili at sa kawalan na rin ng mga samahang may malasakit
sa sining na ito. Kung ang mga dula natin ngayon ay magpapatuloy sa kaawaawang
pagkakalugmok, ang ganito’y sa kapabayaan na rin ng ating pamahalaan, gayundin ng

54
mga samahan at mga kilusang walang hangaring maitampok ang ating katutubong
kultura.

Bukod nga sa pagpapasiglang ginagawa taun-taon ng “La Tondeña, Inc.” karapat-

dapat din nating banggitin dito ang mga piling dula ng Balintataw (ng Associated
Broadcasting Corporation) sa Channel 5. sa panooring ito matatagpuan ngayon ng mga
pihikang manonood ang totohanang palabas-dulaan. Narito ang mga dulang makasisiya
sa lalong may maselang panlasa. Dahil dito at dahil din sa kakulangan ng mga dulang
umaabot sa pamantayan ng mga nagmamahal ng Balintataw, maraming piling kuwento at
dula sa Pilipino at Ingles ang isinadula at mga ito’y kabilang ang ‘Impeng Negro” ni
Rogelio S. Sikat, “The Man Who Looked Like Rizal” ni Jose Garcia Villa, “The World is
an Apple” ni Alnerto Florentino, “Three Generations” ni Nick Joaquin, “Elias at
Salome”, isang kabanata sa Noli Me Tangere ni Rizal, “The Day the Dancers Came”, ni
Bienvenido Santos, “Theater”, ni Somerset Maugham, “Three Rats” ni Wilfredo Ma.
Guerrero at maraming iba pa.

Anupa’t ang mga dulang ito’y nagtataglay ng lalong higit na katangian sa iba
pang mga dula, lalo pa nga’t kung susuriin ang mahuhusay na pagganap ng piling
mgaartistang tumutungkol ng maseselang paper. Ang mga artistang-dramatistang ito,
sampu ng mga sumusulat ng iskrip at direkto, ay malimit magsipagkamit ng “Cat
Awards” taun-taon mula noong 1967 hanggang 1970 bilnag patunay naang programang
ito tueing Biyernes ng gabi ay natatangi at naiiba. Katulad ng PETA, kabilang ito sa mga
dulang makapagpapayaman sa katutubong kulturang Pilipino.
Sa loob ng sampung taon, 1960-1970 ay nangulimlim ang dulang Tagalog. Iilan
lamang na mandudulang Pilipino ang nangasusulat ng mga dulang pinangungunahan ni
Dionisio S. Salazar. Si Salazar ang nakasulat ng humigit kumulang sa dalawampung dula.
Ang kanyang mga dula’y tinipon niya sa isang aklat. Maka-apat siyang nagtamo ng
unang gantimpala na ipinagkaloob ng Palanca Memorial Awards. Ang kanyang mga
dulang nagwagi ay ang mga sumusunod: “July 4, 1954”; “sinag sa Karimlan,” 1961;
“Makapaghihintay ang Amerika”, 1968 at “Bukang Liwayway” at iba pang mga dula.
Kabilang sa mga manunulat ng dula noong panahong yaon na nagkamit din ng limang
Gantimpalang Palanca ay sina Amado V. Hernandez sa kanyang “Magkabilang Panig ng
Isang Bagal”, 1961; Benjamin Pascual sa kanyang “Huling Kahilingan”, 1962; Edgardo
Reyes sa kanyang “Mga Yagit”, 1966: Fernando Samonte sa kanyang “Gabi at Araw”,
1967; Wilfredo Virtusio sa kanyang “Vida”, 1969; Victor Francisco sa kanyang “Dugo sa
Uhaw na Lunting Palyan”, 1970. Halimbawa ng dulang iisang yugto ni Dionisio Salazar,
1964 – 1965 ay “Sinag sa Karimlan.”

KUWENTO AT MGA KUWENTISTA

Taong 1960, nang magsimulang mag-usisa sa kalagayan ng lipunan ang mga

kuwentista. Sa taong ito nakilala si Ave Perez Jacob na pumaksa ng kawalng-katarungan
sa bilangguan at ang pag-aaral sa mga sanhi ng pagkakabilibid ng mga kriminal. Nariyan
si Levy balgos dela Cruz na naghimagsik sa karumhan at kasamaan ng kapaligiran ng
mga lugar ng eskuwater. Tununton na rin ni Edgardo Reyes sa kanyang mga kunwento
ang ugat ng pagkabulid sa masamang propesyon ng mga babae, samantalang si Rogelio

55
Sikat ay nagsimula nang sumulat tungkol sa nayon ng San Roque. Si Efren Abueg noong
1961 ay may protesta na rin sa kalupitan at kabangisan ng lunsod ng kanyang “Mabangis
na Lungsod” na nagwagi ng pangatlong gantimpala sa Palanca. Nang lumaon, pumasok
na rin sina Dominador Mirasol, Rogelio Ordoñez at Domingo Landicho sa kanilang mga
kuwento tungkol sa mga manggagawa.

Si Rogelio Sikat ang may pinakamatimpi na pananalita. Ngunit may

pinakamatinding protesta sa pangkat na ito ng mga kuwentista. Ang kanyang “Impeng
Negro” at “Tala Selo” ay mga kuwentong naglalantad ng mga tauhang api’t dayukdok.
Ngunit hindi nakatunganga lamang, hindi nakadilat ang mga matang may ilaw man ay
hindi nakakakita. Ang kaapihan at kadayukdukan sa kanyang dalawang kuwentong ito ay
sumisigaw sa paghihimagsik at nag-uumanting sa pagkilos. Sa “Tala Selo” ang isang
ginipit na parang hayop at pinagsamtalahang parang isang bata ay nagtaas ng itak at
tinaga sa bibig ang kabesang nagpapaalis sa kanya sa lupang sinasaka at nagsamantala sa
puri ng anak niyang dalaga. Ang dalawang kuwento si Sikat ay malakas na protestang
ang alinggawngaw ay hindi agad mapapawi sa pandinig ng mga hindi bingi sa amot ng
masa sa katarungan hanggang sa ngayon ay ipinagkakait pa sa kanila.

TATA SELO

Maliit lamang sa simula ang kalumpon ng taong nasa bakuran ng munisipyo,

ngunit nang tumaas ang araw, at kumalat na ang balitang tinaga at napatay si Kabesang
Tano, ay puno na ang bakuran ng bahay-pamahalaan.

Naggigigitan ang mga ito, nagsisiksikan, nagtutulakan at bawat isa’y

naghahangad makalapit sa istaked.

“Totoo ba, Tata Selo?”

“Binabawi niya ang aking saka kaya tinaga ko siya.”

Nasa loob ng istaked si Tata Selo. Mahigpit na nakasungaw ang luha sa Malabo at
tila lagi nang nag-aaninaw na mata. Kupas ang gris niyang suot, may mga tagpi na ang
siko at paypay. Ang kutod niyang yaro sa natibay na supot ng asin ay may bahid ng
natuyong putik. Nasa harap niya at kausap ang isang magbubukid, ang kanyang
kasangga, na isa sa nakalusot sa mga pulis sa sumasawata sa nagkakagulong tao.

“Hindi ko ho mapaniwalaan, Tata Selo,” umiiling na wika ng kanyang kasangga,

“tagalang hindi ko mapaniwalaan.”

Hinaplus-haplos ni Tata Selo ang ga-dali at natuyuan na ang dugong putok sa noo.
Sa kanyang harapan, di-kalayuan sa istaked, ipinagtutulakan ng mga pulis ang mga taong
ibig makakita sa kanya. Mainit ang sikat ng araw na tumatama sa mga ito, tamang
humihihip na hangin at sa kanilang ulunan ay nakalutang ang nasasalisod na alikabok.

56
 “Bakit nila babawian ang aking saka?” tanong ni Tata Selo. “Dinaya ko na ba siya
sa partihan? Tinuso ko na ba siya? Siya ang may-ari ng lupa at kasama lang niya ako.
Hindi ba’t kaya maraming nagagalit sa akin ay dahil sa ayaw kong magpamigay ng kahit
isang pinangko kung anihan.”

Hindi pa rin umaalis sa harp ng istaked si tata Selo. Nakahawak pa rin siya sa
rehas. Nakatingin siya sa labas ngunit wala siyang sino mang tinitingnan.

“Hindi mo na sana tinaga ang kabesa,” anang binatang anak ng pinakamayamang

propitaryo sa San Roque, na tila isang magilas na pinunong- baying malayang
nakalalakad sa pagitan ng maraming tao at ng istaked. Mataas ito, maputi, nakasalaming
may kulay ay napapamaywang habang naninigarilyo.

“Binabawi pa niya ang aking,” sumbong ni Tata Seno. “Saan pa po ako pupunta
kung wala na akong saka?”

Kumumpas ang binatang mayaman. “Hindi katwiran iyan para tagain mo ang
kabesa. Ari niya ang lupang sinasaka mo. Kung gusto ka niyang paalisin, mapaaalis ka
niya ano mang oras.”

Halos lumabas ang mukha ni Tata Selo sa rehas.

“Ako po’y hindi ninyo nauunawaan,” nakatingala at nagpipilit ngumiting wika

niya sa binatang nagtapon ng sigarilyo at maaring tinapakan pagkatapos. “Alam po ba
ninyong dating amin ang lupang iyon? Naisangla lamang po nang magkasakit ang aking
asawa, naembargo lamang po ng kabesa. Pangarp ko pong bawiin ang lupang iyon, kaya
nga po ako hindi nagbibigay ng kahit isang panangko kung anihan. Kung hindi ko naman
pa mababawi, masasaka ko man lamang po.” Nakikusap po ako sa kabesa kangina, “kung
maari po sana, huwag muna ninyo akong paalisin. Kaya ko pa pong magsaka, Besa.
Totoo pong ako’y matanda na, ngunit ako po nama’y malakas pa. Ngunit … Ay!
Tinungkod po niya ako nang tinungko, tingnan po ninyong putok sa aking noo, tingnan
po n’yo.”

Dumukot ng sigarilyo ang binata. Nagsindi ito ay pagkaraa’y tinalikuran si Tata

Selo at lumapit sa isang pulis.

“Pa’no po ba’ng nangyari, Tata Selo?”

Sa pagkakahawak sa rehas, napabaling si tata Selo. Nakita niya ang isang batang
magbubukid na nakalapit sa istaked. Nangiti si Tata Selo. Narito ang isang magbubukid o
anak-magbubukid, na maniniwala sa kanya. Nakataas ang malapad na sumbrerong
balanggot ng bata. Nangungulintab ito, ang mga bisig at binti ay may halas. May sukbit
itong lilik.

“Pinuntahan niya ako sa aking saka, amang.” Paliwanag ni tata Selo. “Doon ba sa
amy sangka. Pinaaalis ako sa aking saka, ang wika’y iba na raw ang magsasaka. Nang

57
makiusap ako’y tinungkod ako. Ay! Tinungkod ako, amang. Nakikiusap ako, sapangkat
kung mawawalan ako ng saka ay saan ako pupunta?”

“Patay po ba?”

Namuti ang mga kamao ni tata Selo sa pagkakahawak sa rehas. Napadukmo siya
sa balikat.

“Pa’no po niyan si Saling?” muling tanong ng bata. Tinutukoy nito ang

maglalabimpitong taong anak ni Tata Selo na ulila na sa ina. Katulong ito kina Kabesang
Tano at kamakalawa lamang uwumi kay Tata Selo. Ginagawang reyna sa pista ng mga
magbubukid si Saling nang nakaraang taon, hindi lamang pumayag si Tata Selo. “Pa’no
po niyan si Saling?”

Lalong humihigpit ang pagkakahawak ni Tata Selo sa rehas.

Hindi pa nakakausap ni alkalde si Tata Selo. Mag aalas-onse na nang dumating

ito, kasama ang hepe ng mga pulis. Galling sila sa bahay ng kabesa. Abut-abot ang busina
ng diyip na kinasasakyan ng dalawa upang mahawi ang hanggang noo’y di pa nag-
aalisang tao.

Tumigil ang diyip sa di-kalayuan sa istaked.

“Patay po ba? Saan po ang taga?”

Naggigigitan at nagsisiksikan ang mga pinagpapawisang tao. Itinaas ng may-

kabataang alkalde ang dalawang kamay upang payapain ang pagkakaingay. Nanulat ang
malaking lalaking hepe.

“Saan po tinamaan?”

“Sa bibig.” Ipinasok ng alkalde ang kanang palad sa bibig, hinugot iyon at
mariing inihagod hanggang sa kamang punong tainga. “Lagas ang ngipin.”

“Lintik na matanda!”

nagkagulo ang mga tao. Nagsigawan, nagsiksikan, naggitgitan, nagtulakan.

Naghataw na ng batuta ang mga pulis. Ipinasiya ng alkalde na ipalabas ng istaked si Tata
Selo at dalhin sa kanyang tanggapan. Dalawang pulis ang kumuha kay Tata Selo sa
istaked.

“Mabibilanggo ka niyan, Selo,” anang alkalde pagkapasok ni Tata Selo sa

kanyang tanggapan.

58
 Pinaupo ng alkalde ang namumutlang si Tata Selo. Umupo si Tata Selo sa silyang
nasa harap ng mesa. Nanginginig ang kamay ni Tata Selo nang ipatong niya iyon sa
nasasalaminang mesa.

“Pa’no nga ba’ng nangyari?” kunot-noo at galit na tanong nag alkalde.

Matagal bago nakasagot si Tata Selo.

“Binabawi po niya ang aking saka, Presidente,” wika ni Tata Selo. “Ayaw ko
pong umalis doon. Dati pong amin ang lupang iyon, amin po, naisangla lamang po at
naembargo.”

“Alam ko na iyan,” kumukumpas at umiiling na putol ng nabubugnot na alkalde.

Lumunok si Tatak Selo. Nang huli siyang tumingin sa presidente, may

nakasungaw na luha sa kanyang malalabo at tila nang may inaaninaw na mata.

“Ako po naman, Presidente, ay malakas pa,” wika ni Tata Selo. “Kaya ko pa pong
magsaka. Makatwiran po bang paalisin ako? Malakas pa po naman ako, Presidente,
malakas pa po.”

“Saan mo tinaga ang kabesa?”

Matagal bago nakasagot si Tata Selo.

“Nasa may sangka po ako nang dumating ang kabesa. Nagtatagal po ako ng pitas
sa pilapil. Alam ko pong pinanood ako ng kabesa, kung kaya po naman pinagbubuti ko
ang paggawa, para malaman niyang ako po’y talagang malakas pa, na kaya ko pa pong
magsaka. Walang anu-ano po, tinawag niya ako at nang ako po’y lumapit, sinabi niyang
makaaalis na ako sa aking saka sapagkat iba na ang magsasaka.

“Bakit po naman, Besa?” tanong ko po. Ang wika’y umalis na lang daw po ako.
“Bakit po naman , Besa?” tanong ko po uli, “malakas tinungkod po niya ako nang
tinungkod.”

“Tinaga mo na n’on,” anang nakamatyag na hepe. May mga eskriniyante pang

nakapasok donn – ay nakatuon kay Tata Selo. Nakayuko si Tata Selo at gagalaw-galaw
ang tila mamad na daliri sa ibabaw na maruming kutol. Sa pagkakatapak sa makintab na
sahig, hindi mapalagay ang kanyang may putik, maalikabok at luyang paa.

“Ang iyong anak, na kina Kabesa raw?” usisa ng alkalde.

Hindi sumagot si Tata Selo.

“Tinatanong ka,” anang hepe.

Lumunok si Tata Selo.

59
 “Umuwi na po si Saling, Presidente.”

“Kailan?”

“Kamakalawa po ng umaga.”

“Di ba’t kinakatulong siya r’on?”

“Tatlong buwan na po.”

“Bakit siya umuwi?”

Dahan-dahang umangkot ang mukha ni Tata Selo. Naiyka na napayuko siya.

“May sakit po siya.”

Nang sumapit ang alas-dose – inihudyat iyon ng sunud-sunod na pagtugtog ng

kampana sa simbahan na katapat lamang ng munisipyo – ay umalis ang alkalde upang
mananghalian. Naiwan si Tata Selo, kasama ang hepe at dalawang pulis.

“Napatay mo pala ang kabesa,” anang malaking lalaking hepe. Lumapit ito kay
Tata Selo na nakayuko at di pa tumitinag sa upuan.

“Binabawi po niya ang aking saka,” katwiran ni Tata Selo.

Sinapok ng hepe si Tata Selo. Sa lapag, halos mangudngod si Tata Selo.

“Tunungkod po niya ako nang tinungkod…Ay! Tinungkod po niya ako nang

tinungkod.”

Sa may pinto ng tanggapana, naaawang nakatingin ang dalawang pulis.

“Si Kabesa kasi ang nagrekomenda kay Tsip e,” sinasabi ng isa nang si Tata Selo
ay tial damit na nalaglag sa pagkakasabit nang muling pagmalupitan ng hepe.

Mapula ang sumikat na araw kinabukasan. Sa bakuran ng munisipyo, nagkalat

ang papel na naiwan nang nagdaang araw. Hindi pa namamatay ang alikabok, gayong sa
pagdating ng buwang iyo’y dapat nang nag-uuulan. Kung may humihihip na hangin, may
mumunting ipu-ipong nagkakalat ng mga papel sa itaas.

“Dadalhin ka siguro sa kabesera, Selo,” anang bagong paligo at bagong bihis na

alkaldee sa matandang nasa loob ng istaked. “Doon ka siguro ikukulong.”

Wala ni papag sa loob ng istaked at sa maruming sementadong lapag

nakasalampak si Tata Selo. Sa paligid niya’y may natutuyong tamak-tamak na tubig.

60
Nakaunat ang kanyang maiitim at hinahalas na paa at nakatukod ang kanyang tila walang
butong mga kamay. Nakakiling, nakasandal siya sa steel matting na siyang panlikurang
dingding ng istaked. Sa malapit sa kanyang kamay, hindi nagagalaw ang sartin ng maitim
na kape at isang latang kanin. Nilalangaw iyon.

“Habang–buhay siguro ang ibibigay sa iyo,” patuloy ng alkalde. Nagsindi ito ng

tabako at lumapit sa istaked. Makintab ang sapatos ng alkalde.

“Patayin na rin ninyo ako, Presidente.” Paos at bahagya nang marinig si Tata
Selo. “Napatay ko po ang kabesa. Patayin na rin ninyo ako.”

Takot himipo sa maalikabok na rehas ang alkalde. Hindi niya nahipo ang rehas
ngunit pinagkiskis niya ang mga palad at tiningnan kung may alikabok iyon. Nang
tingnan niya si Tata Selo, nakita niyang lalo nang nakiling ito.

May mga tao na namang duramating sa munisipyo. Kakaunti iyon kaysa kahapon.
Nakapasok ang mga iyon sa bakuran ng munisipyo, ngunit may kasunod na pulis.
Kakaunti ang magbubukid sa bagong langkaw na dumating at tititngin kay Tata Selo.

Karamihan ay mga taga-poblacion. Hanggang noon, bawa’t isa’y nagtataka, hindi

makapaniwala, gayong kalat na ang balitang ililibing kinahapunan ang kabesa.
Nagtataka, at hindi makapaniwalang nakatingin sila kay Tata Selo na tila isang di-
pangkaraniwang hayop na itinatanghal.

Ang araw, katulad ng kahapon, ay maiinit na naman. Nang magdakong alas-dos,

dumating ang anak ni Tata Selo. Pagkakita sa lugmok na ama, mahigpit itong napahawak
sa rehas at malakas na humagulgol.

Nalaman ng alkalde na dumating si Saling at ito’y ipinatawag sa kanyang

tanggapan. Di-nagtagal at si Tata Selo naman ang ipinakaon. Dalawang pulis ang
umaalalay kay Tata Selo. Nabubuwal sa paglakad si tata Selo. Halos buhatin siya ng
dalawang pulis.

Pagdating sa bungad ng tanggapan ay tila saglit na nagkaroon ng lakas si Tata

Selo. Nakita niya ang babaing nakaupo sa harap ng mesa ng presidente.

Nagyakap ang mag-ama pagkakita.

“Hindi ka na sana naparito, Saling,” wika ni Tata Selo na napaluhod. “May sakit
ka, Saling, may sakit ka!”

Tila tulala ang anak ni Tata Selo habang kalong ang ama. Nakalugay ang walang
kintab niyang buhok ang damit na suot ay tila yaong suot pa nang nagdaang dalawang
araw. Matigas ang kanyang namumutlang mukha. Pinagpaglilipat-lipat niya ang tingin
mula sa nakaupong alkalde hanggang sa mga nakatinging pulis.

61
 “Umuwi ka na Saling,” hiling ni Tata Selo. “Bayaan mo na … mo na ako. Umuwi
ka na anak. Huwah ka nang magsasabi…”

Tuluyan nang nalunggayngay si Tata Selo. Ipinabalik siya ng alkalde sa istaked.

Pagkabalik sa istaked, pinanood na naman siya ng mga tao.

“Kinabog kagabi,” wika ng isang magbubukid. “Binalutan ng bansang sako, hindi

nga halata.”

“Ang anak, dumating daw?”

“Naki mayor.”

Sa isang sulok ng istaked iniupo ng dalawang pulis Tata Selo. Napasubsob si Tata
Selo pagkaraang siya’y maiupo. Ngunit nang marinig niyang muling ipinapakaw ang
pintong bakal ng istaked. Humihilahod na ginapang niya ang rehas, mahigpit na
humawak doon at habang nakadapa’y ilang sandali ring iyo’y tila huhutukin. Tinawag
niya ang mga pulis. Nakalabas ang kanang kamay sa rehas, bumagsak ang kanyang
mukha sa sementadong lapag. Matgal siyang nakadapa bago niya narinig na may tila
gumigising sa kanya.

“Tata Selo…Tata Selo…”

Umaangat ang mukha ni Tata Selo. Inaaninaw ng mga luhaan niyang mata ang
tumatawag sa kanya.

Iyon ang batang dumalaw sa kanya kahapon.

Hinawakan ng bata ang kamay ni Tata Selo na umaabot sa kanya.

“Nando’n, amang, si Saling sa Presidente,” wika ni Tata Selo. “Yayain mo nang

umuwi, umuwi na kayo. Puntahan mo siya, amang. Umuwi na kayo.” Muling bumagsak
ang kanyang mukha sa lapag. Ang bata’y saglit na nagpaulik-ulik, pagkaraa’y takot at
natulot na sumunod…
__________________

Si Dominator Mirasol sa kanyang “Awa” at “Makina” ay naghantad ng dalawang

biktima. Si Elong sa “Awa” ay biktima ng masamang gawain ng kanyang ama’t ina at
nagsumikap mabuhay sa sarili, umiwas sa masamang gawa subali’t tao na rin ang
naglagay ng krus sa kanyang balikat, na sinasagisag kaipala ng pasan niyang mga balde
sa kanyang pag-aagwador, sapagkat ang tao na rin ang ayaw sa masamang gawa,
sapagkat ang tao na rin ang ayaw magbigay na kanya ng pagkakataong magpakabuti. Sa
“Makina” nanghilakbot si Mando sa pagkaunawa na sa kanyang pagiging tao, mapalad pa
sa kanya ang makina. Higit na mahalaga sa palimbagan ang makinang iyon kaysa
kanyang paglilingkod.

62
 Si Rogelio Ordoñez sa kanyang “Buhawi” at sa “Uod sa Bibig ng Lupa” ay
nagpakita rin ng pagkapoot sa mga sinisikil, tulad ni Andong sa “Buhawi” na
nagmakaawa, naglumuhod na huwag tanggalin sa trabaho, subalit hindi pinakinggan.
Ang kawalang pag-asa ng nagtulak sa kanya upang itaas ang piko, na siyang lunas sa
kanyang protesta sa kawalang-puso ng mga taong sagisag ng hindi matinag-tinag na
establisimyento.

Si Edgardo Reyes sa kanyang “Daang-bakal” ay buong material na naglarawan ng

pagsasamantala ng mga foreman at iba pang opisyales sa mga manggagawa sa perokaril.
Ginagawa silang “scapegoat” sa kasalanan ng mga nasa itaas. Sa kuwento ay ibinunyag
din ang pagtatambak ng mga pulitiko ng mga empleadong kaswal sa perokaril kaya’t
sinabi ng isang tauhan: “Ano ba ito…nagsisikip ang bodega sa mga bodegero, hindi sa
mga kasangkapan.”

Ang mga kuwento naman ni Efren R. Abueg nang lumaon, mula sa protesta sa
kapaligiran ay nag-usig sa tunay na sanhi ng ipinaghihirap ng kabuhayan ng bansa. Ang
kanyang panitik na nang-uusig ay tungkol sa monopolistang kapital na dayuhan na siyang
puno’t dulo ng paghihikahos at pagkakatanikala ng lahat ng bahagi ng kapamuhayang
Pilipino sa mga dayuhan. Sa kanyang “Ang Pilipino at Amerikano” ay hinihingi niya sa
isang Amerikano ang katapakan nito na pakasalan ang pinagsamantalahan nitong
Pilipina; winasak niya ang kabutihan ng mga sundalong Amerikano sa pamamagitan ng
historical na paglalahad ng tunay na nangyari kay Hen. Gregorio del Pilar, at sa
“Kamatayan ni Tiyo Samuel” ay marahas niyang hiningi sa pamamagitan ng dahas ang
paghiwalay nang tuluyan ng Pilipinas at Amerika.

Si Domingo G. Landicho ay makabagong kuwentista. Sa kanyang mga kuwento

ay mababakas ang pagkakaimpluwensiya sa kanya ng dalawang kultura, ang kanluranin
at ang silanganin. Ang istilo ng kanyang panulat ay maalab, maligoy at may kaunting
pagka-artipisyal; siya’y madalas magwagi sa mga timpalak paligsahan sa Panitikan.
Noong 1966 ipinanalo sa timpalak nainilunsad ng Free Press at noong 1967 at 1968 ay
nanalo rin siyang muli sa nasabing magasin. Ang kanyang kuwentong “Elias at Salome”
ay nagkamit din ng gantimpalang Palanca noong 1969. Tinipon niya ang kanyang mga
kuwento sa isang aklat at pinamagatan niya ng “Himagsik”, 1972.

(SEE NO. 3 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

63
Filipino 2
Modyul V
Aralin 3

PAGTIYAK NA PAGSUSULIT

I. Enumerasyon. Itala ang hinihinging kaisipan.

A. Mga paksang inilathala ng mga kathang mapanuri.

1.
2.
3.

B. Mga isyung matatagpuan sa mga katha ng kabataan.

1.
2.
3.

K. Mga dahilan ng tuluyang pagkamatay ng dulang Tagalog sa kasalukuyan.

1.
2.
3.

D. Dalawang dahilan kung bakit napatay ni Tata Selo ang kabesa.

1.
2.

E. Ang mga katangian ng mga akda ni Rogelio Sikat.

1.
2.

F. Ang mga katangian ng mga akdang sumibol sa kasalukuyan.

1.
2.

II. Tukuyin ang wastong sagot sa bawat bilang. Isulat ang sagot sa patlang
bago bilang.

____________ 1. Angking katangian ng mga pahayagan ng mga

____________ 2. kolehiyo at pamantasan sa kasalukuyan.
____________ 3. Pinagsumundong istilo ni Ernest Hemingway.

64
____________ 4. Uri ng lengguwaheng ginamit ng mga manunulat sa
pagtalakay sa huling dekada 1960.
____________ 5. Mga paksang nagtutumining sa huling dekada 1960.
____________ 6. Naging sagabal sa pag-unlad ng dulang Tagalog.
____________ 7.
____________ 8. Tinalakay ni Efren Abueg sa Mabangis sa Lungsod.
____________ 9. Uri ng mga tauhang binuhay ni Rogelio Sikat sa “Impeng
Negro” at “Tala Selo.”
____________ 10. Ang ipinagkait kay Tata Selo.

(SEE NO. 4 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

65
Filipino 2
Modyul V
Aralin 4. MGA TULA, DULA AT NOBELA SA KASALUKUYAN,
KATATAWANAN AT KWENTONG SIKOLOHIYA

Mga Tiyak na Layunin:

Pagkatapos ng araling ito, dapat ka nang:
1. makasuri ng mga pinaksa ng mga tula, dula at nobela sa kasalukuyan;
at
2. nakakilala ng mga tumanyag na manunulat sa larangang ito.

PANIMULA

Mapupuna na sa kasalukuyan ay may mga sumibol na manunulat na sumusunod

sa yapak ng mga batikang makata. Kaya lamang, higit na Malaya ang bitaw kanilang mga
pananalita sa mga akdang nalathala. Mulat sa katotohanan ng mga isyung panlipunan ang
mga akda nila. May himig rebolusyonaryo ang pilantik ng panulat ng mga bagong sibol
na mga manunulat na ito. Totoong maapoy at mayaman sa tuligsa ang ilan sa mga akdang
nailathala sa panahong ito. Tuwid at lantaran ang mga salitang ginamit sa mga akda at sa
gayon ay may diwang matapang. Totoo din na ang mga akdang ito sa kasalukuyan ay
hindi lamang naghahatid ng kabatiran kundi nagmumulat sa katotohanan sa mga
mambabasa.

MGA TULA

Ang mga makabagong tulang Pilipino ay patuloy na sa dakilang kaganapan.

Ngayo’y may malawak nang papanaw at /o kamalayang panlipunan ang ating paligid.
Maimpluwensiya at makabuluhan ang kanilang mga tulang may paghihimagsik laban sa
porma at alituntunin; sa mga nakatatag nang kapaniwalaan at pamamaraan. Karamihan sa
mga ito’y wala nang kinahiratihang lambing nabunga ng mga pantig. Bagama’t may mga
makata pang nananangan sa ganitong panuntunan, hindi maikakaila, gaya ng dapat
ipalagay, na sila’y kabilang pa rin sa inaamag nang tradisyon ng ating panulaan.
Gayunman, kaiba sa mga makaluma, ang mga makabagong makata ngayon sa Pilipino ay
mulat at tiyak na may pakiramdam sa paligid at sa daigdig. Ang sining para sa kanila ay
isang patuloy na paghahanap.
Si Amado V. Hernandez pa rin ang pangunahin sa mga makatang may
kamalayang panlipunan. Ang sanhi kung bakit si Hernandez ay hindi mapantayan sa
nilalamang ito ng tula ay dahil sa pagiging kalahok niya sa mga nagaganap sa kanyang
paligid. Matalim ang kanyang panunuligsa, sumasalugsog sa ugat ng kasamaan at
kabulukan ng lipunan, subali’t siya’y hindi pesimistiko. Kasama ng pananalig siya’y
representasyon ng dagat na tanghaling bagong Pilipino o kaya’y sagisag ng sangkatauhan
ng sandatang nukliyar. Kabilang pa sa mga makatang hibo ng makabagong panahon ay
sina Lamberto E. Antonio, Virgilio A. Almario, Regelio Mangahas, Epifanio San Juan,
Jr., Lamberto Ma. Gabriel, Cesar Mella, Jr., Romulo Sandoval, Virgilio V. Vitug at Leo
Baylen.

66
 Ang bagong panulaang kasalukayang nililikha ng mga batang makata na
nananalunton sa landas na iniwan ni Amado V. Hernandez, ay may tatlong katiwaliang
isinisiwalat sa tula. At ikalawa, ang tahasang palabag sa kagandahang-asal na
panunungayaw at karahasan sa pananalita.

Sa “Elehiya sa Isang Rebelde” ni Rio Alma ay naganap ang isang pagsusuri sa

katuturan ng pagkamatay ng isang magsasakang naghimagsik sa kanyang aping
kalagayan. Ang trahedya personal ng magsasaka at nilagon sa paglalarawan ng mag-
inang naiwan ng namatay:

Ikaapat ng madaling-araw,
Di hagulhol niyong bunso ang pumukaw sa pag-idlip,
Ni ang putok na may hatid na malagim na balita;
Subali’t bumangon ang inang sariwa pa ang larawan
Ng lagas na ngipin sa banig…

Subali’t ang trahedyang sinapit ng rebelde ay hindi sa kanyang kaanak lamang

nakabawas. Ang magsasakang pinaslang at isa lamang sa maraming katulad niyang
walang tinig na siniil ng mga tagapangalaga sa kalagayang nagpapasagana sa kanila.
Kaugnay ng kanyang kamatayan ang bawat inapiat inaaping tao. Dahil dito, ang elehiya
sa rebelde at awit na isasatinig “ng kutsero, magsasaka, manggagawa’t anakpawis.” At
pati na ang kalikasan ay makikibahagi sa panggigipuspos at pamimighati ng
sangkatauhang kauri ng rebelde:

Ang halakhak ng karbin ay sinagot

Ng panangis ng aksaya sa kapatagan ng Luson.
Sa gubat at burol ng Sierra Madre’t Arayat.
“Subali’t hindi nasayang ang nabubong dugo ng rebelde pagka’t gaya ng
ipinahihiwatig ng unang bahagi ng tula”

Sakay ng kastanyo, binalot sa sako’t

Duguang katawan ay pagsusumundan
Ng sambayanang api’t kapwa proletaryong
May pulang bandilang iwinawagayway.

Ang panangis sa tula ni Ama ay may limang bahaging bumubuo ng isang

masaklaw na pananaw na siyang nagpapatighaw sa pait ng trahedya. Taliwas sa ating
maaasahan sa tulang hango sa tradisyon romantiko ni Balagtas, dito’y hindi pamimighati
ang layon ng makata kundi ang paghanap sa kabuluhan ng isang buhay na napaalay sa
pakikibaka ng uring binubusabos. Sa loob ng kumbensiyonal na balangkas ng elehiya,
naihatid ng tula sa mga mambabasa ang pagkakaugnay-ugnay ng pamamaslang na
nagaganap sa mga liblib na bukirin at ang pagdaralitang laganap sa mga bayan-bayan.

Mapapansin ang pagkapartikular ng mga tulang romantiko-rebolusyonaryo. Ang

katangiang ito’y dulot ng pagpapairal sa isip sa pagbubuo ng tula, isang pamamaraang
humahalungkat sa karanasang pinapaksa upang mabigyang-katibayan ang mensahe ng

67
makata. Sa tulang “ang Burgis sa Kanyang Almusal” ni Rolando S. Tinio, inilarawan ng
makata ang isang kinatawan ng Pilipino. Nag-aalmusal ang isang mayamang halos uring-
palasyo ang kapaligiran. Sa isang bandehang pilak, nakatiklop ang peryodikong puno ng
balita tungkol sa:

Ang Mag-ina sa San Nicolas na nasagasaan

ng kongrestista, ang binatang nag-uban
Sa karsel nang di nawawaan ang pagkakasala,
Ang mga hinayok ng baha at sunog, sinaksak
Sa leeg at balakang ng hustisyang natapilok…

Walang hayagang pagkondena sa mga taludtod ni Tinio, subalit sa pamamagitan

na lamang ng mga detalye tungkol sa kapaligiran malinaw ang kanyang pagssasakdal sa
mga taong minanhid ng ginhawa’t layaw kaya’t hindi makaramdam ng pakikisangkot sa
mga suliranin ng lipunan. Malinaw din ang pagkaunawa ni Tinio sa katotohanang ang
burgis na ito ay isa sa mga nagpapagalaw sa lipunang Pilipino at sa gayo’y kasangkot sa
nangyayaring pagsasamantala sa mga walang lakas at yaman.

(Panunuring Pampanitikan ni Lamberto Gabriel)

MGA HALIMBAWA NG MGA TULANG MAAPOY AT MAPANULIGSA

Pansinin ang pagbubukas ng tula:

Nakadambana sa kumedor si Luis katorse,

Nakapanatag doon sa silyang may pasemano’t
Pahabang likod na pumulpol marahil sa pait
Ng lumimok sa mga kumpol ng ubas, mirasol
At doon yata ng dila ng dimonyong kamagong …

Ang tahasang pagkapoot at maapoy na pagtuligsa ay parang dagok sa dibdib ng

mambabasa sa tula ni Lamberto E. Antonio.

“Pasakalye: Awit sa Pagpuksa”

Ngayon kinakaltas ang mga talahib

Ang mga pilapil sa bawa’t bukirin
At nangangalisag ang mga uyayi,
Ang bawa’t haligi ay tamnan ng itak.

Sa pamamagitan ng pamamaraang hiniram ng makata sa panulaang surrealistiko,

naikikintal ang tula ng pagkatakot na mabilis na nagiging sindak pagdating sa bahaging:

“Basagin sa gayon ang samboteng ulan

Upang ang umagos sa ilog ay dugo –
Nitsong natutungkab ang bayan at lungsod

68
 Na dinadagundong ng laksang sapatos
Habang nakatanghal ang panakot-uwak.”

Walang makatwirang pinag-uugnay-ugnay ang mga imahen sa tula

pagka’t hangad ng makatang ilantad sa pamamagitan ng pamamaraang poetiko ang hindi
binabanggit na pagkapoot. Tunay na bangungot ang epekto, at ang katawagang awit ay
isang ironikong pagtutol sa pagpapasilakbo ng dugong ginaganap ng mga larawang
patong-patong:
“Isabog ang mapa ng laksang pautang
Ang mga sutanang durugo sa ngipin
Ng mga kalaykay
Habang nag-aabo ang gubat at parang.
Ngayon kinakaltas
Ng mga talahib ang bawa’t bukirin
At ang naglulungga sa bibig ng baril
Ay laksang uyayi …
Itakin ang bawa’t may uban at tinik
At ibaong muhon sa lupa ng api.”

Bagama’t hindi gaanong naging matagumpay ang “Miserere sa Bagong Panahon”

ni Clemente M. Bautista bilang tula, naglalatang ddin sa akdang ito ang protesta sa
kasahasang sumisikil sa mga mahihina.

(Sa Kagandahang Loob ni

Bienvenido Lambrera
Panayam – Surian ng Wikang Pambansa)

“PAGBABALIK SA PANTABANGAN”
ni Lamberto E. Antonio

Ang hangi’y may samyo pa rin ng lupain

Bagong bungkal nang ako’y magbalik.
Subali’t wala na ang dating tanawin –
Mga punungkahoy at dugahing atip na sumibol
Sa halos ng dinantaong panalangin, panagimpan
At pag-asa; ang banas na mga mukhang nagsitustos
Sa hamog at apo ng aking awitin
Naghahamindig ang “tunnel,” humhalakhak ang makina’t
Maringal na anakaburol sa tubig ang buong bayan
Sa ngalan ng pag-unlad, isinadlak sila
Sa kung saan-saan ng along nanambang
Doon sa ang sugat ay paghihilom
Sa karimlan ng mga ugat na pinigtal
Upang muling pasusuhin sa basal na luad
May sipol ng musmos na umiilanlang nang ako’y umalis

69
 Pilit inaarok ng gunita ang huling bakas
Ng gutom at kahubdan; nguni’t alam ko mula
Sa kung saa’y maraming nagbabalik –
Sapagka’t sa linsad na panga ng isang talampas
Ay nakasalak ang mga bubungan
Sa piling ng talahib na humahagkis sa kawalan
Tula

Pansinin ang pagkamakatotohanan sa tula ni Baylen na nakabakas ang ating

kaisipang kolonyal sa kanyang

“Laboratoryo at Dambana”

Kung ako’y bigo at hindi natuto

Sa naiwang aral ng maraming siglo
Kung di ko nakamtan sa mga likha ko
Ang saganang buhay at payapang dako
Kung ang kabihasang ito ay patungo
Sa daang madugo na apo’y ang dulo
Kung ito ang bunga ng laboratory
Ang aking kristal na subukang-tubo,
Bayaang magbalik ako sa araro
Na pinanggalingan ng payak na tao.
Ang paniniwala ay sinag sa kalbaryo …
Ako ay babalik na yuko ang ulo
Sa aking minsang dambana sa kubo!

Suriin naman natin ang tulang ito “Takada ni Islaw Palitaw” ni Lamberto
Antonio. Ito’y larawan ng aping kalagayan ng mga Pilipino.

“Kahit nakabuntot ako sa araw

Aking iniingles ang baguntao ko
Buntok naman niya’y parang nagsasabi:
“Talagang bagay ka lamang sa San Rogue
Ingles-ingles ka ay pilipit naman
Bagay ngang marinig lamang ng kalabaw”
Ang aking pangalan ay Islaw Palitaw,
Lulubog-lilitaw sa karalitaan.
Isinilang ako sa bayang hikahos
Na kinikilala ang sipag at Diyos.”

Ang pagkarebolusyonaryo ng mga tula ng mga kabataang manunulat noong mga

huling taon ng 1970 ay bunga ng kanilang pakikibaka laban sa imperyalismo,
piyudalismo at pasismo. Sa tula ni Rogelio G. Mangahas – “Duguang Plakard” ay
maliwanag na isinisigaw ang kanilang pakikilaban.

70
Bahagi ng tula

Sapagkat, sapagkat may buwang sasaklob

Sa mga duguang placard, sugatang alaala,
May buwan pang magsusuklob ng bungo
Sa tulay ng Mendiola!
May buwan pang magsusuklob ng bungo
Sa tulay ng Mendiola!

Halimbawa ng tula ni Elynia S. Mabanglo

“Supling”

bawat supling ay isang buhay,

isang buhay sa lipon ng buhay,
lipon ng buhay sa iisang buhay,
hindi kita naglalamay upang ilawan.
Ng titig ang magdamag,
Ang magdamag ay kapanangang
Lumalatag sa paglikha
Habang pinagbilingkis ng daliri
Ang angat ng mga bathala.
Tayo’y manlilikhang uhaw
Sa sining ng mga pintura
Kaya ang karimla’y pinagdudugo ka
Sa pagkakabuhulang hininga;
May manunulay sa tangos ng glorya,
May dumudukal sa pakwang mamera
May mamamangka sa esterong alaala
Hindi ba’t ito ang wakas at simula
Sa kasaysayan ng bawa’t paglikha?

Ang Pamulaan sa Bagong Lipunan

Ang mga tula sa Bagong Lipunan ay hindi na maapoy at mapanuligsa. Naalis na

rin ang mga maaanghang na mga salita. Ang mga kabataang makata noong panahon ng
aktibismo ay nagsipagpahinga muna. Ngunit ilan din sa kanila ang nagpatuloy ng
pagsulat ngunit binago na nila ang kanilang mga paksa at istilo ng pagsulat. Kabilang dito
at sina C. C. Marquez, Aurelio Angeles, Lamberto E. Antonio, Mar Al Tiburci, Elyvira S.
Mabanglo, Ponciano BP Pineda at Jesus Manuel Santiago. Patuloy din ang paligsahan sa
tula, dula at kuwento ng Palanca Memorial Awards at ilan sa kanila ang nagkamit ng mga
gantimpala. Si Elyvira S. Mabanglo ay nagkamit ng pangatlong gantimpala sa Palanca sa
kanyang katipunan ng mga tulang – “Dalawampu’t Isang Tula,” 1978 – 79.

Sa panahong ito’y lumabas ang katipunan ng mga tula ng Galian Gat na

kinabibilangan ng mga tula nina Raul M. Aguila, Leo S. Antonio, Hanny A. Garcia, P.T.

71
Martin, Martin, Manuel D. Pambid, Juan Cruz Reyes, Delfin Tolentino, Ma. Luisa F.
Flores at Virgilio V. Vitug.

Si Gloria Villaraza Guzman ay isinaaklat din ang kanyang epikong “Handog ng

Kalayaan” na nagkamit ng tanging karangalan sa epiko ng CCP. Samatala naman ay
dalawang antolohiya ng mga tula ang nalathala. Ang una’y kay Jose F. Lacaba na may
pamagat na “Ang Kagilas-gilas na Pakikipagsapalaran ni Juan de la Cruz”, mga tulang
katawa-tawa, mapang-uuyam at mapanukso. Ang ikalawa’y kay Rio Alma (Virgilo
Almario) na may pamagat na “Doktrinang Anakpawis”. Ang mga tula niya rito’y tungkol
sa pagpuri sa mga manggagawa. Magsasaka, mga walang hanapbuhay at mga kapuspalad
na nilikha. Lumabas din noong 1975 ang bagong edisyon ng Parnasong Tagalog, ang
katipunan ng mga tula ni Alejandro G. Abadilla.

Ang Mga Kuwento at Mga Nobela

Nagsilitaw ang mga batang kuwentista ng panahong ito na kinabibilangan nina

Alfredo Lobo, Mario Libuan, Augusto F. Sumilang, Romualdo Aragon, Jr., Alfonso
Mendoza, Jaime Cruz Reyes, Luwalhati Bautista, Renaldo Duque, Benigno Juan, Maricar
Evangelista, jose Rey Munsayac, Hanny A. Garcia, Lilia Santiago, Antonio N. Adviento,
Benjamin Pascual, Domingo G. Landicho, Edgardo Maranan, Wilfredo Pa. Virtusio at
Pedro S. Dandan.

Ang kanilang mga kuwento ay sumasaling pa rin sa iba’t ibang sugat ng lipunan.
Patuloy pa rin ang paligsahan sa pagsulat ng kuwento, tula at dula ng Palanca Memorial
Awards at kabilang sa mga nagwagi ay ang mga sumusunod: Edgardo Maranan sa
kanyang “Ipis sa Guhong Templo”, 1971; Jose Rey Munsayac “Isang Araw sa Buhay ni
Juan Lazaro”, 1971; at “Ang Oktubre ay Buwan ng mga Talahib”, 1975; Antonio N.
Adviento “Lagaslas ng Hanging Makamandag”, 1979; Reynaldo A. Duque – “Kandong”,
Benjamin P. Pascual – “Di Ko Masilip ang Lam”, 1981; Wilfredo Virtusio – “Si Loleng
Maria Kapra, Mga Araw at Gabi at ang Bukang Liwayway sa Kanyang Bahay”, 1972;
Pedro S. Dandan “Ang Daan ni Noe”, 1973.

Sa panahong ito’y apat na nobela ang natatangi. Noong 1977 ay lumitaw ang
nobelang “May Tibok ang Puso ng Lupa,” ni Bienvenido A. Ramos, patnugot ng
Liwayway sa nodelang ito’y inilarawan ni Ramos ang isang anak ng mayamang
propataryo, na nagsikap na wakasan ang piyudalismo sa lupain ng kanyang ama. Noon
namang 1974 – 1975 ay lumabas ang “Ginto ang Kayumangging Lupa” ni Dominador B.
Mirasol na nalathala na deserye sa magasing Sagisag. Ang paksa ng nobela’y tungkol sa
isang magbubukid na nabigo sa kanyang panaginip na magkaroon ng sariling lupa.
Nagkamit ito ng gantimpala sa timpalak sa pagsulat ng nobela nainilunsad ng CCP noong
1979. Ang pangatlong nobelang nagwagi sa Palanca Memorial Awards noong 1980 ay
ang kay Luwalhati Bautista na may pamagat na “Gapo” na nagsasalaysay ng pakikibaka
ng mga manggagawang Pilipino sa base military ng mga Amerikano sa Olongapo upang
sila’y tingnan at tratuhing bilang kapantay nila dito sa ating bayan. Noong 1978 ay
lumabas ang “Freccion” ni Edel Goncellano. Ang nobelang ito’y isang paglalahad sa

72
kasaysayan ng lipunang Pilipino. Dito’y inilalarawan ang buhay ng tatlong pamilyang
may magkakaibang pananaw, paninindigan at katayuan sa buhay.

Ang malaking suliranin sa nobela ay ang kamahalan ng pagpapalimbag. Ang mga

mambabasa ay nasisiyahan na lamang na mabasa ang mga ito sa deserye ng mga
lingguhang babasahin. Walang sapa’t na salapi ang mga may-akda upang ang kani-
kanilang mga nobela’y maipalimbag.

Ang Dula sa Bagong Lipunan

Mga kabataan na ring manunulat ang nagpatuloy sa pagpapunlad ng dula sa

panahong ito. Ang mga paksa noong panahon ng aktibismo ay hindi na naulit sa halip ay
mga paksa tungkol sa pagpapaunlad ng kabuhayan, sa pagpaplano ng pamilya at sa
kasamaan ng mga ipinagbabawal na gamut. Nangunasa kilusang ito sa pagtatanghal ng
mga dula-dulaan ay ang YCAP, ang mga paaralan at iba pang mga samahang
pampanitikan. Binuhay nila ang mga dating dulang Pilipino gaya ng sarsuwela,
kambayoka, moro-moro, sinakulo at duplo. Ang sining Kambayoka” noong 1978. ang
itinanghal ay “Halik sa Kampilan” ni Leonardo Ilagan. Tumagal ng isang lingo ang
pagpapalabas at pagkatapos ay nagtanghal pa sa iba’t ibang lunsod.

Isang dula pang musical sa Bisaya ang “Usa KA Kasalan” ni Orlando R. Nedres
ang itinanghal din sa Cultural Center. Mga dulang makabago, ang rock operang ballet
ang naitanghal din. Ito’y ang “Tales of the Manuvu” tungkol sa buhay ng isang tribo sa
Mindanao. Sinulat ito ni Bienvenido Lambera at amg mga sayaw na pinamahalaan ni
Alice Reyes. Ang tugtugin ay inilapat naman ni Nonong Pedero. Inayos ang Metropolitan
Theater at ito’y pinagtanghalan ng mga bagong dula. Ang unang dulang itinanghal doon
ay ang “Isang Munting Alamat” ng Kabataang Barangay na pinangunguluhan ni Imee
Marcos, anak na Pangulong Marcos. Itinanghal na muli doon ang “Portrait of the Artist as
a Filipino” na pinamahalaan ni Bert Avellana.

Ang Fort Santiago ay naging tanghalan din ng mga lumang dula gaya ng sinakulo
at moro-moro.

Ang mga samahang pandulaan ay tumulong ng malaki sa pagpapasigla ng dula.

Ang mgasamahang ito’y ang PETA, ang UP Repertory ni Bhen Cervantes, ang Teatro
Pilipino ni Rolando Tinio at Dulaang Sibol ng Ateneo University.

Nakalulungkot gunitaing ang ating mga dula’y natatabunan na ng mga dula sa

telebisyon at ng mga pelikulang Pilipino. Kinagigiliwang totoo ang mga dula sa
telebisyong gaya ng “Gulong ng Palad” at Flordeluna.” Kinahumalingan din natin ang
mga pelikulang Pilipino. Lahat halos ay may kanya-kanyang paboritong mga artista at
wala na lamang hinihintay kundi ang kanilang mga bagong pelikula. Sana naman ang
ating mga pinalalabas sa sine ay yaong makapagbibigay ng aral at makahuhubog ng
kagandahang asal ng mga kabataan at hindi iyong binibigyan ng diin ang yaong,
kasamaan, mga krimen at paglapastangan sa kapwa.

73
 Mapapansin na ang tula ni Antonio ay hindi na tungkol sa sosyalismo at
imperyalismo kung hindi tungkol sa kalikasan, gayon din ang istilo ay mahinahon at wala
na ang dahas, tungayaw at mga maaanghang na mga pananalita.

Bukod sa pagkakatatag ng Cultural Center, Folk Arts Theater at pagkakapaayos

ng Metropolitan Theater, ay unti-unti ring nakapagtatag ang mga kabataang manunulat ng
mga samahang pampanitikan gaya ng Palihang Aurelio Tolentino ng U.P., Teatro
Pilipino at Bulwagang Gantimpala ni Rolando Tinio ng CCP, Palihan ng Diwa ng
Silangan ng UE, Galian sa Arte at Tula (GAT), ng pangkat ng mga kabataang manunulat.

Unti-unting umuunlad ang panitikang Pilipino samantalang humina naman ang

panitikan sa Ingles. Malaking tulong sa panitikang Pilipino ang pagkakaroon ng
edukasyong bilingguwal. Sa kautusan ng Ministri ng Edukasyon, kautusan bilang 25
Serye 1974 at kautusan bilang 50 Serye 1975 ay kapwa nag-uutos ng pag-aralan sa
mababang paaralan, buong mataas na paaralan at sa lahat ng kurso sa mga daluhhasaan at
mga pamantasan ang Pilipino. Tinangkilik na mabuti ng ating pamahalaan ang paggamit
ng Pilipino bilang opisyal na wika gayon din sa lipunan.

Bukod sa pagdami ng mga samahang pampanitikan ay dumami rin ang mga

babasahin at pahayagang Pilipino, gaya ng mga sumusunod: Panitikan, Sagisag, Ang
Balita, Liwayway, Kislap, Bulaklak, Aliwan, Tagalog Klaasiks at mga iba pa.

Mga Pahayagan sa Bagong Lipunan

Napinid ang mga pahayagan, mga lingguhang babasahin, gayon din ang mga
radyo at telebisyon nang idiklara ng Pangulong Marcos ang Batas Militar. Sa mga
pahayagang nipinid ay wala nang nabuksan liban sa lingguhang Liwayway at Women’s
Journal. Ang mga bagong pahayagang nagsilitaw ay ang Bulletin Today, Philippine
Daily Express, Times Journal, Ang Balita, Pilipino Express at Evening Express. Noong
1974 ay nagsilabas ang Evening at Daily Tribune. Noong bandang hui ay pinayagan nang
makalabas din ang mga magasing Panorama, MOD, Mr and Mrs., Who, Wow at Modern
Romances. Nakararami ang mga babasahing Tagalog kaysa Ingles. Ang mga ito’y
Pilipino, Hiwaga, Espesyal, Bulaklak, Aliwan, Tagalog Klasiks, Darna, Superstar, Pinoy,
Amor at iba pa.

Pamahayagang Paunlad (Developmental Journalism)

Inilunsad ni Francisco “Kit” Tatad ang kalihim noon ng Kagawaran ng

Kabatirang Pang-madla ang tinatawag nilang pamahayagang paunlad o “developmental
journalism” upang mabawasan ang mga balita tungkol sa mga krimeng gaya ng patayan,
nakawan, panghaharang at panggagahasa. Naging laman din ng mga pahayagan ang
pagtuligsa sa mga nanunungkulan sa pamahalaang gumagawa ng mga katiwalian at
nagpapayaman. Sa mga pahayagang Ingles ay nagkaroon na rin ng puwang ang wikang
Pilipino. Sa Daily Express ay may pangunahing tudling si Ligaya D. Perez na “Abot-
Tanaw” at sa Times Journal naman ay may roon din si Dionisio S. Salazar na “Sa
Paligiran.” Samantala sa Evening Post naman ay amy pangulong tudling din si Luis M.

74
Taruc, ang dating supreme ng Hukbalahap at ngayon ay isang mambabatas. Ang pamagat
ng kanyang pangulong tudling ay “Sa Aking Paningin.” Si Rolanda Padul ay mayroong
din sa Bulletin Today na may pamagat na “Busal at Butil.”

Sa panahon ng Bagong Lipunan ay namukod ang mga sanaysay at talumpati.

Nangunguna na sa sining na ito’y ang Pangulong Ferdinand E. Marcos. Ang kanyang
mga talumpati ay pawang malaman, makahulugan at masining. Ang mga laman nito’y
tungkol sa kanyang pangarap sa Bagong Lipunan. Ang karamihan ng kanyang mga
talumpati ay sa wikang Pilipino bumibigkas. Ang kanyang salawikain sa Bagong Lipunan
ay “Isang Bansa, Isang Diwa.”

Ilan sa mga bahagi ng talumpati ng Pangulong Ferdinand E. Marcos.

Ukol sa Bagong Lipunan

“Sa pagkakapahayag ko ng martial law, isang kapangyarihang kaloob ng

Saligang-batas, ako ay pumasok sa isang pakikipagkasunduan sa ating mamamayan na
baguhin ang ating lipunan.”

Kailangan ang Masa sa Pagbabago

“Huwag nating isipin na ang lipunan ay mababago, na ang paningin ay maiiba, at

ang isang kilusan ay maipapaling sa ibang tunguhin nang hindi tatangkilikin ng
nakararaming masa ng ating mamamayan…”

Pagkakapantay-pantay

“Pinapaksa natin ang kapatasang panglipunan na waring ito ay para sa mahirap

lamang. Huwag sana nating kalimutan na ang pagkakapantay-pantay ay sumasaklaw sa
ating lahat ng mamamayan, maging mahirap o mayaman.”

Tungkulin ng Sektor na Pribado

“…Ang pamahalaan ay di uunlad habang hindi umunlad ang pribadong panig;

gayundin, hindi uunlad ang pribadong panig nang wala ang katugong kaunlaran ng
pamahalaan.”

“Hindi na natin makakaya ang kawaldasan sa ugaling maghintay-at-nang-makita,

kung ang kalagayan ay mabuti na, maghintay ng tamang pagkakataon at maghintay na
kumilos. Sa mga reporma nating hinihintay ay hindi lamang katubusan ng mga
magsasaka kundi kalayaan din ng pribadong panig, mga negosyante at pabrikante, mula
sa mga politico at tagalako ng impluwensiya sa ating lipunan.”

Iisang Lipi

75
 “Noong panahon ni Bonifacio, ang sigaw ng kirot at pagsalungat ay bumigkas sa
lahat ng mga mithiin ng mga Pilipino upang magkaroon ng isang bansa at kalayaan… at
sa unang pakakataon ay kinilala ng mga Pilipino na sila ay iisang lipi…”

Kapangyarihan ng Masang Mamamayan

“…kung may ano mang kapangyarihan sa pamahalaan na mangangahas

magtangka man lamang na di magbigay ng pansin sa kagustuhan ng sambayanan,
magkakaroon ng makatwirang batayan ang paghihimagsik.”

“… Walang lakas ng pamahalaan ang makapagsasakamay ng kapangyarihan nang

nag-iisa at walang batayan pag-aatas, kahit na ang kapangyarihan ng batas-hukbo… Ang
batas-hukbo man ay paggamit din ng lakas ng pamumuno na batay sa kagustuhan ng
sambayanan.”

Katutubong Demokrasya

“… mayroon nang demokrasya sa ating bansa matagal pa bago ito ipinakilala sa

atin ng kanluran … Marami sa ating mga lipi ang halimbawa’y kung mahaharap sa
pakikidigma … ay nagpupulong at pumipili sila ng mamumuno sa labanan, at ang mga
pinuno, mga datu, mga sultan, ay nagbibigay-daan sa kabataan, sa matatapang at hasang-
hasang mandirigma sa siyang hahawak ng pamumuno kung kailangan sa ikaliligtas ng
mga mamamayan.”

Rebolusyon at Pagbabago

“Ang rebolusyon ay higit pa sa pakikihamok at pagpapadanak ng dugo. Ang

rebolusyon sa kapayakan nito, ay isang pagbabago, pinakamatapang at pinakamabisang
pagbabago…”

Pag-asa sa Sarili Kakayanan

“Tayo, sa sarili natin, ang dapat lumutas ng ating suliranin.”

Pakikipag-ugnayan sa Ibang Bansa

“Kailangan sa pana-panahon ay pinagbabalikan nating suriin ang ating mga

pagtingin sa mga pandaigdig na pangyayari upang tayo ay hindi na uli manuntunan sa
pakikipag-ugnayang taliwas sa hinihingi ng karangalan at kagalingang pambansa.”

76
TULA – 1964 –1965

SA PAGKAPAROOL
ni
Ruben Vega

I. Ang Sumpa:

Malalangoy ko ba
Ang naglulumiyad na dagat ng lumbay?
Mararating ko ba
Sa lumalagunlong
Kalampag ng alon sa budhi kong bingaw,
Ako’y naniwalang
Sa pagkaparool ang tao’y nilalang!

Dami na Panata
Na naging Hinakdal sa dibdib kong durog!
Dami ng rosaryong
Nagkabuhul-buhol sa dibdib kong durog!
Subalit ang Langit
Sa kalulunura’y hindi ko maabot!
Sa paninimbulan
Sa aking Sarili’y lalong napalubog!

II. Sa Buntot ng Buhay:

Dati-rati ako’y
Bulaklak ng Agos ng Isang Kahapong
Batbat ng Pangarap
Sa Kristal na ilog ng payapang Nayon!
Data-rati’y ako’y
Kumakantang Bakal sa kunday ng Alon
At putting Kilapsaw
Ng Langit sa batis ng dakilang layon …

Subalit nang biglang

Nabasag na Bula ang kawalang-malay,
Napigtal na Ganda
Ang kamusmusan ko sa kaluwalhatian
Naging Bitling ako
Sa mahabang kawil ng Sangkatauhan
Ang pagkakasala’y
Nagpalag na Sumpa sa bunto ng Buhay!

77
III. Nagalit sa Diyos:

Ang kabathalaan,
Sa kaanyuan ko’y pusong nilapirut…
Saka ipinukol

Sa Mukha ng Diyos ang sariling putik!

Ang karupukan kong
Alabok sa yapak ng paang marungis
Ibig kong kanya ring
Kilanling larawang kaputol ng Langit!

Sumulak sa imbing
Damdaming ko’y bagsik ng dugo ni Kain:
Sumiklab ang poot
Sa pagkapingas ko sa naglahong Aliw!
At rumaragasang
Bawa’t marama’y lupaypay sa Dilim …
Hanggang sa ibagsak
Sa kanyang Pedestal ang sanlaksang Lagim!

IV. Hinagdan Ko’y Bungo:

Nagbanlaw sa bukal
Ng luha ang pusong windang sa pagliyag –
Ang Tukang sa Dugo
Ng mga inapi’y sumuso ng Lakas!
Ang ginto’t talino
Sa bundok ng Diyos ay aking binakbak …
At sadyang binuksan
Ang tiyan ng lupang itlugan ng Uwak!

Sa kabuhungan ko’y
Nagbunto ang bungong aking hinahagdan
At ang bawa’t ulong
Nagyuko sa aki’y siyang nagpapasan …!
Ang kabaliwan kong pantaya’y Maykapal,
Nagkagiba-gibang
Kastilyong Baraha ang pananagumpay!

V. Hiwagang Di-Matuturol:

Ang aking nakitang

Bumukang Liwayway ang luksang magdamag
Na kala-kaladkad
Sa guhong buhangin ang sira kong pakpak:

78
 Itong pagkataong
Akala’y Bathala sa tayog ng lipad
Ang kapantay pala’y
Bakas ng yapak ko sa lusak ng landas …!
Sa kinaanurang
Lawak ng Hiwagang hindi ko maturol:
Lumubog-lumutang
Itong kapalaran sa pagkaparool …

Ang sangkatauhan
Ay nagdurumapang along nanaghoy
Sa pag-aagawang
Walang timbulan ang aking ataul…!

Mabuhay, Hunyo 13, 1965

SA HAGDAN NG DIYOS …

Kurus sa likod ko’y waring nakapangaw

Na sumpang parusa sa Sala ni Adan;
Kaytayog ng bundok na kadiripahan,
Kaylalim ng bangin na kababagsakan!

Sa laslas na Paypay; sa paang naglipak

Kaygaan mg Kurus na dati’y kaybigat;
Sa bawa’t maiwang madugo kong bakas
Ang nalalarawan ay pagsintang ganap!

Mahabang lakbayin ng luha’t pagsubok

Itong lalandasin sa Burol ng Kurus! –
Makikilala ka kung sa pagkahulog
Ay muling aakyat nang buong pag-irog!

Sa pagkadakila, ang binabantayog

Sapin-saping Dusa sa Hagdan ng Diyos!
Sa kamay ng Diyos –
Sambilaong Ginto ang inilalaglag,
Tuwing babagtasin
Sa pag-uumaga ang lawa landas:
Sa pamimilapil,
Ang bawa’t isabog na punla’y bulaklak

79
Na tanging Pag-asa
Sa kinabukasan ng pamumukadkad!

Kapapanata kong
Isingkaw ang munting Anino sa Araw,
Sa saganang Pawis
Ay papaghilumin ang sugatang Parang;
O ako’y nangakong
Ang pag-uumaba ay dalhing Silangan
At papagbinbiin

Sa bakas ng aking pakanlurang buhay!

Ang pinagsikapa’y
Mamunglay mang binhi sa apoy ng Abril,
Wasakin mang lahat
Ng hunyong tag-unos ang aking pananim,

Ang pagpupunyagi’y
Lalong magtitibay sa hampas ng lagim –
Ang gibing pangarap
Sa dati ring sigla’y aking bubuuin!

Itong santinakpa’y
Larawang ng Sipag ng Poong Maykapal,
Kaya tungkulin kong
Ibangon ang bawa’t nilikhang mabuwal:
Ang guho mang burol
Ay papatagin ko nang mapaglandasan
Ng Dugong Sagana
Ang walat na dibdib ng lupang tiwangwang!

RIZAL
Ikaw ang bayaning sa puso ng bayan
Ay muling nabuhay!

Nalalaman mo ba
Na higit sa iyo’y daming nangamatay nang dahil
sa baying iyong sinisinta
Subali’t ni hindi man lamang kilala?

Ang sambuong taon ay kulang pa mandin

Kung ipagdiriwang ang tanging bayaning nabuwal sa dilim!
Ang dagat. Ang ilog. Ang ating bukirin
Upang paglulanan ng tumulong dugo sa gitna na lagim
Subali’t paano sila kikilanin?

80
Ni bakas man lamang ng kanilang puntod.
Ni tanda mana lamang ng patpat na kurus
Ay walang makita liban sa minutok
Ng nangaulilang ang pag-asa’y durog!

Ang bawa’t dapuan ng ibon sa bukid

Ay, may piping tinig:
Kami ang bayaning sa pagkagupiling
Ay! Wala pang langit!

Sa bawa’t lagulong ng bukal:

May luhang pumatak!
Sa bawa’t bundok at batuhan:
Dugo’y nakalimbag
At sa bawa’t lawang putikan:
Bungo’y mababakas!
Subali’t ang tagloy sa ilang
Waring nagwawakas …

O kabayanihang
hindi ko mawaei ang katotohanan!
May Rizal na tunay
at ito’y bayaning ipinagdiriwang!
May maraming Rizal
Subali’t bayaning nalimot ng Bayan!

(SEE NO. 3 OF “INSTRUCTIONS TO THE STUDENT”)

81
Filipino 2
Modyul V
Aralin 4

PAGTIYAK NA PAGSUSULIT
I. Pagtapat-tapatin. Hanapin sa Hanay B ang wastong sagot sa mga tanong sa
Hanay A. Titik lamang ang isulat sa patlang bago bilang.

A B

________1. Himig ng panulat ng mga A. “Dokrinang Anak-pawis”

bagong sibol na manunulat.

________2. Makatang may kamalayang B. Kalikasan

panlipunan.

________3. Katangian ng mga tula sa K. “Duguang Plakard”

bagong lipunan.
D. “Gapo”
________4. Tulang papuri sa mga
manggagawa. E. Rebolusyonaryo

________5. Naging suliranin ng mga F. Amado V. Hernandez

nobela sa Bagong Lipunan
G. Kamahalan ng
________6. Batas na nagtataglay na Pagpapalimbag
pag-aralan ang Pilipino
Sa lahat ng antas. H. Hindi na maapoy
at mapanuligsa
________7. Pinaksa ng mga tula ni
Antonio sa Bagong Lipunin I. Kautusan Blg. 25
Serye 1974
________8. Akdang nagsasalaysay ng
pakikibaka ng mga J. Kautusan Blg. 50 Serye
Manggagawang Pilipino sa 1975 ng Ministri ng
Base Militar sa Olongapo. Edukasyon

________9. Rogelio G. Mangahas K. Antonio Lambera

________10. Ang sining para sa L. Kawalan ng pag-
makabagong makata. Papadiwanag

II. Enumerasyon: Ibigay ang sumusunod (2 puntos bawat bilang)

A. Katangian ng Panitikan sa Kasalukuyan
1.
2.
3.

82
 B. Pinaksa ng mga Dula sa Bagong Lipunan
4.
5.

III. Tukuyin ang sagot sa bawat bilang. Isulat ang sagot sa patlang bago bilang.

____________ 1. Uri ng mga salitang ginamit sa mga akda na nagdulot ng

diwang makabayan.
____________ 2. Para sa makabagong mga makata ito ay patuloy na
paghahanap.
____________ 3. Makatang may matalim na panunuligsa.
____________ 4. Akdang nagsusuri sa katuturan ng pagkamatay ng isang
magsasakang naghihimagsik.
____________ 5. Tulang naglalarawan sa isang kinatawang Pilipino.
____________ 6. Inilalarawan sa nobelang Freccion ni Edel Goncellano.
____________ 7. Pinaksa ng mga dula sa Bagong Lipunan.
____________ 8. Pilit tumatabon sa ating mga dula.
____________ 9. Edukasyon nakatulong ng malaki sa panitikang Pilipino.
____________ 10. Mga babasahing nakararani sa Bagong Lipunan.
____________ 11. Inilunsad ni Kiy Tatad upang mabawasan ang mga balita
tungkol sa mga krimen.
____________ 12. Isang kapangyarihang kaloob sa Saligang Batas.
____________ 13. Sumasaklaw sa lahat na mamamayan sa isang lipunan.
____________ 14. Bukod kay Rizal, sila ang mga bayaning hindi kilala.
____________ 15. Sa kalagayang iot, ang tao ay pinaniniwalang nilalang.

83
Filipino 2
Modyul V

MGA SAGOT SA PAGTIYAK NA PAGSUSULIT

Aralin 1
A. 1. B 6. I
2. K 7. D
3. A 8. E
4. G 9. M
5. H 10. L

B. 1. Liwayway Arceo-Bautista
2. Jose Villa-Panganiban
3. Julian Cruz Balmaceda
4. Teofilo Sanico
5. Teo Baylen
6. Fausto Galauran
7. Pedro Dandan
8. Teodoro Gener
9. Rufino Alejandro
10. Amado V. Hernandez

Aralin 2
A. 1. Severino Reyes 6. parusa
2. Akdang Ingles 7. pagtatalo
3. Palanca Awards 8. karimlan
4. Pambansang Bilangguan 9. Balagtas
5. kasamaan 10. magbigay

B. 1. Tama 6. Tama
2. Tama 7. Mali
3. Tama 8. Tama
4. Mali 9. Tama
5. Mali 10. Tama

Aralin 3
I. A. 1. Malaking Agwat ng Mayaman at Mahirap
2. Pagmamalabis ng Makapangyarihan
3. Kapus-palad na Nawalan ng Karapatan

B. 1. Pampulitika
2. Panlipunan
3. Pangkabuhayan

K. 1. Pagdami ng Pelikulang Tagalog

84
 2. Pagdami ng Pelikulang
3. Kawalan ng Dulaang Pambansa

D. 1. Pinaaalis siya sa lupain

2. Pinalo siya ng tungkod

E. 1. Pnikamatimpi
2. Pinakamatinding Protesta

G. 1. Makapagtuturo
2. Humihingi ng Pagbabago

II. 1. Matapang 6. Pelikulang Tagalog

2. Mapaghimagsik 7. Pelikulang Ingles
3. “Staccato” 8. Kabangisan at
kalupitan ng Lungsod
4. Simpleng Makatotohana 9. Api at dayukdok
5. Sosyo-ekonomiko-pulitika 10. Katarungan

Aralin 4
I. 1. G 6. J
2. H 7. B
3. L 8. E
4. A 9. K
5. I 10. B

II. A. 1. Pagsusuri sa kalagayan ng bayan.

2. Pagsisiwalat ng katiwalian.
3. Tahasang labag sa kagandahanh-asal na namamayani.

B. 1. Pagpapaunlad ng kabuhayan.
2. Pagpaplano ng pamilya.
3. Kasamaan ng ipinagbabawal ng gamut.

III. 1. Tuwid at Lantaran

2. Sining
3. Amado V. Hernandez
4. “Elehiya sa Bagong Rebelde”
5. “Ang Burgis sa Kanyang Almusal”
6. Ang buhay ng tatlong pamilyang may
Makakaibang pananaw, paninindigan at katayuan sa buhay.
7. Mga paksa tungkol sa pagpapaunlad ng
kabuhayan, pagpaplano ng pamilya at kasamaan ng mga
ipinagbabawal ng gamot.
8. mga dula sa telebisyon at pelikulang Tagalog
9. Edukasyong Bilinggwal

85
10. babasahing Tagalog
11. pamamahayagang paunlad o developmental
journalism
12. Batas Militar
13. Pagpantay-pantay
14. Ang mga nangamatay nang dahil sa sinisintang
bayan
15. Pagiging malaya

86
Pangalan: _________________________________________________Puntos: ______
Tirahan: _______________________________________________________________
Student No.: _________________________________________ DLC: _____________

Filipino 2
Modyul V

PANGKALAHATANG PAGSUSULIT

I. Pagtatapat-tapat. Titik lamang ang isulit sa patlang bago bilang.

A B

________1. Amado V. Hernandez A. “Impeng Negro”

________2. Teo S. Baylen B. “Daang Bakal”
________3. Jose Villa Panganiban C. Tanagabadilla
________4. Benigno Ramos D. “Isang Dipang Langit”
________5. Alejandro Abadilla E. “Sinag sa Kirimlan”
________6. Liwayway Arceo-Bautista F.“Rebelde”
________7. Julian Cruz Balmaceda G. “Tinig ng Darating”
________8. Dionisio Salazar H. Lider Sosyalista
________9. Rogelio Sikat I.Tanaga at PAntun
________10. Edgardo Reyes J. “Banyaga”
K. “Uhaw ang Tigang na
Lupa”
L. “Dalawampu’t Isang Tula”

II. Tukuyin ang wastong sagot sa bawat bilang. Isulat ang sagot bagong patlang.

____________ 1. Dahilan ng pagdami ng mga babasahing panglingguhan.

____________ 2. Makabagong tulang isinulat ni Alejandro Abadilla na
walang kasulat at tugma.
____________ 3. Katangian ng mga akda ni Rogelio Sikat
____________ 4. Akdang naglalarawan ng matinding pagsasamantala ng
mga foreman sa mga manggagawa.
____________ 5. Isang pagsusuri sa katuturan ng pagkamatayan ng isang
magsasaka sa kanyang aping kalagayan.
____________ 6. Nangunguna sa mga makatang may kamalayang
panlipunan.
____________ 7. Magaling na nobelista sapagkat karamihan sa kanyang mga
naisulat na nobela ay na isa pelikula.
____________ 8. Akdang kababakasan ng ating kolonyal na kaisipan na
isinulat ni baylen.
____________ 9. Tema ng mga tula noong taong 1970 bunga ng
pakikipaglalaban sa imperyalismo, piyudalismo at pasismo.

87
____________ 10. Akdang naglalarawan ng pagsigay ng pakikipaglaban mula
sa panulat ni Rogelio Mangahas.

III. Enumerasyon (2 puntos bawat bilang)

A. Katangian ng mga tula sa Bagong Lipunan.

1.
2.
3.

B. Dalawang uri ng mambabasa sa panahon ng Bagong Lipunan

4.
5.

K. Mga dahilan ng pag–unlad ng panitikan sa panahon ng Bagong Lipunan:

6.
7.
8.

D. Dalawang akda ni Rogelio Sikat na nagsisigaw ng paghihiganti at nag-

uumantig sa pagkilos:
9.
10.

88