M CL C

M C L C..................................................................................................................................2
Chương 1: TÂM LÍ H C LÀ M T KHOA H C ....................................................................7
I. ð I TƯ NG, NHI M V C A TÂM LÍ H C...............................................................7
1. Vài nét v l ch s hình thành và phát tri n tâm lí h c....................................................7
1.1. Nh ng tư tư ng tâm lí h c th i c ñ i ....................................................................7
1.2. Nh ng tư tư ng tâm lí h c t n a ñ u th k XIX tr v trư c ..............................8
1.3. Tâm lí h c tr thành m t khoa h c ñ c l p.............................................................9
2. ð i tư ng, nhi m v c a tâm lí h c...............................................................................9
2.1. ð i tư ng c a tâm lí h c.........................................................................................9
2.2. Nhi m v c a tâm lí h c .......................................................................................10
3. Các quan ñi m cơ b n trong tâm lí h c hi n ñ i..........................................................11
3.1.Tâm lí h c hành vi..................................................................................................11
3.2. Tâm lí h c Gestall (còn g i là tâm lí h c c u trúc)...............................................11
3.3. Phân tâm h c.........................................................................................................11
3.4. Tâm lí h c nhân văn..............................................................................................12
3.5. Tâm lí h c nh n th c.............................................................................................12
3.6. Tâm lí h c ho t ñ ng.............................................................................................13
II. B N CH T, CH C NĂNG, PHÂN LO I CÁC HI N TƯ NG TÂM LÍ..................13
1. B n ch t c a tâm lí ngư i ............................................................................................13
1.1. Tâm lí ngư i là s ph n ánh hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua ch
th .................................................................................................................................13
1.2. B n ch t xã h i c a tâm 1í ngư i..........................................................................15
2. Ch c năng c a tâm lí....................................................................................................16
3. Phân lo i hi n tư ng tâm lí ..........................................................................................17
3.1. Căn c vào th i gian t n t i và v trí tương ñ i c a các hi n tư ng tâm lí...........17
3.2. Căn c s có ý th c hay chưa ñư c ý th c c a các hi n tư ng tâm lí..................17
3.3. Căn c vào tính ch t bi u hi n c a hi n tư ng tâm lí:..........................................18
3.4. Có th phân bi t hi n tư ng tâm lí c a cá nhân v i hi n tư ng tâm lí xã h i ......18
III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÍ ...................................................................18
1. Nguyên t c phương pháp lu n c a vi c nghiên c u tâm lí ..........................................18
1. 1. Nguyên t c ñ m b o tính khách quan ..................................................................18
1.2. Nguyên t c quy t ñ nh lu n duy v t bi n ch ng...................................................18
1.3. Nguyên t c th ng nh t tâm lí, ý th c v i ho t ñ ng .............................................18
1.4. Nghiên c u các hi n tư ng tâm tí trong các môi liên h giũa chúng v i nhau và
trong môi liên h gi a chúng v i các hi n tư ng khác ................................................18
1.5. Nghiên c u tâm lí trong s v n ñ ng và phát tri n...............................................19
2. Phương pháp nghiên c u tâm lí ...................................................................................19
2.1. Phương pháp quan sát ...........................................................................................19
2.2. Phương pháp ñi u tra b ng phi u h i....................................................................20
2.3. Phương pháp th c nghi m ....................................................................................20
2.4. Phương pháp tr c nghi m (Test)...........................................................................21
2.5. Phương pháp phân tích s n ph m ho t ñ ng.........................................................22
2.6. Phương pháp ñàm tho i (ph ng v n) ....................................................................22
IV. V TRÍ, VAI TRÒ C A TÂM LÍ H C TRONG CU C S NG VÀ HO T ð NG ..23
1. V trí c a tâm tí h c trong h th ng khoa h c..............................................................23
2. Ý nghĩa c a tâm lí h c trong cu c s ng và ho t ñ ng c a con ngư i .........................24
Chương 2: CƠ S T NHIÊN VÀ XÃ H I C A S HÌNH THÀNH, PHÁT TRI N TÂM
LÍ ..............................................................................................................................................26
I. CƠ S T NHIÊN C A S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ. ..................26
 1. Não và tâm lí. ...............................................................................................................26
1.1. Quan ñi m tâm lí v t lí song song.........................................................................26
1.2. Quan ñi m ñ ng nh t tâm lí v i sinh lí.................................................................26
1.3. Quan ñi m duy v t ................................................................................................26
2. V n ñ ñ nh khu ch c năng tâm lí trong não. ..............................................................26
3. Ph n x có ñi u ki n và tâm lí. ....................................................................................26
4. Quy lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao và tâm lí...........................................................27
4.1. Quy lu t ho t ñ ng theo h th ng. ........................................................................27
4.2. Quy lu t lan t a và t p trung. ................................................................................27
4.3. Quy lu t c m ng qua l i. .....................................................................................28
4.4. Quy lu t ph thu c vào cư ng ñ .........................................................................28
5. H th ng tín hi u th hai và tâm lí...............................................................................28
5.1. H th ng tín hi u th nh t.....................................................................................28
5.2. H th ng tín hi u th 2..........................................................................................28
II. CƠ S XÃ H I C A S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ .......................29
1. Ho t ñ ng và s hình thành phát tri n tâm lí. ..............................................................29
1.1. Khái ni m ho t ñ ng. ............................................................................................29
1.2. Các ñ c ñi m c a ho t ñ ng..................................................................................30
1.3. C u trúc c a ho t ñ ng..........................................................................................31
1.4. Các d ng ho t ñ ng...............................................................................................32
2. Giao ti p và s hình thành phát tri n tâm lí. ................................................................33
2.1. Khái ni m giao ti p ...............................................................................................33
2.2. Phân lo i giao ti p.................................................................................................35
3. Tâm lí là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. ...........................................................36
3.1. M i quan h gi a ho t ñ ng và giao ti p..............................................................36
3.2. Vai trò c a ho t ñ ng và giao ti p trong s hình thành và phát tri n tâm lí .........37
Chương 3: S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ, Ý TH C..................................40
I. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ .............................................................40
1. S n y sinh và hình thành tâm lí v phương di n loài ngư i.......................................40
1.1. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lí.................................................................40
1.2. Các th i kì phát tri n tâm lí...................................................................................40
2. S phát tri n tâm lí v phương di n cá th ...................................................................43
2.1. Khái ni m phát tri n tâm lí v phương di n cá th c a con ngư i .......................43
2.2. Các giai ño n phát tri n tâm lí theo l a tu i .........................................................44
II. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ý TH C...........................................................44
1. Khái ni m v ý th c .....................................................................................................44
1.1. Ý th c là gì? ..........................................................................................................44
1.2. Các thu c tính cơ b n c a ý th c ..........................................................................45
1.3. C u trúc c a ý th c ...............................................................................................45
2. Các c p ñ ý th c.........................................................................................................46
2.1. C p ñ chưa ý th c................................................................................................46
2.2. C p ñ ý th c và t ý th c ....................................................................................47
2.3. C p ñ ý th c nhóm và ý th c t p th ...................................................................47
3. S hình thành và phát tri n ý th c ...............................................................................47
3.1. S hình thành ý th c c a con ngư i (v phương di n loài ngư i)........................47
3.2. S hình thành ý th c v t ý th c c a cá nhân .....................................................48
4. Chú ý - ñi u ki n tâm lí c a ho t ñ ng có ý th c ........................................................49
4.1. Chú ý là gì? ...........................................................................................................49
4.2. Các lo i chú ý........................................................................................................50
4.3. Các thu c tính cơ b n c a chú ý ...........................................................................51
Chương 4: HO T ð NG NH N TH C ...............................................................................52
I. NH N TH C C M TÍNH ..............................................................................................52
 1. C m giác.......................................................................................................................52
1.1. Khái ni m c m giác...............................................................................................52
1.2. ð c ñi m c m giác ................................................................................................52
1.3. B n ch t c m giác .................................................................................................53
1.4. Vai trò c a c m giác..............................................................................................53
1.5. Các lo i c m giác ..................................................................................................54
1.6. Các quy lu t c a c m giác.....................................................................................55
2. Tri giác .........................................................................................................................56
2. 1. Khái ni m v tri giác............................................................................................56
2.2. ð c ñi m tri giác ...................................................................................................57
2.3. Các lo i tri giác .....................................................................................................58
2.4. Quan sát và năng l c quan sát...............................................................................59
2.5. Vai trò c a tri giác.................................................................................................59
2.6. Các quy lu t c a tri giác........................................................................................59
II. NH N TH C LÍ TÍNH ..................................................................................................61
1. Tư duy ..........................................................................................................................61
1.1. Khái ni m tư duy...................................................................................................61
1.2 ð c ñi m c a tư duy. .............................................................................................62
1.3. Các giai ño n c a m t quá trình tư duy ................................................................65
1.4. Các thao tác tư duy................................................................................................66
1.5. Các lo i tư duy ......................................................................................................68
2. Tư ng tư ng.................................................................................................................69
2.1. Khái ni m v tư ng tư ng ....................................................................................69
2.2. Vai trò c a tư ng tư ng ........................................................................................70
2.3. Quan h gi a tư duy và tư ng tư ng ....................................................................70
2.4. Các lo i tư ng tư ng.............................................................................................71
2.5. Các cách sáng t o hình nh m i trong tư ng tư ng .............................................72
III. NGÔN NG VÀ HO T ð NG NH N TH C ..........................................................73
1. Khái ni m v ngôn ng ................................................................................................73
1.1. Ngôn ng ...............................................................................................................73
1.2. Các ch c năng cơ b n c a ngôn ng .....................................................................74
2. Các d ng ho t ñ ng ngôn ng ......................................................................................75
2.1. Ngôn ng bên ngoài ..............................................................................................75
2.2. Ngôn ng bên trong ..............................................................................................76
3. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i ho t ñ ng nh n th c......................................................77
3.1. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i c m giác và tri giác ................................................77
3.2. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i trí nh .....................................................................77
3.3. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i tư duy .....................................................................77
3.4. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i tư ng tư ng............................................................78
IV. TRÍ NH .......................................................................................................................78
1. Khái ni m v trí nh ....................................................................................................78
1.1. ð nh nghĩa trí nh .................................................................................................78
1.2. Vai trò c a trí nh .........................................................................................................79
1.3. Cơ s sinh lí c a trí nh ........................................................................................79
2. Các quá trình cơ b n c a trí nh ..................................................................................80
2.1. Quá trình ghi nh ..................................................................................................80
2.2. Quá trình gìn gi ...................................................................................................82
2.3. Quá trình nh n l i và nh l i.................................................................................82
3. S quên và cách ch ng quên ........................................................................................82
3.1. Quên và quy lu t c a s quên ...............................................................................82
3.2. Cách ch ng quên...................................................................................................83
4. Phân lo i trí nh ...........................................................................................................83
 4.1. Trí nh gi ng loài và trí nh cá th .......................................................................83
4.2. Trí nh v n ñ ng, trí nh c m xúc, trí nh hình nh và trí nh t ng lôgic .......84
4.3. Trí nh không ch ñ nh và trí nh có ch ñ nh.....................................................85
4.4. Trí nh ng n h n và trí nh dài h n ......................................................................85
4.5. Trí nh b ng m t, b ng tai, b ng tay... .................................................................85
Chương 5: TÌNH C M VÀ Ý CHÍ .........................................................................................86
I. TÌNH C M.......................................................................................................................86
1. ð nh nghĩa v tình c m ................................................................................................86
2. ð c ñi m tình c m .......................................................................................................87
2.1. Tính nh n th c ......................................................................................................88
2.2. Tính xã h i ............................................................................................................88
2.3. Tính n ñ nh ..........................................................................................................88
2.4. Tính "ñ i c c" (hay tính hai m t)..........................................................................88
2.5. Tính khái quát .......................................................................................................88
3. Các m c ñ c a ñ i s ng tình c m ..............................................................................89
3.1. Màu s c xúc c m c a c m giác. ............................................................................89
3.2. Xúc c m ................................................................................................................89
3.3. Tình c m................................................................................................................89
4. Các quy lu t c a ñ i s ng tình c m .............................................................................90
4.1. Quy lu t "lây lan"..................................................................................................90
4.2. Quy lu t “thích ng” .............................................................................................91
4.3. Quy lu t "tương ph n" hay "c m ng"..................................................................91
4.4. Quy lu t "di chuv n "............................................................................................91
4.5. Quy lu t "pha tr n" ...............................................................................................91
4.6. Quy lu t v s hình thành tình c m ......................................................................91
5. Vai trò c a tình c m trong nhân cách con ngư i .........................................................91
5.1. Tình c m ñ i v i nh n th c ..................................................................................91
5.2. Tình c m ñ i v i hành ñ ng .................................................................................92
5.3.Tình c m ñ i v i các thu c tính tâm lí khác ..........................................................92
5.4. Tình c m ñ i v i ngh d y h c.............................................................................92
II. Ý CHÍ ..............................................................................................................................92
1. Ý chí.............................................................................................................................92
1.1. ð nh nghĩa v ý chí ...............................................................................................92
1.2. Ý chí và các ñ c ñi m tâm 1í khác c a nhân cách................................................93
1.3. Các ph m ch t cơ b n c a ý chí............................................................................94
2. Hành ñ ng ý chí ...........................................................................................................96
2.1. Khái ni m v hành ñ ng ý chí...............................................................................96
2.2. Các giai ño n c a hành ñ ng ý chí........................................................................97
3. Hành ñ ng t ñ ng hoá ................................................................................................99
3.1. Hành ñ ng t ñ ng hoá là gì? ...............................................................................99
3.2. Quy lu t hình thành kĩ x o....................................................................................99
Chương 6: NHÂN CÁCH VÀ S HÌNH THÀNH NHÂN CÁCH ......................................102
I. KHÁI NI M CHUNG V NHÂN CÁCH .....................................................................102
1. Khái ni m...................................................................................................................102
1.1. Khái ni m con ngư i...........................................................................................102
1.2. Khái ni m nhân cách...........................................................................................103
2. Các ñ c ñi m cơ b n c a nhân cách...........................................................................104
2.1. Tính n ñ nh c a nhân cách ................................................................................104
2.2. Tính th ng nh t c a nhân cách ...........................................................................104
2.3. Tính tích c c c a nhân cách................................................................................105
2.4. Tính giao lưu c a nhân cách ...............................................................................105
3. C u trúc tâm lí c a nhân cách ....................................................................................106
 4. Các ki u nhân cách.....................................................................................................108
4. 1. Phân lo i nhân cách theo ñ nh hư ng giá tr ......................................................108
4.2. Phân lo i nhân cách qua giao ti p.......................................................................109
4.3. Phân lo i nhân cách qua s b c l c a b n thân trong các m i quan h (H.J.
Eysenck).....................................................................................................................109
II. CÁC THU C TÍNH CƠ B N C A NHÂN CÁCH ...................................................109
1. Xu hư ng....................................................................................................................109
1.1. Khái ni m v xu hư ng .......................................................................................109
1.2. Vai trò c a xu hư ng...........................................................................................110
1.3. Nh ng m t bi u hi n ch y u c a xu hư ng ......................................................110
2. Tính cách....................................................................................................................114
2.1. Khái ni m............................................................................................................114
2.2. ð c ñi m ñ c trưng c a tính cách .......................................................................115
2.3. C u trúc c a tính cách .........................................................................................116
3. Năng l c .....................................................................................................................118
3. 1. Khái ni m...........................................................................................................118
3.2. Các m c ñ năng l c...........................................................................................118
3.3. C u trúc c a năng l c..........................................................................................118
3.4. Ti n ñ t nhiên và ñi u ki n xã h i c a s hình thành và phát tri n năng l c ..119
4. Khí ch t ......................................................................................................................121
4.1. Khái ni m............................................................................................................121
4.2. Các ki u khí ch t ñi n hình và cơ s sinh 1í c a chúng .....................................123
III. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N NHÂN CÁCH...............................................125
1. Các y u t chi ph i s hình thành và phát tri n nhân cách........................................125
1.1. Yêu t sinh th ....................................................................................................126
1.2. Y u t môi trư ng ...............................................................................................126
1.3. Giáo d c và t giáo d c ......................................................................................127
1.4. Ho t ñ ng và giao ti p ........................................................................................129
2. S hoàn thi n nhân cách ............................................................................................132
TÀI LI U THAM KH O......................................................................................................132
Chương 1: TÂM LÍ H C LÀ M T KHOA H C

T khi loài ngư i sinh ra, trên Trái ð t xu t hi n m t hi n tư ng hoàn toàn m i m -

hi n tư ng tâm lí ngư i mà n n văn minh c ñ i g i là linh h n. Khoa h c nghiên c u hi n
tư ng này là tâm lí h c.
T nh ng tư tư ng ñ u tiên sơ khai v hi n tư ng tâm lí, tâm lí h c ñã hình thành,
phát tri n không ng ng và ngày càng gi m t v trí quan tr ng trong nhóm các khoa h c v
con ngư i. ðây là m t khoa h c có ý nghĩa to l n trong vi c phát huy nhân t con ngư i
trong m i lĩnh v c c a ñ i s ng xã h i.

I. ð I TƯ NG, NHI M V C A TÂM LÍ H C

1. Vài nét v l ch s hình thành và phát tri n tâm lí h c

1.1. Nh ng tư tư ng tâm lí h c th i c ñ i
Loài ngư i ra ñ i trên Trái ð t này m i ñư c kho ng 10 v n năm - con ngư i trí khôn
có m t cu c s ng có lí trí, tuy bu i ñ u còn r t sơ khai, mông mu i.
Trong các di ch c a ngư i nguyên thu , ngư i ta th y nh ng b ng c ch ng t ñã có
quan ni m v cu c s ng c a "h n", "phách" sau cái ch t c a th xác. Trong các b n văn t
ñ u tiên t th i c ñ i, trong các kinh n ð ñã có nh ng nh n xét v tính ch t c a "h n",
ñã có nh ng ý tư ng ti n khoa h c v tâm lí.
- Kh ng T (551 - 479 TCN) nói ñ n ch "tâm" c a con ngư i là "nhân, trí, dũng", v sau
h c trò c a Kh ng T nêu thành "nhân, l , nghĩa, trí, tín".
- Nhà hi n tri t Hi L p c ñ i là Xôcrát (469 - 399 TCN) ñã tuyên b câu châm ngôn n i
ti ng "Hãy t bi t mình". ðây là m t ñ nh hư ng có giá tr to l n cho tâm lí h c: con ngư i
có th và c n ph i t hi u bi t mình, t nh n th c, t ý th c v cái ta.
- Ngư i ñ u tiên bàn v tâm h n" là Arixt t (384 - 322 TCN). Ông là m t trong nh ng ngư i
có quan ñi m duy v t v tâm h n con ngư i. Arixt t cho r ng, tâm h n g n li n v i th xác
tâm h n có ba lo i:
+ Tâm h n th c v t có chung ngư i và ñ ng v t làm ch c năng dinh dư ng (còn g i là
"tâm h n dinh dư ng").
+ Tâm h n ñ ng v t có chung ngư i và ñ ng v t làm ch c năng c m giác, v n ñ ng (còn
g i là htm h n c m giác").
+ Tâm h n trí tu ch có ngư i (còn g i là "tâm h n suy nghĩ").
Quan ñi m c a Arixt t ñ i l p v i quan ñi m c a nhà tri t h c duy tâm cô ñ i
Phlatong (428 - 348 TCN). Phlatong cho r ng, tâm h n là cái có trư c, th c t i có sau, tâm
h n do Thư ng ñ sinh ra. Tâm h n trí tu n m trong ñ u, ch có giai c p ch nô, tâm h n
khát v ng n m b ng và ch có t ng l p nô l .
- ð i l p v i quan ñi m duy tâm th i c ñ i v tâm h n là quan ñi m c a các nhà tri t h c
duy v t như: Thalet (th k th VII -V TCN); Anax imn (th k V TCN), Hêrachlít (th k VI
- V TCN)... cho r ng tâm lí, tâm h n cũng như v n v t ñ u ñư c c u t o t v t ch t như:
nư c, l a, không khí, ñ t. Còn ðêmôcrít (460 - 370 TCN) cho r ng tâm h n do nguyên t c u
t o thành, trong ñó "nguyên t l a" là nhân t t o nên tâm lí. Thuy t ngũ hành coi kim, m c,
thu , ho , th t o nên v n v t trong ñó có c tâm h n.
Các quan ñi m duy v t và duy tâm luôn ñ u tranh mãnh li t xung quanh m i quan h v t ch t
và tinh th n, tâm lí và v t ch t.

1.2. Nh ng tư tư ng tâm lí h c t n a ñ u th k XIX tr v trư c

- Trong su t th i kì trung c , tâm lí h c mang tính ch t th n bí - b n th huy n bí. Nghiên
c u v cu c s ng tâm h n b quy ñ nh b i các nhi m v th n h c, do v y m i k t qu nghiên
c u ch nh m xem tâm h n ngư i s ph i ñưa t i x s c a s hưng th nh như th nào?
- Thuy t nh nguyên: R. ð các (1596 - 1650) ñ i di n cho phái nh nguyên lu n" cho r ng v t
ch t và tâm h n là hai th c th song song t n t i. ð các coi cơ th con ngư i ph n x như
m t chi c máy. Còn b n th tinh th n, tâm lí c a con ngư i thì không th bi t ñư c. Song ð
các cũng ñã ñ t cơ s ñ u tiên cho vi c tìm ra cơ ch ph n x trong ho t ñ ng tâm lí.
Sang th k XVIII, tâm lí h c b t ñ u có tên g i. Nhà tri t h c ð c Vôn Phơ ñã chia nhân
ch ng h c (nhân h c) ra thành hai th khoa h c, m t là khoa h c v cơ th , hai là tâm lí h c.
Năm 1732, ông xu t b n cu n "Tâm lí h c kinh nghi m". Sau ñó 2 năm (1734) ra ñ i cu n
"Tâm lí h c lí trí". Th là tâm lí h c" ra ñ i t ñó.
- Các th k XVII - XVIII - XIX cu c ñ u tranh gi a ch nghĩa duy tâm và duy v t xung
quanh m i quan h gi a tâm và v t.
+ Các nhà tri t h c duy tâm ch quan như Béccơli (1685 - 1753), E. Makhơ (1838 - 1916)
cho r ng th gi i không có th c, th gi i ch là "ph c h p các c m giác ch quan" c a con
ngư i. Còn D. Hium (1711 - 1776) coi th gi i ch là nh ng "kinh nghi m ch quan". Ngu n
g c c a kinh nghi m là do ñâu? Hium cho r ng con ngư i không th bi t. Vì th , ngư i ta
v n coi Hium thu c vào phái b t kh tri.
H c thuy t duy tâm phát tri n t i m c ñ cao th hi n "ý ni m tuy t ñ i" c a Hêghen.
+ Th k XVII - XVIII - XIX, các nhà tri t h c và tâm lí h c phương Tây ñã phát tri n ch
nghĩa duy v t lên m t bư c cao hơn: Spinôda (1632 - 1667) coi t t c các v t ch t ñ u có tư
duy, Lametri (1709 - 1751) m t trong các nhà sáng l p ra ch nghĩa duy v t Pháp th a nh n
ch có cơ th m i có c m giác; còn Canbanic (1757 - 1808) cho r ng não ti t ra tư tư ng,
gi ng như gan ti t ra m t.
L. Phơbách (1804 - 1872) nhà duy v t l i l c b c nh t trư c khi ch nghĩa Mác ra ñ i, kh ng
ñ nh: Tinh th n, tâm lí không th tách r i kh i não ngư i, nó là s n v t c a th v t ch t phát
tri n t i m c ñ cao là b não.
ð n n a ñ u th k XIX có r t nhi u ñi u ki n ñ tâm lí h c trư ng thành, t tách ra kh i m i
quan h ph thu c ch t ch vào tri t h c v i tư cách là m t b ph n, m t chuyên ngành c a
tri t h c.

1.3. Tâm lí h c tr thành m t khoa h c ñ c l p

- T ñ u th k XIX tr ñi, n n s n xu t th gi i ñã phát tri n m nh, thúc ñ y s ti n b
không ng ng c a nhi u lĩnh v c khoa h c, kĩ thu t, t o ñi u ki n cho tâm lí h c tr thành
m t khoa h c ñ c l p. Trong ñó ph i k t i thành t u c a các ngành khoa h c có liên quan
như: thuy t ti n hoá c a S. ðácuyn (1809 - 1882) nhà duy v t Anh, thuy t tâm sinh lí h c
giác quan c a Hemhôn (1821 - 1894) ngư i ð c, thuy t tâm - v t lí h c c a Phécne (1801 -
1887) và Vêbe (1795 - 1878) c hai ñ u là ngư i ð c, tâm lí h c phát sinh c a Gantôn (1822
- 1911) ngư i Anh, và các công trình nghiên c u v tâm th n h c c a bác sĩ Sáccô (1875 -
1893) ngư i Pháp...
- Thành t u c a chính khoa h c tâm lí lúc b y gi , cùng v i thành t u c a các lĩnh v c khoa
h c nói trên là ñi u ki n c n thi t giúp cho tâm lí h c ñã ñ n lúc tr thành khoa h c ñ c l p.
ð c bi t trong l ch s tâm lí h c, m t s ki n không th không nh c t i là vào năm 1879, nhà
tâm lí h c ð c Vuntơ (1832 - 1920) ñã sáng l p ra phòng thí nghi m tâm lí h c ñ u tiên trên
th gi i t i thành ph Laixic. Và m t năm sau ñó tr thành Vi n Tâm lí h c ñ u tiên c a th
gi i, xu t b n các t p chí tâm lí h c. T vương qu c c a ch nghĩa duy tâm, coi ý th c ch
quan là ñ i tư ng c a tâm lí h c và con ñư ng nghiên c u ý th c là các phương pháp n i
quan, t quan sát, Vuntơ ñã b t ñ u chuy n sang nghiên c u tâm lí, ý th c m t cách
khách quan b ng quan sát, th c nghi m, ño ñ c...
- ð góp ph n t n công vào ch nghĩa duy tâm, ñ u th k XX các dòng phái tâm lí h c khách
quan ra ñ i, ñó là: tâm lí h c hành vi, tâm lí h c Gestalt, phân tâm h c. Trong th k XX còn
có nh ng dòng phái tâm lí h c khác có vai trò nh t ñ nh trong l ch s phát tri n khoa h c tâm
lí hi n ñ i như dòng phái tâm lí h c nhân văn, tâm lí h c nh n th c. Và nh t là sau Cách
m ng tháng Mư i năm 1917 thành công Nga, dòng phái tâm lí h c ho t ñ ng do các nhà
tâm lí h c Xô vi t sáng l p ñã ñem l i nh ng bư c ngo t l ch s ñáng k trong tâm lí h c.

2. ð i tư ng, nhi m v c a tâm lí h c

2.1. ð i tư ng c a tâm lí h c
Trong tác ph m "Phép bi n ch ng c a t nhiên" Ph. Ăngghen ñã ch rõ th gi i luôn
luôn v n ñ ng, m i m t khoa h c nghiên c u m t d ng v n ñ ng c a th gi i. Các khoa h c
phân tích các d ng v n ñ ng c a th gi i t nhiên thu c nhóm khoa h c t nhiên. Các khoa
h c phân tích các d ng v n ñ ng c a xã h i thu c nhóm các khoa h c xã h i. Các khoa h c
nghiên c u các d ng v n ñ ng chuy n ti p trung gian t d ng v n ñ ng này sang d ng v n
ñ ng kia ñư c g i là các khoa h c trung gian, ch ng h n lí sinh h c, hoá sinh h c, tâm lí h c...
Trong ñó tâm lí h c nghiên c u d ng v n ñ ng chuy n ti p t v n ñ ng sinh v t sang v n
ñ ng xã h i, t th gi i khách quan vào m i con ngư i sinh ra hi n tư ng tâm lí - v i tư cách
m t hi n tư ng tinh th n.
Trong l ch s xa xưa c a nhân lo i, trong ti ng Latinh: "Psyche" là "linh h n", tinh
th n" và "logos" là "h c thuy t", là "khoa h c", vì th "tâm lí h c (Psychologie) là khoa h c
v tâm h n. Nói m t cách khái quát nh t: Tâm lí bao g m t t c nh ng hi n tư ng tinh th n
x y ra trong ñ u óc con ngư i, g n li n và ñi u hành m i hành ñ ng, ho t ñ ng c a con
ngư i. Các hi n tư ng tâm lí ñóng vai trò quan tr ng ñ c bi t trong ñ i s ng con ngư i, trong
quan h gi a con ngư i v i con ngư i và con ngư i v i c xã h i loài ngư i.
Như v y, ñ i tư ng c a tâm lí h c là các hi n tư ng tâm lí v i tư cách là m t hi n
tư ng tinh th n do th gi i khách quan tác ñ ng vào não con ngư i sinh ra, g i chung là
các ho t ñ ng tâm lí. Tâm lí h c nghiên c u s hình thành, v n hành và phát tri n c a
ho t ñ ng tâm lí.

2.2. Nhi m v c a tâm lí h c

Nhi m v cơ b n c a tâm lí h c là nghiên c u b n ch t c a ho t ñ ng tâm lí, các quy
lu t n y sinh và phát tri n tâm lí, cơ ch di n bi n và th hi n tâm lí, quy lu t v m i quan h
gi a các hi n tư ng tâm lí, c th là nghiên c u:
+ Nh ng y u t khách quan, ch quan nào ñã t o ra tâm lí ngư i.
+ Cơ ch hình thành, bi u hi n c a ho t ñ ng tâm lí.
+ Tâm lí c a con ngư i ho t ñ ng như th nào?
+ Ch c năng, vai trò c a tâm lí ñ i v i ho t ñ ng c a con ngư i.
Có th nêu lên các nhi m v c th c a tâm lí h c như sau:
+ Nghiên c u b n ch t c a ho t ñ ng tâm lí c v m t s lư ng và ch t lư ng.
+ Phát hi n các quy lu t hình thành phát tri n tâm lí.
+ Tìm ra cơ ch c a các hi n tư ng tâm lí.
Trên cơ s các thành t u nghiên c u, tâm lí h c ñưa ra nh ng gi i pháp h u hi u cho
vi c hình thành, phát tri n tâm lí, s d ng tâm lí trong nhân t con ngư i có hi u qu nh t.
ð th c hi n các nhi m v nói trên, tâm lí h c ph i liên k t, ph i h p ch t ch v i nhi u khoa
h c khác.
3. Các quan ñi m cơ b n trong tâm lí h c hi n ñ i

3.1.Tâm lí h c hành vi
Ch nghĩa hành vi do nhà tâm lí h c Mĩ J. Oatsơn (1878 - 1958) sáng l p. J. Oatsơn
cho r ng tâm lí h c không mô t , gi ng gi i các tr ng thái ý th c mà ch nghiên c u hành vi
c a cơ th con ngư i cũng như ñ ng v t. Hành vi ñư c hi u là t ng s các c ñ ng bên
ngoài n y sinh cơ th nh m ñáp l i m t kích thích nào ñó. Toàn b hành vi, ph n ng c a
con ngư i và ñ ng v t th hi n b ng công th c:
S – R (Stimulus - Reaction)
Kích thích - Ph n ng
V i Công th c trên, J. Oatsơn ñã nêu lên m t quan ñi m ti n b trong tâm lí h c: coi
hành vi là do ngo i c nh quy t ñ nh, hành vi có th quan sát ñư c, nghiên c u ñư c m t cách
khách quan, t ñó có th ñi u khi n hành vi theo phương pháp "th - sai". Nhưng ch nghĩa
hành vi ñã quan ni m m t cách cơ h c, máy móc v hành vi, ñánh ñ ng hành vi c a con
ngư i v i hành vi c a con v t, hành vi ch còn là nh ng ph n ng máy móc nh m ñáp l i
kích thích, giúp cho cơ th thích nghi v i môi trư ng xung quanh. Ch nghĩa hành vi ñ ng
nh t ph n ng v i n i dung tâm lí bên trong làm m t tính ch th , tính xã h i c a tâm lí con
ngư i, ñ ng nh t tâm lí con ngư i v i tâm lí ñ ng v t, con ngư i ch ph n ng trong th gi i
m t cách cơ h c, máy móc. ðây chính là quan ñi m t nhiên ch nghĩa, phi l ch s và th c
d ng.
V sau này các ñ i bi u c a ch nghĩa hành vi m i như: Tonmen, Hulo, Skinơ... có
ñưa vào công th c S - R nh ng "bi n s trung gian" bao hàm m t s y u t như: nhu c u,
tr ng thái ch ñón, kinh nghi m s ng c a con ngư i, ho c hành vi t o tác "operant" nh m ñáp
l i nh ng kích thích có l i cho cơ th , nhưng v cơ b n ch nghĩa hành vi m i v n mang tính
máy móc, th c d ng c a ch nghĩa hành vi c ñi n Oatsơn.

3.2. Tâm lí h c Gestall (còn g i là tâm lí h c c u trúc)

Dòng phái này ra ñ i ð c, g n li n v i tên tu i các nhà tâm lí h c: Vécthaimơ
(1880 - 1943), Côlơ (1887 - 1967), Côpca (1886 - 1947). H ñi sâu nghiên c u các quy lu t
v tính n ñ nh và tính tr n v n c a tri giác, quy lu t "b ng sáng" c a tư duy. Trên cơ s th c
nghi m, các nhà tâm lí h c Gestalt kh ng ñ nh các quy lu t c a tri giác, tư duy và tâm lí c a
con ngư i do các c u trúc ti n ñ nh c a não quy t ñ nh. Các nhà tâm lí h c Gestalt ít chú ý
ñ n vai trò c a v n kinh nghi m s ng, kinh nghi m xã h i l ch s .

3.3. Phân tâm h c

Thuy t phân tâm do S. Phrơt (1859 - 1939), bác sĩ ngư i Áo xây d ng nên. Lu n
ñi m cơ b n c a Phrơt là tách con ngư i thành ba kh i: cái y (cái vô th c), cái tôi và cái siêu
tôi. Cái y bao g m các b n năng vô th c: ăn u ng, tình d c, t v , trong ñó b n năng tình
d c gi vai trò trung tâm quy t ñ nh toàn b ñ i s ng tâm lí và hành vi c a con ngư i, cái y
t n t i theo nguyên t c tho mãn và ñòi h i: Cái tôi - con ngư i thư ng ngày, con ngư i có ý
th c t n t i theo nguyên t c hi n th c. Cái tôi có ý th c theo Phr t là cái tôi gi hi u, cái tôi
b ngoài c a cái nhân lõi bên trong là "cái y" Cái siêu tôi - là cái siêu phàm, "cái tôi lí
tư ng" không bao gi vươn t i ñư c và t n t i theo nguyên t c ki m duy t, chèn ép. Như v y,
phân tâm h c ñã ñ cao quá ñáng cái b n năng vô th c d n ñ n ph nh n ý th c, ph nh n
b n ch t xã h i, l ch s c a tâm lí con ngư i ñ ng nh t tâm lí c a con ngư i v i tâm lí loài
v t. H c thuy t Phr t là cơ s ban ñ u c a ch nghĩa hi n sinh, th hi n quan ñi m sinh v t
hoá tâm lí con ngư i.
Tóm l i, ba dòng phái tâm lí h c nói trên ra ñ i cu i th k XIX ñ u th k XX góp
ph n t n công vào dòng phái ch quan trong tâm lí h c, ñưa tâm lí h c ñi theo hư ng khách
quan. Nhưng do nh ng gi i h n l ch s , h có nh ng h n ch nh t ñ nh như th hi n xu th
cơ h c hoá, sinh v t hoá tâm lí con ngư i, b qua b n ch t xã h i l ch s và tính ch th c a
ñ i s ng tâm lí con ngư i.

3.4. Tâm lí h c nhân văn

Dòng phái tâm lí h c nhân văn do C. Rôgiơ (1902 - 1987) và A. Maxlâu (1908 - 1972)
sáng l p. Các nhà tâm lí h c nhân văn quan ni m r ng b n ch t con ngư i v n t t ñ p, con
ngư i có lòng v tha, có ti m năng kì di u.
Maxlâu ñã nêu lên 5 m c ñ nhu c u cơ b n c a con ngư i xét th t t th p ñ n cao:
- Nhu c u sinh lí cơ b n,
- Nhu c u an toàn;
- Nhu c u v quan h xã h i;
- Nhu c u ñư c kính n , ngư ng m ...
- Nhu c u phát huy b n ngã, thành ñ t.
C. Rôgiơ cho r ng con ngư i ta c n ph i ñ i x v i nhau m t cách t nh , c i m , bi t
l ng nghe và ch ñ i, c m thông v i nhau. Tâm lí h c c n ph i giúp cho con ngư i tìm ñư c
b n ngã ñích th c c a mình, ñ có th s ng m t cách tho i mái, c i m , h n nhiên và sáng
t o. Tuy nhiên, tâm lí h c nhân văn ñ cao nh ng ñi u c m nghi m, th nghi m ch quan c a
b n thân m i ngư i, tách con ngư i kh i các m i quan h xã h i, chú ý t i m t nhân văn tr u
tư ng trong con ngư i, vì th thi u v ng con ngư i trong ho t ñ ng th c ti n.

3.5. Tâm lí h c nh n th c
Hai ñ i bi u n i ti ng c a tâm lí h c nh n th c là G. Piagiê (1896 - 1980) (Thu Sĩ)
và G. Brunơ (trư c Mĩ, sau ñó Anh). Tâm lí h c nh n th c coi ho t ñ ng nh n th c là ñ i
tư ng nghiên c u c a mình. ð c ñi m ti n b n i b t c a dòng phái tâm lí h c này là nghiên
c u tâm lí con ngư i, nh n th c c a con ngư i trong m i quan h v i môi trư ng, v i cơ th
và v i não b . Vì th , h ñã phát hi n ra nhi u s ki n khoa h c có giá tr trong các v n ñ tri
giác, trí nh , tư duy, ngôn ng ... làm cho các lĩnh v c nghiên c u nói trên ñ t t i m t trình ñ
m i. ð ng th i h cũng ñã xây d ng ñư c nhi u phương pháp nghiên c u c th ñóng góp
cho khoa h c tâm lí nh ng năm 50 - 60 c a th k XX. Tuy nhiên dòng phái này cũng có
nh ng h n ch , h coi nh n th c c a con ngư i như là s n l c c a ý chí ñ ñưa ñ n s thay
ñ i v n kinh nghi m, v n tri th c c a ch th , nh m thích nghi, cân b ng v i th gi i, chưa
th y h t ý nghĩa tích c c, ý nghĩa th c ti n c a ho t ñ ng nh n th c.
T t c nh ng dòng phái tâm lí h c nói trên ñ u có nh ng ñóng góp nh t ñ nh cho s hình
thành và phát tri n c a khoa h c tâm lí. Song do nh ng h n ch l ch s , h thi u m t cơ s
phương pháp lu n khoa h c bi n ch ng, vì v y h v n chưa có quan ñi m ñ y ñ và ñúng
ñ n v con ngư i, v ho t ñ ng tâm lí c a con ngư i... S ra ñ i c a tâm lí h c mácxit hay
còn g i là tâm lí h c ho t ñ ng ñã góp ph n ñáng k vào vi c kh c ph c h n ch nói trên và
ti p t c ñưa tâm lí h c lên ñ nh cao c a s phát tri n.

3.6. Tâm lí h c ho t ñ ng
Dòng phái tâm lí h c này do các nhà tâm lí h c Xô vi t sáng l p như L.X. Vưg txki
(1896 - 1934), X.L. Rubinstêin (1902 - 1960), A.N. Lêônchiép (1903 - 1979), A.R. Luria
(1902 - 1977)... ðây là dòng phái tâm lí h c l y tri t h c Mác - Lênin làm cơ s lí lu n và
phương pháp lu n, xây d ng n n tâm lí h c l ch s ngư i: coi tâm lí h c là s ph n ánh th
gi i khách quan vào não, thông qua ho t ñ ng.
Tâm lí ngư i mang tính ch th , có b n ch t xã h i, tâm lí ngư i ñư c hình thành,
phát tri n và th hi n trong ho t ñ ng và trong các m i quan h giao lưu c a con ngư i trong
xã h i. Chính vì th tâm lí h c mácxit ñư c g i là "tâm lí h c ho t ñ ng".

II. B N CH T, CH C NĂNG, PHÂN LO I CÁC HI N TƯ NG TÂM

LÍ

1. B n ch t c a tâm lí ngư i

Ch nghĩa duy v t bi n ch ng kh ng ñ nh: Tâm lí ngư i là s ph n ánh hi n th c

khách quan vào não ngư i thông qua ch th tâm lí ngư i có b n ch t xã h i - l ch s .

1.1. Tâm lí ngư i là s ph n ánh hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua ch th
Tâm lí ngư i không ph i do thư ng ñ , do tr i sinh ra, cũng không ph i là do não ti t
ra như gan ti t ra m t. Tâm lí ngư i là s ph n ánh hi n th c khách quan vào não con ngư i
thông qua "lăng kính ch quan".
Th gi i khách quan t n t i b ng các thu c tính không gian, th i gian và luôn v n
ñ ng. Ph n ánh là thu c tính chung c a m i s v t, hi n tư ng ñang v n ñ ng. Nói m t cách
chung nh t, ph n ánh là quá trình tác ñ ng qua l i gi a h th ng này và h th ng khác, k t
qu là ñ l i d u v t (hình nh) tác ñ ng c h th ng tác ñ ng và h th ng ch u s tác ñ ng,
ch ng h n:
+ Viên ph n ñư c dùng ñ vi t lên b ng ñen ñ l i v t ph n trên b ng và ngư c l i b ng ñen
làm mòn (ñ l i v t) trên viên ph n (ph n ánh cơ h c).
+ H th ng khí hyñrô tác ñ ng qua l i v i h th ng khí ôxi, ñó là ph n ánh (ph n ng) hoá
h c ñ l i m t v t chung c a hai h th ng là nư c (2H2 + o2 = 2H2o).
Ph n ánh di n ra t ñơn gi n ñ n ph c t p và có s chuy n hoá l n nhau, t ph n ánh
cơ v t lí, hoá h c ñ n ph n ánh sinh v t và ph n ánh xã h i, trong ñó có ph n ánh tâm lí.
- Ph n ánh tâm lí là m t lo i ph n ánh ñ c bi t:
+ ðó là s tác ñ ng c a hi n tư ng khách quan vào con ngư i, vào h th n kinh, b não
ngư i - t ch c cao nh t c a v t ch t, Ch có h th n kinh và b não ngư i m i có kh năng
nh n tác ñ ng c a hi n th c khách quan, t o ra trên não hình nh tinh th n (tâm lí) ch a ñ ng
trong v t v t ch t, ñó là các quá trình sinh lí, sinh hoá trong h th n kinh và não b . C. Mác
nói: Tinh th n, tư tư ng, tâm lí... ch ng qua là v t ch t ñư c chuy n vào trong ñ u óc, bi n
ñ i trong ñó mà có.
ði u ñó có nghĩa là, v m t cơ ch hình thành và di n bi n c a tâm lí có th coi tâm lí di n ra
theo cơ ch m t ph n x có ñi u ki n v i ba khâu ch y u sau:
Khâu th nh t là khâu ti p nh n các kích thích t th gi i bên ngoài t o nên hưng ph n d n
truy n vào não theo ñư ng hư ng tâm.
Khâu th hai, di n ra trung ương th n kinh c a b não, t o nên các hình nh tâm lí.
Khâu th ba - khâu tr l i, d n truy n hưng ph n t trung ương th n kinh theo ñư ng li tâm
gây nên các ph n ng c a cơ th . Ngư i ta coi t t c các hi n tư ng tâm lí ñ u có cơ s sinh
lí là các ph n x có ñi u ki n.
+ Ph n ánh tâm lí lí t o ra "hình nh tâm lí" (b n "sao chép", "b n ch p") v th gi i, hình
nh tâm lí là k t qu c a quá trình ph n ánh th gi i quan vào não. Song hình nh tâm lí khác
v ch t so v i các hình nh cơ, v t lí, sinh v t ch :
Hình nh tâm lí mang tính Sinh ñ ng, sáng tao, thí d : hình nh tâm lí v cu n sách trong ñ u
m t con ngư i bi t ch , khác xa v v t ch t v i hình nh v t lí có tính ch t "chét c ng", hình
nh v t ch t c a chính cu n sách ñó có trong gương.
Hình nh tâm lí mang tính ch th , mang ñ m màu s c cá nhân (hay nhóm ngư i) mang hình
ành tâm lí ñó, hay nói cách khác hình nh tâm lí là hình nh ch quan v hi n th c khách
quan. Tính ch th c a hình nh tâm lí th hi n ch : m i ch th trong khi t o ra hình nh
tâm lí v th gi i ñã ñưa v n hi u bi t, v n kinh nghi m, ñưa cái riêng c a mình (v nhu c u,
xu hư ng, tính khí, năng l c)... vào trong hình nh ñó, làm cho nó mang ñ m màu s c ch
quan.
Hay nói cách khác, con ngư i ph n ánh th gi i b ng hình nh tâm lí, thông qua "lăng kính
ch quan” c a mình.
- Tính ch th trong ph n ánh tâm lí th hi n ch :
+ Cùng nh n s tác ñ ng c a th gi i v cùng m t hi n th c khách quan nhưng nh ng ch
th khác nhau xu t hi n nh ng hình nh tâm lí v i nh ng m c ñ , s c thái khác nhau.
+ Cũng có khi cùng m t hi n th c khách quan tác ñ ng ñ n m t ch th duy nh t nhưng vào
nh ng th i ñi m khác nhau, nh ng hoàn c nh khác nhau v i tr ng thái cơ th , tr ng thái
tinh th n khác nhau, có th cho ta th y m c ñ bi u hi n và các s c thái tâm lí khác nhau
ch th y.
+ Chính ch th mang hình nh tâm lí là ngư i c m nh n, c m nghi m và th hi n nó rõ nh t.
+ Cu i cùng thông qua các m c ñ và s c thái tâm lí khác nhau mà m i ch th t thái ñ ,
hành vi khác nhau ñ i v i hi n th c.
Do ñâu mà tâm lí ngư i này khác tâm lí ngư i kia v th gi i khách quan?
ði u ñó do nhi u y u t chi ph i. Trư c h t, do m i con ngư i có nh ng ñ c ñi m riêng v
cơ th , giác quan, h th n kinh và não b . M i ngư i có hoàn c nh s ng khác nhau, ñi u ki n
giáo d c không như nhau và ñ c bi t là m i cá nhân th hi n m c ñ tích c c ho t ñ ng, tích
c c giao lưu khác nhau trong cu c s ng. Vì th , tâm lí ngư i này khác tâm lí ngư i kia.
T lu n ñi m nói trên, chúng ta có th rút ra m t s k t lu n th c ti n sau:
- Tâm lí có ngu n g c là th gi i khách quan, vì th khi nghiên c u, cũng như khi hình thành,
c i t o tâm lí ngư i ph i nghiên c u hoàn c nh trong ñó con ngư i s ng và ho t ñ ng.
- Tâm lí ngư i mang tính ch th , vì th trong d y h c, giáo d c cũng như trong quan h ng
x ph i chú ý nguyên t c sát ñ i tư ng (chú ý ñ n cái riêng trong tâm lí m i ngư i).
- Tâm lí là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p, vì th ph i t ch c ho t ñ ng và các quan h
giao ti p ñ nghiên c u, hình thành và phát tri n tâm lí con ngư i.

1.2. B n ch t xã h i c a tâm 1í ngư i

- Tâm lí ngư i là s ph n ánh hi n th c khách quan, là ch c năng c a não, là kinh nghi m xã
h i l ch s bi n thành cái riêng c a m i ngư i.. Tâm lí con ngư i khác xa v i tâm lí c a m t
s loài ñ ng v t cao c p ch : tâm lí ngư i- có b n ch t xã h i và mang tính l ch s .
- B n ch t xã h i và tính l ch s c a tâm lí ngư i th hi n như sau:
+ Tâm lí ngư i có ngu n g c là th gi i khách quan (th gi i t nhiên và xã h i), trong ñó
cu c s ng xã h i là cái quy t ñ nh (quy t ñ nh lu n xã h i). Ngay c ph n t nhiên trong th
gi i cũng ñư c xã h i hoá. Ph n xã h i hoá th gi i quy t ñ nh tâm lí ngư i th hi n qua: các
quan h kinh t - xã h i, các m i quan h ñ o ñ c pháp quy n, các m i quan h con ngư i -
con ngư i t quan h gia ñình, làng xóm, quê hương, kh i ph cho ñ n các quan h nhóm,
các quan h c ng ñ ng... các m i quan h trên quy t ñ nh b n ch t tâm lí ngư i (b n ch t con
ngư i là s t ng hoà các m i quan h xã h i). Trên th c t , con ngư i thoát li kh i các quan
h xã h i, quan h ngư i - ngư i, ñ u làm cho tâm lí m t b n tính ngư i (nh ng trư ng h p
tr em do ñ ng v t nuôi t bé, tâm lí c a các tr này không hơn h n tâm lí loài v t).
+ Tâm lí ngư i là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p c a con ngư i trong các m i quan h
xã h i. Con ngư i là m t th c th t nhiên và ñi u ch y u là m t th c th xã h i. Ph n t
nhiên con ngư i (như ñ c ñi m cơ th , giác quan, th n kinh, b não) ñư c xã h i hoá m c
cao nh t. Là m t th c th xã h i, con ngư i là ch th c a nh n th c, ch th c a ho t ñ ng,
giao ti p v i tư cách m t ch th tích c c, ch ñ ng sáng t o, tâm lí c a con ngư i là s n
ph m c a ho t ñ ng con ngư i v i tư cách là ch th xã h i, vì th tâm lí ngư i mang ñ y ñ
d u n xã h i l ch s c a con ngư i.
+ Tâm lí c a m i cá nhân là k t qu c a quá trình lĩnh h i, ti p thu v n kinh nghi m xã hôi,
n n văn hoá xã h i, thông qua ho t ñ ng, giao ti p (ho t ñ ng vui chơi, h c t p, lao ñ ng,
công tác xã h i), trong ñó giáo d c gi vai trò ch ñ o ho t ñ ng c a con ngư i và m i quan
h giao ti p c a con ngư i trong xã h i gi vai trò quy t ñ nh.
+ Tâm lí c a m i ngư i hình thành, phát tri n và bi n ñ i cùng v i s phát tri n c a l ch s
dân t c và c ng ñ ng. Tâm lí c a m i ngư i ch u s ch ư c b i l ch s c a cá nhân và c ng
ñ ng.
Tóm l i, tâm lí ngư i có b n ch t xã h i, vì th ph i nghiên c u môi trư ng xã h i,
n n văn hoá xã h i, các quan h xã h i trong ñó con ngư i s ng và ho t ñ ng. C n ph i t
ch c có hi u qu ho t ñ ng d y h c và giáo d c, cũng như các ho t ñ ng ch ñ o t ng giai
ño n l a tu i khác nhau ñ hình thành, phát tri n tâm lí con ngư i...

2. Ch c năng c a tâm lí

Hi n th c khách quan quy t ñ nh tâm lí con ngư i, nhưng chính tâm lí con ngư i l i
tác ñ ng tr l i hi n th c b ng tính năng ñ ng, sáng t o c a nó thông qua ho t ñ ng, hành
ñ ng, hành vi. M i ho t ñ ng, hành ñ ng c a con ngư i ñ u do "cái tâm lí" ñi u hành. S
ñi u hành y bi u hi n qua nh ng m t sau:
-Tâm lí có ch c năng chung là ñ nh hư ng cho ho t ñ ng, ñây mu n nói t i vai trò ñ ng
cơ, m c ñích c a ho t ñ ng. ð ng cơ có th là m t nhu c u ñư c nh n th c, h ng thú, lí
tư ng, ni m tin, lương tâm, danh v ng...
- Tâm lí có th thúc ñ y, lôi cu n con ngư i ho t ñ ng, kh c ph c moi khó khăn vươn t i
m c ñích ñã ñ ra ho c ki m hãm, h n ch ho t ñ ng c a con ngư i
- Tâm lí ñi u khi n, ki m tra quá trình ho t ñông b ng chương trình, k ho ch, phương pháp,
phương th c ti n hành ho t ñ ng, làm cho ho t ñ ng c a con ngư i tr nên có ý th c, ñem l i
hi u qu nh t ñ nh.
- Cu i cùng, tâm lí giúp con ngư i ñi u ch nh ho t ñ ng cho phù h p v i m c tiêu ñã xác
ñ nh, ñ ng th i phù h p v i ñi u ki n và hoàn c nh th c t cho phép.
Nh có các ch c năng ñ nh hư ng, ñi u khi n, ñi u ch nh nói trên mà tâm lí giúp con
ngư i không ch thích ng v i hoàn c nh khách quan, mà còn nh n th c, c i t o và sáng t o
ra th gi i, và chính trong quá trình ñó con ngư i nh n th c, c i t o chính b n thân mình.
Nh ch c năng ñi u hành nói trên mà nhân t tâm lí gi vai trò cơ b n, có tính quy t
ñ nh trong ho t ñ ng c a con ngư i.

3. Phân lo i hi n tư ng tâm lí

3.1. Căn c vào th i gian t n t i và v trí tương ñ i c a các hi n tư ng tâm lí

Là vi c phân lo i các hi n tư ng tâm lí theo th i gian t n t i c a chúng và v trí tương
ñ i c a chúng trong nhân cách. Theo cách phân lo i này các hi n tư ng tâm lí có ba lo i
chính:
- Các quá trình tâm lí,
- Các tr ng thái tâm lí,
- Các thu c tính tâm lí.
* Các quá trình tâm là nh ng hi n tư ng tâm lí di n ra trong th i gian tương ñ i ng n, có m
ñ u, di n bi n, k t thúc tương ñ i rõ ràng. Ngư i ta thư ng phân bi t thành ba quá trình tâm
lí:
- Các quá trình nh n th c g m: c m giác, tri giác, trí nh , tư ng tư ng, tư duy, ngôn ng .
- Các quá trình c m xúc bi u th s vui m ng hay t c gi n, d ch u hay khó ch u, nhi t tình
hay th ơ...
-Quá trình hành ñ ng ý chí.
Các tr ng thái tâm lý là hi n tư ng tâm lí di n ra trong th i gian tương ñ i dài, vi c m ñ u
và k t thúc không rõ ràng, như: chú ý; tâm tr ng; tin tư ng hoài nghi
* Các thu c tính tâm lí là nh ng hi n tư ng tâm lí tương ñ i n ñ nh, khó hình thành và khó
m t ñi, t o thành nh ng nét riêng c a nhân cách. Ngư i ta thư ng nói t i b n nhóm thu c
tính tâm lí cá nhân như: xu hư ng, tính cách, khí ch t và năng l c.

3.2. Căn c s có ý th c hay chưa ñư c ý th c c a các hi n tư ng tâm lí.

- Các hi n tư ng tâm lí có ý th c.
- Các hi n tư ng tâm lí chưa ñư c ý th c.
Chúng ta có nhi u nh n bi t v các hi n tư ng tâm lí có ý th c (ñư c nh n th c, hay
t giác). Có nh ng hi n tư ng tâm lí chưa ñư c ý th c v n luôn di n ra, nhưng ta không ý
th c v nó, ho c dư i ý th c, chưa k p ý th c. M t s tác gi nư c ngoài còn chia ý th c
thành hai m c: "vô th c" và "ti m th c". "Vô th c" là nh ng lĩnh v c n m ngoài ý th c, "khó
l t vào lĩnh v c ý th c (m t s b n năng vô th c, m t s hành ñ ng l l i, l chân tay, ng
mơ, m ng du...) và m c ñ "ti m th c" là nh ng hi n tư ng bình thư ng n m sâu trong ý
th c, th nh tho ng trong nh ng hoàn c nh nh t ñ nh có th ñư c ý th c "chi u r i" t i.

3.3. Căn c vào tính ch t bi u hi n c a hi n tư ng tâm lí:

- Hi n tư ng tâm lí s ng ñ ng: th hi n trong hành vi, ho t ñ ng.
- Hi n tư ng tâm lí ti m tàng: tích ñ ng trong s n ph m c a ho t ñ ng.

3.4. Có th phân bi t hi n tư ng tâm lí c a cá nhân v i hi n tư ng tâm lí xã h i

(phong t c, t p quán, ñ nh ki n xã h i, tin ñ n, dư lu n xã h i, tâm tr ng xã h i, "m t"...).
Như v y, th gi i tâm lí c a con ngư i vô cùng ña d ng và ph c t p. Các hi n tư ng
tâm lí có nhi u m c ñ , c p ñ khác nhau, có quan h ñan xen vào nhau, chuy n hoá cho
nhau.

III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÍ

1. Nguyên t c phương pháp lu n c a vi c nghiên c u tâm lí

1. 1. Nguyên t c ñ m b o tính khách quan

ð m b o tính khách quan trong nghiên c u tâm lí là ph i l y chính các hi n tư ng
tâm lí làm ñ i tư ng nghiên c u. Nghiên c u các hi n tư ng tâm lí trong tr ng thái t n t i t
nhiên c a nó, ñ m b o tính trung th c, không thêm b t trong quá trình nghiên c u.

1.2. Nguyên t c quy t ñ nh lu n duy v t bi n ch ng

Nguyên t c này ch rõ khi nghiên c u tâm lí th a nh n tâm lí ngư i mang b n ch t xã
h i l ch s do y u t xã h i quy t ñ nh nhưng không ph nh n vai trò ñi u ki n c a các y u t
sinh h c (tư ch t, ho t ñ ng th n kinh c p cao...) ñ c bi t kh ng ñ nh vai trò quy t ñ nh tr c
ti p c a ho t ñ ng ch th .

1.3. Nguyên t c th ng nh t tâm lí, ý th c v i ho t ñ ng

Nguyên t c này kh ng ñ nh tâm lí, ý th c không tách r i kh i ho t ñ ng, nó ñư c
hình thành, b c l và phát tri n trong ho t ñ ng, ñ ng th i ñi u khi n, ñi u ch nh ho t ñ ng.
Vì v y khi nghiên c u tâm lí ph i thông qua ho t ñ ng, di n bi n và các s n ph m c a ho t
ñ ng.

1.4. Nghiên c u các hi n tư ng tâm tí trong các môi liên h giũa chúng v i nhau và trong
môi liên h gi a chúng v i các hi n tư ng khác
Các hi n tư ng tâm lí không t n t i bi t l p mà chúng có quan h ch t ch v i nhau
và v i các hi n tư ng t nhiên, xã h i khác.Vì v y khi nghiên c u tâm lí không ñư c xem xét
m t cách riêng r , mà ph i ñ t chúng trong m i liên h và quan h gi a các hi n tư ng tâm lí
trong nhân cách và gi a hi n tư ng tâm lí v i các hi n tư ng khác nh m ch ra ñư c nh ng
nh hư ng l n nhau, các quan h ph thu c nhân qu , nh ng quy lu t tác ñ ng qua l i gi a
chúng.

1.5. Nghiên c u tâm lí trong s v n ñ ng và phát tri n

Tâm lí con ngư i có s n y sinh, v n ñ ng và phát tri n. S phát tri n tâm lí là quá
trình liên t c t o ra nh ng nét tâm lí m i ñ c trưng cho các giai ño n phát tri n tâm lí nh t
ñ nh cho nên khi nghiên c u tâm lí ph i th y ñư c s bi n ñ i c a tâm lí ch không c ñ nh,
b t bi n và ch ra nh ng nét tâm lí m i ñ c trưng cho m i m t giai ño n phát tri n tâm lí.

2. Phương pháp nghiên c u tâm lí

Khoa h c tâm lí s d ng nhi u phương pháp nghiên c u ñ nghiên c u các hi n tư ng

tâm lí như quan sát, ñi u tra b ng phi u h i, th c nghi m, nghiên c u các s n ph m ho t
ñ ng, tr c nghi m...

2.1. Phương pháp quan sát

Quan sát là m t lo i tri giác có ch ñ nh dùng các phân tích quan mà ch y u là phân
tích qua th giác ñ thu th p các thông tin c n thi t nh m xác ñ nh hi n tư ng tâm lí c n
nghiên c u.
Ví d : Nghiên c u h ng thú h c t p c a h c sinh thông qua quan sát các bi u hi n bên ngoài:
s ñúng gi khi ñi h c, chu n b bài trư c khi ñ n l p, tính tích c c khi tham gia xây d ng
bài, ti p thu tri th c m i....
Quan sát có nhi u hình th c: quan sát tr c ti p, quan sát gián ti p, quan sát có tham
d và quan sát không tham d ...
Phương pháp quan sát cho phép nghiên c u các hi n tư ng tâm lí trung th c, khách
quan và nghiên c u tâm lí trong tr ng thái t n t i t nhiên c a nó, ñơn gi n v thi t b và ít
t n kém v kinh phí. H n ch c a quan sát là ch : mang tính b ñ ng cao, t n nhi u th i
gian, t n nhi u công s c.
M t s yêu c u ñ quan sát có hi u qu :
- Xác ñ nh rõ m c ñích quan sát, ñ i tư ng quan sát và ñ i tư ng nghiên c u.
- L p k ho ch quan sát m t cách c th và chu n b chu ñáo m i ñi u ki n cho vi c quan sát.
- L a ch n hình th c quan sát cho phù h p v i hi n tư ng tâm lí c n nghiên c u và hoàn
c nh nghiên c u.
- Xác ñ nh hình th c ghi biên b n quan sát h p lí và ghi chép tài li u quan sát m t cách khách
quan, trung th c...
2.2. Phương pháp ñi u tra b ng phi u h i
ði u tra b ng phi u h i là phương pháp nghiên c u s d ng phi u trưng c u ý ki n
v i m t h th ng câu h i ñã ñư c so n s n nh m thu th p nh ng thông tin c n thi t v hi n
tư ng tâm lí c n nghiên c u.
N i dung chính c a phi u h i là các câu h i. Câu h i trong phi u bao g m có th là
câu h i ñóng, lo i câu h i có nhi u ñáp án ñ l a ch n và có th là câu h i m , không có ñáp
án l a ch n mà cá nhân t tr l i.
ði u tra b ng phi u h i có ưu ñi m là trong m t th i gian ng n cho phép thu th p
thông tin nhanh c a nhi u cá nhân trên m t ñ a bàn r ng, mang tính ch ñ ng cao. H n ch
c a phương pháp này là nhi u khi k t qu tr l i không ñ m b o tính khách quan, vì ñánh giá
hi n tư ng tâm lí theo câu tr l i ch quan c a cá nhân ngư i d x y ra hi n tư ng "Nghĩ m t
ñ ng, nói m t n o"...

2.3. Phương pháp th c nghi m

Th c nghi m là phương pháp nghiên c u ch ñ ng gây ra các hi n tư ng tâm lí c n
nghiên c u sau khi ñã t o ra các ñi u ki n c n thi t và lo i tr các y u t ng u nhiên.
Th c nghi m g m có nhi u lo i bao g m th c nghi m trong phòng thí nghi m và
th c nghi m t nhiên.
- Th c nghi m trong phòng thí nghi m: là lo i th c nghi m ñư c ti n hành trong phòng thí
nghi m ñi u ki n kh ng ch m t cách nghiêm kh c các nh hư ng bên ngoài tác ñ ng ñ n
hi n tư ng tâm lí ñư c nghiên c u. Lo i th c nghi m này thư ng ñư c s d ng nhi u ñ
nghiên c u các quá trình tâm lí, ít dùng nghiên c u các thu c tính tâm lí ngư i và ñ c bi t
mang tính ch ñ ng cao hơn th c nghi m t nhiên.
- Th c nghi m t nhiên: là lo i th c nghi m ñư c ti n hành trong ñi u ki n bình thư ng c a
cu c s ng và ho t ñ ng. Trong th c nghi m t nhiên có bao hàm c quan sát. N u trong quan
sát nhà nghiên c u ch thay ñ i các y u t riêng r c a hoàn c nh thì trong th c nghi m t
nhiên nhà nghiên c u có th ch ñ ng gây ra hành vi bi u hi n và di n bi n c a hi n tư ng
tâm lí c n nghiên c u b ng cách kh ng ch các nhân t không c n thi t cho vi c nghiên c u,
làm n i b t các y u t c n thi t trong hoàn c nh giúp cho vi c khai thác, tìm hi u hi n tư ng
tâm lí c n nghiên c u b ng th c nghi m.
Th c nghi m nghiên c u tâm lí có th bao g m: th c nghi m ñi u tra và th c nghi m
hình thành.
- Th c nghi m ñi u tra: nh m d ng nên m t b c tranh v th c tr ng hi n tư ng tâm lí ñư c
nghiên c u m t th i ñi m c th
- Th c nghi m hình thành: còn g i là th c nghi m giáo d c v i m c ñích kh ng ñ nh nh
hư ng c a tác ñ ng giáo d c ñ n s hình thành, phát tri n hi n tư ng tâm lí nào ñó con
ngư i.
Th c nghi m hình thành thông thư ng g m ba giai ño n: ño th c tr ng hi n tư ng tâm lí
trư c th c nghi m, thi t k bi n pháp tác ñ ng giáo d c m i và áp d ng vào trong th c ti n.
Sau m t th i gian tác ñ ng ño l i s bi n ñ i c a hi n tư ng tâm lí; T ñó kh ng ñ nh vai trò,
nh hư ng, m i quan h c a bi n pháp tác ñ ng giáo d c ñó ñ n s hình thành và phát tri n
hi n tư ng tâm lí c n nghiên c u.
Th c nghi m nghiên c u tâm lí dù là lo i hình th c nghi m nào cũng khó có th kh ng ch
hoàn toàn nh hư ng c a các y u t ch quan c a ngư i b th c nghi m ñ c bi t d b căng
th ng tâm lí, th n kinh khi làm th c nghi m. Vì v y khi s d ng th c nghi m nghiên c u tâm
lí c n chú ý t o ra tr ng thái t nhiên và có s ph i h p gi a th c nghi m v i các phương
pháp nghiên c u khác

2.4. Phương pháp tr c nghi m (Test)

Tr c nghi m tâm lí là m t công c ñã ñư c tiêu chu n hoá dùng ñ ño lư ng m t cách
khách quan m t hay m t s m t tâm lí nhân cách thông qua nh ng m u câu tr l i b ng ngôn
ng , phi ngôn ng ho c b ng các hành vi khác.
Các tiêu chu n c a m t tr c nghi m tâm lí khác v i các phương pháp nghiên c u tâm
lí khác là:
- Có ñ tin c y cao, nghĩa là k t qu ño b ng tr c nghi m cùng m t nghi m th , ñ i tư ng
nhi u l n ño khác nhau ñ u cho k t qu gi ng nhau.
- Có tính hi u l c ( ng nghi m) là tr c nghi m ph i ño ñư c chính hi n tư ng tâm lí c n ño,
ñúng v i m c ñích c a tr c nghi m.
- Tính tiêu chu n hoá - cách th c ti n hành, x lí k t qu ph i theo m t tiêu chu n xác ñ nh
và có quy chu n theo m t nhóm chu n.
Tr c nghi m tr n b thư ng bao g m b n ph n: văn b n tr c nghi m, hư ng d n quá
trình ti n hành, hư ng d n ñánh giá, b n chu n hoá.
Tr c nghi m tâm lí có nhi u lo i như: tr c nghi m trí tu Binê - Ximông, tr c nghi m
trí tu Raven... tr c nghi m chu n ñoán nhân cách Ayzen, Rôsát, Murây...
Ưu ñi m cơ b n c a tr c nghi m:
- Tính ch t ng n g n,
- Tính tiêu chu n hoá,
- ðơn gi n v thi t b và kĩ thu t,
- ð nh lư ng ñư c k t qu nghiên c u.
M t h n ch c a tr c nghi m là:
- Tr c nghi m ch quan tâm ñ n k t qu th ng kê cu i cùng, không chú ý ñ n quá trình d n
ñ n k t qu .
- Khó so n th o m t b tr c nghi m ñ m b o tính tiêu chu n hoá.
- Không tính ñ n các nhân t ña d ng có th nh hư ng ñ n k t qu tr c nghi m....
Tr c nghi m tâm lí c n ñư c s d ng k t h p v i các Phương pháp nghiên c u tâm lí
khác ñ chu n ñoán tâm lí nhân cách con ngư i và ch ñư c coi là công c chu n ñoán tâm lí
m t th i ñi m phát tri n nh t ñ nh c a con ngư i.

2.5. Phương pháp phân tích s n ph m ho t ñ ng

ðó là phương pháp d a vào s n ph m (v t ch t, tinh th n) c a ho t ñ ng do con
ngư i t o ra ñ nghiên c u ñánh giá tâm lí con ngư i như trí tu , tình c m, tính cách... con
ngư i, b i vì khi t o ra các s n ph m ch th (con ngư i) ñã g i "mình" (tâm lí, nhân cách)
vào s n ph m. Khi ti n hành phương pháp nghiên c u s n ph m ho t ñ ng c n chú ý xem xét
trong m i liên h v i th i gian, không gian c a ho t ñ ng và ñi u ki n ti n hành ho t ñ ng.

2.6. Phương pháp ñàm tho i (ph ng v n)

ðàm tho i (ph ng v n) là cách th c thu nh p thông tin v hi n tư ng tâm lí ñư c
nghiên c u d a vào các ngu n thông tin thu th p ñư c trong quá trình trò chuy n. Ngu n
thông tin có th bao g m các câu tr l i và các y u t hành vi như c ch , ngôn ng c a ngư i
tr l i.
Ph ng v n có th bao g m nhi u hình th c: tr c ti p ho c gián ti p, ph ng v n cá
nhân ho c nhóm.
Mu n ph ng v n thu ñư c nhi u tài li u t t c n ph i:
- Xác ñ nh rõ m c ñích, yêu c u v n ñ c n tìm hi u,
- Tìm hi u trư c thông tin v ñ i tư ng trò chuy n,
- R t linh ho t trong quá trình trò chuy n ñ thay ñ i cách trò chuy n, d n d t câu h i cho
phù h p v i văn c nh, hoàn c nh nh m ñ t ñư c m c ñích c a nhà nghiên c u.
Ngoài các phương pháp nghiên c u k trên, trong khoa h c tâm lí còn s ñ ng nhi u
các phương pháp nghiên c u khác ñ nghiên c u tâm lí ngư i như phương pháp ño ñ c xã
h i h c, phương pháp nghiên c u ti u s cá nhân... ð ñ m b o ñ tin c y khoa h c c a k t
qu nghiên c u tâm lí c n:
- S d ng các phương pháp nghiên c u phù h p v i hi n tư ng tâm lí c a con ngư i c n
nghiên c u.
- S d ng ph i h p, ñ ng b các phương pháp khi nghiên c u tâm lí con ngư i.
IV. V TRÍ, VAI TRÒ C A TÂM LÍ H C TRONG CU C S NG VÀ
HO T ð NG

1. V trí c a tâm tí h c trong h th ng khoa h c

Th i kì c ñ i, khoa h c th ng nh t trong tri t h c và trong quá trình phát tri n khoa

h c phân hoá thành các b môn khoa h c khác nhau, m i ngành khoa h c ñ u có liên quan
m t thi t v i nhau trong s th ng nh t c a th gi i, ñ ng th i l i có v trí ñ c l p vì có ñ i
tư ng nghiên c u riêng c a mình. Ph. Ăng ghen ñã nói: "M i khoa h c phân tích m t ñ ng
riêng c a v n ñ ng hay m t dãy nh ng d ng v n ñ ng liên quan và chuy n ti p t d ng n
sang d ng kia".
Tri t h c duy v t bi n ch ng là khoa h c cơ s , là kim ch nam cho m i khoa h c dù
là khoa h c t nhiên, xã h i hay kĩ thu t. Khoa h c t nhiên nghiên c u s v n ñ ng c a t
nhiên như hoá h c, v t lí h c, sinh v t h c... Khoa h c xã h i nghiên c u s v n ñ ng c a xã
h i, các hình thái xã h i, các góc ñ khác nhau như văn h c, l ch s , dân t c h c...
Tâm lí h c là m t khoa h c trung gian n m gi a khoa h c xã h i và khoa h c t nhiên,
vì tâm lí h c nghiên c u các ho t ñ ng tâm lí con ngư i. Các hi n tư ng tâm lí ngư i có cơ
s v t ch t là ñ c ñi m sinh h c (cơ th , não, giác quan, h th n kinh) và ñ ng th i tâm lí
ngư i l i có b n ch t xã h i, ph n ánh cu c s ng xã h i l ch s vì th tâm lí h c v a có tính
ch t c a khoa h c t nhiên và v a có tính ch t c a khoa h c xã h i.
V i v trí ñó, tâm lí h c có quan h m t thi t và s d ng thành qu c a các khoa h c
ñ gi i thích nghiên c u ñ i s ng tâm lí con ngư i.
Tâm lí h c và tri t h c
Là m t ngành khoa h c ñư c tách ra t tri t h c và tr thành khoa h c ñ c l p vào
năm 1879, tâm lí h c ñã l y tri t h c làm n n t ng phương pháp lu n c a vi c nghiên c u tâm
lí.
Các lu n ñi m cơ b n c a tri t h c ch ñ o phương hư ng phát tri n tâm lí h c và gi i
quy t các v n ñ cơ b n c a tâm lí: b n ch t tâm lí, ñ ng l c c a s phát tri n tâm lí, xu
hư ng phát tri n tâm lí... giúp cho tâm lí h c ñ t ñư c nh ng thành t u khoa h c to l n và
ph c v ñ i s ng xã h i.
Ngư c l i, tâm lí h c cũng ñóng góp cho tri t h c nhi u thành t u nghiên c u ñ
minh ch ng và c th hoá các tư tư ng tri t h c làm phong phú tri t h c. V.I. Lê nin ñã ch ra
r ng mu n xây d ng và phát tri n phép bi n ch ng và lí lu n nh n th c c n ph i d a vào tâm
lí h c, d a vào "L ch s phát tri n trí tu c a tr ", "L ch s phát tri n tâm lí ñ ng v t".
Tâm lí h c và sinh h c th n kinh c p cao
Theo C. Mác: Tâm lí, ý th c ch ng qua là hi n th c khách quan chuy n vào trong não,
c i t trong não. Não chính là cơ s v t ch t c a hi n tư ng tâm lí ngư i. Vì v y các tri th c
c a sinh v t h c, ñ c bi t là sinh lí h c th n kinh giúp cho tâm lí h c nghiên c u, gi i thích
ñư c các hi n tư ng tâm lí khác nhau c a con ngư i t chú ý, tri giác, trí nh , ñ n các hi n
tư ng tâm lí cao c p như tình c m, năng l c t o ra s v ng ch c c a khoa h c tâm lí.
Khi nghiên c u sinh lí h c th n kinh c a ngư i c n ph i nghiên c u nó trong m i
quan h v i tâm lí ngư i, n u không con ngư i ch là m t loài ñ ng v t thu n túy và s rơi
vào thuy t sinh v t hoá con ngư i.
Tâm lí h c và giáo d c h c
ð i tư ng c a giáo d c h c là quá trình d y h c và giáo d c con ngư i các l a tu i
khác nhau. ð i s ng tâm lí con ngư i r t phong phú, ph c t p v a mang cái chung c a c
c ng ñ ng ngư i ch u s quy ñ nh c a các ñi u ki n l ch s xã h i c th , v a mang cái riêng
c a m t l a tu i, cái ch th c a m t ngư i c th .Vì v y, mu n thành công trong d y h c và
giáo d c thì ph i hi u tâm lí con ngư i ñ có hư ng tác ñ ng cho phù h p. Tâm lí h c là cơ
s cho giáo d c h c, cung c p nh ng tri th c v tâm lí ngư i, v ch ra ñ c ñi m tâm lí, quy
lu t hình thành, phát tri n tâm lí con ngư i v i tư cách v a là ch th v a là khách th c a
giáo d c.
Ngư c l i, nh ng nghiên c u lí lu n và th c ti n c a giáo d c h c là các minh ch ng
cho s ñúng ñ n, khoa h c c a các ki n th c tâm lí, làm phong phú thêm cho khoa h c tâm lí,
t o ra ñi u ki n cho s ng d ng c a tri th c tâm lí vào cu c s ng và ph c v cu c s ng xã
h i.
Ngoài ra, tâm lí h c còn có m i quan h m t thi t v i các b môn khác c a khoa h c
t nhiên và khoa h c xã h i như Dân t c h c, ði u khi n h c, S h c, Toán h c...
Do v trí c a tâm lí h c trong h th ng các khoa h c nên khi h c t p nghiên c u tâm lí
v a ph i chú ý ñ n tính ch t xã h i c a hi n tư ng tâm lí và v a ph i chú ý thích ñáng ñ n cơ
s khoa h c t nhiên c a tâm lí ngư i. M t khác, ngư i làm công tác tâm lí h c ph i có ki n
th c toàn di n c v các lĩnh v c t nhiên và c lĩnh v c khoa h c xã h i, có như v y công
tác gi ng d y, nghiên c u ng d ng tâm lí h c m i ñ t hi u qu . ñ ng th i ñưa khoa h c tâm
lí phát tri n.

2. Ý nghĩa c a tâm lí h c trong cu c s ng và ho t ñ ng c a con ngư i

Ra ñ i và tách ra kh i tri t h c tr thành m t khoa h c ñ c l p t năm 1879 nhưng

trư c ñó và cho ñ n nay tâm lí h c v n có m t v trí to l n trong cu c s ng và ho t ñ ng con
ngư i. Có th nói r ng m i th i kì l ch s , m i lĩnh v c ho t ñ ng xã h i ñ u có s ñóng góp
c a tâm lí h c.
Ngư i xưa v i câu danh ngôn n i ti ng "Hãy t bi t l y mình", "Bi t mình, bi t ngư i,
trăm tr n, trăm th ng" ñ u nói lên vai trò c a các tri th c tâm lí, nh n m nh vai trò c a t
nh n th c, t ý th c
 Tâm lí con ngư i có ch c năng ñ nh hư ng, ñi u khi n, ñi u ch nh nên tâm lí h c có
vai trò to l n v i t t c các lĩnh v c ho t ñ ng c a con ngư i như: lao ñ ng s n xu t, y t ,
giáo d c, th thao, an ninh qu c phòng.
M c ñích cao nh t c a ho t ñ ng lao ñ ng là t o ra năng su t lao ñ ng cao. Mu n v y
ph i chú ý nhi u m t t vi c ch t o công c lao ñ ng, ñ m b o an toàn lao ñ ng, t ch c lao
ñ ng h p lí khoa h c, xây d ng b u không khí lao ñ ng t p th , ñ ng viên khen thư ng trong
lao ñ ng... t t c các m t ñó c a lao ñ ng ñ u c n ñ n các tri th c tâm lí h c lao ñ ng, tâm lí
h c kĩ sư, tâm lí h c xã h i.
Lĩnh v c qu n lí xã h i và ñ c bi t công tác t ch c cán b v n d ng nhi u tri th c
tâm lí h c. V n ñ hi u ngư i, dùng ngư i, b i dư ng và ñánh giá con ngư i trong công vi c,
b u không khí tâm lí trong t p th qu n lí, dư lu n xã h i, các quan h cá nhân khác nhau
trong t p th ñ u s d ng các tri th c tâm lí và ñ ng th i là các v n ñ c a tâm lí h c.
Ngoài ra, h u kh p các lĩnh v c khác nhau c a xã h i như: tư pháp, thanh tra, y t ,
thương m i, du l ch... ñ u c n s có m t c a khoa h c tâm lí, s ra ñ i các khoa h c liên
ngành như tâm lí h c y h c, tâm lí h c tư pháp, tâm lí h c du l ch... là minh ch ng c th
kh ng ñ nh vai trò to l n c a tâm lí h c v i các khoa h c khác và cu c s ng xã h i con ngư i.
ð c bi t v i công tác giáo d c, lĩnh v c “tr ng ngư i" tâm lí h c có v trí ñ c bi t quan tr ng,
nh ng tri th c tâm lí h c là cơ s khoa h c cho vi c ñ nh hư ng ñúng trong d y h c và giáo
d c h c sinh: Hi u tâm lí l a tu i là cơ s cho d y h c, giáo d c phù h p, s d ng các bi n
pháp các phương ti n giáo d c có hi u qu ñem l i ch t lư ng cao cho công tác giáo d c h c
sinh. Có th nêu ra vài ví d v v n ñ này: V n d ng các quy lu t c m giác, tri giác ñ ñi u
ch nh ngôn ng , s d ng ñ dùng tr c quan... có hi u qu nâng cao m c ñ nh n th c bài
gi ng cho h c sinh. Hi u bi t các quy lu t tình c m là cơ s khoa h c cho vi c t ch c các
bi n pháp giáo d c "ôn nghèo g i kh " ñ "giáo d c trong t p th và b ng t p th ". Nh n
th c ñúng lôgic phát tri n nh n th c c a h c sinh ñi t "Tr c quan sinh ñ ng ñ n tư duy tr u
tư ng" ñ nh hư ng cho cách d y h c c a giáo viên. Các quy lu t hình thành kĩ x o: Quy lu t
"ñ nh", quy lu t ti n b không ñ ng ñ u... g i m cách th c rèn luy n kĩ x o cho h c sinh
ñ c bi t là các em h c sinh nh b c Ti u h c khi b t ñ u h c vi t, h c ñ c, h c tính toán...
nh ng tri th c kh i ñ u trong kho tàng tri th c phong phú c a nhân lo i.
Tóm l i, tâm lí h c t ch mô t , gi ng gi i, tư bi n d n d n chuy n sang tâm lí h c ho t
ñ ng, tr thành "l c lư ng s n xu t tr c ti p, th c s ñi vào cu c s ng, ph c v th c ti n xã
h i.
Chương 2: CƠ S T NHIÊN VÀ XÃ H I C A S HÌNH
THÀNH, PHÁT TRI N TÂM LÍ
I. CƠ S T NHIÊN C A S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ.

1. Não và tâm lí.

1.1. Quan ñi m tâm lí v t lí song song.

- Coi quá trình tâm lí và sinh lí song song di n ra trong não ngư i không ph thu c
vào nhau trong ñó tâm lí ñư c coi là hi n tư ng ph
- ð i di n tiêu bi u: R. ðêcac

1.2. Quan ñi m ñ ng nh t tâm lí v i sinh lí

- Tư tư ng do não ti t ra gi ng như gan ti t m t
- ð i di n tiêu bi u: Búcsơne, phôtxtơ, Mêlôs t

1.3. Quan ñi m duy v t

- Coi tâm lí và sinh lí có quan h ch t ch v i nhau, tâm lí có cơ s v t ch t là ho t
ñ ng c a não b , nhưng tâm lí không song song hay ñ ng nh t v i sinh lí
- Phơbách(1804- 1872): tinh th n, ý th c không th tách r i kh i não ngư i, nó là s n
v t c a v t ch t ñã ñư c phát tri n t i m c ñ cao nh t là não b .
- Các nhà khoa h c ñã ch ra r ng, tâm lí là ch c năng c a não: b não nh n tác ñ ng
c a th gi i dư i các d ng xung ñ ng th n kinh cùng nh ng bi n ñ i lí hoá t ng nơron,
t ng xi náp,các trung khu th n kinh b ph n dư i v não và v não, làm cho não b tr nên
ho t ñ ng theo quy lu t th n kinh t o nên hi n tư ng tâm lí này hay hi n tư ng tâm lí kia
theo cơ ch ph n x .

2. V n ñ ñ nh khu ch c năng tâm lí trong não.

- Th k V trư c công nguyên có quan ni m cho r ng: lí trí khu trú trong ñ u, tình
c m ng c, ñam mê b ng
- Cu i th k XIX ñ u th k XX m t s nhà th n kinh h c cho r ng: M i ch c năng
tâm lí ñư c ñ nh khu m t vùng trong não
- Theo khoa h c: Trên v não có các mi n (vùng, thuỳ). M i mi n có th tham gia
vào nhi u hi n tư ng tâm lí khác nhau.

3. Ph n x có ñi u ki n và tâm lí.

- Th k th XVII, R.ðêcac là ngư i ñ u tiên nêu ra khái ni m “ph n x ” và dùng ph n x ñ

gi i thích ho t ñ ng tâm lí. Nhưng ðê cac ch m i nói ñ n ho t ñ ng vô th c g n v i ph n x .
- I.M Xêtrênov nhà sinh lí h c ngư i Nga ñã m r ng nguyên t c ph n x ñ n toàn b ho t
ñ ng c a não. Năm 1863 ông ñã vi t: t t c các hi n tư ng tâm lí, k c ý th c l n vô th c, v
ngu n g c ñ u là ph n x . Theo ông ph n x có ba khâu:
+ Nh n kích thích bên ngoài, bi n thành hưng ph n theo ñư ng hư ng tâm ñi vào
+ Quá trình th n kinh trên não và t o ra ho t ñ ng tâm lí
+ D n truy n th n kinh t trung ương theo ñư ng li tâm gây nên ph n ng c a cơ th .
- Pavl p k t c s nghiêp c a I.M Xêtrênov, qua nhi u năm th c nghi m ñã sáng l p ra h c
thuy t ph n x có ñi u ki n – cơ s sinh lí c a hi n tư ng tâm lí. ð c ñi m c a ph n x có
ñi u ki n:
+ Là ph n x t t o trong ñ i s ng c a t ng cá th ñ thích ng v i môi trư ng luôn
luôn thay ñ i, là cơ s sinh lí c a hi n tư ng tâm lí;
+ Cơ s gi i ph u sinh lí là v não và ho t ñ ng bình thư ng c a v não;
+ Quá trình di n bi n c a ph n x có ñi u ki n là qúa trình thành l p ñư ng liên h
th n kinh t m th i gi a trung khu nh n kích thích có ñi u ki n và ñ i di n c a trung khu tr c
ti p th c hi n ph n x không ñi u ki n;
+ Thành l p v i kích thích b t kỳ, ñ c bi t ngư i ti ng nói là kích thích ñ c bi t có
th l p b t c m t ph n x có ñi u ki n nào;
+ Báo hi u gián ti p kích thích không ñi u ki n s tác ñ ng vào cơ th .

4. Quy lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao và tâm lí.

4.1. Quy lu t ho t ñ ng theo h th ng.

Ph i h p nhi u trung khu cùng ho t ñ ng ñ t p h p các lo i kích thích riêng r ,
thành nhóm, thành b hoàn ch nh (ho t ñ ng theo h th ng).
Bi u hi n: ho t ñ ng ñ ng hình
Ý nghĩa: v não ñ t n năng lư ng và ph n ng v i ngo i gi i linh ho t, chính xác
hơn.

4.2. Quy lu t lan t a và t p trung.

Khi hưng ph n n y sinh m t ñi m trong bán c u ñ i não t o ra c ch các ñi m
khác lân c n, hay ngư c l i c ch n y sinh m t ñi m trong bán c u ñ i não có th t o ra
hưng ph n các ñi m lân c n.
VD: T p trung nhìn m t b c tranh mà không nghe m t ti ng ñ ng, l i nói bình thư ng x y ra
bên c nh
Ý nghĩa:
- Nh hưng ph n lan t a mà có th thành l p liên h th n kinh, có th t m t s vi c này liên
tư ng s vi c khác, có th nh v t này - nh ñ n v t khác…( ví d :Khi ngư i ta ph n n )
- Nh c ch lan t a mà có tr ng thái thôi miên, ng .
- c ch lan t a ñ n t p trung ñưa th n kinh t tr ng thái ng sang tr ng thái th c. Hưng
ph n t p trung giúp phân tích sâu, k m t m t c a s v t, hay m t s v t.

4.3. Quy lu t c m ng qua l i.

Các lo i c m ng:
+ C m ng tích c c: hưng ph n làm cho c ch sâu hơn, hay c ch làm cho hưng
ph n ñi m kia tr nên m nh hơn. VD: im không nói ñ nhìn k hơn
+ C m ng tiêu c c: Hưng ph n gây ra c ch , c ch làm gi m hưng ph n, làm gi m
c ch . VD: bu n ng làm cho kh năng t p trung th p.
+ C m ng qua l i ñ ng th i:VD: h c sinh nghe su t m t ti t các trung khu v n ñ ng
ñi u khi n chân tay ít nhi u b gi m ho t ñ ng ho c c ch hoàn toàn, ñ n lúc ra chơi ph n
l n các em thích ch y nh y và ch y nh y r t hăng
+ C m ng qua l i ti p di n (c m ng qua l i trong m t trung khu): hưng ph n m t
ñi m chuy n sang c ch chính ñi m ñó. VD: khi b qu m ng quá nhi u, c m ñoán vô lý,
ngư i ta d phát khùng, có ph n ng không t t, ñôi khi quá ñáng.

4.4. Quy lu t ph thu c vào cư ng ñ

Trong tr ng thái bình thư ng c a v não ñ l n c a ph n ng t l thu n v i cư ng
ñ c a kích thích (kích thích phù h p, còn n u kích thích quá l n ho c quá bé thì không x y
ra theo quy lu t trên). Ngoài ra ngư i còn ph thu c vào ngôn ng

5. H th ng tín hi u th hai và tâm lí.

5.1. H th ng tín hi u th nh t
Tác ñ ng ngo i gi i tr ng ngôn ñư c nghe và nhìn th y, kích thích vào não ñ ng
v t và ngư i ñ l i các d u v t c a các kích thích y trong các bán c u. ðó là h th ng tín
hi u th nh t c a hi n th c. S v t và hi n tư ng khách quan và thu c tính c a chúng chính
là nh ng tín hi u. Nh ng tín hi u ñó cùng v i nh ng hình nh do các tín hi u ñó ñ l i trong
não h p thành h th ng tín hi u th nh t.
Vai trò:
+ Cơ s sinh lý c a ho t ñ ng c m tính, tr c quan c a ngư i cũng như c a ñ ng v t.
+ Cơ s sinh lý c a nh ng m m m ng tư duy (ta g i là tư duy c th c a ñ ng v t).

5.2. H th ng tín hi u th 2
Ngôn ng hay ng ngôn là ph n ánh s v t, hi n tư ng, thu c tính c a s v t, b n
ch t c a hi n tư ng, s v t m t cách khái quát.
 Ti ng nói, ch vi t là m t kích thích có nhi u tác d ng và tác d ng m nh (n u dùng
ñúng ch , ñúng lúc, h p lý, h p tình) ñ i v i não ngư i.
Ti ng nói, ch vi t tác ñ ng vào não ngư i t o ra hình nh v s v t, hi n tư ng,
thu c tính c a s v t, hi n tư ng mà t ñó dùng ñ ch chúng.
Ngoài ra nó t o nên nh ng hình nh v m i quan h gi a s v t này v i s v t kia.
N u g i nh ng s v t hi n tư ng và nh ng thu c tính c a s v t và hi n tư ng và các
“d u v t” c a chúng trong các ñ i bán c u là nh ng tín hi u th nh t, thì ngôn ng , ng ngôn
là nh ng “tín hi u c a nh ng tín hi u th nh t” hay còn g i là tín hi u c a tín hi u. Toàn b
nh ng tín hi u c a nh ng tín hi u th nh t h p l i thành h th ng tín hi u th hai.
Vai trò: là cơ s sinh lý c a tư duy ngôn ng , tư duy tr u tư ng c a loài ngư i.

II. CƠ S XÃ H I C A S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ

1. Ho t ñ ng và s hình thành phát tri n tâm lí.

1.1. Khái ni m ho t ñ ng.

Con ngư i s ng là con ngư i ho t ñ ng. Ho t ñ ng là phương th c t n t i c a con
ngư i. Theo tâm lí h c mácxit, cu c s ng con ngư i là m t dòng ho t ñ ng, con ngư i là ch
th c a các ho t ñ ng thay th nhau. Ho t ñ ng là quá trình con ngư i th c hi n các quan h
gi a con ngư i v i th gi i t nhiên, xã h i. ðó là quá trình chuy n hóa năng l c lao ñ ng và
các ph m ch t tâm lí khác c a b n thân thành s v t, thành th c t và quá trình ngư c l i là
quá trình tách nh ng thu c tính c a s v t, c a th c t quay tr v v i ch th , bi n thành
v n li ng tinh th n c a ch th .
Chúng ta có th hi u ho t ñ ng là quá trình tác ñ ng qua l i gi a con ngư i v i th gi i xung
quanh ñ t o ra s n ph m v phía th gi i và s n ph m v phía con ngư i.
Trong quá trình tác ñ ng qua l i ñó, có hai chi u tác ñ ng di n ra ñ ng th i, th ng nh t và b
sung cho nhau:
Chi u th nh t là quá trình tác ñ ng c a con ngư i v i tư cách là ch th vào th gi i (th
gi i ñ v t). Quá trình này t o ra s n ph m mà trong ñó ch a ñ ng các ñ c ñi m tâm lí c a
ngư i t o ra nó. Hay nói khác ñi, con ngư i ñã chuy n nh ng ñ c ñi m tâm lí c a mình vào
trong s n ph m. S n ph m là nơi tâm lí c a con ngư i ñư c b c l . Quá trình này ñư c g i là
quá trình xu t tâm hay quá trình ñ i tư ng hoá.
Chi u th hai là quá trình con ngư i chuy n nh ng cái ch a ñ ng trong th gi i vào b n thân
mình, là quá trình con ngư i có thêm kinh nghi m v th gi i, nh ng thu c tính, nh ng quy
lu t c a th gi i... ñư c con ngư i lĩnh h i, nh p vào v n hi u bi t c a mình. ð ng th i con
ngư i cũng có thêm kinh nghi m tác ñ ng vào th gi i, rèn luy n cho mình nh ng ph m ch t
c n thi t ñ tác ñ ng có hi u qu vào th gi i. Quá trình này là quá trình hình thành tâm lí
ch th . Còn g i là quá trình ch th hoá hay quá trình nh p tâm.
Như v y, trong ho t ñ ng, con ngư i v a t o ra s n ph m v phía th gi i, v a t o ra
tâm lí c a chính mình. Có th nói tâm lí c a con ngư i ch có th ñư c b c l , hình thành
trong ho t ñ ng và thông qua ho t ñ ng

1.2. Các ñ c ñi m c a ho t ñ ng
1.2.1. Ho t ñ ng bao gi cũng là ho t ñ ng có ñ i tư ng
Ho t ñ ng, như trên ñã nói, là quá trình tác ñ ng vào th gi i, c th là vào m t cái gì
ñó. Như v y, b n thân khái ni m ho t ñ ng ñã bao hàm c ñ i tư ng c a ho t ñ ng. Ví d ,
lao ñ ng bao gi cũng có ñ i tư ng c a lao ñ ng. Ho t ñ ng h c t p là nh m vào tri th c, kĩ
năng, kĩ x o... ñ bi t, hi u. ti p thu và ñưa vào v n kinh nghi m c a b n thân, t c là lĩnh h i
các tri th c kĩ năng, kĩ x o y. Do ñó, nói m t cách ñ y ñ v khái ni m là ho t ñ ng có ñ i
tư ng.
C n nói thêm r ng có nhi u trư ng h p, ñ i tư ng c a ho t ñ ng không ph i là m t
cái gì ñó s n có, mà là cái gì ñang xu t hi n ngay trong quá trình ho t ñ ng. ð c ñi m này
thư ng th y khi nào tích c c ho t ñ ng, như trong ho t ñ ng h c t p, ho t ñ ng nghiên c u
v.v...
1.2.2. Ho t ñ ng bao gi cũng do ch th ti n hành
Nói lao ñ ng trư c h t nghĩ ngay t i ngư i lao ñ ng là y u t quan tr ng nh t trong
s n xu t. Giáo viên là ch th c a ho t ñ ng d y và h c. H c sinh là ch th c a ho t ñ ng
h c t p. Ch th có khi là m t ngư i, có khi là m t s ngư i. Ch ng h n, th y t ch c, hư ng
d n, ch ñ o ho t ñ ng d y và h c, trò th c hi n ho t ñ ng ñó, t c là th y và trò cùng nhau
ti n hành m t ho t ñ ng ñ ñi ñ n m t lo i s n ph m là nhân cách h c sinh. Như v y c th y
và trò cùng là ch th c a ho t ñ ng d y và h c.
1.2.3. Ho t ñ ng v n hành theo nguyên t c gián ti p
Trong ho t ñ ng lao ñ ng ngư i ta dùng công c lao ñ ng ñ tác ñ ng vào ñ i tư ng
lao ñ ng. Công c lao ñ ng gi vai trò trung gian gi a ch th lao ñ ng và ñ i tư ng lao
ñ ng, t o ra tính ch t gián ti p trong ho t ñ ng lao ñ ng.
Tương t như v y, ti ng nói, ch vi t, con s và các hình nh tâm lí khác là công c
tâm lí ñư c s d ng ñ t ch c, ñi u khi n th gi i tinh th n m i con ngư i. Công c lao
ñ ng và công c tâm lí ñ u gi ch c năng trung gian trong ho t ñ ng và t o ra tính ch t gián
ti p c a ho t ñ ng. Ví d , nhà ñiêu kh c n n b c tư ng m t cô gái thì hình nh cô gái ñư c
l y làm m u trong ñ u anh ta gi vai trò ñi u khi n ñôi bàn tay ñ anh ta t o nên b c tư ng
ñúng hình m u ñó. Hình nh cô gái, hình nh các thao tác n n tư ng (hình nh tâm lí) chính
là công c tâm lí gi ch c năng trung gian trong quá trình t o ra s n ph m (b c tư ng). Quá
trình n n tư ng cũng còn ph i ñùng m t s công c khác ch không ch ñôi bàn tay tr n
(công c lao ñ ng). Th là ho t ñ ng lao ñ ng ngh thu t này có hai lo i công c trung gian
là công c lao ñ ng và công c tâm lí.
Trong tác ph m Tư b n (1867) C. Mác vi t: "Con nh n th c hi n các thao tác gi ng các thao
tác c a ngư i th d t, con ong xây t sáp làm cho m i nhà ki n trúc ph i h th n. Nhưng
ngay m t nhà ki n trúc t i t ñ u ñã khác m t con ong c nh t ch trư c khi dùng sáp xây
t , nhà ki n trúc ñã xây nó trong ñ u mình r i. Khi quá trình lao ñ ng k t thúc nh n ñư c k t
qu , thì k t qu này ñã có dư i d ng tinh th n trong bi u tư ng c a con ngư i t lúc quá trình
y m i b t ñ u".
1.2.4. Ho t ñ ng bao gi cũng có m c ñích nh t ñ nh
Trong m i hành ñ ng c a con ngư i tính m c ñích n i lên r t rõ r t. Lao ñ ng s n
xu t ra c a c i v t ch t, s n ph m tinh th n, ñ ñ m b o s t n t i c a xã h i và b n thân ñáp
ng các nhu c u v ăn, m c, v.v... H c t p ñ có tri th c, kĩ năng, kĩ x o, th a mãn nhu c u
nh n th c và chu n b hành trang bư c vào cu c s ng. M c ñích c a ho t ñ ng thư ng là t o
ra s n ph m có liên quan tr c ti p hay gián ti p v i vi c th a mãn nhu c u c a ch th .

1.3. C u trúc c a ho t ñ ng
T t c các lo i ho t ñ ng ñ u cùng có m t c u trúc chung. Qua nghiên c u nhi u năm,
nhà tâm lí h c Nga: A.N.Lêônchiep ñưa ra c u trúc vĩ mô c a ho t ñ ng bao g m sáu thành
t .
ð ng cơ M c ñích Phương ti n, ñi u ki n
Ho t ñ ng c th Hành ñ ng Thao tác
Ho t ñ ng nào cũng có ñ ng cơ thúc ñ y - ñó chính cái ñích cu i cùng mà con ngư i
mu n vươn t i. Cái ñích cu i cùng ñó thúc ñ y con ngư i ho t ñ ng. ñây ta có m t bên là
ho t ñ ng, m t bên là ñ ng cơ
Ho t ñ ng h p b i các hành ñ ng, là các b ph n t o thành ho t ñ ng. Cái mà hành
ñ ng nh m ñ t t i là m c ñích. N u coi ñ ng cơ là m c ñích cu i cùng (m c ñích chung), thì
m c ñích mà hành ñ ng nh m t i là m c ñích b ph n. Ơ ñây ta có m t bên là hành ñ ng,
m t bên là m c ñích.
Hành ñ ng bao gi cũng ph i gi i quy t m t nhi m v nh t ñ nh. Nhi m v này ñư c
hi u là m c ñích ñ ra trong nh ng ñi u ki n c th nh t ñ nh, t c là m c ñích b ph n ph i
ñư c c th hóa thêm m t bư c n a, s c th hóa này ñư c quy ñ nh b i các phương ti n,
ñi u ki n c th nơi di n ra hành ñ ng. T ñây cũng xác ñ nh phương th c ñ gi i quy t
nhi m v . Các phương th c này g i là các thao tác. ñây ta có m t bên là thao tác m t bên
là các phương ti n, ñi u ki n khách quan c th .
Tóm l i, cu c s ng c a con ngư i là m t dòng các ho t ñ ng. Dòng ho t ñ ng này
phân tích ra thành các ho t ñ ng riêng r theo các ñ ng cơ c a ho t ñ ng. Ho t ñ ng c u t o
b i các hành ñ ng là quá trình tuân theo m c ñích. Và cu i cùng, hành ñ ng do các thao tác
h p thành, các thao tác ph thu c vào các phương ti n, ñi u ki n c th ñ ñ t m c ñích. Như
v y là trong t ng ho t ñ ng c th ta có hai hàng tương ng t ng thành ph n v i nhau:
Ho t ñ ng ð ng cơ
Hành ñ ng M c ñích
Thao tác Phương ti n, ñi u ki n
C u trúc chung c a ho t ñ ng
Các thành ph n trong hàng th hai ñư c xác ñ nh là các ñơn v c a ho t ñ ng con
ngư i. Hàng th nh t ch a ñ ng n i dung ñ i tư ng c a ho t ñ ng. ði u quan tr ng c n
nh n m nh ñây là các m i quan h gi a các thành ph n c a c hai hàng k trên. Sáu thành
t v a k trên cùng v i m i quan h qua l i gi a chúng t o thành c u trúc vĩ mô c a ho t
ñ ng
Các m i quan h này không s n có, mà là s n ph m n y sinh trong s v n ñ ng c a ho t
ñ ng. Quan h qua l i gi a ñ ng cơ và m c ñích n y sinh b i ho t ñ ng. Quá trình ho t ñ ng
t o nên quan h qua l i gi a ñ ng cơ và m c ñích, s n y sinh và phát tri n c a m i quan h
qua l i này chính là s xu t hi n và phát tri n c a tâm lí, ý th c.

1.4. Các d ng ho t ñ ng
Có nhi u cách phân lo i ho t ñ ng. Chia m t cách t ng quát nh t, loài ngư i có hai
lo i ho t ñ ng: lao ñ ng và giao ti p.
Cách phân lo i này căn c vào quan h gi a ngư i v i ñ v t (ch th và khách th ) và quan
h gi a ngư i v i ngư i (ch th và ch th ).
Xét v phương di n phát tri n cá th , ngư i ta th y trong ñ i ngư i có ba lo i hình ho t ñ ng
k ti p nhau. ðó là các lo i ho t ñ ng: vui chơi; h c t p; lao ñ ng.
Ho t ñ ng ch ñ o c a tr em trư c tu i ñi h c là vui chơi; lên 6 - 7 tu i, tr ñ n trư ng h c,
d n d n chơi ít hơn h c. Vi c chính l a tu i này là h c. Trong hoàn c nh bình thư ng hàng
ngày, h c sinh v n có ho t ñ ng chơi song không còn là chính; h c xong ph i bư c vào cu c
s ng lao ñ ng su t ñ i. Vi c h c và chơi ñ u có ngư i lao ñ ng, nhưng không th so v i
lao ñ ng c v s gi dành cho lao ñ ng, c v ý nghĩa c a lao ñ ng ñ i v i cu c s ng.
Nói chung nh t, m i ngư i chúng ta ñ u ph i ti n hành ho t ñ ng này hay ho t ñ ng khác.
Ngoài cách chia ho t ñ ng c a con ngư i thành ba ho t ñ ng: lao ñ ng; h c t p; vui chơi, có
th chia ho t ñ ng ngư i m t cách chung nh t thành hai lo i:
- Ho t ñ ng th c ti n (có khi còn g i là ho t ñ ng bên ngoài).
- Ho t ñ ng lí lu n (có khi còn g i là ho t ñ ng tinh th n, ho t ñ ng bên trong, ho t ñ ng tâm
lí). ñây căn c vào s n ph m làm tiêu chu n chính ñ phân lo i. Lo i th nh t là ho t ñ ng
tác ñ ng vào s v t, bi n ñ i s v t, v.v... t o ra s n ph m v t th c m tính th y ñư c. Lo i
th hai di n ra trong bình di n bi u tư ng, không làm thay ñ i v t th t i v t th . Tuy v y
ho t ñ ng lí lu n cũng có nhi m v c i t o thiên nhiên, xã h i và con ngư i. S phân lo i này,
cũng như nhi u cách phân lo i, ñ u có tính ch t tương ñ i.
Có m t cách phân lo i khác chia ho t ñ ng c a con ngư i ra thành b n ho t ñ ng sau ñây:
- Ho t ñ ng bi n ñ i,
- Ho t ñ ng nh n th c,
- Ho t ñ ng ñ nh hư ng giá tr ,
- Ho t ñ ng giao ti p.
Ho t ñ ng bi n ñ i có d ng ñi n hình nh t trong lao ñ ng. Nhưng ho t ñ ng bi n ñ i bao
hàm c ho t ñ ng bi n ñ i thiên nhiên, c ho t ñ ng bi n ñ i xã h i. Trư ng h p sau ta có
ho t ñ ng thư ng ñư c g i là ho t ñ ng chính tr - xã h i.
Ho t ñ ng bi n ñ i còn bao g m lo i ho t ñ ng bi n ñ i con ngư i, như ho t ñ ng giáo d c
và ho t ñ ng t giáo d c. C n nh n m nh r ng ho t ñ ng này th c s là m t lo i ho t ñ ng
lao ñ ng bi n ñ i và có th x p vào lo i ho t ñ ng s n xu t tinh th n - ñào t o ra con ngư i
lao ñ ng. Ho t ñ ng d y và h c cũng là m t lo i ho t ñ ng nh n th c.
Ho t ñ ng nh n th c là m t lo i ho t ñ ng tinh th n, không làm bi n ñ i các ñ v t th c,
quan h th c v.v... Nó ch ph n ánh s v t, quan h ..., mang l i cho ch th các hình nh, các
tri th c, v s v t và quan h y. B ng ho t ñ ng nh n th c, con ngư i phân tích. t ng h p,
khái quát, ghi nh các hình nh y.
Ngư i ta nh n th c ñ hi u bi t s v t, n m b t b n ch t c a chúng, hi u nghĩa chung c a xã
h i ñã quy cho t ng v t th , t ng quan h v.v... Ho t ñ ng ñ nh hư ng giá tr là m t d ng
ho t ñ ng tinh th n, xác ñ nh ý nghĩa c a th c t i ñ i v i b n thân ch th , t o ra phương
hư ng c a ho t ñ ng.
V ho t ñ ng giao ti p, có tác gi g i là ho t ñ ng thông báo, thông tin. Th c ra thông báo,
thông tin ch là m t s thành t c a ho t ñ ng giao ti p. Ho t ñ ng giao ti p th hi n các
quan h ngư i - ngư i. Ho t ñ ng c a ngư i có b n ch t xã h i - l ch s , giao ti p là ñi u
ki n không th thi u ñư c c a ho t ñ ng con ngư i nói chung.
Tóm l i, con ngư i có nhi u ho t ñ ng, có nh ng ho t ñ ng chung c a con ngư i, có
nh ng ho t ñ ng riêng t ng lĩnh v c. Các ho t ñ ng này có quan h g n bó m t thi t v i
nhau.

2. Giao ti p và s hình thành phát tri n tâm lí.

2.1. Khái ni m giao ti p

Khi th c hi n các m i quan h qua l i v i th gi i xung quanh, con ngư i không ch
có quan h v i th gi i ñ v t, mà b t c ñâu, làm gì, các quan h ngư i - ngư i luôn luôn
là m t thành ph n không th thi u ñư c. Trong ho t ñ ng xã h i thì l i càng rõ ràng: các
quan h ngư i - ngư i là nh ng ñi u ki n t i thi u ñ ti n hành ho t ñ ng.
Giao ti p là quá trình tác ñ ng qua l i gi a con ngư i v i con ngư i, th hi n s ti p xúc tâm
lí gi a ngư i v i ngư i, thông qua ñó con ngư i trao ñ i thông tin, trao ñ i c m xúc, tác ñ ng
và nh hư ng qua l i l n nhau.
Con ngư i giao ti p là ñ hi u nhau, th c hi n m i quan h qua l i gi a con ngư i v i
nhau. Vì th cũng có th hi u: Giao ti p là ho t ñ ng xác l p và v n hành các quan h ngư i -
ngư i ñ hi n th c hóa các quan h xã h i gi a ngư i v i ngư i. Các quan h này có th di n
ra gi a hai ngư i, gi a nhi u ngư i trong m t nhóm ho c c c ng ñ ng ngư i.
Giao ti p có nhi u ch c năng. Có th chia các ch c năng c a giao ti p ra làm hai
nhóm: các ch c năng thu n túy xã h i và các ch c năng tâm lí - xã h i.
Các ch c năng thu n túy xã h i là các ch c năng giao ti p ph c v các nhu c u chung c a xã
h i hay c a m t nhóm ngư i. Ví d , khi b ñ i kéo pháo, h cùng hô lên v i nhau: "hò dô ta
nào" ñ ñi u khi n, th ng nh t cùng hành ñ ng ñ tăng thêm s c m nh c a l c kéo. Như v y,
giao ti p có ch c năng t ch c, ñi u khi n, ph i h p ho t ñ ng lao ñ ng t p th . Giao ti p
còn có ch c năng thông tin, mu n qu n lí m t xã h i ph i có thông tin hai chi u, t trên
xu ng, t dư i lên và c thông tin gi a các nhóm, t p th ...
Các ch c năng tâm lí - xã h i c a giao ti p là các ch c năng ph c v nhu c u c a t ng
thành viên trong xã h i. Con ngư i có ñ c thù là luôn có giao ti p v i ngư i khác. Cô ñơn là
m t tr ng thái tâm lí n ng n . B "cô l p" v i c ng ñ ng, b n bè, ngư i thân...có th n y sinh
tr ng thái tâm lí không bình thư ng, nhi u khi d n t i tình tr ng b nh lí. Ch c năng này c a
giao ti p g i là ch c năng n i m ch (ti p xúc) v i ngư i khác. N i ñư c m ch v i nhóm r i,
con ngư i có quan h v i các ngư i khác trong nhóm cùng v i các thành viên khác trong
nhóm t o nên các quan h nhóm: có h ng thú chung, m c ñích chung, có nhu c u g n bó v i
nhau v.v... làm cho các quan h này tr thành các quan h th c, b o ñ m s t n t i th c c a
nhóm.
Như v y, giao ti p giúp cho con ngư i th c hi n các quan h liên nhân cách. Nghĩa là
m i thành viên hòa nh p vào nhóm, coi nhóm là mình, mình là nhóm. Nhóm ñây hi u theo
nghĩa r ng, t hai ngư i ñ n m t c ng ñ ng l n. Ch c năng hòa nh p còn g i là ch c năng
ñ ng nh t qua giao ti p thành viên ñ ng nh t v i nhóm, ch p nh n và tuân th các chu n
m c nhóm d n ñ n s th ng nh t nhi u m t trong nhóm. Nhưng s v n ñ ng c a nhóm có
th d n t i ch m t thành viên nào ñó tách kh i nhóm. ð n lúc ñó ch c năng ñ ng nh t
chuy n thành ch c năng ñ i l p: thành viên này ñ i l p l i v i nhóm vì khác bi t v h ng thú,
m c ñích, ñ ng cơ v.v... ðương nhiên thành viên này s có th và ph i gia nh p vào nh ng
m i quan h nhóm khác. Giao ti p nhóm là lo i giao ti p r t ph bi n trong chúng ta và có
vai trò to l n ñ i v i vi c hình thành và phát tri n tâm lí, nh t là v i các em h c sinh. C n
phân bi t giao ti p nhóm chính th c và giao ti p nhóm không chính th c. Nhóm chính th c là
nhóm ñư c thành l p theo m t quy ñ nh chung nào ñó. Nhóm không chính th c là nhóm do
các thành viên t t p h p thành nhóm.

2.2. Phân lo i giao ti p

2.2.1. Căn c vào phương ti n giao ti p ta có ba lo i: giao ti p v t ch t, giao ti p ngôn ng
và giao ti p tín hi u.
Giao ti p v t ch t di n ra khi ngư i ta giao ti p v i nhau b ng hành ñ ng v i v t th .
Giao ti p v t ch t b t ñ u có tr cu i m t tu i, ñ y hai tu i, khi tr cùng chơi v i ñ chơi
hay m t v t th nào ñó v i ngư i l n. Các hành ñ ng th c hi n tr em thu c l a tu i ñó có
ch c năng v n ñ ng bi u c m, như ñ t ý mu n v i l y ñ v t hay bò v phía ñ chơi v.v...
D n d n cùng v i s phát tri n c a xã h i, cũng như s phát tri n c a l a tu i, giao
ti p tr nên ph c t p hơn, b t ñ u có các phương ti n ñ c thù c a giao ti p, trư c h t là ngôn
ng . Giao ti p ngôn ng xu t hi n như là m t d ng ho t ñ ng xác l p và v n hành quan h
ngư i - ngư i b ng các tín hi u t ng . Các tín hi u này là các tín hi u chung cho m t c ng
ñ ng cùng nói m t th ti ng m i tín hi u (m t t ch ng h n) g n v i v t th hay m t hi n
tư ng, ph n ánh m t n i dung nh t ñ nh ðó là nghĩa c a t . Nghĩa này chung cho c c ng
ñ ng ngư i nói ngôn t ñó. Trong m i trư ng h p c th , m t ngư i hay m t nhóm ngư i c
th l i có th có m t m i quan h riêng ñ i v i t ñó. Thông qua ho t ñ ng riêng c a ngư i
hay nhóm ngư i ñó mà có ý riêng ñ i v i t ng ngư i. ð i v i m i ngư i m t t có nghĩa và
ý. Ý c a t ph n ánh ñ ng cơ và m c ñích ho t ñ ng c a t ng ngư i ho c nhóm ngư i.
Nghĩa c a t phát tri n theo s phát tri n c a xã h i (c a c ng ñ ng ngư i nói ngôn ng ñó).
t ng ngư i, nghĩa c a t phát tri n tương ng v i trình ñ h c v n c a ngư i y, ý cùng
v i nghĩa c a t ph n ánh v n s ng nói chung, ph n ánh m c ñ phát tri n nhân cách c a
ngư i y.
Giao ti p tín hi u: Ngôn ng là m t lo i tín hi u nên chính giao ti p ngôn ng là m t
lo i giao ti p tín hi u. Ngoài ra ngư i ta còn dùng các lo i tín hi u khác ñ giao ti p, như
cách ăn m c, c ch , nét m t... ñây giao ti p có m t n i dung và hình th c khác phát tri n,
r t ăn ý v i nhau theo nh ng tín hi u mà ngư i ta ñã th ng nh t ý và nghĩa c a các tín hi u
ñó. Có tình hu ng giao ti p tín hi u còn hi u qu hơn c giao ti p ngôn ng . Khi hai ngư i ăn
ý v i nhau thì có khi ngôn ng tr nên th a. Dân gian phương Tây còn nói: Im l ng là vàng
b c, im l ng là ñ ng ý. Im l ng ñáng quý và ñ hi u ý nhau.
2.2.2. Căn c vào kho ng cách không gian c a các cá nhân mà chúng ta có hai lo i giao ti p:
giao ti p tr c ti p và giao ti p gián ti p.
Giao ti p tr c ti p là lo i giao ti p gi a các cá nhân khi h m t ñ i m t v i nhau ñ
tr c ti p truy n ñ t và ti p nh n tín hi u c a nhau.
Giao ti p gián ti p là lo i giao ti p ñư c th c hi n qua m t ngư i khác ho c qua các
phương ti n nào ñó ñ truy n ñ t và ti p nh n tín hi u c a nhau như: thư t , ñi n tín v.v...
 Có lo i trung gian gi a giao ti p tr c ti p và giao ti p gián ti p: nói chuy n v i nhau
b ng ñi n tho i, chát trên m ng. Ngày nay ngư i ta c g ng s d ng các phương ti n như
ñi n tho i truy n hình, chát có hình, có ti ng ñ tăng y u t tr c ti p trong giao ti p.
2.2.3. Căn c vào quy cách giao ti p, chúng ta có hai lo i giao ti p: giao ti p chính th c và
giao ti p không chính th c.
Giao ti p chính th c là lo i giao ti p di n ra khi cá nhân cùng th c hi n m t nhi m v
chung theo quy ñ nh như: làm vi c cơ quan, trư ng h c... Giao ti p chính th c là giao ti p
gi a hai ngư i hay m t s ngư i ñang th c hi n m t ch c trách nh t ñ nh. Vì v y còn g i là
giao ti p ch c trách. Phương ti n, cách th c c a lo i giao ti p này thư ng tuân theo nh ng
quy ư c nh t ñ nh, có khi ñư c quy ñ nh h n hoi, th m chí ñư c th ch hóa.
Giao ti p không chính th c là giao ti p gi a nh ng ngư i ñã có quen bi t, không chú
ý ñ n th th c mà ch y u s d ng ý riêng c a nh ng ngư i tham gia giao ti p. ðây còn g i
là giao ti p ý. Nói c th hơn, hai ngư i nói chuy n thân m t v i nhau, khi h ñã hi u ý ñ
c a nhau, bi t m c ñích, ñ ng cơ c a nhau. ðó là nh ng câu chuy n riêng tư. H không ch
thông báo cho nhau m t thông tin gì ñó, mà mu n cùng nhau chia s thái ñ , l p trư ng ñ i
v i thông tin ñó. M c ñích c a giao ti p lo i này là ñ ñ ng c m, chia ng t s bùi v i nhau.
S phân chia các lo i giao ti p ñ chúng ta có ñi u ki n hi u rõ v giao ti p. Trong
th c t , các lo i giao ti p nêu trên quan h ch t ch v i nhau, ñan xen vào nhau làm cho m i
quan h c a con ngư i v i con ngư i vô cùng ña d ng và phong phú.

3. Tâm lí là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p.

3.1. M i quan h gi a ho t ñ ng và giao ti p

Ho t ñ ng và giao ti p là hai khái ni m ph n ánh hai lo i quan h gi a con ngư i v i
th gi i xung quanh. Ho t ñ ng là khái ni m ph n ánh m i quan h gi a con ngư i v i th
gi i ñ v t. Con ngư i luôn là ch th , th gi i ñ v t luôn là khách th . Còn khái ni m giao
ti p ph n ánh các m i quan h gi a con ngư i và con ngư i. Trong quan h này con ngư i
luôn là ch th nên ñây là quan h gi a "ch th v i ch th ". Có nhi u ý ki n khác nhau v
m i quan h c a ho t ñ ng và giao ti p.
Có nhi u nhà tâm lí h c cho r ng giao ti p như m t d ng ñ c bi t c a ho t ñ ng: xét
v m t c u trúc tâm lí, giao ti p có c u trúc chung c a ho t ñ ng: giao ti p nào cũng có ñ ng
cơ quy ñ nh s hình thành và di n bi n c a nó, cũng ñư c t o thành b i các hành ñ ng và
thao tác. Giao ti p nào cũng ñ u có các ñ c ñi m cơ b n c a m t ho t ñ ng: bao gi cũng có
ch th , ñ u nh m vào ñ i tư ng nào ñó, ñ t o ra m t s n ph m nào ñó v.v... Giao ti p cũng
là m t ho t ñ ng.
 M t s nhà tâm lí h c khác l i cho r ng, giao ti p và ho t ñ ng là hai ph m trù ñ ng
ñ ng. Chúng có nhi u ñi m khác nhau nhưng có quan h qua l i v i nhau trong cu c s ng
c a con ngư i. M i quan h này có th di n ra theo hai cách sau ñây:
- Theo cách th nh t, giao ti p di n ra như là m t ñi u ki n ñ ti n hành các ho t ñ ng khác.
Ví d , mu n ti n hành lao ñ ng s n xu t, các công nhân trong m t ñ i s n xu t ph i có quan
h v i nhau. Các quan h giao ti p này có nh hư ng nh t ñ nh ñ n năng su t lao ñ ng. Ho t
ñ ng d y h c không th di n ra như m t quá trình thông tin c a các máy truy n tin và thu tin.
Trong d y h c nh t thi t ph i có giao ti p gi a ngư i d y và ngư i h c, gi a ngư i h c và
ngư i h c v.v... Trong các trư ng h p này có th coi giao ti p là m t m t c a ho t ñ ng.
- Theo cách th hai, ho t ñ ng là ñi u ki n ñ th c hi n m i quan h giao ti p gi a con ngư i
v i con ngư i. Ch ng h n trong lao ñ ng, con ngư i có vư ng m c nào ñó c n gi i quy t. H
nghĩ ñ n vi c ph i g p, ph i nh ai ñó m i gi i quy t ñư c vư ng m c c a mình. Th là b t
ñ u n y sinh nhu c u và m c ñích giao ti p. Lúc ñó con ngư i th c hi n quan h giao ti p v i
ngư i khác và nh ñó h ñ t ñư c m c ñích ho t ñ ng c a mình.
Như v y, giao ti p là ñi u ki n ñ con ngư i th c hi n các ho t ñ ng cùng nhau.
Ngư c l i, ho t ñ ng là ñi u ki n ñ con ngư i th c hi n quan h giao ti p gi a con ngư i
v i con ngư i. Trong ho t ñ ng chung, con ngư i bu c ph i giao ti p v i nhau ñ th ng nh t
hành ñ ng. Như v y, do có ho t ñ ng chung, con ngư i giao ti p v i nhau ñ cùng th c hi n
m c ñích chung. Vì th , ho t ñ ng và giao ti p là hai m t không th thi u c a ñ i s ng, c a
ho t ñ ng cùng nhau gi a con ngư i v i con ngư i trong th c ti n.

3.2. Vai trò c a ho t ñ ng và giao ti p trong s hình thành và phát tri n tâm lí
Tâm lí không ph i là cái có s n trong con ngư i, cũng không ph i là s n ph m khép
kín trong não ho c m t b ph n nào ñó trong cơ th . Tâm lí h c mácxit kh ng ñ nh: v t
ch t là cái th nh t, tâm lí là cái th hai, t n t i quy t ñ nh tâm lí, ý th c. Tâm lí là s n ph m
c a ho t ñ ng và giao ti p c a con ngư i.
3.2.1. Ho t ñ ng và s hình thành, phát tri n tâm lí
Ho t ñ ng tâm lí có ngu n g c t ho t ñ ng th c ti n v i v t th bên ngoài. Ho t
ñ ng tâm lí bao g m c ý th c. T "tâm lí" ch chung các hi n tư ng tâm lí và t ý th c v i
tư cách là s n ph m phát tri n cao nh t c a tâm lí ngư i. Ho t ñ ng tâm lí n y sinh và phát
tri n t giao ti p xã h i. Các quan h xã h i, t các v t th do con ngư i sáng t o ra. Tâm lí
c a con ngư i là quá trình chuy n nh ng kinh nghi m xã h i - l ch s thành kinh nghi m c a
b n thân m i con ngư i. ðó chính là quá trình chuy n các d ng bên ngoài c a ho t ñ ng có
ñôi tư ng thành các d ng bên trong c a ho t ñ ng y.
ð i v i h c sinh, ñó là ho t ñ ng lĩnh h i kinh nghi m xã h i - l ch s , t o ra tâm lí.
V phương di n ngu n g c, tâm lí, nhân cách ñ u là s n ph m c a ho t ñ ng. B ng ho t
ñ ng c a b n thân, m i ngư i t o ra tâm lí, nhân cách c a mình: con ngư i ph i h c ñ tr
thành con ngư i. Con ngư i chúng ta là s n ph m ho t ñ ng c a chính b n thân mình.
Khi phân tích vai trò c a ho t ñ ng ñ i v i s hình thành và phát tri n tâm lí, chúng ta ph i
nh c ñ n khái ni m ho t ñ ng ch ñ o. T nhi u năm nay, m t s nhà tâm lí h c và giáo d c
h c cho r ng vui chơi là ho t ñ ng ch ñ o c a tr em trư c tu i h c; ho t ñ ng h c t p là
ho t ñ ng ch ñ o c a h c sinh và t lúc trư ng thành, tu i vào ñ i - ho t ñ ng lao ñ ng là
ho t ñ ng ch ñ o. G n ñây các quan ni m này ñư c hoàn ch nh hơn.
Ho t ñ ng ch ñ o không ñơn gi n ch là ho t ñ ng chi m nhi u th i gian so v i các ho t
ñ ng khác, mà ch y u ñó là ho t ñ ng ñư c ch th t p trung nhi u tâm tư vào th c hi n, và
ñ n lư t nó, ho t ñ ng ch ñ o có nh hư ng quy t ñ nh ñ n vi c t o nên các nét tâm lí m i,
ñ n s phát tri n tâm lí tu i này và chu n b cho bư c phát tri n ti p theo.
3.2.2. Giao ti p và s hình thành, phát tri n tâm lí
Khi tr ñư c 4 tu n tu i ñã xu t hi n giao ti p. Tuy giao ti p c a tr r t sơ ñ ng,
nhưng ñó là m t lo i ho t ñ ng r t ñ c thù con ngư i. Nó t o ra cái mà tâm lí h c g i là
"c ng sinh, c m xúc" c a tr v i ngư i nuôi d y chúng. ðó là m t nhân t r t c n cho s phát
tri n sinh lí và tâm lí c a tr tr t 6 tháng tu i ñ n 2 tu i. N u không có giao ti p này ñ a
tr không th phát tri n tâm lí v i tư cách m t con ngư i ñư c.
ð n tu i thi u niên, giao ti p càng th hi n rõ vai trò quan tr ng ñ c bi t ñ i v i s phát tri n
tâm lí và c nhân cách c a tr . Có nhi u ý ki n cho r ng: trong nhi u trư ng h p l a tu i
này, giao ti p v i b n bè có nh hư ng ñ i v i h ng thú, tinh th n, thái ñ h c t p c a các em
hơn c ho t ñ ng h c t p (v i tư cách là m t ho t ñ ng ch ñ o). Th m chí có các công trình
nghiên c u ñi ñ n k t lu n r ng tu i thi u niên h u h t các th ch xã h i, chu n m c xã
h i... ñ u ñi vào t ng em qua ho t ñ ng giao ti p.
Trong giao ti p, tr em nói riêng và con ngư i nói chung ñã chuy n nh ng kinh nghi m
ngư i khác, nh ng chu n m c xã h i vào trong kinh nghi m c a mình, bi n thành kinh
nghi m c a mình. ðó là quá trình t o ra s phát tri n tâm lí m i con ngư i.
Không nh ng th , giao ti p còn là phương th c quan tr ng nh t ñ phát tri n ngôn ng c a
con ngư i, ñ c bi t là tr em. Nh ng tr em b ñi c b m sinh s b câm vì không nghe và
không l p l i ñư c nh ng âm thanh gi ng nói c a ngư i l n.
Tâm lí con ngư i do t n t i khách quan quy ñ nh, ñư c n y sinh b ng ho t ñ ng và giao ti p.
Tóm l i, nh có s tác ñ ng qua l i gi a ngư i v i th gi i xung quanh mà ngư i ta
có tâm lí (s tác ñ ng qua l i này là quan h ho t ñ ng c a con ngư i v i th gi i bên ngoài),
con ngư i vươn t i các ñ i tư ng, ti n hành các ho t ñ ng tương ng v i chúng (chơi, h c,
lao ñ ng v.v...). Th gi i ñ i tư ng tác ñ ng lên con ngư i không ph i tr c ti p theo ki u
kích thích - ph n ng, mà gián ti p thông qua ho t ñ ng lĩnh h i, s d ng, sáng t o... cùng
các quan h giao ti p gi a con ngư i v i con ngư i b ng cách này hay cách khác có liên quan
t i ho t ñ ng ñó, t o ra th gi i tâm lí. Ho t ñ ng và giao ti p là nơi n y sinh tâm lí, ñ ng
th i cũng là nơi tâm lí v n hành, th c hi n vai trò c a mình ñ i v i cu c s ng. Tâm lí là s n
ph m c a ho t ñ ng và giao ti p.
Chương 3: S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ, Ý
TH C
V n ñ ngu n g c n y sinh, hình thành, phát tri n tâm lí, ý th c xét c v phương
di n loài ngư i (phát tri n loài) và c phương di n riêng c a t ng ngư i (phát tri n cá th ) là
m t trong nh ng v n ñ cơ b n c a tâm lí h c. Tâm lí, ý th c là k t qu s phát tri n lâu dài
c a v t ch t. S s ng ra ñ i cách ñây kho ng 2500 tri u năm. S n y sinh, phát tri n tâm lí, ý
th c g n li n v i s s ng. Xét v m t ti n hoá ch ng lo i thì tâm lí, ý th c n y sinh và phát
tri n qua ba giai ño n l n:
- T v t ch t chưa có s s ng (vô sinh) phát tri n thành v t ch t có s s ng (h u sinh);
- T sinh v t chưa có c m giác phát tri n thành sinh v t có c m giác và các hi n tư ng tâm lí
khác, không có ý th c;
- T ñ ng v t c p cao không có ý th c phát tri n thành ngư i, thành ch th có ý th c.

I. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÍ

1. S n y sinh và hình thành tâm lí v phương di n loài ngư i

1.1. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lí

Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lí, hay nói cách khác, ph n ng tâm lí ñ u tiên
n y sinh dư i hình thái tính nh y c m (hay còn g i là tính c m ng).
+ Trư c khi xu t hi n tính c m ng, nh ng loài sinh v t dư i m c côn trùng (ch ng h n
loài nguyên sinh, b t b ) chưa có t bào th n kinh ho c m i có m ng th n kinh phân tán kh p
cơ th ch có tính ch u kích thích. Tính ch u kích thích là kh năng ñáp l i các tác ñ ng c a
ngo i gi i có nh hư ng tr c ti p ñ n s t n t i và phát tri n c a cơ th . ðây là cơ s ñ u tiên
cho tính c m ng, nh y c m xu t hi n.
+ Trên cơ s tính ch u kích thích, các loài côn trùng (giun, ong...) b t ñ u xu t hi n th n
kinh m u (h ch), các y u t th n kinh ñã t p trung thành nh ng b ph n tương ñ i ñ c l p
giúp cơ th có kh năng ñáp l i nh ng kích thích có nh hư ng tr c ti p và các kích thích có
nh hư ng gián ti p ñ i v i s t n t i c a cơ th , tính c m ng (nh y c m) xu t hi n.
Tính nh y c m ñư c coi là m m m ng ñ u tiên c a tâm lí, xu t hi n cách ñây kho ng
600 tri u năm. T hi n tư ng tâm lí ñơn gi n nh t này (c m giác) d n d n phát tri n lên
thành các hi n tư ng tâm lí khác ph c t p hơn.

1.2. Các th i kì phát tri n tâm lí

Khi nghiên c u các th i kì phát tri n tâm lí c a loài ngư i có th xét theo hai phương
di n:
 - Xét theo m c ñ ph n ánh thì tâm lí loài ngư i ñã tr i qua ba th i kì sau: c m giác, tri giác,
tư duy (b ng tay và ngôn ng ).
- Xét theo ngu n g c n y sinh c a hành vi thì tâm lí tr i qua ba th i kì: b n năng, kĩ x o, trí
tu .
a. C m giác, tri giác, tư duy
- Th i kì c m giác
ðây là th i kì ñ u tiên trong ph n ánh tâm lí có ñ ng v t không xương s ng. Ơ th i kì này
con v t m i có kh năng tr l i t ng kích thích riêng l . Các ñ ng v t các b c thang ti n
hoá cao hơn và loài ngư i ñ u có th i kì c m giác, nhưng c m giác c a con ngư i khác xa
v ch t so v i c m giác c a loài v t. Trên cơ s c m giác mà xu t hi n các th i kì ph n ánh
tâm lí cao hơn là tri giác và tư duy.
- Th i kì tri giác
Th i kì tri giác b t ñ u xu t hi n loài cá. H th n kinh hình ng v i tu s ng và v não giúp
ñ ng v t (t loài cá tr ñi) có kh năng ñáp l i m t t h p các kích thích ngo i gi i ch
không ñáp l i t ng kích thích riêng l . Kh năng ph n ánh m i này g i là tri giác. T loài
lư ng cư, bò sát, loài chim ñ n ñ ng v t có vú, tri giác ñ t t i m c ñ khá hoàn ch nh. ð n
c p ñ ngư i thì tri giác hoàn toàn mang m t ch t ñ m i (con m t, cái mũi, l tai ngư i có
"h n", có "th n").
- Th i kì tư duy
+ Tư duy b ng tay: loài vư n ôxtralôpitec, cách ñây kho ng 10 tri u năm, v não phát tri n
trùm lên các ph n khác c a não, con v t ñã bi t dùng hai "bàn tay" ñ s mó, l p ráp, gi i
quy t các tình hu ng c th trư c m t, có nghĩa là con v t ñã có tư duy b ng tay, tư duy c
th .
+ Tư duy b ng ngôn ng : ðây là lo i tư duy có m t ch t lư ng hoàn toàn m i n y sinh khi
loài ngư i xu t hi n và ch có ngư i, giúp con ngư i nh n th c ñư c b n ch t, quy lu t c a
th gi i. Nh tư duy ngôn ng mà ho t ñ ng c a con ngư i có tính m c ñích. tính k ho ch
cao nh t, hoàn ch nh nh t, giúp con ngư i không ch nh n th c, c i t o th gi i mà còn nh n
th c và sáng t o ra chính b n thân mình.
B ng t ng quan v s phát tri n tâm lí con ngư i
(T lúc sơ sinh t i lúc trư ng thành)
L a tu i Ho t ñ ng M c ñ phát tri n c n
ð c trưng tâm lí
Giai ño n Th i kì ch ñ o ñ t ñư c
Tu i "ăn Th c hi n các ch c
T 0 – 2 ng " ph i ð ng tác b t phát năng sinh lí ngư i ph i
Sơ sinh
tháng h p v i h p các ph n x và
ph n x ñ ng tác ñơn gi n b t
 phát.
Th c hiên quan h giao
Giao ti p Công sinh c m xúc.
T 3 – 12 ti p ban ñ u v i ngư i
Hài nhi c m xúc ñ ng tác bi u c m
tháng l n.
tr c ti p

- Hi u bi t ch c năng
T 12 Ho t ñ ng - B t chư c hành ñ ng s d ng
các ñ v t xung quanh
Vư i tr tháng ñ n 2 ñ v t. ñ v t
- Bi t cách s d ng
tu i - Tìm tòi “khám phá” s v t
chúng (theo ki u ngư i)
Chơi v i - Làm ch các ch c
- Ý th c b n ngã
b n (ñ c năng tâm lí “ngư i”
T 3 – 6 - Rung c m ñ o ñ c, th m mĩ
M u giáo bi t là trò - Ch ñ ng trong môi
tu i - Tư duy tr c quan – hình
chơi s m trư ng g n gũi (gia
tư ng
vai) ñình, l p m u giáo)
- Lĩnh h i n n t ng tri th c và Làm ch t ng bư c các
Nhi ñ ng 7 phương pháp công c nh n quan h xã h i c a b n
-11.12 tu i) H ct p th c than, phát tri n nhân
- Hi u ñ ng cách v i tư cách là ch
- Hay tìm tòi, khám phá th xã h i
- D y thì
Thi u niên
- Quan h tâm tình bè b n.
(11 - 12 H c t p,
- C i t nhân cách và ñ nh hình
Tu i h c tu i ñ ni4- giao ti p
b n ngã
sinh 15 tu i) nhóm
- Mu n ñư c ñ i x như ngư i
l n
- Hình thành th gi i quan
- ð nh hư ng chu n b ngh
Thanh xuân H c t p,
nghi p
15 - 18 tu i ho t ñ ng
- Ham ho t ñ ng xã h i
xã h i
- Tình b n thân và xu t hi n
m i tình ñ u
Tu i Thanh niên, Lao ñ ng
trư ng trung niên
thành Già lão Ngư i ñã trư ng thành
Ngh ngơi

b. B n năng, kĩ x o, hành vi trí tu

- Th i kì b n năng
T loài côn trùng tr ñi b t ñ u có b n năng. B n năng là hành vi b m sinh, mang tính di
truy n có cơ s là nh ng ph n x không ñi u ki n (ví d v t con n ra ñã bi t bơi). B n năng
nh m tho mãn các nhu c u có tính thu n tuý cơ th . các ñ ng v t có xương s ng và ngư i
cũng có b n năng: b n năng dinh dư ng, b n năng t v , b n năng sinh d c. Nhưng b n năng
c a ngư i khác xa v b n ch t so v i nh ng b n năng c a con v t: "B n năng c a con ngư i
là b n năng có ý th c" (C. Mác), b n năng c a con ngư i có s tham gia c a tư duy, mang
tính xã h i và mang ñ c ñi m l ch s loài ngư i.
- Th i kì kĩ x o
Xu t hi n sau b n năng, trên cơ s luy n t p, kĩ x o là m t hành vi m i do cá nhân t t o.
Hành vi kĩ x o ñư c l p l i nhi u l n tr thành ñ nh hình trong não ñ ng v t, nhưng so v i
b n năng, hành vi kĩ x o có tính m m d o và kh năng bi n ñ i l n. - Th i kì hành vi trí tu
Hành vi trí tu là k t qu c a luy n t p, do cá th t t o trong ñ i s ng c a nó. Hành vi trí tu
vư n ngư i ch y u nh m vào gi i quy t các tình hu ng c th có liên quan t i vi c tho
mãn các yêu c u sinh v t c a cơ th . Hành vi trí tu c a con ngư i sinh ra trong ho t ñ ng.
nh m nh n th c b n ch t. các m i quan h có tính quy lu t, nh m thích ng và c i t o th c t
khách quan. Hành vi trí tu c a con ngư i g n li n v i ngôn ng , là hành vi có ý th c.

2. S phát tri n tâm lí v phương di n cá th

2.1. Khái ni m phát tri n tâm lí v phương di n cá th c a con ngư i

- Tuân theo nguyên lí chung c a m i s phát tri n trong th gi i, s phát tri n tâm lí c a con
ngư i t lúc sinh ra ñ n khi qua ñ i tr i qua nhi u giai ño n (g i là nh ng giai ño n phát tri n
tâm lí). Vi c tìm ra quy lu t ñ c thù c a s phát tri n tâm lí trong t ng giai ño n, cũng như
quy lu t và cơ ch chuy n t giai ño n l a tu i này sang giai ño n l a tu i khác có ý nghĩa to
l n v m t lí lu n và th c ti n. S phát tri n tâm lí con ngư i v phương di n cá th là m t
quá trình chuy n ñ i liên t c t c p ñ này sang c p ñ khác. m i c p ñ l a tu i, s phát
tri n tâm lí ñ t t i m t ch t lư ng m i và di n ra theo các quy lu t ñ c thù.
- L.X. Vưg txki, nhà tâm lí h c Liên Xô, ñã căn c vào nh ng th i ñi m mà s phát tri n tâm
lí có nh ng ñ t bi n ñ xác ñ nh th i kì phát tri n tâm lí.
- A.N.Lêônchiép ch ra r ng, s phát tri n tâm lí c a con ngư i g n li n v i s phát tri n ho t
ñ ng c a con ngư i trong th c ti n ñ i s ng c a nó, trong ñó m t s ho t ñ ng ñóng vai trò
chính (ch ñ o) trong s phát tri n, m t s ho t ñ ng khác ch gi vai trò ph . S phát tri n
tâm lí c a con ngư i ph thu c ch y u vào ho t ñ ng ch ñ o. Các nhà tâm lí h c ñã ch rõ:
+ Ho t ñ ng ch ñ o tu i hài nhi (t 0 - 1 tu i) là ho t ñ ng giao lưu c m xúc tr c ti p v i
ngư i l n, trư c h t là v i cha m .
+ Ho t ñ ng ch ñ o tu i u nhi (1 - 3 tu i) là ho t ñ ng v i ñ v t
+ Ho t ñ ng vui chơi là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i m u giáo (t 3 - 6 tu i).
+ Ho t ñ ng h c t p là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i h c sinh.
+ Ho t ñ ng lao ñ ng và ho t ñ ng xã h i là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i thanh niên và
ngư i trư ng thành.
Các ho t ñ ng ch ñ o có tác d ng quy t ñ nh ch y u nh t ñ i v i s hình thành
nh ng nét căn b n và ñ c trưng cho giai ño n ho c th i kì l a tu i, ñ ng th i quy ñ nh tính
ch t c a các ho t ñ ng khác.

2.2. Các giai ño n phát tri n tâm lí theo l a tu i

a. Giai ño n tu i sơ sinh và hài nhi
- Th i kì t 0 ñ n 2 tháng ñ u (sơ sinh);
- Th i kì t 2 ñ n 12 tháng (hài nhi).
b. Giai ño n trư c tu i h c
- Th i kì vư n tr (t 1 ñ n 3 tu i);
- Th i kì m u giáo (t 3 ñ n 6 tu i).
c. Giai ño n trư c ñi h c
- Th i kì ñ u, tu i h c (nhi ñ ng ho c h c sinh ti u h c. T 6 ñ n 11 tu i).
- Th i kì gi a tu i h c (thi u niên ho c h c sinh ph thông trung h c cơ s . T 12 ñ n 15
tu i).
- Th i kì cu i tu i h c (ñ u tu i thanh niên, ho c h c sinh ph thông trung h c. T 15 ñ n 18
tu i).
- Th i kì sinh viên (t 18 ñ n 23, 24 tu i).
d. Giai ño n tu i tư ng thành (t 24, 25 tu i tr ñi).
e. Giai ño n ngư i già (t sau tu i v hưu 55 - 60 tu i tr ñi).
ð c ñi m c a s phát tri n tâm lí t ng giai ño n, t ng th i kì l a tu i s ñư c nghiên c u
ph n Tâm lí h c l a tu i.

II. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ý TH C

1. Khái ni m v ý th c

1.1. Ý th c là gì?
T ý th c có th ñư c dùng v i nghĩa r ng ho c nghĩa h p. Theo nghĩa r ng, ý th c
thư ng ñư c dùng ñ ng nghĩa v i tinh th n tư tư ng... (ý th c t ch c, ý th c k lu t...). Theo
nghĩa h p, khái ni m ý th c ñư c dùng ñ ch m t c p ñ ñ c bi t trong tâm lí con ngư i.
Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lí cao nh t ch riêng con ngư i m i có, ñư c ph n ánh b ng
ngôn ng , là kh năng con ngư i hi u ñư c các tri th c (hi u bi t) mà con ngư i ñã ti p thu
ñư c (là tri th c v tri th c,ph n ánh c a ph n ánh). Có th ví ý th c như "c p m t th
hai"soi vào k t qu (các hình nh tâm lí) do "c p m t th nh t)"(c m giác, tri giác, trí nh , tư
duy, c m xúc...) mang l i. V i ý nghĩa ñó ta có th nói: ý th c là t n t i ñư c nh n th c.

1.2. Các thu c tính cơ b n c a ý th c

a. Ý th c th hi n năng l c nh n th c cao nh t c a con ngư i v th gi i
- Nh n th c cái b n ch t, nhân th c khái quát b ng ngôn ng .
- D ki n trư c k ho ch hành vi, k t qu c a nó làm cho hành vi mang tính có ch ñ nh.
b.Ý th c th hi n thái ñ c a con ngư i ñ i v i th gi i
Ý th c không ch là nh n th c sâu s c c a con ngư i v th gi i mà còn th hi n thái ñ c a
con ngư i ñ i v i nó. C. Mác và Ph. ăng ghen ñã vi t: "ý th c t n t i ñ i v i tôi là t n t i m t
thái ñ nào ñó ñ i v i s v t này hay s v t khác, ñ ng v t không bi t "t thái ñ " ñ i v i s
v t nào c ...".
c. Ý th c th hi n năng l c ñi u khi n, ñi u ch nh hành vi c a con ngư i
Trên cơ s nh n th c b n ch t khái quát và t rõ thái ñ v i th gi i, ý th c ñi u khi n, ñi u
ch nh hành vi c a con ngư i ñ t t i m c ñích ñã ñ ra. Vì th ý th c có kh năng sáng t o.
V.I.Lê nin nói: "ý th c c a con ngư i không ch ph n ánh hi n th c khách quan mà còn sáng
t o nó"
d. Kh năng t ý th c: con ngư i không ch ý th c v th gi i m c ñ cao hơn con ngư i
có kh năng t ý th c.
ði u ñó có nghĩa là kh năng t nh n th c v mình, t xác ñ nh thái ñ ñ i v i b n thân, t
ñi u khi n, ñi u ch nh, t hoàn thi n mình.

1.3. C u trúc c a ý th c
Ý th c là m t c u trúc tâm lí ph c t p bao g m nhi u m t, là m t ch nh th mang l i cho th
gi i tâm h n c a con ngư i m t ch t lư ng m i. Trong ý th c có ba m t th ng nh t h u cơ
v i nhau, ñi u khi n ho t ñ ng có ý th c c a con ngư i.
a. M t nh n th c
- Các quá trình nh n th c c m tính mang l i nh ng tài li u ñ u tiên cho ý th c là t ng b c
th p c a ý th c.
- Quá trình nhân th c lí tính là b c ti p theo trong m t nh n th c c a ý th c, ñem lai cho con
ngư i nh ng hi u bi t b n ch t, khái quát v th c t i khách quan. ðây là n i dung r t cơ b n
c a ý th c là h t nhân c a ý th c, giúp con ngư i hình dung ra trư c k t qu c a ho t ñ ng
và ho ch ñ nh k ho ch hành vi.
b. M t thái ñ c a ý th c
M t thái ñ c a ý th c nói lên thái ñô l a ch n, thái ñ c m xúc, thái ñ ñánh giá c a ch th
ñ i v i th gi i.
c. M t năng ñ ng c a ý th c
Ý th c ñi u khi n, ñi u ch nh ho t ñông c a con ngư i, làm cho ho t ñ ng c a con ngư i có
ý th c. ðó là quá trình con ngư i v n d ng nh ng hi u bi t và t thái ñ c a mình nh m
thích nghi, c i t o th gi i và c i bi n c b n thân. M t khác, ý th c n y sinh và phát tri n
trong ho t ñ ng. C u trúc c a ho t ñ ng quy ñ nh c u trúc c a ý th c. Vì th nhu c u, h ng
thú, ñ ng cơ, ý chí... ñ u có v trí nh t ñ nh trong c u trúc c a ý th c.

2. Các c p ñ ý th c

Căn c vào tính t giác, m c ñ sáng t , ph m vi bao quát c a tâm lí, ngư i ta phân chia các
hi n tư ng tâm lí c a con ngư i thành ba c p ñ :
- C p ñ chưa ý th c;
- C p ñ ý th c và t ý th c;
- C p ñ ý th c nhóm và ý th c t p th .

2.1. C p ñ chưa ý th c
Trong cu c s ng, cùng v i các hi n tư ng tâm lí có ý th c, chúng ta thư ng g p
nh ng hi n tư ng tâm lí chưa có ý th c di n ra chi ph i ho t ñ ng c a con ngư i. Ví d :
ngư i m c ch ng m ng du v a ng v a ñi trên mái nhà, ngư i say rư u nói ra nh ng ñi u
không có ý th c, ngư i b thôi miên, ngư i b ñ ng kinh... thư ng có nh ng hành ñ ng không
ý th c (chưa có ý th c). Hi n tư ng tâm lí "không có ý th c" này khác v i t "vô ý th c" (vô
ý th c t ch c, vô ý th c t p th ) mà ta v n dùng hàng ngày. ñây ngư i vô ý th c th hi n
s thi u ý th c tôn tr ng t ch c, tôn tr ng k lu t, quy ñ nh chung c a t p th , anh ta r t có ý
th c v vi c làm sai trái c a mình. Hi n tư ng tâm lí không ý th c, chưa nh n th c ñư c,
trong tâm lí h c g i là vô th c.
Vô th c là hi n tư ng tâm lí t ng b c chưa ý th c, nơi mà ý th c không th c hi n
ch c năng c a mình. Vô th c bao g m nhi u hi n tư ng tâm lí khác nhau c a t ng không
(chưa) ý th c:
- Vô th c t ng b n năng vô th c (b n năng dinh dư ng, t v , sinh d c) ti m tàng t ng
sâu, dư i ý th c, mang tính b m sinh, di truy n.
- Vô th c còn bao g m c nh ng hi n tư ng tâm lí dư i ngư ng ý th c (dư i ý th c hay ti n
ý th c).Ví d : Có lúc ta c m th y thinh thích m t cái gì ñó, nhưng không hi u rõ vì sao; ho c
có lúc thích, có lúc không thích, khi g p ñi u ki n thì b c l ý thích, khi không có ñi u ki n
thì thôi.
- Hi n tư ng tâm th . Hi n tư ng tâm lí dư i ý th c, hư ng tâm lí s n sàng ch ñón, ti p
nh n m t ñi u gì ñó, nh hư ng ñ n tính linh ho t và tính n ñ nh c a ho t ñ ng. Cũng có lúc
tâm th phát tri n xâm nh p c vào t ng ý th c. Ví d : tâm th yêu ñương c a ñôi b n tr
ñang say mê nhau, tâm th ngh ngơi c a ngư i cao tu i...
- Có nh ng lo i hi n tư ng tâm lí v n là có ý th c nhưng do l p ñi l p l i nhi u l n chuy n
thành dư i ý th c. Ch ng h n m t s kĩ x o, thói quen con ngư i do ñư c luy n t p ñã
thành th c tr thành "ti m th c", m t d ng ti m tàng sâu l ng c a ý th c Ti m th c thư ng
tr c ch ñ o hành ñ ng, l i nói, suy nghĩ... c a m t ngư i t i m c ñ không c n ý th c tham
gia.

2.2. C p ñ ý th c và t ý th c
- c p ñ ý th c như ñã nói trên, con ngư i nh n th c, t thái ñ có ch tâm và d ki n
trư c ñư c hành vi c a mình, làm cho hành vi tr nên có ý th c. Ý th c th hi n trong ý chí,
trong chú ý (s trình bày sau ph n sau).
- T ý th c là m c ñ phát tri n cao c a ý th c. T ý th c b t ñ u hình thành t tu i lên ba.
Thông thư ng, t ý th c bi u hi n các m t sau:
+ Cá nhân t nh n th c v b n thân mình t bên ngoài ñ n n i dung tâm h n, ñ n v th và
các quan h xã h i.
+ Có thái ñ ñ i v i b n thân, t nh n xét, t ñánh giá;
+ T ñi u ch nh, t ñi u khi n hành vi theo m c ñích t giác;
+ Có kh năng t giáo d c, t hoàn thi n mình.

2.3. C p ñ ý th c nhóm và ý th c t p th
Trong m i quan h giao ti p và ho t ñ ng, ý th c c a cá nhân s phát tri n d n ñ n c p ñ ý
th c xã h i, ý th c nhóm, ý th c t p th (ví d : ý th c v gia ñình, ý th c v dòng h , ý th c
dân t c, ý th c ngh nghi p...). Trong cu c s ng, khi con ngư i hành ñ ng, ho t ñ ng v i ý
th c c ng ñ ng, ý th c t p th , m i con ngư i có thêm s c m nh tinh th n m i mà ngư i ñó
chưa bao gi có ñư c khi anh ta ch ho t ñ ng v i ý th c cá nhân riêng l . Tóm l i, các c p
ñ khác nhau c a ý th c luôn tác ñ ng l n nhau, chuy n hoá và b sung cho nhau làm tăng
tính ña d ng và s c m nh c a ý th c. Ý th c th ng nh t v i ho t ñ ng; hình thành, phát tri n
và th hi n trong ho t ñ ng. Ý th c ch ñ o, ñi u khi n, ñi u ch nh ho t ñ ng, làm cho ho t
ñ ng có ý th c.

3. S hình thành và phát tri n ý th c

3.1. S hình thành ý th c c a con ngư i (v phương di n loài ngư i)

Các nhà kinh ñi n c a ch nghĩa Mác ñã ch rõ: trư c h t là lao ñ ng, sau lao ñ ng và ñ ng
th i v i lao ñ ng là ngôn ng , ñó là hai ñ ng l c ch y u ñã bi n b não con vư n thành b
óc con ngư i. ðây cũng chính là hai y u t t o nên s hình thành ý th c c a con ngư i.
a. Vai trò lao ñ ng ñ i v i s hình thành ý th c
- ði u khác bi t gi a con ngư i và con v t (ngư i ki n trúc sư v i con ong, ngư i th d t v i
con nh n) là trư c khi lao ñ ng làm ra m t s n ph m nào ñó, con ngư i ph i hình dung ra
trư c mô hình c a cái c n làm ra và cách làm ra cái ñó trên cơ s huy ñ ng toàn b v n hi u
bi t năng l c trí tu c a mình vào ñó. Con ngư i có ý th c v cái mà mình s làm ra.
- Trong lao ñ ng con ngư i ph i ch t o và s d ng các công c lao ñ ng, ti n hành các thao
tác và hành ñ ng lao ñ ng (cách ñ làm ra cái) tác ñ ng vào ñ i tư ng lao ñ ng ñ làm ra s n
ph m. Ý th c c a con ngư i ñư c hình thành và th hi n trong quá trình lao ñ ng.
- K t thúc quá trình lao ñ ng, con ngư i có ý th c ñ i chi u s n ph m làm ra v i mô hình
tâm lí c a s n ph m mà mình ñã hình dung ra trư c ñ hoàn thi n, ñánh giá s n ph m ñó.
Như v y có th nói, ý th c ñư c hình thành và bi u hi n trong su t quá trình lao ñ ng c a
con ngư i, th ng nh t v i quá trình lao ñ ng và s n ph m lao ñ ng do mình làm ra.
b. Vai trò c a ngôn ng và giao ti p ñ i v i s hình thành ý th c
- Nh có ngôn ng ra ñ i cùng v i lao ñ ng mà con ngư i có công c ñ xây d ng, hình
dung ra mô hình tâm lí c a s n ph m (cái và cách làm ra s n ph m ñó). Ho t ñ ng ngôn ng
(h th ng tín hi u th hai) giúp con ngư i có ý th c v vi c s d ng công c lao ñ ng, ti n
hành h th ng các thao tác hành ñ ng lao ñ ng ñ làm ra s n ph m. Ngôn ng cũng giúp con
ngư i phân tích, ñ i chi u, ñánh giá s n ph m mà mình làm ra v i ý ñ nh ban ñ u.
- Ho t ñ ng lao ñ ng là ho t ñ ng t p th , mang tính xã h i. Trong lao ñ ng, nh ngôn ng
và giao ti p mà con ngư i thông báo, trao ñ i thông tin v i nhau, ph i h p ñ ng tác v i nhau
ñ cùng làm ra s n ph m chung. Nh có ngôn ng và giao ti p mà con ngư i có ý th c v
b n thân mình, ý th c v ngư i khác (bi t mình, bi t ngư i) trong lao ñ ng chung.

3.2. S hình thành ý th c v t ý th c c a cá nhân

a. Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong ho t ñ ng và th hi n trong s n ph m ho t
ñ ng c a cá nhân
Như trên ñã nói, trong ho t ñ ng, cá nhân ñem v n kinh nghi m, năng l c ti m tàng c a th n
kinh, cơ b p, h ng thú. nguy n v ng... c a mình th hi n trong quá trình làm ra s n ph m.
Trong s n ph m c a ho t ñ ng "t n ñ ng" ch a ñ ng b m t tâm lí, ý th c c a cá nhân. B ng
ho t ñ ng ña d ng và phong phú trong cu c s ng th c ti n, cá nhân hình thành, phát tri n tâm
lí, ý th c c a mình.
b. Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong m i quan h giao ti p c a cá nhân v i ngư i
khác, v i xã h i
Trong quan h giao ti p, con ngư i ñ i chi u mình v i ngư i khác, v i chu n m c ñ o ñ c
xã h i ñ có ý th c v ngư i khác và ý th c v chính b n thân mình. C. Mác và Ph. ăng ghen
ñã vi t: "S phát tri n c a m t cá th ph thu c vào s phát tri n c a nhi u cá th khác mà nó
ñã giao ti p tr c ti p hay gián ti p".
c. Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng ti p thu n n văn hoá xã h i, ý th c xã
h i
Thông qua các hình th c ho t ñ ng ña d ng, b ng con ñư ng d y h c, giáo d c và giao ti p
trong quan h xã h i, cá nhân ti p thu, lĩnh h i các chu n m c xã h i, các ñ nh hư ng giá tr
xã h i ñ hình thành ý th c cá nhân.
d. Ý th c cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng tư nh n th c, tư ñánh giá, t phân tích
hành vi c a mình
Trong quá trình ho t ñ ng, giao ti p trong xã h i, cá nhân hình thành ý th c v b n thân mình
(ý th c b n ngã - t ý th c) trên Cơ s ñ i Chi u mình v i ngư i khác, v i chu n m c xã h i,
cá nhân t giáo d c, t hoàn thi n mình.

4. Chú ý - ñi u ki n tâm lí c a ho t ñ ng có ý th c

4.1. Chú ý là gì?

Chú ý là s t p trung c a ý th c vào m t hay m t nhóm s v t hi n tư ng ñ ñ nh hư ng ho t
ñ ng, ñ m b o ñi u ki n th n kinh - tâm lí c n thi t cho ho t ñ ng ti n hành có hi u qu .
Chú ý là m t tr ng thái tâm lí thư ng "ñi kèm" v i các ho t ñ ng tâm lí mà ch y u là các
ho t ñ ng nh n th c, b i vì khi ñi v i quá trình xúc c m thì cũng chính là chú ý nh n bi t
tâm tr ng, tr ng thái xúc ñ ng c a b n thân, ho c chú ý trong hành ñ ng là chú ý nh n bi t
(tri giác) nh ng ñ ng tác k t qu c a hành ñ ng. Chú ý t o ñi u ki n cho các ho t ñ ng ñó
ph n ánh t t nh t ñ i tư ng. Chú ý không có ñ i tư ng riêng, ñ i tư ng c a nó chính là ñ i
tư ng c a ho t ñ ng tâm lí mà nó "ñi kèm".
Vì v y chú ý ñư c coi là "cái n n", "cái phông", là ñi u ki n tâm lí c a ho t ñ ng có ý th c.
Cơ s sinh lí c a chú ý là ph n x ñ nh hư ng (ph n x "cái gì th ",) Ph n x ñ nh hư ng
xu t hi n trong não b khi có kích thích m i l trong môi trư ng s ng, nó có tác d ng ñ nh
hư ng và giúp cho cơ th có th ph n ng t t nh t ñ i v i v t kích thích. Ph n x ñ nh hư ng
là ph n x b m sinh, xu t hi n v i b t c kích thích nào mi n là kích thích m i l , khác
thư ng, n u kích thích l p ñi, l p l i thì ph n x s b m t.
Chú ý thư ng ñư c bi u hi n ra b ng c nh ng d u hi u bên ngoài và bên trong như b ng
nh ng hình th c nhìn "ch m ch m", "không ch p m t", "v nh tai", "há h c mi ng" khi nghe,
kìm hãm nh ng ñ ng tác th a "ng i im thin thít ho c ngư c l i c ñ ng cơ th theo nh ng c
ñ ng hay chuy n ñ ng c a ñ i tư ng chú ý. Khi chú ý t p trung lâu dài, căng th ng, hô h p
cơ th thay ñ i khi ñó hô h p tr nên nông hơn, thưa hơn, quan h gi a th i gian hít vào và
th ra thay ñ i, th i gian hít vào ng n và th ra dài hơn.
Tuy nhiên không ph i lúc nào gi a chú ý và các bi u hi n c a chú ý cũng ñ ng nh t, mà có
lúc mâu thu n gi a bi u hi n bên ngoài và chú ý bên trong thư ng g i là "v chú ý". Vì v y
khi ñánh giá chú ý v a ph i căn c vào hi u qu c a chú ý, ñ ng th i cũng ph i th y r ng có
trư ng h p chú ý t t nhưng hi u qu không cao do các nguyên nhân khác nhau c a ch th .
4.2. Các lo i chú ý
Có ba lo i chú ý: chú ý không ch ñ nh, chú ý có ch ñ nh và chú ý sau ch ñ nh.
a. Chú ý không ch ñ nh là lo i chú ý không có m c ñích t giác, không c n s n l c c a
b n thân, không s d ng m t bi n pháp th thu t nào mà v n chú ý ñư c vào ñ i tư ng.
Chú ý không ch ñ nh ch y u do tác ñ ng bên ngoài gây ra, ph thu c vào ñ c ñi m v t kích
thích.
- V t kích thích m i l , h p d n v hình dáng, màu s c.
- Cư ng ñ c a v t kích thích.
- S tương ph n gi a v t kích thích và b i c nh.
Ngoài ñ c ñi m c a b n thân ñ i tư ng v t kích thích, thì quan h c a ñ i tư ng v i nhu c u,
h ng thú tình c m c a ch th cũng là nguyên nhân gây ra chú ý không ch ñ nh. Chú ý
không ch ñ nh có ñ c ñi m cơ b n: Không có m c ñích ñ t ra trư c không có bi n pháp ñ
chú ý, không ñòi h i s c g ng, n l c ý chí, vì v y s ít m t m i và không căng th ng th n
kinh nhưng ñ ng th i chú ý không ch ñ nh kém b n v ng.
b. Chú ý có ch ñ nh là lo i chú ý có m c ñích t giác, có bi n pháp ñ hư ng ch ý vào ñ i
tư ng, ñòi h i m t s n l c nh t ñ nh.
Chú ý có ch ñ nh xu t hi n do nh n th c c a b n thân ch th c n thi t chú ý t i ñ i tư ng.
Nó có các ñ c ñi m cơ b n sau: - Có m c ñích t giác, có k ho ch bi n pháp ñ chú ý. - Có
liên quan ch t ch v i h th ng tín hi u th hai, tình c m, h ng thú c a cá nhân.
- Tính b n v ng cao.
ðòi h i s n l c ý chí nh t ñ nh c a ch th ñ kh c ph c nh ng tr ng i bên ngoài ho c
bên trong c a ch th .
Vì th m t h n ch l n nh t c a chú ý có ch ñ nh là chú ý lâu s sinh ra m t m i, căng th ng
th n kinh, gi m h ng thú ho t ñ ng.
c. Chú ý sau ch ñ nh, lo i chú ý này v n là chú ý có ch ñ nh nhưng không ñòi h i s căng
th ng v ý chí, lôi cu n con ngư i vào n i dung và phương th c ho t ñ ng t i m c khoái
c m, ñem l i hi u qu cao c a chú ý. Ví d khi b t ñ u ñ c sách c n chú ý có ch ñ nh,
nhưng càng ñ c b n i dung cu n sách thu hút h p d n không c n ph i c g ng b n thân n a,
không căng th ng th n kinh và ý chí. Lúc này chú ý có ch ñ nh ñã chuy n thành chú ý "sau
ch ñ nh".
Chú ý sau ch ñ nh không khác bi t v i chú ý không ch ñ nh tính có m c ñích tri giác
nhưng nó cũng không ñ ng nh t v i chú ý có ch ñ nh vì s say mê, h ng thú và không có s
căng th ng ý chí.
Ba lo i chú ý trên có m i quan h ch t ch v i nhau, b sung và chuy n hoá cho nhau, giúp
con ngư i ph n ánh t t nh t ñ i tư ng. Các lo i chú ý trên ñ u c n thi t cho ho t ñ ng c a
con ngư i vì m i lo i chú ý ñ u có ưu ñi m và h n ch c a nó, trong ñó chú ý "sau ch ñ nh"
là lo i chú ý c n hình thành trong các ho t ñ ng c a con ngư i.

4.3. Các thu c tính cơ b n c a chú ý

a. S c t p trung chú ý: ðó là kh năng chú ý t p trung vào m t ph m vi h p, ch chú ý ñ n
m t hay m t s ñ i tư ng c n thi t cho ho t ñ ng nh m ph n ánh ñ i tư ng ñư c t t nh t, s
lư ng các ñ i tư ng mà chú ý hư ng t i g i là kh i lư ng chú ý. S c chú ý càng cao thì
cư ng ñ chú ý càng l n và hi u qu ho t ñ ng cao.
b. Tính b n v ng c a chú ý: Kh năng duy trì chú ý trong m t th i gian dài ñ i v i m t hay
m t s ñ i tư ng nh t ñ nh không chuy n sang ñ i tư ng khác.
ð i c c v i tính b n v ng là s phân tán chú ý. Phân tán chú ý là có chú ý nhưng không t p
trung cao ñ lâu b n vào ñ i tư ng, cũng như không phân ph i di chuy n chú ý m t cách có
t ch c.
Tính b n v ng c a chú ý không mâu thu n v i s c t p trung chú ý và s di chuy n c a chú ý.
Tính b n v ng c a chú ý có quan h m t thi t v i các ñ c ñi m c a cá nhân cũng như ñi u
ki n khách quan c a ho t ñ ng.
c. Sư phân ph i chú ý: ðó là kh năng cùng m t lúc chú ý ñ y ñ ñ n nhi u ñ i tư ng hay
nhi u ho t ñ ng khác nhau m t cách có ch ñ nh. Phân ph i chú ý không có nghĩa là chia ñ u
s chú ý cho m i ñ i tư ng ho t ñ ng mà có s không ñ ng ñ u chú ý các ñ i tư ng khác
nhau, ñ i tư ng chính ñư c chú ý nhi u, các ñ i tư ng khác ñư c chú ý ít hơn. Mu n phân
ph i chú ý t t thì ph i ñưa m t s ñ i tư ng ho t ñ ng tr thành quen thu c, ch có m t hay
m t s ho t ñ ng m i.
S phân ph i chú ý không có mâu thu n gì v i s c t p trung chú ý vì trong phân ph i chú ý
cũng có s t p trung chú ý vào ho t ñ ng m i.
d. S di chuy n chú ý: ðó là kh năng chuy n chú ý t ñ i tư ng này sang ñ i tư ng khác
theo yêu c u c a ho t ñ ng. S di chuy n chú ý không mâu thu n v i ñ b n v ng c a chú ý
và cũng không ph i là phân tán chú ý vì nó ñư c di chuy n t ñ i tư ng này sang ñ i tư ng
khác m t cách có ý th c và khi chuy n sang ñ i tư ng chú ý m i thì chú ý l i ñư c t p trung
v i cư ng ñ cao.
Trên ñây là nh ng thu c tính cơ b n c a chú ý, bi u hi n chi u sâu, chi u r ng và tính linh
ho t c a chú ý, gi a chúng có quan h b sung cho nhau và c n thi t cho m i ho t ñ ng c a
con ngư i. M i thu c tính c a chú ý có th gi vai trò tích c c hay không tùy thu c vào vi c
bi t s d ng t ng thu c tính hay ph i h p các thu c tính theo yêu c u c a ho t ñ ng.
Chương 4: HO T ð NG NH N TH C

I. NH N TH C C M TÍNH

1. C m giác

1.1. Khái ni m c m giác

Trong cu c s ng thư ng ngày con ngư i luôn b tác ñ ng b i các s v t hi n tư ng
vô cùng ña d ng và phong phú. Các s v t hi n tư ng b ng các thu c tính c a mình như màu
s c, âm thanh, hình dáng, kh i lư ng, tính ch t... tác ñ ng vào các giác quan c a con ngư i,
t ñó trong ñ u óc con ngư i có ñư c hình nh v các thu c tính c a các s v t hi n tư ng.
Quá trình ph n ánh m t cách riêng l t ng thu c tính, b ngoài c a s v t, hi n tư ng ñang
tác ñ ng vào các giác quan c a con ngư i, như v y g i là c m giác. C m giác là m t quá
trình nh n th c ph n ánh m t cách riêng l t ng thu c tính, b ngoài c a s v t hi n tương
ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan c a con ngư i.
Con ngư i có th ph n ánh ñư c các thu c tính c a s v t hi n tư ng là do nó có m t
h th ng h t s c ph c t p các cơ quan c m giác có th ti p nh n các kích thích t các s v t,
hi n tư ng ñó. M i kích thích liên quan t i m t thu c tính c a s v t, hi n tư ng (ví d : hình
dáng, màu s c kích thích th giác, âm thanh kích thích thính giác..), các kích thích này tác
ñ ng lên các giác quan, các giác quan ti p nh n các kích thích, sau ñó mã hoá, chuy n t i não
b . T i v não các thông tin này ñư c x lí và con ngư i Có ñư c C m giác. T t c các thông
tin bên ngoài ñư c chuy n vào trong thông qua các "kênh c m giác" c a chúng ta.
Quá trình c m giác g m ba khâu như sau:
1. Kích thích xu t hi n và tác ñ ng vào m t cơ quan th c m.
2. Xu t hi n xung th n kinh ñư c truy n theo các dây th n kinh t i não.
3. Vùng th n kinh c m giác tương ng v não ho t ñ ng t o ra c m giác.
Con ngư i còn có nh ng c m giác t các kích thích xu t hi n bên trong cơ th . Nói
cách khác, con ngư i không ch có các c m giác ph n ánh các thu c tính c a s v t, hi n
tư ng trong th gi i khách quan mà còn có các c m giác ph n ánh chính các tr ng thái c a cơ
th ñang t n t i (c m giác ñói, c m giác khát...). ða s các c m giác có ngu n g c t các kích
thích bên trong thư ng ít rõ ràng và ñư c ñi u ch nh b i h th n kinh.

1.2. ð c ñi m c m giác
T nh ng ñi u nêu trên có th th y c m giác có nh ng ñ c ñi m sau:
- C m giác là m t quá trình nh n th c ph n ánh d u hi u tr c quan, b ngoài c th c a s
v t, hi n tư ng.
- C m giác ch ph n ánh m t cách riêng l t ng thu c tính c a s v t hi n tư ng ch chưa
ph n ánh ñ y ñ , tr n v n s v t, hi n tư ng. Cơ s sinh lí c a c m giác là ho t ñ ng c a các
giác quan riêng l .
- C m giác ph n ánh s v t, hi n tư ng m t cách tr c ti p, khi s v t, hi n tư ng ñang hi n
di n, ñang tác ñ ng vào các cơ quan th c m.

1.3. B n ch t c m giác
M c dù là hình th c ph n ánh tâm lí sơ ñ ng có c ñ ng v t nhưng c m giác c a
con ngư i khác v ch t so v i c m giác ñ ng v t. S khác bi t ñó là ch : c m giác c a
con ngư i có b n ch t xã h i. B n ch t xã h i c a c m giác do chính b n ch t xã h i c a con
ngư i quy ñ nh. B n ch t xã h i c a c m giác ñư c quy ñ nh b i các y u t sau:
- ð i tư ng ph n ánh c a c m giác không ch ñơn gi n là các s v t hi n tư ng t nhiên mà
ch y u là các s n ph m ñư c t o ra nh lao ñ ng xã h i c a loài ngư i, trong ñó tích ñ ng
các ch c năng ngư i, ch c năng xã h i.
- Con ngư i ngoài h th ng tín hi u th nh t, còn có h th ng tín hi u th hai - m t ñ c trưng
xã h i c a loài ngư i. C m giác con ngư i không ch di n ra nh h th ng tín hi u th nh t
mà c h th ng tín hi u th hai.
- C m giác con ngư i ch u s chi ph i c a các hi n tư ng tâm lí c p cao khác.
- S rèn luy n, ho t ñ ng c a con ngư i là nh ng phương th c ñ c thù c a xã h i giúp hình
thành và phát tri n c m giác.

1.4. Vai trò c a c m giác

C m giác là hình th c ph n ánh tâm lí ñơn gi n nh t, là m t xích ñ u tiên trong m i
quan h con ngư i - môi trư ng. ði u này th hi n ch , c m giác ch ph n ánh m t cách
riêng l t ng thu c tính bên ngoài s v t, hi n tư ng. Các s v t hi n tư ng ñó ñang tr c ti p
tác ñ ng vào các cơ quan c m giác c a chúng ta. T c là s v t ñang hi n di n " ñây" và
"bây gi " trong m i quan h v i con ngư i.
C m giác chính là các kênh thu nh n các lo i thông tin phong phú và sinh ñ ng t th
gi i bên ngoài. cung c p cho các quá trình nh n th c cao hơn sau n y. Không có các nguyên
v t li u c a c m giác thì không th có các quá trình nh n th c cao hơn. Lênin nói r ng: "C m
giác là ngu n g c duy nh t c a hi u bi t". Ngày nay các nhà Tâm lí h c còn ch ra vai trò c a
t ng lo i c m giác trong vi c thu nh n thông tin t th gi i khách quan:
- V giác: 1 %
- Xúc giác: 1,5%
- Kh u giác: 315%
- Thính giác: 11 %
- Th giác: 83%
 C m giác gi cho não b tr ng thái ho t hoá, ñ m b o cho ho t ñ ng c a h th n
kinh.
C m giác giúp con ngư i cơ h i làm giàu tâm h n, thư ng th c th gi i di u kì xung
quanh chúng ta.

1.5. Các lo i c m giác

a. C m giác bên ngoài: là các c m giác có ngu n g c là các kích thích t các s v t,
hi n tư ng trong th gi i khách quan.
C m giác nhìn (th giác): Cơ quan c m giác th giác là m t cung c p các thông tin (hay ph n
ánh các thu c tính) v màu s c, hình d ng, kích thư c ñ sáng, ñ xa c a ñ i tư ng. M t ti p
nh n kích thích là sóng ñi n t , v i các bư c sóng khác nhau. Bư c sóng là kho ng cách gi a
2 ñ nh sóng. Sóng ánh sáng mà con ngư i nhìn th y ñư c có bư c sóng t 400Nm - 700Nm
(Nanomet). Các màu s c có bư c sóng khác nhau, phân b trong vùng bư c sóng k trên.
Ngoài ph m vi bư c sóng ñó con ngư i không nhìn th y (như tia h ng ngo i > 700Nm, tia X
< 400Nm...). C m giác th giác không m t ngay sau khi m t kích thích ng ng tác ñ ng. Hình
nh c a v t ñư c lưu l i kho ng 1/5 giây. Hi n tư ng này ñư c g i là lưu nh.
C m giác th giác ñóng vai trò quan tr ng trong vi c cung c p thông tin. Có ñ n hơn 80%
thông tin t th gi i xung quanh ñi vào não qua con ñư ng th giác.
C m giác nghe (thính giác): Cơ quan c m giác thính giác là tai ti p nh n các kích thích liên
quan t i s thay ñ i v sóng âm. Khi m t hành ñ ng nào ñó di n ra nó t o ra các âm thanh vì
chúng khi n các ñ v t rung lên. Năng lư ng rung ñư c truy n t i môi trư ng xung quanh
ñ y các phân t ñi t i, ñi lui t o ra sóng âm. C m giác nghe ph n ánh cao ñ (t n s dao
ñ ng), cư ng ñ (biên ñ dao ñ ng), âm s c (hình th c dao ñ ng). Con ngư i có th nghe
ñư c các âm thanh có ñ cao t 16 ñ n 20000 héc. C m giác nghe giúp con ngư i có ñư c
các thông tin v không gian trên nh ng kho ng cách xa, ñ nh hư ng các s ki n ngoài t m
nhìn... ð c bi t thính giác ñóng vai trò t i quan tr ng trong giao lưu ngôn ng , là phương
th c giác quan chính trong ho t ñ ng giao lưu c a con ngư i.
C m giác ng i (kh u giác): là c m giác cho bi t tính ch t c a mùi v , có do s tác ñ ng c a
các phân t trong các ch t bay hơi lên màng ngoài c a khoang mũi. Kh u giác là m t trong
các c m giác c xưa nh t nhưng vô cùng quan tr ng ñ i v i ñ ng v t. con ngư i, vai trò
c a kh u giác tương ñ i ít quan tr ng hơn.
C m giác n m (v giác): C m giác n m ñư c t o nên do tác ñ ng c a các thu c tính hoá h c
có các ch t hoà tan trong nư c lên các cơ quan th c m v giác lư i, h ng và vòm kh u.
Có b n v cơ b n là: ng t, m n, chua, ñ ng. Các c m giác v giác khác là s k t h p c a các
v cơ b n ñó.
C m giác da (m c giác): C m giác da do nh ng kích thích cơ h c ho c nhi t ñ tác ñ ng lên
da t o nên. C m giác da không ch có vai trò nh n bi t s tác ñ ng c a s v t mà còn có vai
trò quan tr ng trong s phát tri n sinh lí c a con ngư i. Các nghiên c u cho th y, nh ng ñ a
tr ñư c vu t ve nhi u tăng tr ng t t hơn nh ng ñ a tr khác, hay âu y m vu t ve s làm tăng
cư ng h mi n d ch c a cơ th .
b. C m giác bên trong: là các c m giác có ngu n g c t các kích thích bên trong cơ
th .
C m giác v n ñ ng và c m giác s mó: C m giác v n ñ ng là c m giác ph n ánh nh ng bi n
ñ i trong các cơ quan v n ñ ng, báo hi u m c ñ co cơ và v trí các ph n trong cơ th . Nh
có c m giác này mà chúng ta có th v n ñ ng trong môi trư ng s ng, có th ph i h p các
hành ñ ng m t cách nh p nhàng.
C m giác s mó là s k t h p gi a c m giác v n ñ ng và c m giác ñ ng ch m. C m giác này
ñư c th c hi n b i bàn tay con ngư i.
C m giác thăng b ng là c m giác ph n ánh v trí và nh ng chuy n ñ ng c a ñ u.
C m giác rung, do các dao ñ ng c a không khí tác ñ ng lên b m t c a thân th t o nên.
C m giác cơ th ph n ánh tình tr ng ho t ñ ng c a các cơ quan n i t ng như ñói, no, ñau...

1.6. Các quy lu t c a c m giác

a. Quy lu t ngư ng c m giác
Không ph i m i kích thích ñ u có th gây ra ñư c c m giác. M t ñ m sáng nh quá
xa thì không th trông th y ñư c hay m t âm thanh nh phát ra t xa cũng không th nghe
th y. M t kích thích ch có th gây ra ñư c c m giác khi cư ng ñ c a nó ñ t t i m t gi i
h n nh t ñ nh. Gi i h n c a cư ng ñ kích thích mà ñó kích thích gây ra ñư c c m giác g i
là ngư ng c m giác
Có hai lo i ngư ng c m giác: ngư ng c m giác phía dư i và ngư ng c m giác phía
trên.
Ngư ng c m giác phía dư i là cư ng ñ t i thi u c n ñ gây ra ñư c m t c m giác. Ngư ng
c m giác phía trên là cư ng ñ t i ña mà ñó còn gây ra ñư c c m giác.
Cư ng ñ kích thích n m gi a ngư ng trên và ngư ng dư i g i là vùng c m giác ñư c. Bên
c nh các ngư ng trên còn có ngư ng sai bi t. Ngư ng sai bi t là m c ñ khác bi t t i thi u
v cư ng ñ ho c tính ch t c a hai kích thích ñ có th phân bi t s khác nhau gi a chúng
Các cơ quan c m giác khác nhau có ngư ng riêng c a mình các cá nhân khác nhau ngư ng
c m giác cũng không gi ng nhau. Nó ch u nh hư ng c a các ñi u ki n giáo d c và rèn luy n.
Hi n nay các nhà khoa h c còn ñưa ra thuy t phát hi n tín hi u. Thuy t này cho r ng tính
nh y c m c a c m giác không ch ph thu c vào cư ng ñ c a kích thích và kh năng ñáp l i
c a cơ quan c m giác mà còn ph thu c vào s bi n ñ i c a các nhân t hoàn c nh và tâm lí.
Các nhân t tâm lí ñây chính là kì v ng, kinh nghi m và ñ ng cơ c a con ngư i trong tình
hu ng c m giác c th ñó. Ví d , khi con ngư i ñang tr ng thái s n sàng ñ ti p nh n thông
tin thì tính nh y c m c a nó cao hơn so v i lúc bình thư ng.
b. Quy lu t thích ng c a c m giác
Thích ng là kh năng thay ñ i ñ nh y c m c a c m giác cho phù h p v i s thay
ñ i c a cư ng ñ kích thích, khi cư ng ñô kích thích tăng thì ñ nh y c m gi m và khi cư ng
ñ kích thích gi m thì ñ nh y c m tăng.
C m giác c a con ngư i có th thích ng v i các thay ñ i môi trư ng như thích ng v i nhi t
ñ c a nư c nóng, bu ng t i. ð ng th i c m giác c a con ngư i còn thích ng v i các kích
thích kéo dài mà không thay ñ i cư ng ñ ho c m t tính ch t nào ñó. Trong trư ng h p này
ta s ng ng nh n th y kích thích ñ n khi kích thích ñó có s thay ñ i.
S thích ng c m giác giúp con ngư i thích nghi v i nh ng ñi u ki n môi trư ng luôn bi n
ñ i, b o v h th n kinh không b quá t i b i các kích thích cũ liên t c, ñ ng th i nó còn cho
phép con ngư i luôn ñư c ñ i m i c m giác b ng các kích thích m i ña d ng hơn, phong phú
hơn.
S thích ng c a c m giác các lo i c m giác khác nhau có m c ñ không gi ng
nhau. Nó có th phát tri n nh rèn luy n và ho t ñ ng ngh nghi p.
c. Quy lu t tác ñ ng l n nhau c a c m giác
Các c m giác luôn tác ñ ng t i nhau, làm thay ñ i tính nh y c m c a nhau. S tác
ñ ng di n ra theo quy lu t như sau: Sư kích thích y u lên m t cơ quan Phân tích này s làm
tăng ñ nh y c m c a m t cơ quan Phân tích kia, s kích thích l n cơ quan Phân tích này làm
gi m ñ nh y c m c a cơ quan phân tích kia S tác ñ ng có th ñ ng th i hay n i ti p trên
nh ng c m giác cùng lo i hay khác lo i. Có hai lo i tương ph n tương ph n n i ti p và tương
ph n ñ ng th i. Tương ph n n i ti p là tương ph n khi hai kích thích tác ñ ng n i ti p nhau
lên m t cơ quan c m giác, còn tương ph n ñ ng th i x y ra khi hai kích thích tác ñ ng cùng
m t lúc lên cơ quan c m giác.

2. Tri giác

2. 1. Khái ni m v tri giác

Khi các thông tin v các thu c tính c a s v t, hi n tư ng có ñư c nh c m giác ñư c
chuy n t i v não thì ngay l p t c chúng ñư c t ch c s p x p t o nên m t hình nh ñ y ñ
có ý nghĩa v chính s v t, hi n tư ng ñang tác ñ ng vào các giác quan c a chúng ta. Nh
v y, chúng ta không ch th y màu xanh ñơn thu n mà th y màu xanh c a c , không ch nghe
th y m t âm thanh mà nghe th y ti ng nh c hay ti ng bài hát. Quá trình t ch c s p x p, lí
gi i và xác ñ nh ý nghĩa c a hình nh v s v t hi n tư ng ñó chính là tri giác.
Tri giác là s ph n ánh m t cách tr n v n các thu c tính bên ngoài c a s v t hi n tương
ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan.
Như v y, hình nh tr n v n c a s v t có ñư c là d a trên cơ s c a các thông tin do
c m giác ñem l i, d a trên vi c t ch c, s p x p các thu c tính bên ngoài c a s v t thành
m t th th ng nh t theo ñúng c u trúc c a s v t, hi n tư ng khách quan. C m giác ñư c coi
như m t ngu n cung c p thông tin ñ u vào, còn tri giác là t h p, di n gi i, gán ý cho các
thông tin ñó.

2.2. ð c ñi m tri giác

Cùng là m t quá trình thu c giai ño n nh n th c c m tính, tri giác có nh ng ñ c ñi m
gi ng v i c m giác:
- Tri giác là m t quá trình tâm lí. Quá trình này có kh i ñ u, di n bi n và k t thúc tương ñ i
rõ ràng.
- Tri giác ph n ánh các d u hi u b ngoài c a s v t, hi n tư ng.
- Ph n ánh s v t, hi n tư ng m t cách tr c ti p.
Bên c nh nh ng ñi m gi ng nhau ñó, tri giác có nh ng ñ c ñi m n i b t khác v i c m
giác:
Khác bi t cơ b n gi a c m giác và tri giác là ch c m giác ph n ánh m t cách riêng
l t ng thu c tính b ngoài c a s v t, hi n tư ng và g n v i m t cơ quan th c m chuyên
bi t, trong khi ñó tri giác là s t ng h p các c m giác ñ t o ra m t hình nh tr n v n v ñ i
tư ng. Nói cách khác tri giác ph n ánh s v t, hi n tư ng m t cách tr n v n.
Tri giác s dung d li u tr c quan do c m giác ñang mang l i ñ ng th i s dung c
các kinh nghi m ñã h c ñư c trong quá kh ñ có hình nh c a s v t m t cách tr n v n ñ
g i tên s v t. ðây là ñi m khác bi t l n so v i c m giác.
Tri giác giúp con ngư i xác ñ nh ñư c v trí c a ch th ñ i v i các s v t hi n tư ng
trong th gi i xung quanh m t cách tương ñ i rõ ràng. m c ñ c m giác, ch th chưa có
ñư c hình nh ñ y ñ v s v t hi n tư ng, do v y chưa có ñư c ñi u này. ð ng th i, tri giác
giúp con ngư i xác ñ nh ñư c s v t ñó thu c lo i, nhóm s v t hi n tư ng nào. T c là tri
giác m t cách "t ñ ng" xác ñ nh m i quan h gi a m t s v t hi n tư ng và nhóm s v t
hi n tư ng. ði u này minh ch ng cho lu n ñi m c a Mác: "l ng trong con m t là nh ng nhà
lí lu n".
Tri giác là quá trình tích c c, g n li n v i vi c gi i quy t các nhi m v c th c a con
ngư i. Quá trình tri giác di n ra m t cách t ñ ng ngay khi con ngư i có c m giác. Ranh gi i
gi a c m giác và tri giác v m t th i gian là không rõ ràng. ñây, vi c tách bi t c m giác và
tri giác là hoàn toàn do m c ñích nh n th c. Trên th c t , quá trình c m giác và tri giác di n
ra m t cách liên t c và không th chia c t. Do v y có quan ñi m cho r ng c m giác và tri giác
là m t h th ng h p nh t.

2.3. Các lo i tri giác

Căn c vào các cơ quan c m giác ñóng vai trò chính trong quá trình tri giác có th
chia thành: tri giác nhìn, tri giác nghe, tri giác s mó (trong ñó tri giác nhìn ñư c nghiên c u
nhi u hơn c ). Do v y, theo cách phân chia này chúng ta ch tìm hi u lo i tri giác nhìn. Căn
c vào ñ i tư ng tri giác có th chia tri giác thành: tri giác không gian, tri giác th i gian, tri
giác chuy n ñ ng, tri giác con ngư i.
a. Tri giác nhìn
Tri giác nhìn ph n ánh s v t hi n tư ng tr n v n nh th giác.
M t s nhân t thu c trư ng kích thích nh hư ng t i tri giác nhìn:
- S g n nhau gi a các s v t ñem ñ n tri giác các s v t g n nhau thu c v m t nhóm:
- s gi ng nhau: Tri giác các s v t gi ng nhau thu c v m t nhóm:
- S khép kín (bao hàm): s d ng t t c các thành ph n ñ t o ra m t ch nh th :
- Nhân t ti p di n t nhiên: Các thành ph n c a các hình quen thu c v i chúng ta thư ng
ñư c liên k t thành m t hình.
b. Tri giác không gian
Tri giác không gian ph n ánh kho ng không gian t n t i khách quan c a s v t hi n tư ng.
Tri giác không gian bao g m:
+ Tri giác hình d ng s v t,
+ Tri giác ñ l n c a v t,
+ Tri giác chi u sâu, ñ xa và các phương hư ng.
c. Tri giác th i gian
Tri giác th i gian ph n ánh ñ dài lâu, t c ñ và tính k t c khách quan c a s v t hi n tư ng
trong th gi i khách quan. Cơ ch c a vi c tri giác th i gian g n v i s ti p di n liên t c và
nh p trao ñ i sinh h c c a các quá trình cơ th (thư ng ñư c g i là ñ ng h sinh h c). Trong
ñó nh p c a h tu n hoàn và nh p h tiêu hoá ñóng vai trò quan tr ng. Các nghiên c u cho
th y r ng khi dùng m t s thu c làm thay ñ i nh p sinh h c, s d n t i s thay ñ i c a tri giác
th i gian.
Các nhân t nh hư ng t i tri giác th i gian.
+ Tu i và kinh nghi m: Tr em chưa bi t phân bi t th i gian, d n d n tr m i h c ñư c cách
tri giác th i gian.
+ ð ng cơ, tr ng thái tâm lí.
d. Tri giác chuy n ñ ng
Tri giác chuy n ñ ng ph n ánh s bi n ñ i v trí c a s v t. Bao g m s thay ñ i v trí, hư ng,
t cñ .
+ Chuy n ñ ng tương ñ i: ði xe nhìn bên ngoài, v t g n chuy n ñ ng nhanh, v t xa chuy n
ñ ng xa ch m (th ñưa ngón tay trư c m t và ng a ñ u ra xa).
+ Chuy n ñ ng ra xa (Radial motion): Lu t xa g n trong h i ho .
+ Tri giác âm thanh trong không gian: Nh sóng âm lan truy n theo d ng sóng nên con ngư i
nh n bi t ñư c hư ng phát ra c a âm thanh.
e. Tri giác con ngư i
Tri giác con ngư i là quá trình nh n th c l n nhau c a con ngư i trong quá trình giao lưu tr c
ti p. ð i tư ng c a tri giác con ngư i là ñ i tư ng ñ c bi t. Trong quá trình tri giác con
ngư i, các ch th t p trung ch y u vào vi c tri giác các ñ c ñi m và giá tr xã h i c a con
ngư i.

2.4. Quan sát và năng l c quan sát

Quan sát là hình th c tri giác cao nh t c a con ngư i. ðây là quá trình tri giác mang
tính ch ñ ng, có m c ñích, có ý th c rõ ràng. Quan sát có vai trò quan tr ng trong ho t ñ ng
c a con ngư i. "Quan sát, quan sát, quan sát" - Pavl p.
Thông qua quá trình quan sát trong ho t ñ ng và nh rèn luy n, con ngư i hình
thành năng l c quan sát. Năng l c quan sát là kh năng tri giác nhanh chóng nh ng ñi m
quan tr ng, ch y u và ñ c s c c a s v t, cho dù nh ng ñi m ñó khó nh n th y ho c có v là
th y u. Năng l c tri giác m i ngư i là khác nhau, ph thu c vào các ki u tri giác (ki u
t ng h p, ki u phân tích, ki u phân tích t ng h p, ki u c m xúc...), vào ho t ñ ng ngh
nghi p và s rèn luy n c a h .

2.5. Vai trò c a tri giác

Tri giác là thành ph n chính trong nh n th c c m tính, là ñi u ki n quan tr ng cho s
ñ nh hư ng hành vi và ho t ñ ng c a con ngư i trong th gi i khách quan. D a vào các hình
nh c a tri giác, con ngư i ñi u ch nh ho t ñ ng c a mình cho thích h p v i s v t hi n
tư ng khách quan. Quan sát - hình th c cao nh t c a tri giác ñã tr thành m t b ph n không
th thi u c a ho t ñ ng và là m t phương pháp nghiên c u khoa h c.

2.6. Các quy lu t c a tri giác

a..Quy lu t v tính ñ i tư ng c a tri giác
Tri giác bao gi cũng có ñ i tư ng là các s v t trong hi n th c khách quan. Tri giác
ph n ánh các s v t hi n tư ng trong hi n th c khách quan không ph i dư i hình th c t p
h p ñơn thu n các c m giác l n l n v m i s v t hi n tư ng, mà nó ph n ánh m t cách tr n
v n, c th s v t hi n tư ng ñ c l p v i s v t hi n tư ng khác. Hình nh tr c quan mà tri
giác ñem lai bao gi cũng thu c v m t s v t hi n tư ng nh t ñ nh c a th gi i khách quan.
Nh s ph n ánh chân th c c a tri giác mà con ngư i có th ho t ñ ng v i ñ v t t ch c
ho t ñ ng c a mình m t cách có k t qu .
b. Tính n ñ nh c a tri giác
Trong th c t , ñ i tư ng ñư c tri giác không ph i bao gi cũng hi n ra m t cách ñ y
ñ và rõ ràng trư c ch th . ð tri giác không nh t thi t ph i có ñ y ñ thông tin v m i
thu c tính c a s v t, mà ch c n m t s thu c tính nào ñó: hình d ng, màu s c, kích thư c...
Ch th s "l p ñ y", t o ra hình nh c a s v t m t cách ñ y ñ nh kinh nghi m c a mình.
Tính n ñ nh c a tri giác chính là kh năng tri giác s v t hi n tư ng m t cách không thay ñ i
trong nh ng ñi u ki n luôn bi n ñ i. Con ngư i có ñươc tính n ñ nh trong tri giác ch y u là
do kinh nghi m.
c. Quy lu t v tính l a ch n c a tri giác
B t kì ñ i tư ng nào khi tác ñ ng vào các cơ quan c m giác c a chúng ta cũng ñ u n m trong
m t b i c nh nào ñó, tri giác s tách ñ i tư ng ñó ra kh i các s v t xung quanh ñ ph n ánh
chính b n thân ñ i tư ng. ð itư ng ñư c tri giác g i là hình, còn b i c nh g i là n n. Tron
quan h hình và n n, vai trò c a hình và n n có th thay ñ i tùy thu c vào m c ñích tri giác,
ñi u ki n tri giác.
d. Quy lu t v tính có ý nghĩa c a tri giác
Hình nh tri giác bao gi cũng có m t ý nghĩa nào ñó, ñư c g n v i m t tên g i nh t
ñ nh. ði u này có ñư c do s g n bó ch t ch c a tri giác v i tư duy. Các c m giác khi ñư c
t h p l i thành m t hình nh tr n v n, s ñư c ñem so sánh ñ i chi u v i các bi u tư ng c a
s v t, hi n tư ng ñã ñư c lưu gi trong trí nh và ñư c x p vào m t nhóm, m t l p hay m t
lo i hi n tư ng nh t ñ nh. T ñó ta g i ñư c tên c a s v t.
e. Quy lu t t ng giác
Trong quá trình tri giác, hình nh tri giác không ch ph thu c vào chính ñ i tư ng
ñư c tri giác mà còn ph thu c vào m t s nhân t thu c v ch th tri giác. Các nhân t ñó
có th là:
+ Xu hư ng c a ch th ñ i v i m t c u trúc n ñ nh
+ Kinh ngh m trư c ñây: ch th không tri giác ñ i tư ng ñ c l p v i các kinh nghi m c a
mình mà ñưa kinh nghi m vào quá trình tri giác, không tri giác s v t v i não "t y tr ng" mà
v i các kì v ng, các gi thuy t nào ñó.
+ ði u ki n cơ th
+ H ng thú, ñ ng cơ
+ M t s nhân t giá tr xã h i, h n ch và ưu th xã h i, nh ng g i ý xã h i.
+ M t s nhân t tương tác gi a các c m giác
s ph thu c c a tri giác vào n i dung ñ i s ng tâm lí con ngư i,
vào ñ c ñi m nhân cách như v y g i là t ng giác
g. o giác
Là s ph n ánh không chính xác v s v t, hi n tư ng. Trong th c t hay g p các o
giác quang h c và o giác hình h c.

II. NH N TH C LÍ TÍNH

1. Tư duy

C m giác, tri giác ñem l i cho ta nh ng hình nh c th v các thu c tính b ngoài c a
hi n th c khách quan, nh ng cái ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan. Quá trình nh n
th c c m tính h t s c quan tr ng. Chúng là n n t ng, là cơ s ñ xây d ng nên lâu ñài nh n
th c c a chúng ta.
M c dù h t s c quan tr ng, nhưng nó cũng còn nh ng h n ch như: ch ph n ánh
ñư c nh ng cái hi n t i, nh ng thu c tính b ngoài, ph n ánh m t cách tr c ti p... ð nh n
th c và c i t o th gi i, ñòi h i con ngư i không ch nh n th c nh ng cái hi n t i mà còn
ph i nh n th c c nh ng cái ñã di n ra trong quá kh và nh ng cái s di n ra trong tương lai,
không ch ph n ánh nh ng thu c tính b ngoài mà quan tr ng hơn ph i ph n ánh ñư c nh ng
thu c tính b n ch t. nh ng m i liên h , quan h có tính quy lu t c a s v t hi n tư ng. ðó
chính là quá trình nh n th c lí tính c a con ngư i mà ñ c trưng là quá trình tư duy.

1.1. Khái ni m tư duy

ð ng trư c m t bông h ng, c m giác, tri giác cho chúng ta bi t ñư c hình d ng, màu
s c, mùi thơm... c a nó. Nhưng mu n bi t nó thu c hoa ñơn tính hay lư ng tính, thu c lo i
gi ng h ng nào, thành ph n hoá h c c a mùi thơm, cách tr ng và chăm sóc thì quá trình nh n
th c trên không th gi i quy t ñư c. Mu n gi i quy t nh ng v n ñ trên con ngư i ph i có
m t quá trình nh n th c cao hơn, ñó là tư duy. Cũng như c m giác và tri giác, tư duy cũng là
m t quá trình tâm lí, mà c th là quá trình nh n th c, nhưng nó ph n ánh ñư c nh ng thu c
tính b n ch t, nh ng m i liên h , quan h có tính quy lu t c a s v t hi n tư ng mà trư c ñó
ta chưa bi t.
Vì là m t quá trình, nên tư duy cũng có ba giai ño n là m ñ u di n bi n và k t thúc.
M ñ u c a tư duy là s b t g p hoàn c nh có v n ñ , nh ng cái chúng ta chưa bi t, nh ng
cái mâu thu n v i kinh nghi m c a chúng ta, ñòi h i ph i gi i quy t, ph i ph n ánh. Di n
bi n c a tư duy là di n ra các thao tác c a tư duy, s phân tích, t ng h p, so sánh, tr u tư ng
hoá, khái quát hoá... ñ gi i quy t tình hu ng (bài toán) ñ t ra. K t thúc quá trình tư duy s
cho ta nh ng khái ni m m i, nh ng suy lí, phán ñoán... (nh ng s n ph m c a tư duy).
Tư duy có kh năng ph n ánh ñư c nh ng thu c tính b n ch t c a s v t hi n tư ng,
ñó là nh ng ñ c tính c h u, g n ch t v i t ng s v t, hi n tư ng, là cái ñ phân bi t s v t
hi n tư ng này v i s v t hi n tư ng khác. Khi nh ng thu c tính này trong s v t hi n tư ng
m t ñi thì không còn b n thân s v t hi n tư ng ñó n a mà s thành m t s v t hi n tư ng
khác. Ví d , m t ôxít lư ng tính t c là nó v a có tính ôxít axít v a có tính ôxít badơ. N u nó
m t tính ôxít axít thì nó không còn là ôxít lư ng tính n a.
Các thu c tính b n ch t n m ngay trong s v t hi n tư ng, g n ch t v i cái bên ngoài
và ñư c b c l nh cái bên ngoài thông qua hi n tư ng. Nhưng không ph i m i hi n tư ng
ñ u là b n ch t. Cái b n ch t và cái hi n tư ng th ng nh t v i nhau nhưng không ñ ng nh t.
Tư duy ph n ánh nh ng m i liên h , quan h có tính quy lu t ñó là nh ng m i liên h bên
trong, t t y u, nh ng quan h không ñ i trong nh ng ñi u ki n, hoàn c nh nh t ñ nh, có th
bi u th dư i d ng công th c khái quát. Ví d , nư c nguyên ch t, áp su t m t atm, nhi t ñ
m t trăm ñ C thì s sôi (chuy n t tr ng thái l ng sang tr ng thái hơi).
Tư duy ph n ánh ñư c các quy lu t, vì tư duy l y ngôn ng làm phương ti n và có b n ch t
xã h i (tư duy con ngư i mang tính t p th , t c là d a trên k t qu tư duy c a ngư i khác).
Tư duy n y sinh do yêu c u c a th c ti n cu c s ng c i t o t nhiên, c i t o xã h i và c i t o
chính b n thân mình c a con ngư i.
Tư duy ph n ánh nh ng cái m i, nh ng cái trư c ñó ta chưa bi t, nó khác xa v ch t so v i
nh n th c c m tính và trí nh . Nh có tư duy mà kho tàng nh n th c c a loài ngư i ngày
càng ñ s xã h i loài ngư i luôn luôn phát tri n, th h sau bao gi cũng ti n b và văn minh
hơn th h trư c.
Tư duy tr u tư ng, tư duy b ng ngôn ng ch có con ngư i, nh ng ngư i phát tri n bình
thư ng và trong tr ng thái t nh táo. M t s ñ ng v t b c cao như kh , vư n, cá heo... cũng có
kh năng tư duy nhưng là tư duy tr c quan c th , tư duy b ng thao tác, (tư duy b ng tay).
T c là lo i tư duy này có c ngư i và ñ ng v t.
Ngày nay, do s phát tri n c a khoa h c kĩ thu t, con ngư i có th t o ra nh ng máy móc bi t
tư duy - ngư i máy (rôb t).
M c dù ngư i máy có th tư duy gi i quy t công vi c nhanh và chính xác hơn con ngư i,
nhưng ñó l i là s n ph m tư duy c a con ngư i, nó ch gi i quy t nh ng công vi c do con
ngư i l p trình và cài ñ t cho nó. N u không có s ñi u khi n c a con ngư i thì ngư i máy
không th t tư duy ñ gi i quy t v n ñ th c ti n ñ t ra, dù là nh ng công vi c ñơn gi n nh t.
Tóm l i, tư duy là m t quá trình nh n th c ph n ánh nh ng thu c tính b n ch t nh ng m i
liên h quan h có tính quy lu t c a s v t hi n tư ng khách quan mà trư c ñó ta chưa bi t

1.2 ð c ñi m c a tư duy.
a. Tính có v n ñ
Tư duy n y sinh t hi n th c khách quan, t nh ng tình hu ngng có v n ñ , ñó là
nh ng bài toán ñ t ra trong cu c s ng nhưng không ph i m i tác ñ ng c a th gi i khách
quan ñ u làm n y sinh tư duy mà ch nh ng cái ta chưa bi t, ñang th c m c và có nhu c u
gi i quy t.
Tình hu ng có v n ñ là bài toán ñ t ra mâu thu n v i v n hi u bi t cũ c a chúng ta.
Khi ta có nhu c u gi i quy t chúng thì quá trình tư duy b t ñ u. Tình hu ng có v n ñ mang
tính ch quan ñ i v i m i cá nhân, Có nghĩa là cùng m t tình hu ng, nhưng có v n ñ v i
ngư i này mà không có v n ñ v i ngư i khác.
Không ph i c có tình hu ng có v n ñ là làm n y sinh quá trình tư duy, mà quá trình
tư duy ch di n ra khi cá nhân nh n th c ñư c tình hu ng có v n ñ và có nhu c u gi i quy t
chúng. ð c bi t hơn là cá nhân ñó ph i có nh ng tri th c c n thi t liên quan ñ n v n ñ , ñ
ñ có th gi i quy t ñư c v n ñ sau nh ng c g ng nh t ñ nh.
T ñ c ñi m trên chúng ta có th rút ra m t s k t lu n sư ph m như sau: ð quá trình
d y h c ñ t k t qu cao, giáo viên ph i thư ng xuyên t o ra tình hu ng có v n ñ , làm cho
h c sinh nh n th c ñư c tình hu ng gcó v n ñ và có nhu c u gi i quy t chúng m t cách tích
c c, i m cho h c sinh, giúp h c sinh gi i quy t r i ti p t c t o ra tình hu ng m i. C như
th làm cho quá trình nh n th c c a h c sinh phát tri n không ng ng. ðó là m t hư ng d y
h c tích c c g i là d y h c nêu v n ñ : Trong quá trình h c t p c a cá nhân cũng v y, mu n
ñ t k t qu cao, chúng ta ph i liên ti p làm n y sinh tình hu ng có v n ñ và tích c c gi i
quy t chúng.
b. Tính khái quát
Khái quát là ph n ánh nh ng ñ c ñi m chung nh t c a m t nhóm s v t hi n tư ng.
Ph n ánh khái quát là ph n ánh cái chung, cái b n ch t c a hàng lo t s v t hi n tư ng cùng
lo i, là s ph n ánh b ng ngôn ng , b ng khái ni m và quy lu t. Ví d , ph n Vi t Nam anh
hùng, b t khu t, trung h u, ñ m ñang.
Cái khái quát là cái chung, cái b n ch t c a các s v t hi n tư ng cùng lo i và tư duy có kh
năng ph n ánh chúng. Nhưng không ph i m i cái chung ñ u mang tính khái quát, b n ch t.
Ví d , s dĩ g i là cá voi vì chúng có các ñ c ñi m chung c a loài cá nhưng nh ng ñ c ñi m
ñó không ph i là ñ c ñi m b n ch t c a cá voi, th c ch t cá voi là loài thú...
ð i tư ng c a tư duy là cái chung nhưng nó cũng hư ng t i cái riêng. B i vì, cái chung bao
gi cũng ñư c khái quát t nh ng cái riêng, c th và chúng ñư c bi u hi n thông qua cái
riêng. Cái riêng t n t i trong m i liên h v i cái chung, d a vào cái chung và có tác d ng soi
sáng cái chung.
Tư duy mang tính khái quát nhưng không nên khái quát v i theo kinh nghi m cá nhân. Ví d ,
m i l i nói d i ñ u x u,... Trong quá trình d y h c, mu n phát tri n tư duy cho h c sinh ph i
truy n th cho h c sinh nh ng tri th c mang tính khái quát, cô ñ ng, súc tích...
c. Tính gián ti p
Gián ti p là ph i qua các khâu trung gian. Tư duy ph n ánh gián ti p thông qua nhân th c
c m tính và thông qua k qu tư duy c a ngư i khác (kinh nghi m xã h i).
S dĩ tư duy ph i ph n ánh gián ti p Ch không th ph n ánh tr c ti p ñư c vì tư duy ph n
ánh cái bên trong, cái b n ch t nh ng m i liên h , quan h có tính quy lu t. Nh ng cái này
không th ph n ánh tr c ti p b ng các giác quan.
Như v y, quá trình tư duy ph i d a vào nguyên li u do nh n th c c m tính cung c p. Không
có ngu n nguyên li u này thì tư duy không th ti n hành ñư c. Tư duy ñư c v n hành trên
n n ngôn ng , bi u ñ t b ng ngôn ng , t c là tư duy ti n hành các thao tác trên n n ngôn ng ,
bi u ñ t k t qu b ng ngôn ng ... Ngoài ra tư duy c a m i cá nhân ñ u d a vào k t qu tư
duy c a loài ngư i, c a các cá nhân khác. Chính vì v y nên các th h sau bao gi cũng phát
tri n hơn th h trư c.
d. Tư duy c a con ngư i có quan h ch t ch v i ngôn ng
Như ph n trên ñã nói, tư duy v n hành trên n n ngôn ng ... Hay nói c th hơn là tư
duy có quan h ch t ch v i ngôn ng . ð các nói: Không có ngôn ng thì ch ng có tư duy.
Xung quanh m i quan h gi a tư duy và ngôn ng có nhi u quan ñi m khác nhau.
Quan ñi m c a trư ng phái Vutxbua cho r ng tư duy và ngôn ng không g n bó v i
nhau mà tách bi t nhau. Ch ng ch g n bó v i nhau khi vi t ra ho c nói ra. Tư duy gi ng như
m c áo còn ngôn ng gi ng như cái áo.
Quan ñi m c a thuy t hành vi l i ñ ng nh t tư duy v i ngôn ng . Nh ng ngư i theo trư ng
phái này cho r ng ngôn ng là tư duy phát ra thành l i.
Theo quan ñi m c a tâm lí h c duy v t bi n ch ng thì tư duy và ngôn ng là hai quá trình có
m i quan h ch t ch v i nhau. Chúng th ng nh t v i nhau nhưng không ñ ng nh t. ðó là
m i quan h gi a n i dung và hình th c. C th .là. n u không có ngôn ng thì s n ph m c a
tư duy không có gì ñ bi u ñ t và ngư i khác không th ti p nh n, các thao tác c a tư duy
cũng không th di n ra ñư c. Ví d , mu n phân tích ph i dùng ngôn ng ñ m x s v t
hi n tư ng... Ngư c l i, n u không có tư duy (v i s n ph m c a nó) thì ngôn ng ch là m t
chu i âm thanh vô nghĩa, không có n i dung, gi ng như nh ng tín hi u âm thanh c a th gi i
ñ ng v t. Tư duy và ngôn ng là hai quá trình tâm lí khác nhau, chúng có s n ph m khác
nhau và tuân theo nh ng quy lu t khác nhau. Tư duy b t ñ u khi xu t hi n tình hu ng có v n
ñ . Nhưng nh có ngôn ng mà con ngư i nh n th c ñư c tình hu ng có v n ñ . Nh có
ngôn ng mà ch th ti n hành ñư c các thao tác tư duy k t thúc quá trình tư duy ñi ñ n
nh ng khái ni m, phán ñoán, suy lí ph i ñư c bi u ñ t b ng ngôn ng . ðó là các công th c,
t , ng , m nh ñ ...
Như v y, ñ rèn luy n kh năng tư duy nói riêng và kh năng nh n th c nói chung, chúng ta
ph i rèn luy n ngôn ng trong sáng, khúc chi t... vì nó là công c , là phương ti n c a tư duy.
Ngư c l i, ngôn ng mu n trong sáng, khúc chi t... thì tư duy ph i rõ ràng, minh b ch, vì
ngôn ng bi u ñ t k t qu c a tư duy.
e. Tư duy có quan h v i nh n th c c m tính
Như V.I. Lê nin ñã t ng kh ng ñ nh: Không có c m giác thì không có nh n th c nào
c . Rõ ràng nhân th c c m tính là cơ s . là nơi cung c p nguyên li u cho tư duy. Tư duy d a
vào nh n th c c m tính, không tách r i nh n th c c m tính và thư ng b t ñ t nh n th c
c m tính. Dù tư duy có khái quát ñ n ñâu, có tr u tư ng ñ n ñâu thì trong n i dung c a nó
cũng ch a ñ ng thành ph m c a nh n th c c m tính.
Ngư c l i, tư duy và s n ph m c a nó cũng có nh hư ng m nh m , chi ph i kh năng ph n
ánh c a nh n th c c m tính, làm cho nh n th c c m tính tinh vi, nh y bén hơn, chính xác hơn,
có s l a ch n và có ý nghĩa hơn.
C m nh n th c c m tính và tư duy ñ u n y sinh t th c ti n, l y th c ti n làm tiêu chu n
ki m tra tính ñ ng ñ n c a nh n th c.
Như v y, ñ rèn luy n tư duy, chúng ta c n ñi vào th c t cu c s ng, ph i rèn luy n năng l c
quan sát, trí nh ...

1.3. Các giai ño n c a m t quá trình tư duy

Tư duy là m t hành ñ ng. M i hành ñ ng tư duy là m t quá trình gi i quy t m t nhi m v
nào ñó n y sinh trong quá trình nh n th c hay trong ho t ñ ng th c ti n: Quá trình tư duy bao
g m nhi u giai ño n k ti p nhau liên t c: t khi g p tình hu ng có v n ñ và nh n th c ñư c
v n ñ cho ñ n khi v n ñ ñư c gi i quy t. Sau khi gi i quy t l i có th làm n y sinh v n ñ
m i, kh i ñ u cho m t quá trình tư duy m i có th ph c t p hơn. Các giai ño n c th c a
m t quá trình tư duy như sau:
a. Xác ñ nh v n ñ và bi u ñ t v n ñ thành nhi m v tư duy
Tư duy ch n y sinh khi con ngư i b t g p tình hu ng có v n ñ nh n th c ñư c v n ñ (t c
là xác ñ nh ñư c nhi m v tư duy) và bi u ñ t ñư c nó. Khi g p tình hu ng có v n ñ ch th
ph i ý th c ñư c ñó là tình hu ng có v n ñ ñ i v i b n thân, phát hi n ra mâu thu n ch a
ñ ng trong tình hu ng có v n ñ - ñó là mâu thu n gi a cái ñã bi t, ñã cho v i cái ph i tìm,
cái mu n có. Ch th ph i có nhu c u gi i quy t, tìm th y nh ng tri th c ñã có trong v n kinh
nghi m có liên quan ñ n v n ñ , s d ng các tri th c ñó vào gi i quy t v n ñ , trên cơ s ñó
ñ ra nhi m v tư duy.
b. Huy ñ ng các tri th c, v n kinh nghi m có liên quan ñ n v n ñ ñã xác ñ nh ñư c
Khâu này làm xu t hi n trong ñ u nh ng tri th c, kinh nghi m, nh ng m i liên tư ng nh t
ñ nh có liên quan ñ n v n ñ ñã ñư c xác ñ nh và bi u ñ t nó. Vi c huy ñ ng nh ng tri th c
kinh nghi m, nh ng m i liên tư ng này hoàn toàn ph thu c vào nhi m v tư duy ñã ñư c
xác ñ nh. Vi c tư duy ñúng hư ng hay l c hư ng là do nhi m v tư duy ñ t ra có chính xác
hay không.
c. sàng l c các liên tư ng và hình thành gi thuy t
Nh ng tri th c, nh ng kinh nghi m, nh ng liên tư ng ñ u tiên ñư c xác ñ nh giai ño n trên
là nh ng tri th c, nh ng liên tư ng còn mang tính r ng rãi, chưa ñư c khu bi t và phân hoá
kĩ càng nên chúng c n ñư c sàng l c, l a ch n sao cho phù h p nh t v i nhi m v ñ ra.
Sàng l c các liên tư ng th c ch t là l a ch n nh ng tri th c c n thi t, g t b nh ng cái không
c n thi t cho nhi m v tư duy.
S thành công trong vi c gi i quy t nhi m v tư duy cũng như trong vi c t o ra nh ng ñi u
ki n thu n l i cho s phát tri n tư duy ñ u tuỳ thu c vào s ña d ng c a gi thuy t. Chính s
ña d ng c a gi thuy t s cho phép ta xem xét m t s v t hi n tư ng t nhi u hư ng khác
nhau, trong các h th ng liên h và quan h khác nhau, tìm ra ñư c con ñư ng giai quy t
ñúng ñ n và ti t ki m nh t.
d. Ki m tra gi thuy t
Chính s ña d ng c a gi thuy t ñòi h i ta ph i ki m tra xem gi thuy t nào trong s các gi
thuy t ñưa ra tương ng v i các ñi u ki n và v n ñ ñ t ra. Quá trình ki m tra gi thuy t có
th di n ra trong ñ u hay trong ho t ñ ng th c ti n. K t qu ki m tra s d n ñ n s kh ng
ñ nh hay ph ñ nh ho c chính xác hoá gi thuy t ñã nêu.
e. Gi i quy t v n ñ (gi i quy t nhi m v c a tư duy)
Khi gi thuy t ñã ñư c ki m tra và kh ng ñ nh thì nó s ñư c th c hi n ñ tr l i cho v n ñ
ñ t ra. Trong quá trình tư duy, ñ gi i quy t nhi m v , con ngư i thư ng g p nh ng khó khăn
do nh ng nguyên nhân khác nhau. Có khi ch th không th y h t ñư c d ki n c a bài toán.
ðôi khi không gi i quy t ñư c nhi m v ch vì ch th tư duy t ñưa vào bài toán m t s ñi u
ki n th a, không có trong bài toán. Ho c do tính ch t khuôn sáo, c ng nh c c a tư duy ñã
làm cho ch th không th gi i quy t ñư c nhi m v .

1.4. Các thao tác tư duy

Xét v b n ch t thì tư duy là m t quá trình cá nhân th c hi n các thao tác trí tu nh t ñ nh ñ
gi i quy t v n ñ hay nhi m v ñ t ra. Cá nhân có tư duy hay không là ch h có ti n hành
các thao tác này trong ñ u mình hay không. Cho nên nh ng thao tác này còn ñư c g i là
nh ng quy lu t bên trong c a tư duy. Quá trình tư duy có các thao tác cơ b n sau:
a. Phân tích và t ng h p
Phân tích là quá trình dùng trí óc ñ phân chia ñ i tư ng nh n th c thành các bô ph n, các
thành ph n tương ñ i ñ c l p ñ nh n th c ñ i tư ng sâu s c hơn (nói như v y ñ kh ng ñ nh
phân tích không ph i là quá trình băm nh hay ñ p nát ñ i tư ng). ðó là quá trình di n ra
trong ñ u ch th nh m tách ñ i tư ng tư duy thành nh ng thu c tính, nh ng b ph n, nh ng
m i liên h , quan h gi a chúng ñ nh n th c ñ i tư ng sâu s c hơn.
T ng h p là quá trình dùng trí óc ñ h p nh t các thành ph n ñã ñư c tách r i trong
quá trình phân tích thành m t chính th th ng nh t hoàn ch nh. ðây là thao tác trí tu , trong
ñó ch th tư duy dùng trí óc ñưa nh ng thu c tính nh ng thành ph n ñã ñư c phân tích vào
thành m t ch nh th , giúp ta nh n th c ñư c bao quát hơn.
Phân tích và t ng h p là hai quá trình có quan h m t thi t v i nhau, b sung cho nhau trong
m t quá trình tư duy th ng nh t. Phân tích là cơ s ñ t ng h p; ñư c ti n hành theo phương
hư ng c a s t ng h p. T ng h p di n ra trên cơ s phân tích, ñư c th c hi n trên k t qu
c a s phân tích. Không có quá trình phân tích thì không th ti n hành t ng h p ñư c.
Ngư c l i, phân tích không có t ng h p thì quá trình ñó tr nên vô nghĩa trong quá trình nh n
th c.
b. So sánh
So sánh là quá trình dùng trí óc ñ xác ñ nh sư gi ng và khác nhau, s ñ ng nh t hay không
ñ ng nh t, sư b ng nhau hay khôn b ng nhau gi a các ñ i tư ng nhân th c.
Thao tác này liên quan ch t ch v i thao tác phân tích và t ng h p và r t quan trong trong
vi c nh n th c th gi i. K.D.Usinxki t ng nói: So sánh là cơ s c a moi s hi u bi t và tư
duy, hay như Sêchên p cũng nói: So sánh là kho tàng trí tu quý báu nh t c a con ngư i.
Nh so sánh mà con ngư i có th hình dung ra nh ng cái chưa bi t trên cơ s nh ng cái ñã
bi t.
c. Tr u tư ng hoá và khái quát hóa
Tr u tư ng hoá là dùng trí óc ñ g t b nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h quan
h th y u, không c n thi t và ch gi l i nh ng y u t c n thi t cho tư duy.
Khái quát hoá là quá trình dùng trí óc ñ h p nh t nhi u ñ i tư ng khác nhau thành m t
nhóm, m t lo i theo nh ng thu c tính, nh ng liên h , quan h chung nh t ñ nh.
Nh ng thu c tính chung là nh ng thu c tính b n ch t, gi ng nhau ñ c trưng cho hàng lo t s
v t hi n tư ng cùng lo i.
M i quan h gi a tr u tư ng hóa và khái quát hoá cũng gi ng như m i quan h gi a Phân
tích và t ng h p nhưng m c ñ cao hơn. Không có tr u tư ng hoá thì không th ti n hành
khái quát hoá. Nhưng tr u tư ng hóa mà không khái quát hóa thì h n ch quá trình nh n th c,
th m chí s tr u tư ng hoá tr nên vô nghĩa.
Tóm l i: Gi a các thao tác tư duy ñ u có m i quan h m t thi t v i nhau, th ng nh t theo m t
hư ng nh t ñ nh do nhi m v tư duy quy ñ nh. Trong th c t tư duy, các thao tác trên ñan
chéo vào nhau, tương tác l n nhau. Tuỳ theo nhi m v và ñi u ki n tư duy, không nh t thi t
quá trình tư duy nào cũng ph i th c hi n theo m t trình t máy móc các thao tác trên hay
th c hi n t t c các thao tác. ð rèn luy n và phát tri n tư duy cho h c sinh, giáo viên c n
chú ý rèn luy n cho h c sinh các thao tác tư duy nói trên.

1.5. Các lo i tư duy

D a trên các tiêu chí khác nhau, chúng ta có th phân tư duy thành các lo i khác nhau.
Sau ñây là m t s cách phân lo i c th .
N u xét trên phương di n l ch s hình thành và m c ñ phát tri n c a tư duy thì có các lo i tư
duy sau:
a. Tư duy tr c quan hành ñ ng
ðây là lo i tư duy xu t hi n s m nh t v phương di n phát sinh ch ng lo i cũng như v
phương di n phát sinh cá th . Là lo i tư duy mà vi c gi i quy t các nhi m v ñư c th c hi n
nh s cai t th c t các tình hu ng và nh các hành ñ ng v n ñ ng có th quan sát ñư c. Ví
d , tr em th c hi n phép c ng b ng các que tính
Trong quá trình phát sinh ch ng lo i cũng như cá th , con ngư i trư c tiên gi i quy t nh ng
nhi m v c th , hư c m t sau ñó m i hình thành lí lu n và ho t ñ ng lí thuy t. Ch ng h n,
t tiên chúng ta t vi c ño ñ c ru ng ñ t b ng th c hành d n d n hình thành b môn hình h c.
ð i v i tr em (3 - 4 tu i) thì lo i tư duy này là ch y u. Qua quá trình tham gia vào ho t
ñ ng th c ti n, lo i tư duy này tr ñư c hoàn thi n d n và ngày càng gi vai trò th y u.
b. Tư duy tr c quan hình nh
Lo i tư duy này ra ñ i mu n hơn tư duy tr c quan hành ñ ng và phát tri n m c ñ cao hơn.
Lo i tư duy này ch có con ngư i, ñ c bi t là tr nh . ðây là lo i tư duy mà vi c gi i
quy t nhi m v ñư c th c hi n b ng s c i t tình hu ng ch d a trên bình di n hình nh.
Tư duy tr c quan hình nh c a h c sinh ñư c phát tri n m nh thông qua h c văn h c.
c. Tư duy tr u tư ng
Tư duy tr u tư ng (còn g i là tư duy t ng hay tư duy lôgic) là lo i tư duy ra ñ i mu n nh t
và ch có con ngư i. ðây là lo i tư duy mà vi c gi i quy t nhi m v ñư c d a trên vi c s
d ng các khái ni m, các k t c u lôgic, ñư c t n t i và v n hành nh ngôn ng .
Các lo i tư duy trên t o thành các giai ño n phát tri n c a tư duy trong quá trình phát sinh
ch ng lo i và cá th . Ba lo i tư duy này có m i quan h m t thi t v i nhau, b sung cho nhau
và chi ph i l n nhau, trong ñó tư duy tr c quan hành ñ ng và tư duy tr c quan hình nh là cơ
s cho tư duy tr u tư ng.
N u căn c vào hình th c bi u hi n c a nhi m v và phương th c gi i quy t nhi m v thì quá
trình tư duy cũng có ba lo i:
- Tư duy th c hành là lo i tư duy mà nhi m v ñư c ñ ra m t cách tr c quan, dư i hình th c
c th . Phương th c gi i quy t là các hành ñ ng th c hành. Ví d , nh ng ngư i s a xe c ,
máy móc.
- Tư duy hình nh c th là lo i tư duy mà nhi m v ñư c ñ ra dư i hình th c hình nh c
th và vi c gi i quy t nhi m v cũng ñư c d a trên nh ng hình nh tr c quan ñó.
- Tư duy lí lu n là lo i tư duy mà nhi m v ñư c ñ ra và gi i quy t nhi m v ñó ñòi h i ph i
s d ng nh ng khái ni m tr u tư ng, nh ng tri th c lí lu n.
Trong th c t , ñ gi i quy t nhi m v , ngư i trư ng thành ít khi s d ng thu n tuý m t lo i
tư duy mà thư ng s d ng ph i h p nhi u lo i tư duy v i nhau, trong ñó có m t lo i tư duy
nào ñó gi vai trò ch y u.
Xét theo m c ñ sáng t o c a tư duy thì có các lo i sau: Tư duy algôrit là lo i tư duy di n ra
theo m t chương trình, m t c u trúc lôgic có s n, theo m t khuôn m u nh t ñ nh. Lo i tư duy
này có c ngư i và rôbôt (ngư i máy).
Tư duy ơrixtic là lo i tư duy sáng t o, có tính ch t cơ ñ ng linh ho t, không tuân theo m t
khuôn m u c ng nh c nào. Lo i tư duy này liên quan ñ n tr c giác và kh năng sáng t o cua
con ngư i.
C hai lo i tư duy này cũng có quan h ch t ch v i nhau, b sung cho nhau, giúp con ngư i
nh n th c sâu s c và ñúng ñ n th gi i.

2. Tư ng tư ng

Trong th c t , không ph i b t c tình hu ng có v n ñ nào ta cũng ñ gi i quy t b ng tư duy.

Có nhi u trư ng h p, khi ñ ng trư c tình hu ng có v n ñ con ngư i không th dùng tư duy
ñ gi i quy t ñư c mà ph i dùng m t quá trình nh n th c khác g i là tư ng tư ng. Ví d , khi
ñ c tác ph m "S ng như anh", chúng ta chưa ñ n nơi anh Tr i , chưa ñư c ti p xúc v i anh,
không ñư c ch ng ki n 9 phút cu i cùng b t t c a anh, nhưng ta v n hình dung ñư c hình
dáng, c ch , tâm tr ng, khí phách c a anh cùng v i nh ng tình ti t trong câu chuy n...
S dĩ như v y là do con ngư i có kh năng ph n ánh ñư c nh ng cái mà b n thân chưa h
tr i qua, nh ng cái chưa h có trong kinh nghi m cá nhân. Có ñư c kh năng ñó là do con
ngư i ñã v n d ng trí tư ng tư ng c a mình.

2.1. Khái ni m v tư ng tư ng
Tư ng tư ng là m t quá trình nh n th c ph n ánh nh ng cái chưa t ng có trong kinh nghi m
c a cá nhân b ng cách xây d ng nh ng hình nh m i trên cơ s nh ng bi u tư ng ñã có. V
n i dung ph n ánh, tư ng tư ng ph n ánh cái m i, nh ng cái chưa t ng có trong kinh nghi m
cá nhân ho c xã h i.
V phương th c ph n ánh, tư ng tư ng t o ra cái m i t các bi u tư ng ñã có nh phương
th c ch p ghép, liên h p, nh n m nh, mô ph ng...
V s n ph m ph n ánh c a tư ng tư ng là nh ng bi u tư ng m i ñư c xây d ng t các bi u
tư ng ñã có (bi u tư ng c a trí nh ). Bi u tư ng c a tư ng tư ng mang tính khái quát, bi u
tư ng c a bi u tư ng.
Ngu n g c n y sinh c a tư ng tư ng cũng là các tình hu ng có v n ñ , nh ng tình hu ng
mang tính b t ñ nh l n. Tư ng tư ng là m t quá trình nh n th c lí tính ñư c b t ñ u và th c
hi n ch y u b ng hình nh nhưng v n mang tính khái quát và gián ti p. Tư ng tư ng có
quan h ch t ch v i nh n th c c m tính, nó s d ng nh ng bi u tư ng c a trí nh do nh n
th c c m tính mang l i. Tư ng tư ng cũng có quan h ch t ch v i ngôn ng và l y th c ti n
làm tiêu chu n.

2.2. Vai trò c a tư ng tư ng

V.I.Lênin cho r ng, tư ng tư ng là m t năng l c ñ c bi t quý giá, m t ph m ch t c c kì quý
báu... Có th nói tư ng tư ng c n thi t cho b t kì ho t ñ ng nào c a con ngư i. (Tư ng
tư ng cho phép ta hình dung ñư c k t qu cu i cùng c a m t ho t ñ ng. Tư ng tư ng t o
nên hình m u tươi sáng, r c r và hoàn h o mà con ngư i mong ñ i vươn t i - hình nh lí
tư ng)
Tư ng tư ng nâng con ngư i lên trên hi n th c, làm nh b t nh ng n ng n có khó khăn
trong cu c s ng, giúp con ngư i hư ng v tương lai, kích thích con ngư i hành ñ ng ñ ñ t
ñư c nh ng k qu l n lao.
Tư ng tư ng có nh hư ng rõ r t ñ n vi c h c t p c a h c sinh, ñ n vi c ti p thu và th hi n
các tri th c m i, ñ c bi t là trong vi c giáo d c ñ o ñ c và phát tri n nhân cách h c sinh.
Trong công tác giáo ñ c, c n rèn luy n cho h c sinh óc tư ng tư ng phong phú, chính xác và
thi t th c, sát v i th c t cu c s ng.

2.3. Quan h gi a tư duy và tư ng tư ng

Trong quá trình nh n th c cũng như trong cu c s ng, tư duy và tư ng tư ng có m i quan h
m t thi t v i nhau, tác ñ ng qua l i l n nhau. Chúng có nh ng ñ c ñi m gi ng nhau và có
nh ng ñ c ñi m riêng bi t.
Chúng gi ng nhau ch , ñ u ph n ánh cái m i, nh ng cái chưa t ng có trong kinh nghi m cá
nhân. C tư duy và tư ng tư ng ñ u là m c ñ cao c a quá trình nh n th c (ñ u n m trong
b c thang nh n th c lí tính); ñ u mang tính khái quát và ph n ánh gián ti p; có quan h ch t
ch v i ngôn ng và nh n th c c m tính; l y th c ti n làm tiêu chu n ki m tra tính ñúng ñ n.
C hai quá trình ñ u ñư c n y sinh trư c tình hu ng có v n ñ và ñ u hư ng vào gi i quy t
các tình hu ng có v n ñ .
Tuy v y, gi a tư duy và tư ng tư ng cũng có nh ng khác bi t nh t ñ nh. C th là:
- Cùng n y sinh t tình hu ng có v n ñ nhưng n u tính b t ñ nh c a tình hu ng có v n ñ
không cao (tình hu ng rõ ràng, sáng t ) thì quá trình gi i quy t nhi m v ch y u tuân theo
quy lu t tư duy. N u tính b t ñ nh c a tình hu ng có v n ñ mà l n, kh i ñ u khó phân tích
m t cách rõ ràng, chính xác thì gi i quy t nhi m v theo cơ ch tư ng tư ng.
- Trong phương th c ph n ánh, tư duy ph n ánh cái m i thông qua khái ni m, suy lí theo m t
lôgic nh t ñ nh. Tư ng tư ng ph n ánh cái m i b ng cách nhào n n, ch p ghép thành nh ng
hình nh m i d a trên nh ng bi u tư ng ñã có.
- S n ph m cua tư duy là nh ng khái ni m, phán ñoán, suy lí. S n ph m c a tư ng tư ng là
các bi u tư ng m i (bi u tư ng c a bi u tư ng - bi u tư ng c p hai). Tư duy có tính ch t ch
và lôgic hơn tư ng tư ng.
Tư duy và tư ng tư ng là hai quá trình có quan h m t thi t v i nhau. Không có quá trình tư
duy nào l i tách kh i tư ng tư ng và ngư c l i, không có quá trình tư ng tư ng nào l i
không c n ñ n s h tr c a tư duy. Tư duy t o ra ý ñ cho tư ng tư ng. Tư duy ñ m b o
tính h th ng, lôgic, h p lí cho ho t ñ ng tư ng tư ng. Ngư c l i, nh ng hình nh c th do
tư ng tư ng t o nên bao gi cũng ch a ñ ng và b c l n i dung tư tư ng c a tư.duy t o ra.
Nh tư ng tư ng mà tư duy ñư c c th b ng các hình nh. Tư ng tư ng v ch hư ng ñi cho
tư duy, thúc ñ y tư duy trong vi c tìm ki m, khám phá cái m i.

2.4. Các lo i tư ng tư ng
Căn c vào tính tích c c và tính hi u l c c a tư ng tư ng, có th chia tư ng tư ng làm hai
lo i là: tư ng tư ng tích c c và tiêu c c ư c mơ và lí tư ng.
a. Tư ng tương tích c c và tư ng tương tiêu c c
+ Tư ng tương tích c c là lo i tư ng tư ng t o ra nh ng hình nh nh m ñáp ng nh ng nhu
c u và kích thích tính tích c c th c s c a con ngư i. Tư ng tư ng tích c c bao g m tư ng
tư ng tái t o và tư ng tư ng sáng t o.
+ Tư ng tương tái t o là lo i tư ng tư ng t o ra nh ng hình nh m i ñ i v i cá nhân ngư i
tư ng tư ng d a trên s mô t c a ngư i khác. Ví d , sau khi h c sinh ñ c cu n: "S ng như
anh" s tư ng tư ng ra hình nh anh Tr i khi ra pháp trư ng... Lo i tư ng tư ng này mang
tính ch th cao và d a ch y u vào ngôn ng .
+ Tư ng tư ng sáng t o là lo i tư ng tư ng xây d ng hình nh m i m t cách ñ c l p. Hình
nh này ch ng nh ng m i ñ i v i cá nhân ngư i tư ng tư ng mà còn m i ñ i v i c xã h i.
Lo i tư ng tư ng này có giá tr cao ñ i v i s ti n b c a loài ngư i. Ví d , Xiônc pxki sáng
t o ra mô hình con tàu vũ tr ... Tư ng tư ng tái t o và tư ng tư ng sáng t o có quan h ch t
ch v i nhau. Nh ng cái m i ch xu t hi n khi yêu c u phát tri n ñã chín mu i và bao gi
cũng xu t hi n t trong lòng cái cũ. Cho nên không th tư ng tư ng sáng t o khi chưa có
tư ng tư ng tái t o m t cách nhu n nhuy n.
+ Tư ng tư ng tiêu c c là lo i tư ng tư ng t o ra nh ng hình nh không th hi n th c hoá
trong cu c s ng. Lo i tư ng tư ng này có th có ch ñ nh ho c không có ch ñ nh. Trong
tư ng tư ng tiêu c c, m c dù có ch ñ nh - có s tham gia c a ý th c nhưng không g n li n
v i ý chí ñ hi n th c hoá hình nh tư ng tư ng trong cu c s ng. Ví d , mơ m ng tr thành
nhà bác h c nhưng lư i h c...
Lo i tư ng tư ng không ch ñ nh ch y u x y ra khi không có s tham gia c a ý th c như
khi ng mơ, m ng du, m c b nh hoang tư ng...
b. c mơ và lí tư ng
c mơ là hình nh t t ñ p v tương lai, có s c h p d n ñ c bi t, giúp cho con ngư i tăng
thêm s c m nh trong ho t ñ ng. ðây là lo i tư ng tư ng sáng t o nhưng không tr c ti p
hư ng vào ho t ñ ng trong hi n t i.
Lí tư ng là lo i tư ng tư ng tích c c có tính hi n th c cao hơn ư c mơ. ðó là m t hình nh
chói l i, r c sáng, c th , h p d n c a s mong mu n trong tương lai. Nó là m t ñ ng cơ
m nh m thúc ñ y con ngư i vươn t i tương lai tươi sáng, ñ p ñ .
- N u căn c vào ñ c ñi m n y sinh, s ch ñ ng, s tham gia c a ý th c, tư ng tư ng cũng
có th chia làm hai lo i.
a. Tư ng tương không ch ñ nh là lo i tư ng tư ng không có m c ñích ñ nh trư c, không có
bi n pháp ti n hành mà v n ñ t ñư c k t qu . Lo i tư ng tư ng này có hai m c ñ .
M c ñ th nh t là hoàn toàn không có s tham gia c a ý th c. Ví d nh ng hình nh trong
khi chiêm bao, trong gi c mơ.
M c ñ th hai là có s tham gia c a ý th c giai ño n ñ u. Ví d , khi nhìn lên b u tr i th y
nh ng ñám mây bay, chúng ta tư ng tư ng ra nh ng con v t, nh ng hình thù khác nhau...
b. Tư ng tư ng có ch ñ nh là lo i tư ng tư ng có m c ñích ñ t ra trư c, có k ho ch, có
phương pháp nh m t o ra nh ng hình nh m i. Ví d , ngư i ho sĩ v m t b c tranh...
Tư ng tư ng có ch ñ nh có th g m tư ng tư ng tái t o và tư ng tư ng sáng t o.

2.5. Các cách sáng t o hình nh m i trong tư ng tư ng

ð t o ra hình nh m i, quá trình tư ng tư ng s d ng nhi u cách khác nhau. Sau ñây là m t
s cách ñ c trưng nh t.
a. Thay ñ i kích thư c, s lư ng hay các thành ph n c a s v t.Ví d , ngư i kh ng l , ngư i
tí hon, ph t bà trăm tay ngàn m t...
b. Nh n m nh các chi ti t, thành ph n, thu c tính c a s v t.Ví d , các tranh bi m ho ,
phương pháp cư ng ñi u trong văn h c.
c. Ch p ghép là phương pháp ghép các b ph n c a nhi u s v t hi n tư ng khác nhau thành
m t s v t hi n tư ng m i. Trong hình nh m i, các b phân h p thành v n gi nguyên,
không b thay ñ i, ch bi n. Chúng ch ñư c ch p ghép v i nhau m t cách ñơn gi n mà thôi.
Ví d , hình nh con r ng là m t s n ph m tư ng tư ng b ng cách ch p ghép, trong ñó ñ u là
ñ u sư t mình r n, chi thú... Các hình nh như nàng tiên cá, con nhân sư ñ u là s n ph m c a
tư ng tư ng b ng con ñư ng này.
d. Liên h p, là cách t o ra hình nh m i b ng Cách liên h p các b Ph n c a nhi u sư v t
khác nhau, nhưng các b ph n t o nên hình nh m i ñ u ñư c c i bi n và s p x p trong m i
tương quan m i. Cách liên h p này là m t s t ng h p sáng t o th c s . Ví d , xe ñi n bánh
hơi, xe tăng l i nư c, thu phi cơ...
Phương pháp này ñư c s d ng nhi u trong văn h c, ngh thu t. Trong khoa h c, ngư i ta s
d ng phương pháp này ñ sáng ch máy móc, các công c kĩ thu t...
e. ði n hình hóa là phương pháp t o ra hình nh m i ph c t p nh t, trong ñó các thu c tính
ñi n hình, các ñ c ñi m ñi n hình c a nhân cách như là m t ñ i di n cho giai c p hay t ng
l p xã h i nh t ñ nh. Ví d , nhân v t ch D u trong tác ph m "T t ñèn" c a Ngô T t T là
hình nh ñi n hình c a ngư i ph n nông dân th i phong ki n Vi t Nam...
Y u t m u ch t c a phương pháp này là s t ng h p sáng t o mang tính ch t khái quát
nh ng thu c tính và ñ c ñi m cá bi t, ñi n hình c a nhân cách... Phương pháp này thư ng
ñư c dùng trong sáng t o văn h c ngh thu t, trong ñiêu kh c, h i ho ...
g. Lo i suy, là cách sáng t o hình nh m i trên cơ s mô ph ng, b t chư c nh ng chi ti t,
nh ng bô Ph n, nh ng s v t có th t. Ví d , t ñôi bàn tay, ngư i ta ñã sáng t o ra cái kìm,
cái búa, cái cào chân v t th t thành chân v t tàu thu , chim bay thành máy bay... Ngành ph ng
sinh h c là m t bư c phát tri n cao c aa lo i suy ñ sáng ch , phát minh trong khoa h c kĩ
thu t.

III. NGÔN NG VÀ HO T ð NG NH N TH C

1. Khái ni m v ngôn ng

1.1. Ngôn ng
Ngôn ng là hi n tư ng l ch s - xã h i n y sinh trong ho t ñ ng th c ti n c a con
ngư i. Trong quá trình cùng nhau lao ñ ng, loài ngư i c xưa có nhu c u trao ñ i ý nghĩ, d
ñ nh, nguy n v ng, tâm tư tình c m... Nh ñó ñ n m t giai ño n phát tri n nh t ñ nh ñã xu t
hi n nh ng d u hi u quy ư c chung ñ giao ti p, trong ñó có nh ng d u hi u âm thanh, t
nh ng tín hi u này d n d n t o thành t ng và m t h th ng quy t c ng pháp, ñó chính là
ngôn ng .
V y ngôn ng là gì? Ngôn ng là m t h th ng kí hi u t ng ñ c bi t dùng làm phương ti n
giao ti p và làm công c tư duy.
Kí hi u t ng là m t hi n tư ng t n t i khách quan trong ñ i s ng tinh th n c a con ngư i,
là m t hi n tư ng c a n n văn hoá tinh th n c a loài ngư i, m t phương ti n ñ c bi t c a xã
h i loài ngư i.
Kí hi u t ng là m t h th ng, trong ñó m i kí hi u ch có ý nghĩa và th c hi n m t ch c
năng nh t ñ nh trong h th ng c a mình.
Ngôn ng g m ba b ph n: ng âm, t v ng và ng pháp. Các ñơn v c a ngôn ng là âm v ,
hình v , t , câu, ng ño n, văn b n.... B t c ngôn ng c a dân t c nào cũng ch a ñ ng ph m
trù ng pháp và ph m trù lôgic. Ph m trù ng pháp là m t h th ng các quy ñ nh vi c thành
l p t và câu, quy ñ nh s phát âm. Ph m trù ng pháp các ngôn ng khác nhau là khác
nhau. Ph m trù lôgic là quy lu t, phương pháp tư duy ñúng ñ n c a con ngư i, vì v y tuy
dùng các ngôn ng (ti ng nói) khác nhau, nhưng các dân t c khác nhau v n hi u ñư c nhau.
Ngôn ng có tác ñ ng thay ñ i ho t ñ ng tinh th n, ho t ñ ng trí tu , ho t ñ ng bên trong c a
con ngư i. Nó hư ng vào và làm trung gian hoá cho các ho t ñ ng tâm lí c p cao c a con
ngư i như tri giác, trí nh , tư duy, tư ng tư ng...
Ngôn ng do cá nhân ti n hành có th có nh ng xu hư ng, m c ñích khác nhau nh m truy n
ñ t m t thông báo m i, nh ng tri th c m i, gi i quy t m t nhi m v tư duy m i...
Ngôn ng c a m i cá nhân phát tri n cùng v i năng l c nh n th c c a cá nhân ñó và bao gi
cũng mang d u n c a nh ng ñ c ñi m tâm lí riêng. Song ngôn ng c a m i cá nhân không
ch ph n ánh nghĩa c a các t mà còn ph n ánh c thái ñ c a b n thân ñ i v i ñ i tư ng c a
ngôn ng và ñ i v i ngư i ñang giao ti p. Vi c nghiên c u s phát tri n ngôn ng trong quá
trình phát tri n cá th là nhi m v c a Tâm lí h c. Vì th ngôn ng là m t ho t ñ ng tâm lí, là
ñ i tư ng c a tâm lí h c. Ngôn ng ñ c trưng cho t ng ngư i. S khác bi t cá nhân v ngôn
ng th hi n cách phát âm, gi ng ñi u, cách dùng t , cách bi u ñ t n i dung tư tư ng,
tình c m.

1.2. Các ch c năng cơ b n c a ngôn ng

* Ch c năng ch nghĩa: Ch nghĩa là quá trình dùng m t t , m t câu ñ u ch m t nghĩa nào ñó,
t c là quá trình g n t ñó, câu ñó v i m t s v t, hi n tư ng (ví d t "cái bút" ch m t v t
dùng ñ vi t, v ...).
* Ch c năng thông báo: M i quá trình ngôn ng ñ u ch a ñ ng m t n i dung thông tin, s
bi u c m dùng ñ truy n ñ t t ngư i này t i ngư i kia, hay t mình nói v i b n thân mình
b ng ngôn ng th m.
* Ch c năng ñi u khi n, ñi u ch nh: Con ngư i trong quá trình giao ti p nh n ñư c thông tin
t ngư i khác và cũng phát ra thông tin cho ngư i khác. Nh n ñư c thông tin y, con ngư i
thư ng k p th i ñi u ch nh hành vi, ho t ñ ng c a mình cho phù h p v i n i dung thông tin
ñó và ho t ñ ng c a b n thân. ð ng th i ngôn ng có ch c năng thi t l p và gi i quy t các
nhi m v c a ho t ñ ng (trong ñó có ho t ñ ng trí tu ). Nó bao g m vi c k ho ch hóa ho t
ñ ng, th c hi n ho t ñ ng và ñ i chi u k t qu ho t ñ ng v i m c ñích ñã ñ ra.
Trong ba ch c năng c a ngôn ng nêu trên, ch c năng thông báo là ch c năng cơ b n nh t.
Ch trong quá trình giao ti p con ngư i m i thu nh n ñư c các tri th c, do ñó m t ñi u ch nh
ñư c hành vi c a mình cho thích h p v i hoàn c nh s ng. Còn ch c năng ch nghĩa là ñi u
ki n ñ th c hi n hai ch c năng trên.

2. Các d ng ho t ñ ng ngôn ng

Căn c vào nh ng d u hi u khác nhau ta có th phân lo i các d ng ho t ñ ng ngôn ng theo

nhi u cách. Ơ ñây chúng ta phân lo i theo tính ch t xu t tâm hay nh p tâm c a ngôn ng :
ngôn ng bên ngoài và ngôn ng bên trong.

2.1. Ngôn ng bên ngoài

Ngôn ng bên ngoài là lo i ngôn ng ch y u hư ng vào ngư i khác, nh m m c ñích giao
ti p. Ngôn ng bên ngoài bao g m: ngôn ng nói và ngôn ng vi t.
* Ngôn ng nói: Ngôn ng nói có s m nh t, bi u hi n b ng âm thanh và ñư c ti p thu b ng
cơ quan thính giác. Có hai lo i ngôn ng nói: ngôn ng ñ i tho i và ngôn ng ñ c tho i.
- Ngôn ng ñ i tho i: là hình th c có s m nh t loài ngư i. ð i tho i di n ra gi a hai ngư i
hay m t nhóm ngư i. ð i tho i là hình th c ngôn ng ñơn gi n nh t, nó có nh ng ñ c ñi m
sau:
+ Có tính ch t tình hu ng, nghĩa là ngôn ng trong khi ñ i tho i liên quan ch t ch v i hoàn
c nh di n ra cu c trao ñ i. Nó n y sinh, ñư c duy trì và k t thúc tùy theo hoàn c nh c th ñó.
Câu nói trong ñ i tho i thư ng d ng rút g n nh có s h tr c a nh ng phương ti n phi
ngôn ng như ánh m t, c ch , ñi u b , nét m t, n cư i.
+ Ít có tính ch ñ nh và thư ng b ñ ng. Nh ng l i ñ i ñáp trong ñ i tho i thư ng có tính
ch t ph n ng. Câu nói c a ngư i này ch ng m c nào ñó do câu nói c a ngư i kia quy ñ nh,
ñ ng th i nó làm n y sinh ngư i kia câu nói ti p theo.
+ C u trúc c a ngôn ng ñ i tho i thư ng không th t ch t ch . Nh ng l i ñ i ñáp trong ñ i
tho i thư ng không có chương trình ñ nh trư c, c u trúc c a bi u ñ t thư ng ñơn gi n cho
nên trong ngôn ng ñ i tho i v a có nhi u t ñư c rút g n, ñ ng th i có thêm nh ng t ñ m,
nh ng câu rư m rà. Nh ng ñ c ñi m này làm cho ngư i tham gia ñ i tho i ñ g p khó khăn
trong khi v n d ng ngôn ng .
- Ngôn ng ñ c tho i: là lo i ngôn ng ñư c phát tri n t ngôn ng ñ i tho i. Ngôn ng ñ c
tho i di n ra trong hoàn c nh giao ti p gi a m t ngư i nói liên t c và nh ng ngư i khác nghe.
Ngôn ng ñ c tho i ñòi h i ngư i nói ph i ñáp ng nh ng yêu c u sau: Ngư i nói ph i có s
chu n b kĩ càng, chu ñáo v chương trình, n i dung, l i nói ph i chính xác, d hi u. có kh
năng truy n c m. Trong khi nói ph i theo dõi ngư i nghe ñ làm sáng t nh ng v n ñ ngư i
nghe chưa rõ, ñi u ch nh ngôn ng c a mình cho phù h p v i ñ i tư ng. Ngư i nói ph i t n
d ng kh năng truy n c m c a giao ti p không l i như âm ñi u, nh p ñi u, cư ng ñ gi ng
nói, nét m t, c ch , ñi u b m t cách phù h p.
* Ngôn ng vi t: Ngôn ng vi t ra ñ i mu n hơn ngôn ng nói, là bi n d ng c a ngôn ng
ñ c tho i. Ngôn ng vi t n y sinh do nhu c u giao ti p c a nh ng ngư i cách xa nhau và ñ
lưu tr , truy n ñ t kinh nghi m c a th h trư c cho th h sau. Ngôn ng vi t là ngôn ng
ñư c bi u hi n b ng kí hi u, tín hi u, ch vi t. Ngôn ng vi t có nh ng ñ c ñi m sau: Ngôn
ng vi t ñòi h i ph i l a ch n nh ng t di n ñ t sáng s a, chính xác ý nghĩ c a ngư i vi t.
Các câu, các ý ph i tuân theo m t trình t lôgic r t ch t ch , h p lí. Ngôn ng vi t là d ng
ngôn ng có tính ch ñ nh nh t. Nh ng ñi u vi t ra ph i th hi n ñư c n i dung c n di n ñ t.
Trong trư ng h p chưa ñ t yêu c u ñó, ngư i vi t ph i vi t l i. S l a ch n như v y thư ng
k t h p v i vi c s d ng ngôn ng bên trong (nghĩ r i m i vi t ra).

2.2. Ngôn ng bên trong

ðây là m t d ng ñ c bi t c a ngôn ng , nó hư ng vào b n thân ch th . Ngôn ng bên trong
là v t ng c a tư duy, c a ý th c, giúp con ngư i t ñi u khi n, t ñi u ch nh mình. Ngôn
ng bên trong có th bi u hi n qua ngôn ng th m, không phát ra âm thanh, rút g n và cô
ñ ng. Nhi u thành ph n trong câu b lư c ñi, thư ng ch còn l i nh ng t ch y u như ch
ng ho c v ng , tương t như văn phong c a ñi n báo. Ngoài ra ngôn ng bên trong t n t i
như nh ng hình nh th giác, thính giác và v n ñ ng - ngôn ng c a các t mà con ngư i
hoàn toàn không nói ra.
tr em, ngôn ng bên trong ñư c hình thành trên cơ s ngôn ng bên ngoài do quá trình
n i tâm hóa ho t ñ ng tâm lí.
Tr em 3 tu i sau khi n m ñư c m t s t và câu, thư ng t nói thành ti ng v i mình. ðó là
bi u hi n c a bư c quá ñ chuy n ngôn ng vào bình di n bên trong. Sau ñó tr có kh năng
chuy n ngôn ng bên trong thành ngôn ng bên ngoài ñ di n ñ t ý nghĩ và tình c m c a
mình. Khi chuy n t ngôn ng bên ngoài thành ngôn ng bên trong, tr thư ng tr i qua th i
kì ñ c tho i hay ñ i tho i v i chính mình dư i d ng ngôn ng chưa rút g n, v n g i là ngôn
ng bên ngoài, m c dù không thành ti ng. Ti p ñó m i chuy n thành ngôn ng bên trong th
hi n qua ngôn ng th m, không phát ra âm thanh, rút g n và cô ñ ng.
Các d ng ho t ñ ng ngôn ng trên ñ u có quan h ch t ch v i nhau, h tr cho nhau và có
th chuy n hóa cho nhau. Ch t lư ng c a các d ng ho t ñ ng ngôn ng tùy thu c vào s rèn
luy n tích c c c a m i cá nhân trong ho t ñ ng và giao ti p.
3. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i ho t ñ ng nh n th c

Ngôn ng có vai trò quan tr ng ñ i v i toàn b ho t ñ ng c a con ngư i. Nh s tham gia

c a ngôn ng vào vi c t ch c, ñi u ch nh các ho t ñ ng tâm lí mà tâm lí c a con ngư i
mang tính m c ñích, tính xã h i và tính khái quát cao.
Ngoài ch c năng là công c c a giao ti p, ngôn ng còn là công c c a tư duy và có nh
hư ng quan tr ng t i toàn b ho t ñ ng nh n th c c a con ngư i.

3.1. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i c m giác và tri giác

Dư i tác ñ ng c a ngôn ng , nh t là ngôn ng bên trong có th làm thay ñ i ngư ng c m
giác, tính nh y c m c a c m giác, ho c có th gây nên nh ng o nh tri giác b ng tác ñ ng
c a ngôn ng .
S tham gia c a ngôn ng vào quá trình tri giác giúp cho các c m giác thành ph n ñư c t
h p l i thành m t ch nh th , m t hình tư ng tr n v n g n li n v i m t ý nghĩa, m t tên g i c
th (quy lu t tính có ý nghĩa c a tri giác). Ngôn ng làm cho các quá trình tri giác di n ra d
dàng, nhanh chóng và làm cho s v t hi n tư ng ñư c tri giác tr nên khách quan, ñ y ñ và
rõ ràng hơn. Ví d , nh ngôn ng mà vi c tách ñ i tư ng ra kh i b i c nh ñ tri giác t t hơn
(quy lu t v tính l a ch n c a tri giác). Ngôn ng giúp cho vi c xây d ng m t hình nh tr n
v n v ñ i tư ng (quy lu t tính tr n v n c a tri giác).
m t m c ñ phát tri n nh t ñ nh c a con ngư i, nh có ngôn ng mà tri giác c a con ngư i
mang tính ch ñ nh (có m c ñích, có k ho ch, có phương pháp). Ch t lư ng c a quan sát
không ch ph thu c vào kh năng tinh vi, nh y bén c a các giác quan, mà côn ph thu c r t
nhi u vào trình ñ tư duy, vào v n kinh nghi m s ng, vào kh năng ngôn ng .

3.2. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i trí nh

Ngôn ng có nh hư ng quan tr ng ñ i v i trí nh c a con ngư i. Ngôn ng tham gia tích
c c vào quá trình ghi nh và g n bó ch t ch v i quá trình ñó làm cho s ghi nh , gìn gi và
nh n l i nh l i c a con ngư i có ch ñ nh, có ý nghĩa. Không có ngôn ng thì không th
th c hi n ñư c s ghi nh có ch ñ nh, s ghi nh có ý nghĩa và c ghi nh máy móc. Ngôn
ng là m t phương ti n ñ ghi nh , là m t hình th c ñ lưu gi nh ng k t qu c n nh . Nh
ngôn ng con ngư i có th chuy n h n nh ng thông tin c n nh ra bên ngoài ñ u óc con
ngư i. Chính b ng cách này con ngư i lưu gi và truy n ñ t ñư c kinh nghi m c a loài cho
th h sau.

3.3. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i tư duy

Ngôn ng liên quan ch t ch t i tư duy c a con ngư i. Tư duy s d ng ngôn ng làm phương
ti n, công c ñ tư duy, chính ñi u này làm tư duy c a con ngư i khác v ch t so v i tư duy
c a con v t - con ngư i có tư duy tr u tư ng. Không có ngôn ng thì con ngư i không th tư
duy tr u tư ng và khái quát ñư c. Nh ngôn ng mà ch th tư duy nh n th c ñư c tình
hu ng có v n ñ , ti n hành các thao tác tư duy và bi u ñ t các k t qu c a tư duy thành t
ng , thành câu.

3.4. Vai trò c a ngôn ng ñ i v i tư ng tư ng

Trong quá trình tư ng tư ng, ngôn ng có vai trò to l n trong vi c hình thành và bi u ñ t các
hình nh m i. Trong quá trình tư ng tư ng, h th ng các ñư ng liên h th n kinh t m th i
(nơi ch a ñ ng bi u tư ng c a trí nh ) t a như b phân gi i và ñư c k t h p thành m t h
th ng m i. S phân gi i và k t h p này di n ra trong não dư i tác ñ ng c a ngôn ng . Ngôn
ng làm cho tư ng tư ng tr thành m t quá trình có ý th c, ñư c ñi u khi n tích c c có k t
qu và ch t lư ng cao.
Tóm l i, ngôn ng có vai trò ñ c bi t quan tr ng trong toàn b ho t ñ ng nh n th c c a con
ngư i. Không th hi u ñư c nh ng ñ c trưng tâm lí di n ra trong quá trình nh n th c n u
không hi u ñư c vai trò c a ngôn ng trong s hình thành các quá trình y.

IV. TRÍ NH

Con ngư i luôn luôn nh n th c th gi i khách quan và không ng ng c i t o nó ñ ph c v

cho cu c s ng c a mình. ð th c hi n ñư c ñi u này con ngư i ph i tích lu hi u bi t và
kinh nghi m trong m i lĩnh v c ho t ñ ng th c ti n c a mình. M t trong nh ng y u t cơ
b n ñ có th tích lu ñư c hi u bi t và kinh nghi m là trí nh .

1. Khái ni m v trí nh

1.1. ð nh nghĩa trí nh

Trí nh là quá trình tâm lí ph n ánh v n kinh nghi m c a cá nhân dư i hình th c bi u tư ng
b ng cách ghi nh , gìn gi , nh n l i và nh l i nh ng ñi u mà con ngư i ñã tr i qua.
Cũng như c m giác và tri giác, trí nh cũng là m t quá trình tâm lí, song c m giác và tri giác
ph n ánh nh ng s v t, hi n tư ng ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan c a ta, còn trí
nh là s ph n ánh nh ng s v t, hi n tư ng ñã tác ñ ng vào ta trư c ñây mà không c n có
s tác ñ ng c a b n thân chúng trong hi n t i. Nói cách khác, trí nh ph n ánh kinh nghi m
c a con ngư i. Kinh nghi m này có th là nh ng hình nh c th , có th là nh ng tr i nghi m
hay rung ñ ng, nh ng c m xúc, ý nghĩ, tư tư ng.
S n ph m ñư c t o ra trong quá trình trí nh là các bi u tư ng.
Bi u tư ng c a trí nh là hình nh c a s v t hi n tư ng n y sinh trong óc ta khi không có s
v t hi n tư ng tác ñ ng tr c ti p vào giác quan ta.
Bi u tư ng chính là k t qu c a s ch bi n và khái quát hoá các hình nh c a tri giác trư c
ñây. Không có tri giác thì không th có bi u tư ng ñư c.
Bi u tư ng khác v i hình tư ng c a tri giác ch : bi u tư ng ph n ánh s v t m t cách khái
quát hơn. Nó ph n ánh nh ng d u hi u ñ c trưng tr c quan c a s v t hi n tư ng. Như v y
bi u tư ng v a mang tính ch t tr c quan, v a mang tính ch t khái quát. Nó gi ng hình nh
c a c m giác và tri giác tính tr c quan, nhưng nó cao hơn tính khái quát.
M c ñ ñúng ñ n, sâu s c và b n v ng c a trí nh m t ph n ph thu c vào n i dung, tính
ch t c a s v t hi n tư ng, tài li u c n nh . M t khác còn ph thu c vào ch th c a ho t
ñ ng nh . Nh ng s v t hi n tư ng, tài li u có liên quan nhi u t i nhu c u, h ng thú, tình
c m... c a con ngư i, ñư c ghi l i, gìn gi và nh l i sâu s c, ñ y ñ hơn.
T ñ nh nghĩa v trí nh cũng cho th y trí nh là m t ho t ñ ng tâm lí ph c t p bao g m
nhi u hành ñ ng: ghi nh , gìn gi , nh n l i và nh l i. Các hành ñ ng nói trên có quan h
m t thi t v i nhau trong m t ch nh th , t o nên kho tàng trí nh c a con ngư i.

1.2. Vai trò c a trí nh

Trong cu c s ng c a con ngư i trí nh có vai trò r t quan tr ng. Trí nh là ñi u ki n không
th thi u ñư c ñ con ngư i có ñ i s ng tâm lí bình thư ng và n ñ nh. Nh có trí nh mà
con ngư i tích lu v n kinh nghi m và ñem nh ng kinh nghi m ñó v n d ng vào cu c s ng.
Như v y không có trí nh thì không có kinh nghi m, không có kinh nghi m thì không th có
b t c m t hành ñ ng nào, không th phát tri n tâm lí, nhân cách con ngư i. I.M.Xêtren p
cho r ng trí nh là "ñi u ki n cơ b n c a cu c s ng tâm lí" là "cơ s c a s phát tri n tâm lí",
"n u không có trí nh thì con ngư i mãi mãi tình tr ng c a m t ñ a tr sơ sinh".
ð i v i ho t ñ ng nh n th c c a con ngư i trí nh có vai trò ñ c bi t to l n. Nó là công c ñ
lưu gi l i k t qu c a các quá trình c m giác và tri giác, nh ñó nh n th c phân bi t ñư c cái
m i tác ñ ng l n ñ u tiên và cái cũ ñã tác ñ ng trư c ñây ñ có th ng x thích h p t c thì
v i hoàn c nh s ng. Trí nh là m t ñi u ki n quan tr ng ñ di n ra quá trình nh n th c lí tính
(tư duy và tư ng tư ng) và làm cho quá trình này ñ t ñư c k t qu h p lí. ñây trí nh ñã
cung c p các tài li u do nh n th c c m tính thu nh n cho nh n th c lí tính m t cách trung
thành và ñ y ñ .
Như v y trí nh ph n ánh kinh nghi m c a con ngư i trong m i lĩnh v c: nh n th c, tình
c m và hành vi, do ñó trí nh có tính ch t quy t ñ nh ñ i s ng tâm lí con ngư i, quy t ñ nh
s hình thành và phát tri n nhân cách con ngư i. Ơ nh ng ngư i b b nh h ng trí nh , ta th y
cu c s ng hàng ngày c a h b r i lo n, không bình thư ng, h không có kh năng suy nghĩ,
sáng t o hay d ki n tương lai trên cơ s nh ng hi u bi t và kinh nghi m ñã có.

1.3. Cơ s sinh lí c a trí nh

Cơ s sinh lí c a trí nh là s hình thành, gi l i và g i l i nh ng ñư ng liên h th n kinh
t m th i và s di n bi n c a các quá trình lí hoá trong v não và ph n dư i v . Nh ng ñư ng
liên h th n kinh t m th i ñó ñư c c ng c tương ñ i v ng ch c nh có s l p ñi l p l i nhi u
l n và có th i gian nh t ñ nh ñ c ng c . Khi ta nh l i, nh n l i m t s v t, hi n tư ng nào
ñó cũng có nghĩa là ta ñã ph c h i nh ng ñư ng liên h th n kinh t m th i ñã ñư c thành l p
trư c ñây. S hình thành và gi gìn các ñư ng liên h t m th i, s d p t t và làm s ng l i
chúng chính là cơ s sinh lí c a các liên tư ng, c a trí nh . I.P. Papl p ñã vi t: "ðư ng liên
h th n kinh t m th i là m t hi n tư ng sinh lí ph c p trong th gi i ñ ng v t và c trong
b n thân chúng ta. ð ng th i nó cũng là hi n tư ng tâm lí cái mà các nhà tâm lí g i là liên
tư ng" (I.P. Paplôp toàn t p- trang 325).
Trí nh là m t quá trình ph c t p, cho ñ n nay chưa có m t lí thuy t th ng nh t v cơ ch c a
trí nh , trong ñó thuy t t bào th n kinh ñư c nhi u nhà khoa h c quan tâm. Thuy t này cho
r ng các t bào th n kinh t o thành nh ng chu i và theo nh ng chu i ñó các lu ng ñi n sinh
h c ch y tu n hoàn. Do nh hư ng c a các lu ng ñi n sinh h c này mà x y ra nh ng bi n ñ i
trong các xináp (nơi ti p n i gi a các t bào th n kinh), ñi u này làm d dàng cho s ñi qua
ti p theo c a nh ng lu ng ñi n sinh h c theo các con ñư ng ñó. Tính ch t khác bi t c a các
chu i t bào th n kinh (nơron) tương ng v i các thông tin ñư c c ng c .

2. Các quá trình cơ b n c a trí nh

Trí nh c a con ngư i là ho t ñ ng tích c c ph c t p, bao g m nhi u quá trình khác nhau và
có m i quan h qua l i v i nhau, ñó là các quá trình: ghi nh , gìn gi , nh n l i và nh l i.

2.1. Quá trình ghi nh

ðây là giai ño n ñ u tiên c a m t ho t ñ ng nh c th nào ñó. Ghi nh là quá trình hình
thành d u v t " n tư ng" c a ñ i tư ng mà ta ñang tri giác (t c là tài li u ph i ghi nh ) trên
v não, ñ ng th i cũng là quá trình hình thành m i liên h gi a tài li u m i v i tài li u cũ ñã
có, cũng như m i liên h gi a các b ph n c a b n thân tài li u m i v i nhau. ði u này làm
cho ghi nh khác v i tri giác, m c dù ghi nh kh i ñ u ñ ng th i v i quá trình tri giác tài li u.
Có nhi u hình th c ghi nh khác nhau. Căn c vào m c ñích c a vi c ghi nh có th chia
thành hai lo i là: ghi nh không ch ñ nh và ghi nh có ch ñ nh
a. Ghi nh không ch ñ nh
Ghi nh không ch ñ nh là lo i ghi nh ñư c th c hi n mà không c n ph i ñ t ra m c ñích
ghi nh t trư c; nó không ñòi h i m t s n l c ý chí nào, mà dư ng như ñư c th c hi n
m t cách t nhiên. Nhưng không ph i m i s ki n, hi n tư ng ñ u ñư c ghi nh m t cách
không ch ñ nh như nhau. Trư c h t, ñ b n v ng và ñ lâu dài c a ghi nh không ch ñ nh
ph thu c vào màu s c, s di ñ ng và các ñ c ñi m khác c a ñ i tư ng. Ghi nh không ch
ñ nh ñ c bi t có hi u qu khi nó ñư c g n v i nh ng c m xúc rõ ràng và m nh m . H ng thú
có vai trò to l n ñ i v i ghi nh không ch ñ nh.
Ghi nh không ch ñ nh có ý nghĩa to l n trong ñ i s ng, nó m r ng và làm phong phú kinh
nghi m s ng c a con ngư i mà không ñòi h i m t s n l c ñ c bi t nào.
Các công trình nghiên c u v tâm lí h c sư ph m ñã ch ra r ng: vi c ñ t ra nhi m v ph i ghi
nh tài li u h c t p m t cách quá s m thư ng nh hư ng x u ñ n s thông hi u tài li u.
Trong trư ng h p này nhi m v cơ b n c a h c sinh là suy nghĩ v tài li u m i, còn vi c ghi
nh tài li u m i ñó di n ra m t cách không ch ñ nh, trong chính quá trình suy nghĩ. Cái gì
có liên quan v i m c ñích c a ho t ñ ng, v i n i dung cơ b n c a ho t ñ ng thì s ghi nh
m t cách không ch ñ nh.
b. Ghi nh có ch ñ nh
Ghi nh có ch ñ nh là lo i ghi nh theo m t m c ñích ñã ñ nh t trư c; nó ñòi h i m t s n
l c ý chí nh t ñ nh, cũng như nh ng th thu t và các bi n pháp ghi nh . Hi u qu c a ghi nh
có ch ñ nh ph thu c nhi u vào ñ ng cơ, m c ñích c a s ghi nh . Ho t ñ ng h c t p c a
h c sinh và gi ng d y c a giáo viên ch y u ñư c d a trên lo i ghi nh có ch ñ nh. Thông
thư ng có hai cách ghi nh có ch ñ nh sau: ghi nh máy móc và ghi nh có ý nghĩa.
- Ghi nh máy móc là lo i ghi nh d a trên s l p ñi l p l i tài li u nhi u l n m t cách gi n
ñơn. S h c v t là m t bi u hi n ñi n hình c a lo i ghi nh này. Nói chung, h c sinh nh
máy móc trong nh ng trư ng h p sau: a) Không th hi u ho c lư i không ch u tìm hi u ý
nghĩa c a tài li u; b) Các ph n tài li u r i r c, không có quan h lôgíc v i nhau; c) Giáo viên
thư ng xuyên yêu c u tr l i ñúng t ng câu t ng ch trong sách giáo khoa. Ghi nh máy móc
thư ng d n ñ n s lĩnh h i tri th c m t cách hình th c và t n nhi u th i gian. Tuy v y, ghi
nh máy móc tr nên h u ích trong trư ng h p ta phai ghi nh nh ng tài li u không có n i
dung khái quát, ví d như s ñi n tho i, s tài kho n ngân hàng, ngày tháng năm sinh, v.v...
- Ghi nh có ý nghĩa là lo i ghi nh d a trên s thông hi u n i dung c a tài li u, trên s nh n
th c ñư c nh ng m i liên h lôgíc gi a các b ph n c a tài li u ñó. Lo i ghi nh này g n li n
v i quá trình tư duy. M t hình th c ñi n hình c a lo i ghi nh này trong ho t ñ ng h c t p là
phương pháp ghi nh theo ñi m t a. Ghi nh có ý nghĩa là lo i ghi nh ch y u trong ho t
ñ ng h c t p c a h c sinh, nó b o ñ m lĩnh h i tri th c m t cách sâu s c, b n v ng và n u
quên thì cũng d nh l i hơn. Nó t n ít th i gian hơn so v i ghi nh máy móc, nhưng l i tiêu
hao năng lư ng th n kinh nhi u hơn.
c. H c thu c lòng và thu t nh
Có nhi u trư ng h p ta ph i h c thu c lòng m t tài li u nào ñó, ví d h c thu c lòng các ñ nh
nghĩa, ñ nh lu t, các bài khoá, các t nư c ngoài, hay giáo án, v.v... H c thu c lòng là s k t
h p ghi nh có ý nghĩa v i ghi nh máy móc, nghĩa là ghi nh máy móc trên cơ s thông
hi u tài li u ghi nh . Nó hoàn toàn khác v i h c v t. Thu t nh là s ghi nh có ch ñ nh
b ng cách t t o ra m i liên h b ngoài, gi t o ñ d nh , ví d ta ñ t các t c n nh thành
m t câu có v n ñi u ñ d nh .
2.2. Quá trình gìn gi
Gìn gi là quá trình c ng c v ng ch c nh ng d u v t ñã hình thành ñư c trên v não trong
quá trình ghi nh . Có hai hình th c gìn gi : tiêu c c và tích c c. Gìn gi tiêu c c là s gìn
gi ñư c d a trên s tri giác ñi tri giác l i nhi u l n ñ i v i tài li u m t cách gi n ñơn. Còn
gìn gi tích c c là s gìn gi ñư c th c hi n b ng cách nh l i (tái hi n) trong óc tài li u ñã
ghi nh , mà không ph i tri giác l i tài li u ñó.
Trong ho t ñ ng h c t p c a h c sinh, quá trình gìn gi ñư c g i là ôn t p. Kinh nghi m "ñi
truy, v trao" c a h c sinh chính là m t cách ôn t p tích c c.

2.3. Quá trình nh n l i và nh l i

K t qu c a quá trình ghi nh và gìn gi ñư c th c hi n trong quá trình nh n l i và nh l i.
Nh n l i là s nh l i m t ñ i tư ng nào ñó trong ñi u ki n tri giác l i ñ i tư ng ñó. Nh n l i
di n ra là do cái ñư c tri giác trong lúc này gi ng v i cái ñã tri giác trư c ñây. Khi tri giác l i
cái ñã tri giác trư c ñây, ta s xu t hi n m t c m giác "quen thu c" ñ c bi t, chính c m giác
này là cơ s c a s nh n l i. Nh l i là bi u hi n cao c a trí nh t t, là kh năng làm s ng l i
nh ng hình nh c a s v t hi n tư ng ñã ñư c ghi nh trư c ñây mà không c n d a vào s tri
giác l i nh ng ñ i tư ng ñã gây nên hình nh ñó.
Nh n l i và nh l i ñ u có th không ch ñ nh ho c ch ñ nh.
Khi nh l i có ch ñ nh ñòi h i ph i có s kh c ph c nh ng khó khăn nh t ñ nh, ph i có s
n l c ý chí thì g i là s h i tư ng. Khi nh l i các hình nh cũ ñư c khu trú trong không
gian và th i gian thì g i là h i c. Trong h i c, Chúng ta không ch nh l i các ñ i tư ng ñã
qua, mà còn ñ t chúng vào m t th i gian và ñ a ñi m nh t ñ nh.

3. S quên và cách ch ng quên

3.1. Quên và quy lu t c a s quên

Quên là bi u hi n c a s không nh n l i hay nh l i ñư c ho c là nh n l i nh l i sai. S
quên di n ra theo m t s quy lu t nh t ñ nh:
- Ngư i ta thư ng quên nh ng cái không liên quan ho c ít liên quan ñ n ñ i s ng c a mình,
nh ng cái không phù h p v i h ng thú, nhu c u, s thích c a cá nhân.
- Nói chung nh ng cái ít ñư c c ng c ho c không ñư c s d ng thư ng xuyên trong ho t
ñ ng hàng ngày c a cá nhân thì cũng d b quên.
- Ngư i ta cũng hay quên khi g p nh ng kích thích m i l ho c nh ng kích thích m nh.
- S quên di n ra theo m t trình t xác ñ nh: chi ti t quên trư c ý chính quên sau. Trong chi
ti t thì chi ti t nào phù h p v i h ng thú cá nhân, gây ñư c n tư ng c m xúc sâu s c thì lâu
quên hơn ("Mi ng ngon nh lâu, ñòn ñau nh ñ i").
- S quên di n ra v i t c ñ không ñ ng ñ u: giai ño n ñ u m i ghi nh , t c ñ quên khá
nhanh và t c ñ quên gi m d n v sau (Ebin Gao ñã ch ra quy lu t này).
Trên th c t có nh ng ñi u b quên " vĩnh vi n", có nh ng ñi u ch b quên t m th i, có
nh ng trư ng h p ch quên b ph n, không có s quên hoàn tuy t ñôi. Dù ta khó có th nh n
l i ho c nh l i m t ñi u gì ñó thì trên v não chúng ta v n còn ñ l i m t d u v t nào ñó v
ñi u y. Trong m t s trư ng h p, s quên là c n thi t. Vì th v m t m t nào ñó, quên là
hi n tư ng h p lí và có ích. Song c n ph i ch ng quên nh ng ñi u c n ph i gi gìn và c ng
c trong kho tàng kí c c a m i ngư i.

3.2. Cách ch ng quên

Nh ng bi n pháp cơ b n ñ ch ng quên là:
- Ph i ti n hành ôn t p ngay sau khi nh tài li u. T quy lu t Ebin Gao, chúng ta c n chú ý t
ch c cho h c sinh tái hi n bài h c, làm bài t p ng d ng ngay sau khi h c, ñó là bi n pháp
quan tr ng ñ gi gìn và c ng c tri th c trong trí nh (hình th c "xào bài" là c n thi t ñ i
v i h c sinh).
- Ph i ôn xen k , không nên ch ôn liên t c m t lo i tài li u, m t môn h c.
- C n ti n hành ôn t p thư ng xuyên, ôn r i rác, phân tán ra nhi u ñ t, không nên ôn t p
trưng liên t c trong m t th i gian dài.
- Ph i ôn t p m t cách tích c c, c th là tích c c nh l i và tư duy khi ôn t p; v n d ng
nhi u giác quan vào vi c ôn t p (m t xem tài li u, mi ng ñ c, tay vi t); tích c c v n d ng,
luy n t p th c hành khi ôn t p.
- Ôn t p k t h p v i ngh ngơi h p lí.
- C n thay ñ i các hình th c và phương pháp ôn t p ñ có th ñ t hi u qu cao.

4. Phân lo i trí nh

Trí nh ñư c chia làm r t nhi u lo i theo các tiêu chí khác nhau, trong ñó có năm
cách phân chia ph bi n như sau: - Căn c vào ngu n g c hình thành trí nh ta có: trí nh
gi ng loài và trí nh cá th .
- Căn c vào n i dung ph n ánh c a trí nh ta có: trí nh v n ñ ng, trí nh c m xúc, trí nh
hình nh, trí nh t ng - lôgíc.
- Căn c vào tính m c ñích c a trí nh ta có: trí nh không ch ñ nh và trí nh có ch ñ nh.
- Căn c theo th i gian c ng c và gìn gi tài li u ta có: trí nh ng n h n và trí nh
dài h n.
- Căn c theo giác quan ch ñ o trong trí nh ta có: trí nh b ng m t, b ng tai, b ng tay...
Theo các tiêu chí trên chúng ta có các lo i trí nh dư i ñây:

4.1. Trí nh gi ng loài và trí nh cá th

Trí nh gi ng loài là lo i trí nh ñư c hình thành trong quá trình phát tri n ch ng lo i, mang
tính chung cho c gi ng loài và ñư c bi u hi n dư i hình th c nh ng b n năng, nh ng ph n
x không ñi u ki n. Còn trí nh cá th là lo i trí nh ñư c hình thành trong quá trình phát
tri n cá th , không mang tính ch t gi ng loài, mà mang tính ch t cá th . ñ ng v t lo i trí
nh này ñư c bi u hi n nh ng kĩ x o, nh ng ph n x có ñi u ki n. con ngư i, trí nh cá
th ñư c bi u hi n kho tàng kinh nghi m cá nhân phong phú c a m i chúng ta.

4.2. Trí nh v n ñ ng, trí nh c m xúc, trí nh hình nh và trí nh t ng lôgic

a. Trí nh v n ñ ng
Lo i trí nh này ph n ánh nh ng c ñ ng và nh ng h th ng c ñ ng. ý nghĩa to l n c a lo i
trí nh này là ch : nó là cơ s ñ hình thành nh ng kĩ x o th c hành và lao ñ ng khác nhau:
ñi ñ ng, vi t lách, v.v... s "khéo chân khéo tay", nh ng "bàn tay vàng" là nh ng d u hi u
c a trí nh v n ñ ng t t.
b. Trí nh c m xúc
Lo i trí nh ph n ánh nh ng rung c m, tr i nghi m c a con ngư i. Nh ng rung c m, tr i
nghi m ñư c gi l i trong trí nh b c l như là nh ng tín hi u ho c kích thích hành ñ ng,
ho c kìm hãm hành ñ ng mà trư c ñây ñã gây nên nh ng rung c m dương tính ho c âm tính.
Kh năng ñ ng c m v i ngư i khác, v i các nhân v t trong sách... ñ u ñư c d a trên cơ s
c a trí nh c m xúc.
c. Trí nh hình nh
ðó là lo i trí nh ph n ánh nh ng hình nh, bi u tư ng th giác, thính giác, kh u giác, v giác
c a các s v t, hi n tư ng ñã tác ñ ng vào ta trư c ñây. Lo i trí nh này có th ñ t ñ n trình
ñ phát tri n cao m t cách l thư ng trong ñi u ki n nó ph i bù tr ho c thay th cho nh ng
lo i trí nh ñã b m t, ch ng h n như nh ng ngư i mù, ñi c,... Nó th t ñ c bi t phát tri n
nh ng ngư i làm ngh "ngh thu t". ðôi khi ta g p nh ng ngư i g i là trí nh th giác, nghĩa
là lo i trí nh mà bi u tư ng c a nó n y sinh trong óc m t cách s ng ñ ng, t a như s v t,
hi n tư ng ñang có trư c m t, t a như con ngư i "nhìn th y" nh ng v t không có trư c m t,
"nghe th y" nh ng âm thanh không có trong hi n t i - ñó là lo i bi u tư ng ñ c bi t, r t chi
ti t, ñ y ñ như là hình nh c a tri giác v y.
d. Trí nh t ng - lôgíc
Lo i trí nh này ph n ánh nh ng ý nghĩ, tư tư ng c a con ngư i. ý nghĩ, tư tư ng không th
t n t i bên ngoài ngôn ng ñư c vì v y ngư i ta g i lo i trí nh này là trí nh t ng - lôgíc.
H th ng tín hi u th hai có vai trò chính trong lo i trí nh này. ðây là lo i trí nh ñ c trưng
cho con ngư i, con v t không có. Trên cơ s s phát tri n c a các lo i trí nh k trên, trí
nh t ng - lôgíc tr thành lo i trí nh ch ñ o con ngư i, nó gi vai trò chính trong s
lĩnh h i tri th c c a h c sinh trong quá trình d y h c.
4.3. Trí nh không ch ñ nh và trí nh có ch ñ nh
Trí nh không ch ñ nh là lo i trí nh mà trong ñó vi c ghi nh , gìn gi và tái hi n m t cái gì
ñó ñư c th c hi n không theo m c ñích ñ nh trư c. Còn trí nh có ch ñ nh thì ngư c l i,
nghĩa là ñư c di n ra theo nh ng m c ñích xác ñ nh. Hai lo i trí nh này là hai m c ñ phát
tri n n i ti p nhau c a trí nh , chúng ñ u gi vai trò quan tr ng ñ i v i ñ i s ng và ho t
ñ ng c a m i ngư i.

4.4. Trí nh ng n h n và trí nh dài h n

G n ñây, trong vi c nghiên c u ngư i ta chú ý nhi u ñ n giai ño n ñ u tiên c a vi c ghi nh ,
ñ n vi c c ng c các d u v t c a các tác ñ ng bên ngoài và ñ n b n thân quá trình hình thành
các d u v t ñó. Mu n cho m t tài li u nào ñó ñư c c ng c trong trí nh thì nó c n ñư c ch
th ch bi n m t cách thích h p. Vi c ch bi n ñó ñòi h i m t th i gian nh t ñ nh, g i là th i
gian c ng c ("g n ch t") các d u v t. N u th i gian này di n ra ng n ng i ch c lát và do ñó
d u v t ñư c gi l i cũng ch trong m t th i gian ng n ng i, thì ñó g i là trí nh ng n h n.
Trí nh ng n h n ñư c con ngư i s d ng trong trư ng h p ph i th c hi n nh ng hành ñ ng,
nh ng thao tác c p bách, nh t th i. Sau khi hành ñ ng hay thao tác ñư c th c hi n thì trí nh
tr nên không c n thi t n a. Vì v y ngư i ta còn g i trí nh ng n h n là trí nh tác nghi p.
N u th i gian c ng c các d u v t ñư c kéo dài sau nhi u l n l p l i và tái hi n nó, và do ñó,
nh ng d u v t y ñư c gìn gi dài lâu, thì g i ñó là trí nh dài h n. Tuỳ theo nhi m v và yêu
c u c th trong t ng ho t ñ ng c a con ngư i mà c hai lo i trí nh này ñ u có vai trò quan
tr ng trong ñ i s ng và trong công tác c a chúng ta.

4.5. Trí nh b ng m t, b ng tai, b ng tay...

M i ngư i chúng ta thư ng thiên v vi c s d ng m t lo i giác quan nào ñó là chính trong
quá trình ghi nh , gìn gi và tái hi n (b ng m t, b ng tai, b ng tay...). ðó là m t ñ c ñi m cá
nhân c a trí nh m i ngư i mà khi rèn luy n trí nh ta c n ph i tính ñ n.
Dĩ nhiên, t t c các lo i trí nh trên ñây ñ u liên h qua l i v i nhau, b i vì các tiêu chu n
phân lo i trí nh trên ñây ñ u liên quan ñ n các m t khác nhau trong ho t ñ ng c a con ngư i,
các m t này ñư c bi u hi n không ph i m t cách riêng l , mà thành m t th th ng nh t.
Ngoài ra, gi a các lo i trí nh trong cùng m t tiêu chu n phân lo i cũng có m i quan h m t
thi t v i nhau.
Chương 5: TÌNH C M VÀ Ý CHÍ

I. TÌNH C M

Trong khi ph n ánh th gi i khách quan, con ngư i không ch nh n th c th gi i ñó

mà còn t thái ñ c a mình ñ i v i nó n a. Xem nh ng b c tranh ñ p, nghe nh ng b n nh c
hay chúng ta không ch tri giác (nhìn, nghe...) chúng mà còn có nh ng "rung ñ ng", nh ng
"r o r c", nh ng "xao xuy n" kèm theo n a. Nh ng hi n tư ng tâm lí bi u th thái ñ c a con
ngư i ñ i v i nh ng cái mà h th n th c ñư c, ho c tìm ra ñư c g i là xúc c m và tình c m
c a con ngư i. ð i s ng tình c m c a con ngư i r t phong phú và ph c t p, ñư c th hi n
dư i nhi u hình th c, nhi u m c ñ khác nhau, có nh hư ng sâu s c ñ n toàn b các quá
trình và ho t ñ ng tâm lí khác c a con ngư i. Nó ñóng vai trò ñ ng l c c a tâm lí con ngư i.

1. ð nh nghĩa v tình c m

Tình c m là nh ng thái ñ th hi n s rung c m c a con ngư i ñ i v i nh ng s v t,

hi n tư ng c a hi n th c, ph n ánh ý nghĩa c a chúng trong m i liên quan v i nhu c u và
ñ ng cơ c a con ngư i.
Như v y, tình c m là m t d ng ph n ánh tâm lí m i - ph n ánh c m xúc. S ph n ánh c m
xúc, ngoài nh ng ñ c ñi m gi ng v i s ph n ánh nh n th c - ñ u là s ph n ánh hi n th c
khách quan, ñ u mang tính ch th và có b n ch t xã h i - l ch s , l i mang nh ng ñ c ñi m
khác căn b n v i s ph n ánh nh n th c.
- Th nh t: Xét v ñ i tư ng ph n ánh thì quá trình nh n th c ph n ánh b n thân s v t hi n
tư ng trong hi n th c khách quan; còn tình c m ph n ánh m i quan h gi a các s v t, hi n
tư ng g n v i nhu c u, ñ ng cơ c a con ngư i.
- Th hai: Xét v ph m vi ph n ánh. B t c s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan tác
ñ ng vào các giác quan c a ta ñ u ñư c ph n ánh (nh n th c) v i nh ng m c ñ sáng t , ñ y
ñ , chính xác khác nhau. Nhưng tình c m ch t thái ñ b ng s rung c m v i nh ng s v t
hi n tư ng mà có liên quan v i s tho mãn hay không tho mãn g n v i nhu c u, ñ ng cơ
c a con ngư i.
- Th ba: Xét v phương th c ph n ánh thì nh n th c ph n ánh hi n th c khách quan dư i
hình th c nh ng hình nh (c m giác, tri giác; nh ng bi u tư ng, trí nh , tư ng tư ng), nh ng
khái ni m (tư duy); còn tình c m ph n ánh hi n th c khách quan dư i hình th c nh ng rung
ñ ng, nh ng tr i nghi m.
- Th tư: M c ñ th hi n tính ch th trong tình c m cao hơn, ñ m màu s c cá nhân hơn so
v i nh n th c.
- Th năm: Tình c m so v i nh n th c khó hình thành, hình thành lâu dài, ph c t p hơn và
ñư c di n ra theo nh ng quy lu t khác v i quá trình nh n th c.
T s khác nhau ñó chúng ta chú ý trong khi ñ ra nh ng con ñư ng, nh ng bi n
pháp xây d ng, giáo d c tình c m ñúng cho h c sinh, tránh s d ng nh ng bi n pháp hình
thành tri th c vào vi c hình thành tình c m. "D y khoa h c t nhiên, ta có th dùng ñ nh lí,
dùng công th c. Nhưng xây d ng con ngư i, xây d ng tình c m không th theo công th c
ñư c".
ð có m t tình c m nào ñó như: tình yêu T qu c, quê hương, tình b n, tình gia ñình... ph i
có và ñư c bi u hi n qua nh ng xúc c m ñ ng lo i. Nói như th có nghĩa tình c m ñư c hình
thành và bi u hi n qua xúc c m. Xúc c m và tình c m ñ u bi u th thái ñ c a con ngư i ñ i
v i th gi i, nhưng xúc c m và tình c m cũng có nh ng ñi m khác nhau.

Tình c m Xúc c m
- Ch có con ngư i - Có c Con ngư i và ñ ng v t
- Là m t thu c tính tâm lí - Là m t quá trình tâm lí
- Có tính ch t xác ñ nh và n ñ nh - Có tính ch t nh t th i, ph thu c vào tình
- Thư ng hay tr ng thái ti m tàng hu ng ña d ng - Luôn luôn tr ng thái hi n
- Xu t hi n sau th c
- Th c hi n ch c năng xã h i (giúp con - Xu t hi n trư c
ngư i ñ nh hư ng và thích nghi v i xã h i - Th c hi n ch c năng sinh v t (giúp cơ th
v i tư cách m t nhân cách). ñ nh hư ng và thích ng v i môi trư ng bên
- G n li n v i ph n x có ñi u ki n v i ñ ng ngoài v i tư cách m t cá th ).
hình thu c h th ng tín hi u th hai. - G n li n v i ph n x không ñi u ki n, v i
b n năng.

Tuy khác nhau, nhưng xúc c m và tình c m có quan h m t thi t v i nhau: Tình c m ñư c
hình thành t nh ng xúc c m ñ ng lo i (do s t ng h p hóa, ñ ng hình hóa, khái quát hoá
các c m xúc ñó mà thành) và ñư c th hi n qua các c m xúc. Nói cách khác, xúc c m là cơ
s , là phương ti n bi u hi n c a tình c m; ngư c l i, tình c m có nh hư ng tr l i, chi ph i
các c m xúc c a con ngư i.

2. ð c ñi m tình c m

Tình c m v i tư cách là m t ñ c trưng c a tâm lí ngư i, có nh ng ñ c ñi m sau ñây:

2.1. Tính nh n th c
Tình c m ñư c phát tri n trên cơ s nh ng xúc c m trong s tác ñ ng qua l i v i lí trí, trong
m i quan h ngư i - ngư i. Tính nh n th c c a tình c m th hi n vi c nh n th c ñư c ñ i
tư ng, nguyên nhân gây nên tình c m cho mình. Y u t nh n th c rung ñ ng và ph n ánh
c m xúc là ba y u t làm n y sinh tình c m. Nh n th c ñư c xem là "cái lí" c a tình c m. Nó
làm cho tình c m bao gi cũng có ñ i tư ng xác ñ nh, "tính có ñ i tư ng c a tình c m tìm
th y s bi u hi n cho mình ch , chính các tình c m ñư c phân bi t tuỳ theo ph m vi ñ i
tư ng mà chúng có quan h t i".

2.2. Tính xã h i
Tình c m ch có con ngư i, nó mang tính xã h i, th c hi n ch c năng xã h i và hình thành
trong môi trư ng xã h i ch không ph i là nh ng ph n ng sinh lí ñơn thu n. B n ch t c a
con ngư i ñư c hi u như là "t ng hòa c a các m i quan h xã h i". Tình c m n y sinh trong
quá trình con ngư i c i t o t nhiên b ng lao ñ ng xã h i và trong s giao ti p gi a con
ngư i v i nhau như là m t thành viên c a m t nhóm, m t t p th , m t c ng ñ ng nh t ñ nh.

2.3. Tính n ñ nh
So v i xúc c m thì tình c m là nh ng thái ñ n ñ nh c a con ngư i ñ i v i hi n th c xung
quanh và v i b n thân, ch không ph i là thái ñ nh t th i có tính tình hu ng. Chính vì v y,
tình c m là m t thu c tính tâm lí, m t ñ c trưng quan tr ng nh t c a tâm lí con ngư i. Nó
ti m tàng trong con ngư i và khi nào có ñi u ki n nó s b c l toàn b nh ng tình c m c a
h . Ví d lòng yêu nư c, tình b n... Do tình c m có tính n ñ nh nên n u bi t ñư c nh ng ñ c
ñi m v tình c m c a m t ngư i nào ñó ta có th phán ñoán ñư c tình c m c a h ñ i v i
m i ngư i xung quanh. d. Tính chân th t
Tình c m ph n ánh chính n i tâm th c c a con ngư i cho dù ngư i y có c tình che d u
b ng nh ng "ñ ng tác gi " bên ngoài. (Ch ng h n b o không vui, nhưng th c ra vui n tr i).

2.4. Tính "ñ i c c" (hay tính hai m t)

Thư ng thì s th a mãn nhu c u c a con ngư i mâu thu n v i nhau. Trong hoàn c nh này thì
nh ng nhu c u này ñư c th a mãn, còn s th a mãn các nhu c u khác b ki m hãm. Tương
ng v i ñi u ñó các tình c m c a con ngư i tr thành nh ng tình c m ñ i c c hay "hai m t"
nghĩa là, tính ch t ñ i l p nhau: vui - bu n; yêu - ghét; s hãi - can ñ m; dương tính - âm
tính... thi u s rung ñ ng tương ph n thì nó s d n ñ n s bão hòa và bu n t , ñơn ñi u.

2.5. Tính khái quát

Tình c m có ñư c là do t ng h p hóa, ñ ng hình hóa, khái quát hóa nh ng xúc c m ñ ng lo i.
Tính khái quát c a tình c m bi u hi n ch , tình c m là thái ñ c a con ngư i ñ i v i c m t
lo i (hay m t ph m trù) các s v t, hi n tư ng ch không ph i v i ng s v t hi n tư ng như:
lòng yêu nư c, tình gia ñình, tình b n...

3. Các m c ñ c a ñ i s ng tình c m

ð i s ng tình c m c a con ngư i vô cùng phong phú và ña d ng t o thành m t m t quan

tr ng c a ho t ñ ng cá nhân. Tính ch t phong phú và ña d ng ñó không ch hi u qua các c m
xúc mà còn nh ng m c ñ khác nhau c a ñ i s ng tình c m cá nhân.

3.1. Màu s c xúc c m c a c m giác.

ðây là m c ñ th p nh t c a ph n ánh c m xúc. Nó là m t s c thái c a c m xúc ñi kèm theo
quá trình c m giác. Ví d : c m giác v màu xanh gây cho ta xúc c m d ch u. c m giác màu
ñ gây cho ta c m xúc r o r c, nh c nh i.

3.2. Xúc c m
ðây là m t m c ñ ph n ánh c m xúc cao hơn, nó là s th nghi m tr c ti p c a m t tình
c m nào ñó trong m t hoàn c nh xác ñ nh.
Tuy nhiên, tùy theo cư ng ñ , tính n ñ nh (th i gian t n t i) và tính ý th c cao hay th p
ngư i ta l i chia xúc c m nói chung làm hai lo i:
* Xúc ñ ng: là m t d ng c a xúc c m có cư ng ñ r t m nh, x y ra trong m t th i gian ng n
và khi x y ra xúc ñ ng con ngư i thư ng không làm ch ñư c b n thân mình ("c gi n m t
khôn"), không ý th c ñư c h u qu hành ñ ng c a mình.
* Tâm tr ng: là m t d ng khác c a xúc c m, nó có cư ng ñ v a ph i ho c tương ñ i y u,
t n t i trong m t th i gian tương ñ i dài, có khi hàng tháng, hàng năm và con ngư i không ý
th c ñư c nguyên nhân gây ra nó. Tâm tr ng là m t tr ng thái xúc c m chung bao trùm lên
toàn b các rung ñ ng và làm n n cho ho t ñ ng c a cơn ngư i, có nh hư ng rõ r t ñ n toàn
b hành vi c a h trong m t th i gian khá dài, nh hư ng tích c c, tiêu c c ñ n ñ i s ng tình
c m c a con ngư i. Ngu n g c c a tâm tr ng r t khác nhau: có nh ng ngu n g c g n và
nh ng ngu n g c xa. Ngu n g c ch y u ñ gây tâm tr ng là v trí c a cá nhân trong xã h i.

3.3. Tình c m
ðó là thái ñ n ñ nh c a con ngư i ñ i v i hi n th c xung quanh và ñ i v i b n thân mình,
nó là m t thu c tính tâm lí c a nhân cách. Tình c m có m t lo i ñ c bi t, có cư ng ñ r t
m nh, th i gian t n t i khá dài và ñư c ý th c r t rõ ràng - s say mê, có nh ng say mê tích
c c (say mê h c t p, nghiên c u) và có nh ng say mê tiêu c c thư ng g i là ñam mê (ñam
mê c - b c, rư u chè...).
- Ngư i ta còn phân chia tình c m thành tình c m c p th p và tình c m c p cao, tình c m c p
th p là nh ng tình c m có liên quan t i s th a mãn hay không th a mãn nh ng nhu c u sinh
lí. Tình c m c p cao g m có tình c m ñ o ñ c, tình c m trí tu , tình c m th m mĩ, tình c m
hành ñ ng...
- Tình c m ñ o ñ c: là nh ng tình c m có liên quan ñ n s th a mãn hay không th a mãn
nh ng nhu c u ñ o ñ c c a con ngư i. Tình c m ñ o ñ c bi u hi n thái ñ c a con ngư i ñ i
v i nh ng ngư i khác, ñ i v i t p th và ñ i v i b n thân. Ví d : tình yêu t qu c, tinh th n
qu c t , tình c m nghĩa v ...
Tình c m trí tu : là nh ng tình c m n y sinh trong quá trình ho t ñ ng trí óc, nó liên quan
ñ n nh ng quá trình nh n th c và sáng t o, liên quan ñ n s th a mãn hay không th a mãn
nhu c u nh n th c c a con ngư i.
- Tình c m th m mĩ. là nh ng tình c m có liên quan t i nhu c u th m mĩ, nhu c u v cái ñ p,
th hi n thái ñ th m mĩ c a con ngư i ñ i v i t nhiên, xã h i, lao ñ ng... Tình c m th m mĩ
cũng như tình c m ñ o ñ c ñư c quy ñ nh b i xã h i, nó ph n ánh trình ñ phát tri n c a xã
h i.
- Tình c m ho t ñ ng: là s th hi n thái ñ c a con ngư i ñ i v i ho t ñ ng nh t ñ nh, liên
quan ñ n s th a mãn hay không th a mãn nhu c u ho t ñ ng ñó. Lao ñ ng là cơ s t n t i
c a cơn ngư i. Vì v y, thái ñ c m xúc dương tính ñ i v i lao ñ ng như lòng yêu lao ñ ng,
s tôn tr ng ngư i lao ñ ng... ð t n t i và phát tri n con ngư i c n ph i ho t ñ ng. Ho t
ñ ng c a con ngư i bao gi cũng có m c ñích và con ngư i luôn t thái ñ ñ i v i ñ i tư ng
ho t ñ ng ñó.
- Tình c m mang tính ch t th gi i quan, nhân sinh quan là m c ñ cao nh t c a tình c m con
ngư i. m c ñ này tình c m có ñ c ñi m r t b n v ng và n ñ nh, có tính khái quát cao, có
tính t giác và tính ý th c cao tr thành m t quan ñi m, m t nguyên t c trong thái ñ và hành
vi c a cá nhân. Ví d : lòng yêu nư c, tinh th n tương thân tương ái, tính giai c p...

4. Các quy lu t c a ñ i s ng tình c m

ð i s ng tình c m c a con ngư i vô cùng phong phú ña d ng và cũng r t ph c t p, ñi u ñó

ñư c th hi n qua các quy lu t c a tình c m.

4.1. Quy lu t "lây lan"

Con ngư i luôn luôn s ng trong xã h i, trong các m i quan h ngư i - ngư i. Vì v y, xúc
c m, tình c m c a ngư i này có th truy n "lây"sang ngư i khác. Trong ñ i s ng hàng ngày
ta thư ng th y hi n tư ng "vui lây", "bu n lây", "c m thông", "ñ ng c m"... N n t ng C a
quy lu t này là tính xã h i trong tình c m con ngư i.Tuy nhiên, vi c "lây lan" tình c m t ch
th này sang ch th khác không là con ñư ng ch y u ñ hình thành tình c m.
4.2. Quy lu t “thích ng”
Tương t như trong quá trình c m giác, trong xúc c m, tình c m cũng có hi n tư ng thích
ng. Nghĩa là m t xúc c m, tìnhc m nào ñó ñư c l p ñi l p la nhi u l n v i m t cư ng
ñ vkhông thay ñ i thì cu i cùng cũng s b suy y u, b l ng xu ng. ðó là hi n tư ng thư ng
ñư c g i là s "chai d n" c a tình c m.

4.3. Quy lu t "tương ph n" hay "c m ng"

Gi ng như c m giác, tình c m cũng có s tương ph n. Trong quá trình hình thành ho c bi u
hi n tình c m, s xu t iên ho c suy y u c a m t tình c m này có th là tăng ho c gi m m t
tình c m khác x y ra ñ ng th i ho c n i ti p nhau ðó là hi n tương "c m ng" hay "tương
ph n" trong tình c m. Ngư i ta v n d ng quy lu t này trong văn h c, ngh thu t, càng yêu
nhân v t chính di n bao nhiêu càng ghét nhân v t ph n di n b y nhiêu...

4.4. Quy lu t "di chuv n "

Tình c m c a con ngư i có th di chuy n t m t ñ i tư ng này sang m t ñ i tư ng khác có
liên quan t i ñ i tư ng gây nên tình c m trư c ñó, ch ng h n hi n tư ng "gi n cá chém th t",
"ghét nhau ghét c tông ti h hàng", "vì cây mà dây qu n".

4.5. Quy lu t "pha tr n"

Trong ñ i s ng tình c m c a m t con ngư i c th , nhi u khi hai tình c m ñ i c c
nhau có th cùng x y ra m t lúc nhưng không lo i tr nhau mà chúng "pha tr n" vào nhau. ví
d : "gi n mà thương", "b i trưng hay ghét cũng vì hay yêu"...

4.6. Quy lu t v s hình thành tình c m

- Xúc c m là cơ s c a tình c m, tình c m ñư c hình thành do quá trình t ng h p hóa ñ ng
hình hóa và khái quát hóa. nh ng xúc c m ñ ng lo i, ch ng h n tình c m m con; lòng yêu t
qu c, tình yêu quê hương...
- Tình c m ñư c xây dưng t nh ng xúc c m, nhưng khi ñã ñư c hình thành thì tình c m lai
chi ph i và th hi n qua các xúc c m ña d ng.

5. Vai trò c a tình c m trong nhân cách con ngư i

Tình c m có vai trò to l n trong ñ i s ng trong ho t ñ ng c a con ngư i.

5.1. Tình c m ñ i v i nh n th c
ð i v i nh n th c, tình c m là ngu n ñ ng l c m nh m kích thích con ngư i tìm tòi ñ i v i
k t qu c a nh n th c. Ngư c l i, nh n th c ñ nh hư ng, ñi u khi n, ñi u ch nh tình c m ñi
ñúng hư ng. Nh n th c và tình c m là hai m t c a m t v n ñ nhân sinh quan th ng nh t c a
con ngư i.
5.2. Tình c m ñ i v i hành ñ ng
Tình c m chi m v trí quan tr ng trong s nh ng ñ ng l c và nhân t ñi u ch nh hành vi và
ho t ñ ng c a con ngư i. Tình c m n y sinh, bi u hi n, thúc ñ y con ngư i ho t ñ ng, giúp
con ngư i vư t qua nh ng khó khăn tr ng i g p ph i trong quá trình ho t ñ ng.

5.3.Tình c m ñ i v i các thu c tính tâm lí khác

Tình c m có m i quan h và chi ph i toàn b các thu c tính tâm lí c a nhân cách. Tình c m
chi ph i t t c các bi u hi n c a xu hư ng nhân cách: nhu c u, h ng thú, lí tư ng, th gi i
quan. ni m tin; tình c m là m t nhân lõi c a tính cách; là ñi u ki n và ñ ng l c ñ hình thành
năng l c; là y u t có quan h qua l i v i khí ch t con ngư i.

5.4. Tình c m ñ i v i ngh d y h c

Tình c m gi m t v trí vô cùng quan tr ng, nó v a là ñi u ki n, v a là n i dung, v a là
phương ti n giáo d c. Tài năng c a nhà giáo d c ph thu c r t nhi u vào lòng yêu ngh và
tình thương yêu tu i tr , thi u lòng yêu ngh , yêu tr sâu s c thì th y giáo khó tr thành nhà
giáo d c t t.

II. Ý CHÍ

1. Ý chí

1.1. ð nh nghĩa v ý chí

Ý chí là m t năng ñ ng c a ý th c, bi u hi n năng l c th c hi n nh ng hành ñ ng có m c
ñích, ñòi h i ph i có s n l c kh c ph c khó khăn bên ngoài và bên trong.
Năng l c này không ph i t nhiên ai cũng có như nhau - nói cách khác, ý chí là m t ph m
ch t tâm lí c a cá nhân, m t thu c tính tâm lí c a nhân cách. Ngư i ta thư ng nói: Anh này
không có ý chí; Ch này có ý chí cao; Ch kia kém ý chí,...
Là m t hi n tư ng tâm lí, ý chí cũng là m t s ph n ánh hi n th c khách quan thông qua m c
ñích c a hành ñ ng, nhưng m c ñích ñó không có s n mà ñư c con ngư i nh n th c m t
cách t giác, m c ñích y do các ñi u ki n c a hi n th c khách quan quy ñ nh.
Ý chí là m t năng ñ ng c a ý th c, ý chí là hình th c tâm lí ñi u ch nh hành vi tích c c nh t
c a con ngư i, là năng l c tâm lí cho phép con ngư i vư t qua m i khó khăn, tr ng i ñ
th c hi n ñ n cùng m c ñích ñã xác ñ nh. "S dĩ như v y là vì ý chí k t h p ñư c trong mình
c m t năng ñ ng c a trí tu l n m t năng ñ ng c a tình c m ñ o ñ c. "ý chí - ñó là m t ho t
ñ ng c a trí tu và tình c m ñ o ñ c".
Năng l c ki m soát, ñi u ch nh hành vi m t cách có ý th c n y sinh trong ho t ñ ng lao ñ ng.
ð ng v t không có ý chí. Ý chí là m t ñ c trưng c a tâm lí ngư i, b i vì con v t ch thích ng
m t cách th ñ ng v i thiên nhiên, còn con ngư i b ng lao ñ ng - m t lo i ho t ñ ng có ý
th c - ñã chinh ph c và c i bi n thiên nhiên. ý chí con ngư i ñư c hình thành trong quá trình
lao ñ ng. Ngay c ho t ñ ng lao ñ ng ñơn gi n nh t (ví d , vi c săn b t nguyên thu ...) cũng
ñòi h i con ngư i ph i có ph m ch t ý chí nh t ñ nh, nó hình thành nên con ngư i nh ng
ph m ch t ý chí nh t ñ nh, Ph. ănghen ñã nói: "Loài ngư i càng cách xa loài v t thì tác ñ ng
c a con ngư i vào gi i t nhiên càng mang tính ch t c a m t ho t ñ ng có tính toán trư c,
ti n hành m t cách có phương hư ng vào nh ng m c ñích nh t ñ nh, ñã ñ ra t trư c.
Ý chí c a con ngư i ñư c hình thành và bi n ñ i tuỳ theo nh ng ñi u ki n xã h i - l ch s ,
tuỳ theo nh ng ñi u ki n v t ch t c a ñ i s ng xã h i. Tính ch t c a nh ng m c ñích và
nh ng thúc ñ y ñ i v i hành ñ ng c a con ngư i ñư c quy t ñ nh b i thính h ñ i di n cho
quy n l i c a giai c p nào. Xu hư ng c a ý chí khác nhau trong nh ng th i ñ i khác nhau và
nh ng ñ i di n c a các giai c p khác nhau.
Trong xã h i XHCN, nh ng quan h ñư c xây d ng trên nguyên t c giúp ñ l n nhau, h p
tác v i nhau. ñây có s ph i h p hài hoà gi a m c ñích c a cá nhân và m c ñích c a xã h i.
Trong khi ý th c ñư c m i liên h g n bó mình v i t p th , cá nhân ph c t ng ho t ñ ng
chung c a xã h i, c a t p th , b t quy n l i c a cá nhân ph c tùng nh ng quy n l i c a dân
t c, vì v y không th ñ t ra cho mình nh ng m c ñích ñ i l p v i nh ng m c ñích c a t p th .
Giá tr chân chính c a ý chí không ph i ch ch ý chí ñó như th nào (cao hay th p, m nh
hay y u) mà th hi n ch nó hư ng vào cái gì. Cho nên c n ph i phân bi t m c ñ ý chí
(hay cư ng ñ ý chí) v i n i dung ñ o ñ c c a ý chí.
Ch Có nh ng ý chí ñư c giáo d c v ñ o ñ c m i có th giúp con ngư i th c hi n
ñư c nh ng chuy n bi n l n lao trong s nghi p c a mình.

1.2. Ý chí và các ñ c ñi m tâm 1í khác c a nhân cách

Ý chí không ph i là thu c tính tách r i c a con ngư i, nó liên h ch t ch v i các m t, các
ch c năng khác c a tâm lí con ngư i.
a. Nh n th c v i ý chí
Nh n th c c a con ngư i hư ng vào lĩnh h i, phân tích, tr u tư ng hoá và khái quát hoá các
tri th c ti p thu t môi trư ng xung quanh, nh ng ki n th c này ñư c c ng c trong trí nh
và ch bi n trong tư duy. Nghĩa là n i dung c a ý chí n m trong các khái ni m, các bi u
tư ng do tư duy và tư ng tư ng mang l i. Nh ng tri th c này thông báo nh ng cái có trong
th gi i xung quanh chúng ta. Như v y, nh n th c làm cho ý chí có n i dung. ð ng th i.,ý
chí là cơ ch kh i ñ ng và c ch , ý chí còn ñi u ch nh hành vi, nghĩa là hư ng m t cách có ý
th c vào các n l c c a b n thân nh m ñ t m c ñích c n thi t. ðó là s ñi u ch nh c a ý chí
và hành vi, hư ng m t cách có ý th c s n l c trí tu và th ch t vào vi c ñ t t i m c ñích
ho c ki m ch ho t ñ ng khi c n thi t.
Khi chúng ta nói gi a ý chí và nh n th c có quan h thì không có nghĩa là con ngư i ta nh n
th c cái gì thì hành ñ ng như th . Nhưng con ngư i ta m t khi ñã có nh ng suy nghĩ chín
ch n v m c ñích cu c s ng thì h ph i b ng m i cách ñ ñ t ñư c m c ñích ñã ñ ra, có
nghĩa là con ngư i s ph i có s n l c ý chí. Trong ñ i s ng hàng ngày chúng ta có th g p
nh ng ngư i mà h có s ho t ñ ng r t m nh m , th hi n s kiên trì ñ vươn t i m c
ñích.,nhưng b n thân m c ñích ñó không quan tr ng, không có ý nghĩa xã h i. S n l c l n
c a h tr nên vô ích, vì h không nh n th c ñư c ý nghĩa.
b. Ý chí v i tình c m
Tình c m và ý chí có quan h m t thi t, ý chí là m t ho t ñ ng c a tình c m.
Trong ñ i s ng hàng ngày, ho t ñ ng c a con ngư i, tình c m th c hi n vai trò kích thích
hành ñ ng. ð ng th i nh ng rung ñ ng có th là phương ti n kìm hãm hành ñ ng. Nhưng
b n thân tình c m cũng ch u s ki m soát c a ý chí, vì th c t có khi con ngư i ta hành ñ ng
trái ngư c v i tình c m; Ch ng h n con ngư i ta ñ u tranh v i nh ng m t mát, v i s t c
gi n, v i ni m vui, n i kh v.v... làm ñư c ñi u ñó là nh ý chí.

1.3. Các ph m ch t cơ b n c a ý chí

ðó là tính m c ñích, tính ñ c l p, tính quy t ñoán, tính kiên trì tính t ch .
a. Tính m c ñích
Tính m c ñích là ph m ch t quan tr ng c a ý chí, ñó là kĩ năng c a con ngư i bi t ñ ra cho
ho t ñ ng và cu c s ng c a mình m c ñích. Bi t ñi u khi n hành vi c a mình ph c t ng các
m c ñích - Nhưng tính m c ñích c a ngư i l n ph thu c vào th gi i quan và nh ng nguyên
t c ñ o ñ c c a ngư i ñó - Tính m c ñích còn mang tính giai c p. Vì v y mà khi xem xét tính
m c ñích không ph i xem xét góc ñ hình th c mà ph i xét m t n i dung.
Ví d : ý chí c a b n cư p c a gi t ngư i khác v i ý chí c a nh ng ngư i chi n sĩ cách m ng.
Khác ch ngư i chi n sĩ cách m ng ñã bi t ñ t m c ñích là vì nhân dân vì T qu c, vì s
nghi p gi i phóng dân t c...
Vì v y, nhà trư ng ph i thư ng xuyên giáo d c tư tư ng ñ o ñ c cho h c sinh, giúp
cho các em tr thành ngư i s ng. làm vi c có m c ñích cao ñ p.
b. Tính ñ c l p
ðó là năng l c quy t ñ nh và th c hi n hành ñ ng ñã d ñ nh mà không ch u nh hư ng c a
ngư i khác. Tính ñ c l p th hi n ch con ngư i có th t b ý ki n c a mình ñ ph c t ng
ngư i khác (nhưng là ý ki n ñúng).
ði u ñáng chú ý là tính ñ c l p ñây không gi ng v i tính bư ng b nh, tính b o th , nghĩa là
b t lu n ý ki n c a ngư i khác ñúng hay sai h ñ u ph ñ nh gi nguyên ý ki n c a mình.
Tính ñ c l p - không có nghĩa là không ph c tùng ý ki n c a ngư i khác, c a t p th . Song
cũng không có nghĩa là ph i "a dua", "gió chi u nào theo chi u ñó" hay b t chư c m t cách
không có ý th c.
Tính ñ c l p giúp cho con ngư i hình thành ñư c ni m tin vào s c m nh c a mình.
c. Tính quy t ñoán
Là kh năng ñưa ra ñư c nh ng quy t ñ nh k p th i, không dao ñ ng, không ph thu c vào
ngư i khác.
Tính quy t ñoán không ph i th hi n hành ñ ng thi u suy nghĩ, mà là nh ng hành ñ ng có
cân nh c, có căn c . Con ngư i có tính quy t ñoán là có ni m tin vào s thành công, vào s
ñúng ñ n c a nh ng suy nghĩ c a mình.
Ti n ñ c a tính quy t ñoán là tính dũng c m, nghĩa là s nhút nhát, m m y u thì không th
có ñư c tính quy t ñoán. Ngư i có tính quy t ñoán luôn luôn có hành ñ ng d t khoát, nhanh,
ñúng lúc, không dao ñ ng. Ngư c l i ngư i không có tính quy t ñoán thư ng hay do d , dao
ñ ng và hành ñ ng không ñúng lúc, không k p th i và hay hoài nghi.
d. Tính b n b (hay kiên trì)
Ph m ch t này ñư c bi u hi n kĩ năng vư t khó khăn ñ ñ t m c ñích không tính th i gian
ng n hay dài mi n ñ t m c ñích ñ t ra. Không bao gi c m th y m t m i, chán n n, nh ng
khó khăn không làm h nh t chí mà còn làm tăng ngh l c ñ vư t qua khó khăn. Ph m ch t
b n b r t c n ñ i v i ngư i làm công tác giáo d c. Song chúng ta cũng c n phân bi t ngư i
có tình b n b , d o dai khác v i ngư i có tính lì l m, bư ng b nh, kém ý chí.
Tính bư ng b nh h c sinh ñư c bi u hi n rõ nh t là thái ñ ph n ng c a các em ñ i v i
ngư i l n khi có thái ñ thi u t nh ho c tính ñ ng ñ nh c a ñ a tr ñư c gia ñình nuông
chi u, t ñó các em quan ni m sai v ph m ch t này, các em ñánh giá tính bư ng b nh, nũng
n u, ñ ng ñ nh là th hi n tính c ng r n, tính ñ c l p, không dao ñ ng.
e. Tính t ch
Là kh năng làm ch b n thân, duy trì ñư c s ki m soát các hành vi c a b n thân: như chi n
th ng v i nh ng thúc ñ y không mong mu n, không lành m nh, tính t ch là kh năng ki m
soát, làm ch ñư c nh ng xúc ñ ng, c m xúc (s hãi, gi n d ) x y ra không ñúng lúc, không
c n thi t c a m i ngư i.
Tính t ch giúp con ngư i kh c ph c ñư c tính c c c n cũng như các tr ng thái tâm lí khác
(bu n chán, hoang mang, dao ñ ng, hoài nghi...), nh ng tr ng thái tâm lí này thư ng n y sinh
trong công tác, trong quan h v i ñ ng nghi p, trong quan h gi a cá nhân v i cá nhân.
Tính t ch c a con ngư i ñư c hi u là s ki m ch nh ng c m xúc, xúc ñ ng trong tình c m.
Khi ki m ch nh ng c m xúc ñó ngư i ta g n li n nó v i nh ng ph n ng ngôn ng và phi
ngôn ng .
S dĩ có nh ng cách hi u bó h p như v y vì ph m ch t ý chí này thư ng bi u hi n rõ nh t
trong ph m vi ñi u khi n, ñi u ch nh các c m xúc - th c ra nó còn có kh năng ñi u khi n,
ñi u ch nh hành vi con ngư i trong giao ti p.

2. Hành ñ ng ý chí

2.1. Khái ni m v hành ñ ng ý chí

Hành ñ ng ý chí là hành ñ ng có ý th c, có ch tâm, ñòi h i n l c kh c ph c khó khăn, th c
hi n ñ n cùng m c ñích ñã ñ ra. Hành ñ ng ý chí có các ñ c ñi m:
- Ngu n kích thích hành ñ ng ý chí không tr c ti p quy t ñ nh hành ñ ng b ng cư ng ñ v t
lí mà thông qua cơ ch ñ ng cơ hoá hành ñ ng, trong ñó ch th nh n th c ý nghĩa c a kích
thích ñ t ñó quy t ñ nh có hành ñ ng hay không.
- Tính m c ñích c a hành ñ ng ý chí.
Trư c khi hành ñ ng con ngư i t h i "hành ñ ng ñ ñ t m c ñích gì" nghĩa là con ngư i
ph i ý th c ñư c m c ñích c a hành ñ ng, ý chí s giúp con ngư i ta ñ t ñư c m c ñích - ý
th c ñư c m c ñích c a hành ñ ng là ñ c ñi m cơ b n, ñi n hình c a hành ñ ng ý chí. N u
m t ñi ñ c ñi m này thì không th g i là hành ñ ng ý chí.
Ví d : Ngư i ta so sánh hành ñ ng c a con ong và con ngư i. Mác v ch ra cái khác cơ b n
gi a con ong gi i nh t và nhà ki n trúc sư t i nh t là nhà ki n trúc sư trư c khi xây d ng
t ng t ng sáp thì ñã xây d ng t ng ñó trong óc mình r i. Mác vi t: "M t con nh n làm ñ ng
tác gi ng như ñ ng tác c a ngư i th d t, là con ong v i nh ng ngăn t sáp c a mình còn
khéo hơn nhà ki n trúc sư nhi u. Nhưng ñi u phân bi t trư c tiên gi a m t nhà ki n trúc sư
t i nh t và con ong là trư c khi xây d ng t ng ngăn trong t ong thì ñã xây d ng t ng ngăn
trong óc c a mình r i. K t qu mà cu i cùng lao ñ ng ñ t ñư c trí tư ng tư ng c a ngư i lao
ñ ng ñã quan ni m trư c r i. Không ph i con ngư i ch th c hi n m t s thay ñ i hình th c
trong nh ng v t li u t nhiên không thôi mà ñ ng th i con ngư i còn th c hi n m c ñích c a
b n thân mình và ñã có ý th c m c ñích y như m t quy lu t quy t ñ nh phương th c ho t
ñ ng c a con ngư i và b t ý chí con ngư i ph thu c vào nó".
- Trong hành ñ ng ý chí, con ngư i l a ch n phương ti n và bi n pháp hành ñ ng sao cho
th c hi n ñư c m c ñích và ñ t hi u qu cao.
Khác v i con v t, con ngư i ch ñ ng tác ñ ng vào t nhiên và môi trư ng ñ t o ra nh ng
s n ph m ph c v nhu c u c a mình. Trong quá trình hành ñ ng con ngư i ta bi t dùng
nh ng công c s n có và sáng t o ra công c ñ hành ñ ng và con ngư i bi t l a ch n bi n
pháp hành ñ ng.
- Có s theo dõi, ki m tra,.ñi u ch nh, ñi u khi n, có s n l c ý chí ñ kh c ph c nh ng khó
khăn trong quá trình th c hi n m c ñích. N l c ý chí th hi n trong hành ñ ng là kìm hãm,
tăng gi m cư ng ñ c a hành ñ ng - N l c ý chí chì còn th hi n ch có th chuy n t
tr ng thái hành ñ ng sang tr ng thái không hành ñ ng và ngư c l i v.v....
Khi xét, ñánh giá s n l c ý chí c a m t ngư i thì bao gi ngư i ta cũng xét n i dung ñ o
ñ c c a hành ñ ng y. ði u ñó nói lên r ng hành ñ ng ý chí nào phù h p v i s phát tri n
c a xã h i thì hành ñ ng ý chí ñó chân chính và ngư c l i.
Hành ñ ng ý chí có th g m ba lo i:
+ Hành ñ ng ý chí ñơn gi n: ðó là nh ng hành ñ ng có m c ñích rõ ràng.
Lo i hành ñ ng này còn g i là hành ñ ng có ch ñ nh, hay hành ñ ng t ý.
+ Hành ñ ng ý chí c p bách: là hành ñ ng x y ra trong m t th i gian ng n, ñòi h i ph i có s
n l c, s quy t ñ nh ch p nhoáng.
+ Hành ñ ng ý chí ph c t p: ðây là lo i hành ñ ng ý chí ñi n hình mà trong ñó nó th hi n
t t c các ñ c ñi m c a hành ñ ng ý chí.

2.2. Các giai ño n c a hành ñ ng ý chí

T vi c phân tích c u trúc c a hành ñ ng ý chí cho phép ta phân chia hành ñ ng ý chí thành
ba giai ño n sau:
a. Giai ño n chu n b
ðây là giai ño n hành ñ ng trí tu , giai ño n suy nghĩ. Giai ño n này bao g m:
+ ð t ra và ý th c rõ ràng v m c ñích hành ñ ng, + L p k ho ch và tìm ra phương pháp
th c hi n, + Quy t ñ nh hành ñ ng.
Nhu c u là y u t kích thích, gây ra m i hành ñ ng. Nhu c u g m nhi u m c ñ khác nhau:
+ M c ñ th p - ý hư ng. m c ñ này m i ch ph n ánh trong ý th c, nghĩa là còn mù m ,
chưa rõ ràng.
Nhu c u m c ý hư ng là nhu c u còn chưa rõ ràng, chưa ph n nh m t cách ñ y ñ .
+ M c ñ cao hơn - ý mu n - so v i ý hư ng thì nhu c u bi u hi n rõ ràng hơn, xác ñ nh
ñư c ñ i tư ng c a nhu c u, nhưng chưa xác ñ nh phương cách th c hi n m c ñích.
+ M c ñ ý ñ nh là nhu c u ñã ñư c ý th c m t cách ñ y ñ , con ngư i ñã xác ñ nh ñư c
m c ñích c a hành ñ ng. Ch ng h n khi ta nói ý ñ nh làm vi c gì ñó nghĩa là ngư i ta ñã s n
sàng hành ñ ng.
Nhưng con ngư i ta có nhi u nhu c u khác nhau cùng m t lúc, do ñó cùng m t lúc ph i ñ ra
nhi u m c ñích khác nhau cho hành ñ ng c a mình. Th c t con ngư i khi hành ñ ng ch có
th th c hi n m t hay hai m c ñích nào ñó. Chính vì v y trong quá trình ñ ra m c ñích hành
ñ ng t t y u ph i di n ra cu c ñ u tranh b n thân ñ ch n l y m t trong hai m c ñích. Nhu
c u m t khi ñã ý th c m t cách sâu s c nó s tr thành ñ ng cơ c a hành ñ ng. Vì v y mà s
ñ u tranh b n thân còn g i là ñ u tranh ñ ng cơ.
S ñ u tranh ñ ng cơ có ñư c di n ra dư i nhi u hình th c như ñ u tranh gi a nhu c u cá
nhân và nhu c u t p th , gi a tình c m v i lí trí; gi a cái s ng và cái ch t.
Trong ñ u tranh ñ ng cơ thì v n hi u bi t, v n kinh nghi m kh năng nh n th c và tình c m
c a nhân cách gi m t vai trò quan tr ng. S khuy n cáo c a ngư i l n, ngư i có uy tín có ý
nghĩa nh t ñ nh trong vi c xác ñ nh, ñ u tranh ñ ng cơ. Sau khi ñã xác ñ nh ñư c m c ñích,
thì khâu ti p theo s là l p k ho ch ñ th c hi n m c ñích.
ð th c hi n ñư c m c ñích b ng nhi u phương ti n khác nhau, mà ngư i ta ch n phương
ti n nào h p lí nh t, mang l i hi u qu . Khi l p k ho ch ngư i ta ñã lư ng trư c nh ng
thu n l i và khó khăn s x y ra, ñó là nh ng khó khăn ch quan và khó khăn khách quan.
Chính ñây s di n ra s ñ u tranh b n thân. K t qu c a cu c ñ u tranh này là ñưa ñ n m t
quy t ñ nh hành ñ ng.
Sau khi ñã quy t ñ nh hành ñ ng, s căng th ng n y sinh trong quá trình ñ u tranh b n thân,
ñ u tranh ñ ng cơ ñư c gi m xu ng, lúc này con ngư i s c m th y tho i mái, d ch u m t
khi quy t ñ nh phù h p v i nguy n v ng c a b n thân, phù h p v i m c ñích ñ ra.
b. Giai ño n th c hi n
ðây là giai ño n ti p theo sau khi ñã quy t ñ nh.
Giai ño n này ñòi h i s n l c l n lao, nhưng n l c chưa ñ mà ph i có ý chí.
Quá hình th c hi n quy t ñ nh có th có hai hình th c hành ñ ng bên ngoài - hành ñ ng bên
trong, có th g i ñó là hành ñ ng ý chí bên ngoài và hành ñ ng ý chí bên trong. N u con
ngư i ta ñi ch ch kh i con ñư ng ñã ñ nh t c l ch m c ñích thì ñó là hành ñ ng thi u ý chí.
Song chúng ta cũng lưu ý r ng, ñôi khi trong ñi u ki n hoàn c nh thay ñ i, và vi c th c hi n
quy t ñ nh trư c ñây tr nên không h p lí n a thì ph i t b m t cách có ý th c cái quy t
ñ nh trư c là vi c làm c n thi t. Vi c làm này ph i có ý chí m i có th th c hi n ñư c. Khi
m c ñích ñã ñ t ñư c, nh ng khó khăn ñã vư t qua ñư c con ngư i ta s c m th y tho mãn
v m t ñ o ñ c và b n hành nh ng ho t ñ ng m i.
c. Giai ño n ñánh giá k t qu c a hành ñ ng
Sau khi hành ñ ng ý chí ñã ñư c th c hi n, con ngư i bao gi cũng ñánh giá các k t qu ñã
ñ t ñư c, ñánh giá là ñ rút kinh nghi m cho nh ng hành ñ ng ti p theo.
- ðánh giá k t qu hành ñ ng là ñ i chi u k t qu ñ t ñư c v i m c ñích ñã ñ nh. S ñánh
giá có th x y ra hai tr ng thái: ðánh giá x u thư ng kèm theo nh ng rung c m x u h , h i
h n, chưa tho mãn; ñánh giá t t x y v i nh ng rung c m tho mãn, hài lòng, sung sư ng.
S ñánh giá hành ñ ng có ý nghĩa th c ti n to l n trong ho t ñ ng c a con ngư i. Nó có th
tr thành ñ ng cơ, kích thích ñ i v i ho t ñ ng ti p theo: ðánh giá x u d n ñ n vi c ñình ch
ho c s a ch a hành ñ ng hi n t i, ñánh giá t t s kích thích vi c ti p t c tăng cư ng hành
ñ ng ñang th c hi n.
Qua s phân tích m t hành ñ ng ñi n hình th y trong giai ño n ñ u tiên có s tham gia c a
nhi u y u t tâm lí, tư duy có vai trò vô cùng quan tr ng, giai ño n (thành ph n) th hai thì
các kĩ năng, kĩ x o, năng l c t ch c gi vai trò quy t ñ nh. Khi g p khó khăn, tr ng i thì vai
trò tích c c l i thu c v tư duy. Vì kh c ph c khó khăn là gi i quy t v n ñ . Mu n gi i quy t
v n ñ c n n l c ý chí. Sang giai ño n th ba (thành ph n th ba) c a hành ñ ng ý chí liên
quan ñ n tư duy, c m xúc, xu hư ng và tính cách c a con ngư i. Tóm l i, nhân cách c a con
ngư i ñư c b c l rõ ràng trong các giai ño n c a m t hành ñ ng ý chí.

3. Hành ñ ng t ñ ng hoá

3.1. Hành ñ ng t ñ ng hoá là gì?

Trong cu c s ng hàng ngày c a con ngư i thì hành ñ ng ý chí có vai trò quan tr ng, thi u nó
s không ñư c vì như v y con ngư i s không có m t hành ñ ng nào.
Tuy v y, không có nghĩa toàn b ho t ñ ng c a con ngư i lúc nào cũng ph i có ý chí. Bên
c nh ñó con ngư i còn ph i có lo i hành ñ ng khác ph i h p, h tr cho hành ñ ng ý chí. ðó
là hành ñ ng t ñ ng hoá.
Hành ñ ng tư ñ ng hoá là m t hành ñ ng có ý th c, có ý chí nhưng do ñư c l p ñi l p l i
hay do luy n t p mà v sau tr thành nh ng hành ñ ng tư ñ ng nghĩa là không c n có s
ki m soát tr c ti p c a ý th c mà v n ñư c th c hi n có k t qu .
Ví d : Ban ñ u m i h c ñan len, thì hành ñ ng ñan len là hành ñ ng có ý th c, nhưng khi
thành th o thì nó tr thành hành ñ ng t ñ ng hoá. Lúc b y gi có th v a nói chuy n v a
ñan len.
Có hai lo i hành ñ ng t ñ ng hoá: kĩ x o và thói quen.
S gi ng nhau và khác nhau gi a kĩ x o và thói quen:
Kĩ x o Thói quen
-Mang tính ch t kĩ thu t - Mang tính ch t nhu c u, n p s ng
- ðư c ñánh giá v m t thao tác - ðư c ñánh giá v m t ñ o ñ c.
- ít g n v i tình hu ng - Luôn g n v i tình hu ng c th .
- Có th ít b n v ng n u không thư ng - B n v ng, ăn sâu vào n p s ng.
xuyên luy n t p c ng c - Hình thành b ng nhi u con ñư ng
- Con ñư ng hình thành ch y u c a kĩ x o như rèn luy n, b t chư c
là luy n t p có m c ñích và có h th ng

3.2. Quy lu t hình thành kĩ x o

a. Quy lu t v tiên b không ñ ng ñ u
- Quy lu t ti n b không ñ ng ñ u: Trong quá trình luy n t p kĩ x o có s ti n b không ñ ng
ñ u:
+ Có lo i kĩ x o khi m i luy n t p thì ti n b nhanh, sau ñó ch m d n.
+ Có nh ng kĩ x o khi m i b t ñ u luy n t p thì s ti n b ch m, nhưng ñ n m t giai ño n
nh t ñ nh nó l i tăng nhanh.
+ Có nh ng trư ng h p khi b t ñ u luy n t p thì s ti n b t m th i lùi l i, sau ñó tăng d n.
N m ñư c quy lu t trên, khi hình thành kĩ x o c n bình tĩnh, kiên trì, không nóng v i, không
ch quan ñ luy n t p có k t qu .
b. Quy lu t "ñ nh" c a phương pháp luy n t p
M i phương pháp luy n t p kĩ x o ch ñem l i m t k t qu cao nh t có th có ñ i v i nó, g i
là "ñ nh" (tr n) c a phương Pháp ñó. Mu n ñ t ñư c k t qu cao hơn ph i thay ñ i phương
pháp luy n t p ñ có "ñ nh" cao hơn.
c. Quy lu t v s tác ñ ng qua l i gi a kĩ x o cũ và kĩ x o m i
Trong quá trình luy n t p kĩ x o m i, nh ng kĩ x o cũ ñã có ngư i h c nh hư ng ñ n s
hình thành kĩ x o m i, s nh hư ng này có th t t ho c x u. N u nh hư ng t t thì làm cho
quá trình thành kĩ x o m i nhanh hơn, d dàng hơn, b n v ng hơn, ngư i ta g i ñó là s di
chuy n kĩ x o. Ví d : Bi t ti ng Pháp, hay ti ng Nga thì h c ti ng Anh s nhanh hơn.
Còn khi kĩ x o cũ nh hư ng x u ñ n s hình thành kĩ x o m i, gây c n tr , khó khăn cho s
hình thành kĩ x o ñó s là s giao thoa kĩ x o,...
d. Quy lu t d p t t kĩ x o
Khi kĩ x o ñã ñư c hình thành, n u không ñư c s d ng, luy n t p, c ng c thư ng xuyên thì
s b suy y u và cu i cùng s b d p t t. Ch ng h n m t ngo i ng nào ñó n u không ñư c s
d ng thư ng xuyên thì kĩ năng s d ng ngo i ng ñó s b mai m t ñi.
Quy lu t này cho chúng ta th y vai trò quan tr ng c a vi c "văn ôn, võ luy n".
Vi c hình thành thói quen ñư c th c hi n b ng con ñư ng khác nhau. M t trong nh ng con
ñư ng ñó là s l p ñi l p l i m t cách ñơn gi n các c ñ ng và hành ñ ng không ch ñ nh
ñư c n y sinh trong các tr ng thái tâm lí nh t ñ nh c a con ngư i. Ch ng h n có nh ng h c
sinh hay "nói leo" trong l p, hay có em hay ng m bút trong m m khi suy ng m ñi u gì ñó -
ho c có ngư i hay dùng nh ng ngón tay "gõ tr ng" trên m t bàn - có ngư i hay vo tròn gi y
ho c di chuy n ñ v t t ch n sang ch kia khi ñang s t ru t; ho c có ngư i có thói quen
khi nói chuy n hay vung tay v.v...
Nh ng thói quen này do l p ñi l p l i nhi u l n nh ng c ch , hành ñ ng không ch ñ nh. Có
nh ng thói quen do b t chư c trong quá trình s ng.
Ví d : Tr em b t chư c ngư i l n u ng cà phê, hút thu c... d n d n tr thành thói quen có
h i các em.
Nhưng có con ñư ng th ba là thói quen ñư c hình thành - do s giáo d c và t giáo d c.
Nh ng thói quen này t t - có l i cho ho t ñ ng h c t p, rèn luy n c a h c sinh. Mu n giáo
d c - hình thành thói quen t t b n thân m i h c sinh ph i ñ t m c ñích khi hình thành thói
quen. ðó là hình thành thói quen có nh ng hành vi văn minh, giao ti p có văn hoá v i m i
ngư i, v i th y cô... Mu n làm ñư c ñi u ñó c n chú ý ñ n các ñi u ki n cơ b n sau:
+ Ph i làm cho h c sinh tin tư ng vào s c n thi t ph i có nh ng thói quen y.
+ T ch c nh ng ñi u ki n khách quan thúc ñ y s hình thành thói quen.
+ Ph i có s ki m soát c a h c sinh ñ i v i vi c th c hi n nghiêm ch nh các hành ñ ng c n
ph i chuy n thành thói quen.
+ ð u tranh tích c c, kiên quy t g t b nh ng thói quen x u.
+ C ng c nh ng thói quen t t ñang ñư c hình thành b ng nh ng c m xúc dương tính h c
sinh qua s khích l , khuy n khích v.v... c a nhà giáo.
Chương 6: NHÂN CÁCH VÀ S HÌNH THÀNH NHÂN CÁCH

I. KHÁI NI M CHUNG V NHÂN CÁCH

1. Khái ni m

Nhân cách là m t trong nh ng t ch con ngư i và cũng ch nói v con ngư i ñã ñư c phát
tri n t i m t trình ñ nh t ñ nh. Do yêu c u, m c ñích và n i dung nghiên c u c a mình, các
nhà tâm lí h c s d ng các thu t ng khác như cá nhân, cá tính hay ch th ñ ch con ngư i.
Nhưng m i khái ni m có n i hàm riêng. ð hi u ñ nh nghĩa nhân cách, trư c h t c n phân
bi t các khái ni m nêu trên.

1.1. Khái ni m con ngư i

Con ngư i v a là m t th c th t nhiên, v a là m t th c th xã h i. V m t sinh h c, con
ngư i thu c l p ñ ng v t có vú, có dáng ñ ng th ng, có ñôi bàn tay là công c nh n th c và
lao ñ ng, có b óc ngư i phát tri n c c kì cao và tinh vi. Là th c th sinh v t, con ngư i ch u
s chi ph i c a quy lu t t nhiên.
Nhưng cái sinh v t trong con ngư i không thu n tuý là cái sinh v t cái t nhiên mà nó b cái
xã h i quy ñ nh m t cách tr c ti p. C. Mác vi t: "Con ngư i không ph i ch là th c th t
nhiên. Nó là th c th t nhiên có tính ngư i".
V m t xã h i, con ngư i v a là ch th v a là khách th c a các quan h xã h i, có kh năng
k th a n n văn minh nhân lo i. Do ñó, s phát tri n c a con ngư i ch y u b chi ph i b i
quy lu t xã h i. Con ngư i là m t ch th có ý th c và ñây chính là ñi m khác nhau cơ b n
nh t gi a con ngư i v i con v t. V v n ñ này C. Mác ñã vi t: "con ngư i ch khác con v t
hi n tư ng duy nh t là trong con ngư i có ý th c thay th b n năng". Cũng có th ñ nh
nghĩa con ngư i là m t th c th sinh v t - xã h i và văn hoá.
- Khái ni m cá nhân: Cá th là t ch ñ i di n c a m t loài.
Có th nói cá th ñ ng v t, m t cá th ngư i, nhưng cá th ngư i ñư c g i là cá nhân.
Như v y, cá nhân là thu t ng ch m t con ngư i v i tư cách ñ i di n loài ngư i. Nói ñ n cá
nhân là nói ñ n m t con ngư i c th c a m t c ng ñ ng, là thành viên c a xã h i và ñ phân
bi t nó v i cá nhân khác, v i c ng ñ ng.
- Khái ni m cá tính dùng ñ ch cái ñ c ñáo không l p l i v nh ng ñ c ñi m tâm lí và sinh lí
c a m i cá nhân, nhân cách. Nhà tâm lí h c Nga X.L. Rubinstêin vi t: "Con ngư i là cá tính
do nó có nh ng thu c tính ñ c bi t, không l p l i".
Khái ni m ch th : Khi cá nhân th c hi n m t ho t ñ ng nh t ñ nh m t cách có ý th c và có
m c ñích, nh n th c và c i t o th gi i xung quanh trong quá trình ho t ñ ng ñó, thì ñư c g i
là ch th .
1.2. Khái ni m nhân cách
Nhân cách ñư c nghiên c u dư i nhi u góc ñ khác nhau thu c nhi u ngành khoa h c xã h i
khác nhau, trong ñó có khoa h c tâm lí. ðây là v n ñ r t ph c t p nên ngay trong tâm lí h c
cũng có nhi u ñ nh nghĩa và quan ni m khác nhau v nhân cách. Nhân cách là m t trong
nh ng t c nh t c a khoa h c tâm lí. Ngay t năm 1927, G.W. Allport ñã d n ra g n 50 ñ nh
nghĩa khác nhau c a các nhà tâm lí h c v nhân cách và hi n nay có r t nhi u lí thuy t khác
nhau v nhân cách trong khoa h c tâm lí. Có th nêu m t s nhóm quan ñi m lí thuy t như
sau:
- Quan ñi m sinh v t hoá nhân cách: coi b n ch t nhân cách n m trong các ñ c ñi m hình th
(Kretchmev), góc m t (C. Lombrozo), th t ng (Sheldon), b n năng vô th c (S. Freud)...
- Quan ñi m xã h i h c hoá nhân cách: l y các quan ñi m xã h i (gia ñình, h hàng, làng
xóm...) ñ thay th m t cách ñơn gi n, máy móc các thu c tính tâm lí c a cá nhân ñó.
- Có nh ng quan ni m ch chú ý ñ n cái chung, b qua cái riêng, cái ñơn nh t c a con ngư i,
ñ ng nh t nhân cách v i con ngư i. Ngư c l i, m t s quan ñi m khác l i ch chú ý tính ñơn
nh t có m t không hai c a nhân cách.
- Các nhà tâm lí h c khoa h c cho r ng, khái ni m nhân cách là m t ph m trù xã h i, có b n
ch t xã h i - l ch s , nghĩa là n i dung c a nhân cách là n i dung c a nh ng ñi u ki n l ch s
c th c a xã h i c th chuy n vào thành ñ c ñi m nhân cách c a t ng ngư i. Có th nêu lên
m t s ñ nh nghĩa nhân cách như sau: + "Nhân cách là m t cá nhân có ý th c, chi m m t v
trí nh t ñ nh trong xã h i và ñang th c hi n m t vai trò xã h i nh t ñ nh" (A.G. Covaliôv).
+ "Nhân cách là con ngư i v i tư cách là k mang toàn b thu c tính và ph m ch t tâm lí,
quy ñ nh hình th c c a ho t ñ ng và hành vi có ý nghĩa xã h i" (E.V. Sôrôkhôva).
+ "Nhân cách là h th ng nh ng ph m giá xã h i c a cá nhân th hi n nh ng ph m ch t bên
trong c a cá nhân, m i quan h qua l i c a cá nhân v i các cá nhân khác, v i t p th , xã h i,
v i th gi i xung quanh và m i quan h c a cá nhân v i công vi c trong quá kh , hi n t i và
tương lai".
+ "Nhân cách c a con ngư i là m c ñ phù h p gi a thang giá tr và thư c ño giá tr c a
ngư i y v i thang giá tr và thư c ño giá tr c a c ng ñ ng và xã h i; ñ phù h p càng cao,
nhân cách càng l n".
T nh ng ñi u trình bày trên, có th nêu lên m t ñ nh nghĩa v nhân cách như sau: Nhân
cách là t h p nh ng ñ c ñi m, nh ng thu c tính tâm lí c a cá nhân, quy ñ nh hành vi xã h i
và giá tr xã h i c a cá nhân ñó.
Như v y, nhân cách là s t ng hoà không ph i các ñ c ñi m cá th c a con ngư i mà ch là
nh ng ñ c ñi m quy ñ nh con ngư i như là m t thành viên c a xã h i, nói lên b m t tâm lí -
xã h i, giá tr và c t cách làm ngư i c a m i cá nhân. Nh ng thu c tính tâm lí t o thành nhân
cách thư ng bi u hi n trên ba c p ñ : c p ñ bên trong cá nhân, c p ñ liên cá nhân và c p ñ
bi u hi n ra ho t ñ ng và các s n ph m c a nó.
T ñ nh nghĩa trên cho ta th y ch có th dùng t nhân cách cho con ngư i và ch t m t giai
ño n phát tri n nh t ñ nh nào ñó. Vì th ngư i ta không nói "nhân cách c a con v t" hay
"nhân cách c a m t tr sơ sinh, m t tr hai tu i". Nhưng l i có th nói ñ n nhân cách c a m t
h c sinh ti u h c, nhân cách c a m t sinh viên. Con ngư i ñư c sinh ra chưa ph i ñã là m t
nhân cách, mà trong quá trình sinh s ng và ho t ñ ng, giao lưu c a mình trong xã h i, con
ngư i tr thành m t nhân cách. Nhân cách ñư c hình thành không d ng l i, không c ñ nh,
nó có th ñư c phát tri n ñi ñ n hoàn thi n, có th b suy thoái. X.L. Rubinstêin ñã vi t: "Con
ngư i là nhân cách do nó xác ñ nh quan h c a mình v i nh ng ngư i xung quanh m t cách
có ý th c" và ông cũng nêu ý tư ng r ng, nhân cách là s n ph m tương ñ i c a s phát tri n
xã h i - l ch s và c a s ti n hoá cá th c a con ngư i.

2. Các ñ c ñi m cơ b n c a nhân cách

Hi n nay, trong các tài li u, giáo trình tâm lí h c thư ng nêu lên b n ñ c ñi m cơ b n c a
nhân cách: tính n ñ nh, tính th ng nh t, tính tích c c và tính giao lưu c a nhân cách.

2.1. Tính n ñ nh c a nhân cách

Dư i nh hư ng c a cu c s ng và giáo d c, t ng thu c tính t o nên nhân cách có th ñư c
bi n ñ i, ñư c chuy n hoá, nhưng trong t ng th thì chúng t o thành m t c u trúc tr n v n
c a nhân cách. C u trúc này tương ñ i n ñ nh nói lên b m t tâm lí - xã h i c a cá nhân y
trong m t kho ng th i gian nào ñó c a cu c ñ i con ngư i. Nh có tính n ñ nh tương ñ i
này c a nhân cách, ngư i ta có th ñánh giá ñư c giá tr xã h i c a m t nhân cách nào ñó
th i ñi m hi n t i và có th d ñoán trư c ñư c hành vi c a nó trong nh ng tình hu ng nh t
ñ nh.

2.2. Tính th ng nh t c a nhân cách

Nhân cách là m t ch nh th th ng nh t c a các thu c tính hay các ph m ch t và năng l c c a
con ngư i. Các thu c tính ñó có liên quan, k t h p ch t ch v i nhau t o thành m t h th ng
nh t ch không ph i là m t phép c ng ñơn gi n các thu c tính riêng l . Vì v y khi xem xét,
ñánh giá m t nét nào ñó c a nhân cách ph i xét nó trong m i liên h v i các thu c tính khác
c a nhân cách và toàn b nhân cách. Ch ng h n, tinh th n dũng c m c a m t chi n sĩ c nh
sát làm nhi m v b o v dân khác xa v i s dũng c m c a m t k trong m t băng cư p, khi
ñánh giá v m t ñ o ñ c c a nhân cách. Vì v y, không ñư c giáo d c nhân cách theo "t ng
ph n", t ng thu c tính riêng l tách b ch mà ph i giáo d c con ngư i như m t nhân cách
hoàn ch nh.
2.3. Tính tích c c c a nhân cách
Nhân cách là m t s n ph m c a xã h i. Nhân cách không ch là khách th ch u s tác ñ ng
c a các m i quan h xã h i, mà ñi u quan tr ng hơn là nó ch ñ ng tham gia vào các m i
quan h ñó, là ch th c a các m i quan h xã h i y, nghĩa là nó có tính tích c c c a mình.
Tính tích c c c a nhân cách bi u hi n nh ng ho t ñ ng muôn hình muôn v v i m c ñích
c i t o th gi i xung quanh và c i t o chính b n thân mình. N u không ho t ñ ng, con ngư i
không th t n t i, nhân cách c a h không th ñư c hình thành và phát tri n. Giá tr ñích th c
c a nhân cách, ch c năng xã h i và c t cách làm ngư i c a cá nhân th hi n rõ nét tính tích
c c c a nhân cách. Như v y, cá nhân ñư c coi là nhân cách khi nó tích c c ho t ñ ng và giao
lưu trong xã h i m t cách có ý th c. Do ñâu có ñư c tính tích c c c a nhân cách. Theo quan
ni m c a tâm lí h c thì ngu n g c tính tích c c c a nhân cách chính là nhu c u. Tính tích c c
c a nhân cách th hi n trong quá trình tho mãn nhu c u c a nó. Khác v i ñ ng v t và b ng
ho t ñ ng lao ñ ng c a mình, con ngư i không tho mãn nhu c u b ng các ñ i tư ng có s n
mà luôn luôn sáng t o ra nh ng ñ i tư ng m i, các phương th c m i ñ tho mãn nhu c u v t
ch t và tinh th n ngày càng phong phú, ña d ng và ngày càng cao c a mình.

2.4. Tính giao lưu c a nhân cách

Nhân cách ch có th t n t i trong s giao lưu v i nh ng nhân cách khác. Vì lí do nào ñó mà
ngay t lúc m i sinh con ngư i b tách kh i xã h i loài ngư i thì không th t n t i và phát
tri n như m t nhân cách. Ch ng h n, m t ñ a tr m i sinh b b rơi ngoài r ng ñư c các
con v t nuôi hay m t ñ a tr b nuôi dư i h m t lúc còn r t bé không ñư c ti p xúc, giao
lưu v i nh ng nhân cách khác thì không th tr thành m t nhân cách. Như v y, nhân cách
không th t n t i, không th hình thành và phát tri n bên ngoài s giao ti p, bên ngoài xã h i
loài ngư i. Nhu c u giao lưu hay giao ti p ñư c xu t hi n r t s m và có th coi như m t nhu
c u b m sinh c a con ngư i. Nhu c u c a con ngư i trư c h t là nhu c u v ngư i khác. Vì
sao v y? B i vì ch có thông qua giao ti p cá nhân m i có th gia nh p các m i quan h v i
các cá nhân khác trong các nhóm xã h i và quan h v i toàn xã h i. Qua giao ti p, cá nhân
lĩnh h i ñư c các chu n m c ñ o ñ c và h th ng giá tr xã h i và cũng nh có giao ti p, m i
cá nhân ñư c nhìn nh n, ñư c ñánh giá theo quan ni m v giá tr , ñ o ñ c c a th i ñ i cá
nhân ñó ñang s ng. Trên cơ s ñó, cá nhân t ñi u ch nh, ñi u khi n b n thân theo các chu n
m c xã h i và cũng qua giao ti p m i cá nhân có th tham gia ñóng góp nh ng giá tr ph m
ch t nhân cách c a mình cho s phát tri n xã h i.
ð c ñi m này c a nhân cách là cơ s tâm lí h c cho nhi u phương pháp bi n pháp giáo d c
tr , ñ c bi t là nguyên t c giáo d c trong t p th và b ng t p th do nhà giáo d c Nga
A.X.Macarencô ñ xư ng.
3. C u trúc tâm lí c a nhân cách

C u trúc là s th ng nh t toàn v n các ph n t và s liên h v m i m t gi a chúng. C u trúc

tâm lí c a nhân cách cũng v y. Theo nhà tâm lí h c Nga K.K. Platôn p thì nhân cách không
ph i là vô ñ nh, không ph i là cái túi v i nh ng ñ c ñi m c a nhân cách vô tình b b vào
trong ñó. Nhân cách có m t c u trúc nh t ñ nh. Nhân cách bao g m các ph n t và các ph n
t liên h v i nhau theo cách th c khác nhau. Chính các ph n t k t h p l i b ng s liên h
theo m t cách th c t o nên nhân cách toàn v n. Nhân cách cũng có nh hư ng ngư c tr l i
các ph n t và các m i liên h gi a các ph n t . T ñó có th nói, câu trúc nhân cách là s
s p x p các thu c tính hay các thành ph n c a nhân cách thành m t ch nh th tr n v n tương
ñ i n ñ nh trong m t liên h và quan h nh t ñ nh. Có nhi u quan ñi m khác nhau v c u
trúc nhân cách tuỳ thu c vào quan ni m c a m i tác gi v b n ch t c a nhân cách. Có tác gi
xem xét c u trúc nhân cách g m ba, b n hay năm thành ph n. Có th nêu ra m t s lo i c u
trúc nhân cách sau:
Lo i c u trúc hai ph n:
+ Trong tài li u tâm lí h c Vi t Nam ñưa ra quan ni m cho r ng c u trúc nhân cách g m hai
thành ph n cơ b n là ñ c và tài hay còn g i là ph m ch t và năng l c.
+ Quan ni m c u trúc nhân cách có hai t ng: T ng "n i" sáng t g m ý th c, t ý th c, ý th c
nhóm và t ng "sâu" t i tăm bao g m ti m th c, vô th c.
Lo i c u trúc ba thành ph n:
+ S. Phr t quan ni m c u trúc nhân cách g m ba ph n: cái nó, cái tôi và cái siêu tôi. M i b
ph n ho t ñ ng theo nguyên t c nh t ñ nh và có liên h ch t ch v i nhau.
+ A.G. Covali p cho r ng trong c u trúc c a nhân cách bao g m ba thành ph n là các quá
trình tâm lí, các tr ng thái tâm lí và các thu c tính tâm lí cá nhân.
+ Quan ñi m coi nhân cách bao g m ba lĩnh v c cơ b n; nh n th c (bao g m c tri th c và
năng l c trí tu ), tình c m (rung c m, thái ñ ) và lí trí (ph m ch t ý chí, kĩ năng, kĩ x o, thói
quen).
Lo i c u trúc b n thành ph n:
+ K.K. Platôn p nêu lên b n ti u c u trúc c a nhân cách như sau:
* Ti u c u trúc có ngu n g c sinh h c (bao g m khí ch t, gi i tính, l a tu i và có c nh ng
ñ c ñi m b nh lí).
* Ti u c u trúc v ñ c ñi m c a các quá trình tâm lí như các ph m ch t c a c m giác, tri giác,
trí nh , tư duy; nh ng ph m ch t c a ý chí; nh ng ñ c ñi m c a xúc c m, tình c m.
* Ti u c u trúc v v n kinh nghi m g m các tri th c, kĩ năng, kĩ x o, năng l c,…
* Ti u c u trúc xu hư ng nhân cách: nhu c u, h ng thú, lí tư ng, th gi i quan, ni m tin...
+ Quan ñi m coi nhân cách g m b n nhóm thu c tính tâm lí ñi n hình c a cá nhân: xu hư ng,
tính cách, khí ch t và năng l c (nh ng thu c tính này ñang ñư c th a nh n tương ñ i r ng rãi
nên s ñư c phân tích chi ti t m c 2).
+ Theo nhà tâm lí h c Vi t Nam, Ph m Minh H c thì nhân cách con ngư i bao g m b n b
ph n sau:
* Xu hư ng c a nhân cách: ðó là h th ng nh ng thúc ñ y quy ñ nh tính l a ch n c a các
thái ñ và tính tích c c c a con ngư i. Xu hư ng c a nhân cách bao g m nhi u thu c tính
khác nhau, bao g m m t h th ng các nhu c u, h ng thú, ni m tin, lí tư ng tác ñ ng qua l i
v i nhau. Trong ñó có m t thành ph n nào ñó chi m ưu th và có ý nghĩa ch ñ o, ñ ng th i
các thành ph n khác gi vai trò làm ch d a, làm n n.
* Nh ng kh năng c a nhân cách: bao g m m t h th ng các năng l c, ñ m b o cho s thành
công c a ho t ñ ng. Các năng l c cá nhân là ti n ñ tâm lí ñ m b o cho nh ng xu hư ng c a
nhân cách tr thành hi n th c, chúng có liên quan và tác ñ ng qua l i v i nhau. Thông
thư ng, có m t năng l c nào ñó chi m ưu th còn nh ng năng l c khác thì ph thu c vào nó
và tăng cư ng cho nó (t c năng l c ch ñ o). Rõ ràng là, c u trúc c a xu hư ng nhân cách s
nh hư ng ñ n tính ch t c a m i tương quan gi a các năng l c c a nó. V ph n mình, s
phân hoá c a các năng l c s l i nh hư ng ñ n thái ñ l a ch n c a nhân cách ñ i v i hi n
th c.
* Phong cách, hành vi c a nhân cách: Phong cách, cũng như các ñ c ñi m tâm lí trong hành
vi c a nhân cách là do tính cách và khí ch t c a nhân cách ñó quy ñ nh. Tính cách là h th ng
thái ñ c a con ngư i ñ i v i th gi i xung quanh và b n thân. ñư c th hi n trong hành vi
c a h . Tính cách t o nên phong cách hành vi c a con ngư i trong môi trư ng xã h i và
phương th c gi i quy t nh ng nhi m v th c t c a h . Khí ch t là nh ng thu c tính cá th
quy ñ nh ñ ng thái c a ho t ñ ng tâm lí con ngư i, quy ñ nh s c thái th hi n bên ngoài c a
ñ i s ng tinh th n c a h .
* H th ng ñi u khi n c a nhân cách: H th ng này thư ng ñư c g i là cái "tôi" c a nhân
cách. "Cái tôi" là m t c u t o t ý th c c a nhân cách, nó th c hi n s ñi u ch nh: tăng cư ng
hay làm gi m b t ho t ñ ng, t ki m tra và s a ch a các hành vi và ho t ñ ng, d ki n và
ho ch ñ nh cu c s ng và ho t ñ ng c a cá nhân. Tuỳ theo m c ñ phát tri n mà h th ng t
ñi u ch nh này ñư c c ng c và con ngư i tr thành ch nhân c a các s c m nh c a mình.
Tuỳ thu c vào s giáo d c và l i s ng c a ñ a tr và ngư i l n mà ph m ch t c a "cái tôi"
ñư c xác ñ nh, kh năng t ñi u ch nh các s c m nh và phương ti n c a b n thân ñư c xác
ñ nh Bi u tư ng v "cái tôi" c a b n thân s quy ñ nh m c ñ kì v ng, m c ñ tính tích c c
tương ng c a nhân cách cũng như m c ñ phát tri n c a các năng l c.
- Lo i c u trúc năm thành ph n:
Nhà tâm lí h c C ng hoà Séc J. Stêfanôvic ñưa ra c u trúc nhân cách g m năm ñ c ñi m:
+ ð c ñi m tính tích c c - ñ ng cơ c a nhân cách như xu hư ng, nguy n v ng, h ng thú, k
ho ch s ng.
+ ð c ñi m l p trư ng - quan h c a nhân cách th hi n m t giá tr c a nhân cách bao g m
l p trư ng, lí tư ng và quan ñi m s ng.
+ ð c ñi m v m t hành ñ ng c a nhân cách bao g m tri th c kĩ x o thói quen.
+ ð c ñi m t ñi u ch nh c a nhân cách g m t ý th c, t ñánh giá, t phê bình c a nhân
cách.
+ ð c ñi m v ñ ng thái c a nhân cách th hi n khí ch t
Sau ñây chúng ta phân tích chi ti t hơn v quan ñi m c u trúc nhân cách c a các nhà tâm lí
h c Vi t Nam ñ có th d dàng v n d ng trong công tác giáo d c th h tr nư c ta. ðó là
quan ñi m coi c u trúc nhân cách g m hai m t th ng nh t v i nhau là ñ c và tài (ph m ch t
và năng l c). Có th bi u di n c u trúc theo b ng sau:

Ph m ch t (ð c) Năng l c (Tài)
- Ph m ch t xã h i (ñ o ñ c, chính tr ) như: - Năng l c xã h i hoá: kh năng thích ng.
th gi i quan. lí tư ng. ni m tin, l p trư ng, hoà nh p, tính m m d o cơ ñ ng, linh ho t
thái ñ … trong cu c s ng
- Ph m ch t cá nhân (ñ o ñ c tư cách: cái - Năng l c ch th hoá: kh năng th hi n
n t. thói quen. các ham mu n) tính ñ c ñáo, ñ c s c, kh năng th hi n cái
riêng, cái “b n lĩnh” c a cá nhân
- Ph m ch t ý chí: tính m c ñích, tính t ch , - Năng l c hành ñ ng: kh năng hành ñ ng
tính k lu t, tính qu quy t, tính phê phán… có m c ñích, ch ñ ng tích c c có hi u qu
- Cung cách ng x : tác phong, l ti t, tính - Năng l c giao ti p: kh năng thi t l p và
khí… duy trì m i quan h v i ngư i khác

4. Các ki u nhân cách

Ki u nhân cách ñư c hi u là lo i nhân cách có nh ng ñ c trưng riêng bi t ñ phân bi t nhân

cách này v i nhân cách khác. Có nhi u cách phân lo i khác nhau tuỳ thu c vào quan ñi m lí
thuy t và vào tiêu chí phân lo i. Có th nêu ra m t s lo i ki u nhân cách sau:

4. 1. Phân lo i nhân cách theo ñ nh hư ng giá tr

- Căn c vào các ñ nh hư ng giá tr trong h th ng s ng c a cá nhân có th phân ra năm ki u
nhân cách cơ b n cua con ngư i:
+ Ngư i lí thuy t
+ Ngư i chính tr
+ Ngư i kinh t
+ Ngư i th m mĩ
+ Ngư i v tha.
Trong cách phân lo i này, tác gi m i ch mô t các bi u hi n ñ c trưng c a các lo i
nhân cách, nhưng chưa lí gi i ñư c s hoà nh p c a các lo i nhân cách vào xã h i cũng như
v trí, vai trò c a t ng lo i nhân cách.
D a vào ñ nh hư ng giá tr trong quan h gi a con ngư i v i con ngư i, các nhà tâm lí h c
Mĩ ñã phân ra ba ki u nhân cách:
+ Ki u ngư i như ng nh n (b áp ñ o),
+ Ki u ngư i công kích (m nh m ),
+ Ki u ngư i h h ng (l nh lùng).

4.2. Phân lo i nhân cách qua giao ti p

+ Ngư i thích s ng b ng n i tâm,
+ Ngư i thích giao ti p hình th c,
+ Ngư i nh y c m,
+ Ngư i ba hoa.

4.3. Phân lo i nhân cách qua s b c l c a b n thân trong các m i quan h (H.J. Eysenck)
+ Ki u nhân cách hư ng n i,
+ Ki u nhân cách hư ng ngo i.

II. CÁC THU C TÍNH CƠ B N C A NHÂN CÁCH

1. Xu hư ng

1.1. Khái ni m v xu hư ng
Con ngư i v a là m t th c th t nhiên v a là m t th c th xã h i. V i tư cách là m t th c
th xã h i, con ngư i luôn có m i quan h tích c c, qua l i v i môi trư ng xung quanh - nơi
con ngư i s ng và ho t ñ ng. Trong môi trư ng xã h i phong phú và ña d ng ñó con ngư i
bao gi cũng hư ng t i m t m c tiêu nào ñó có ý nghĩa ñ i v i b n thân mình. S hư ng t i
m c tiêu ñó di n ra trong m t th i gian tương ñ i lâu dài và khá n ñ nh do ñó có th tr
thành ñ ng l c thúc ñ y con ngư i hành ñ ng nh m chi m lĩnh m c tiêu ñó, quy ñ nh
phương hư ng cơ b n trong hành vi, quy ñ nh b m t ñ o ñ c c a cá nhân, quy ñ nh m c
ñích c a c cu c ñ i. ðó là xu hư ng c a cá nhân Trong cu c s ng và ho t ñ ng, m i cá
nhân ñ t ra cho mình nh ng m c tiêu và vi n c nh khác nhau, có thái ñ l a ch n khác nhau
v i nh ng giá tr xã h i xung quanh. Xu hư ng c a m i ngư i khác nhau là khác nhau. Xu
hư ng là thu c tính c a nhân cách.
Xu hư ng c a cá nhân là ý ñ nh hư ng t i ñ i tư ng trong m t th i gian lâ u dài nh m tho
mãn nh ng nhu c u hay h ng thú ho c vươn t i m c tiêu cao ñ p mà cá nhân l y làm l s ng
c a mình. (A.G. Côvali p)

1.2. Vai trò c a xu hư ng

Xu hư ng quy ñ nh phương hư ng cơ b n trong hành vi, quy ñ nh b m t ñ o ñ c cũng như
m c ñích cu c ñ i c a cá nhân do ñó chi m v trí trung tâm trong c u trúc nhân cách.
Xu hư ng t o ñ ng cơ c a ho t ñ ng, ñ nh hư ng, chi ph i, ñi u khi n, ñi u ch nh ho t ñ ng.
Xu hư ng và tính cách: Xu hư ng quy ñ nh tính cách c a con ngư i phát tri n theo hư ng
nào. Tính cách c a con ngư i ñư c n ñ nh và v ng vàng khi xu hư ng ñư c n ñ nh.
Thư ng thì cu i tu i thanh niên tính cách tương ñ i n ñ nh.
Xu hư ng và năng l c: ðây là m i quan h hai chi u. Xu hư ng xác ñ nh chi u hư ng phát
tri n c a năng l c. Ngư c l i, năng l c giúp cho nh ng m c tiêu c a xu hư ng có kh năng
bi n thành hi n th c. Sau ñó nh ng k t qu ñ t ñư c nh năng l c s tr l i c ng c , kích
thích xu hư ng.
Xu hư ng và khí ch t: Xu hư ng có th góp ph n phát tri n nh ng m t t t, h n ch , kh c
ph c nh ng thi u sót c a t ng ki u khí ch t.

1.3. Nh ng m t bi u hi n ch y u c a xu hư ng
a. Nhu c u
* Khái ni m
ð t n t i và phát tri n, m i cơ th s ng ñ u c n có nh ng ñi u ki n và phương ti n
nh t ñ nh do môi trư ng ñem l i. Gi ng như các cơ th s ng khác, ñ t n t i và ho t ñ ng,
con ngư i cũng c n có nh ng ñi u ki n và phương ti n nh t ñ nh. T t c nh ng ñòi h i y g i
là nhu c u c a cá nhân. Nhu c u bi u th s g n bó c a cá nhân v i th gi i xung quanh.
Ngư c l i, t t c m i ho t ñ ng c a con ngư i ñ u nh m tho mãn hàng lo t nhu c u ngày
càng cao trong cu c s ng c a con ngư i.
Nhu c u là s th hi n m i quan h tích c c c a cá nhân ñ i v i hoàn c nh, là nh ng ñòi h i
mà cá nhân th y c n ñư c tho mãn ñ t n t i và phát tri n.
* ð c ñi m
+ Nhu c u bao gi cũng có ñ i tư ng (tính ñ i tư ng c a nhu c u)
Nhu c u bao gi cũng là nhu c u v m t cái gì ñó c th .
Cũng là s ñòi h i ñ tho mãn nhu c u nhưng ban ñ u ñ i tư ng có th chưa c th , rõ ràng.
Tuy nhiên, ñ i tư ng c a nhu c u càng ñư c xác ñ nh c th , ý nghĩa c a nhu c u ñ i v i ñ i
s ng c a cá nhân và xã h i càng ñư c nh n th c sâu s c thì nhu c u càng chóng n y sinh,
c ng c và phát tri n.
ð i tư ng c a nhu c u nh ng ngư i khác nhau là khác nhau. Ngư i có nhu c u này, ngư i
có nhu c u khác. Ngay trong cùng m t lo i nhu c u, ñ i tư ng c a nhu c u ngư i này cũng
khác ñ i tư ng nhu c u c a ngư i khác.
Chính tính ñ i tư ng c a nhu c u ñã thúc ñ y con ngư i ho t ñ ng, sáng t o ra th gi i ñ i
tư ng ñ tho mãn nh ng nhu c u ngày càng cao c a con ngư i. Cũng nh ñ c ñi m này mà
nhu c u kích thích s n xu t phát tri n, t o nên m i quan h gi a "cung và c u", th hi n m i
quan h tích c c c a cá nhân v i hoàn c nh. Càng có nhi u nhu c u và càng có nhi u ñ i
tư ng c a nhu c u s càng kích thích s n xu t phát tri n.
+ N i dung c a nhu c u do nh ng ñi u ki n và phương th c tho mãn nó quy ñ nh.
Chính ñi u ki n s ng quy ñ nh n i dung ñ i tư ng c a nhu c u hay nói cách khác nhu c u là
s ph n ánh nh ng ñi u ki n s ng. Xã h i càng phát tri n, s n xu t càng phát tri n do ñó nhu
c u càng phát tri n và ngư c l i nhu c u càng phát tri n, kích thích s n xu t càng phát tri n.
N i dung c a nhu c u do ñi u ki n tho mãn nó quy ñ nh. ði u ki n tho mãn nhu c u c a
con ngư i n m trong xã h i, do ñó nhu c u c a con ngư i mang tính xã h i. Các nhu c u lao
ñ ng, h c t p, ti p thu tri th c, nghiên c u khoa h c, thư ng th c văn h c ngh thu t, nhu
c u giao ti p... mang tính xã h i rõ r t. Ngay trong nh ng nhu c u thu n tuý mang tính cá
nhân ho c nh ng nhu c u dư ng như ch liên quan ñ n nh ng ch c năng sinh v t c a cơ th
con ngư i trên th c t v n mang tính xã h i. (Con ngư i không tho mãn m t cách tuỳ ti n,
b n năng như con v t mà ít nhi u ñ u có ý th c).
N i dung c th c a nhu c u còn ph thu c vào phương th c tho mãn nó.
C. Mác vi t: "ðói là ñói, song cái ñói ñư c tho mãn b ng th t chín v i cách dùng dao và dĩa
thì khác h n cái ñói b t bu c Ph i nu t b ng th t s ng v i cách dùng tay, móng và răng".
Nhu c u con ngư i ph thu c vào ñi u ki n và phương th c tho mãn nhu c u do ñó mu n
c i t o nhu c u ph i căn c vào ñi u ki n c th c a xã h i, gia ñình, b n thân. Mu n c i t o
nh ng nhu c u x u con ngư i c n c i t o cơ s ñã làm n y sinh ra nó. Mu n n y sinh
nh ng nhu c u t t ph i t o ra nh ng ñi u ki n và phương th c sinh ho t tương ng v i nó.
+ Nhu c u mang tính chu kì
Khi m t nhu c u nào ñó ñư c tho mãn, không có nghĩa là nhu c u y ch m d t mà nó v n
ti p t c tái di n, n u ngư i ta v n còn s ng v phát tri n trong ñi u ki n và phương th c sinh
ho t như cũ. S tái di n ñó thư ng mang tính chu kì. Tính chu kì này do s bi n ñ i có tính
chu kì c a hoàn c nh xung quanh và c a tr ng thái cơ th gây ra.
b. H ng thú
* Khái ni m
H ng thú là thái ñ ñ c bi t c a cá nhân ñ i v i ñ i tư ng nào ñó v a có ý nghĩa trong ñ i
s ng v a có kh năng mang l i khoái C m.
H ng thú luôn có hai y u t .
ð i tư ng ph i có ý nghĩa ñ i v i ñ i s ng cá nhân (y u t nh n th c). ð i tư ng có kh
năng h p d n, t o ra nh ng khoái c m (y u t c m xúc). Chính vì ñ c ñi m này mà h ng thú
lôi cu n con ngư i hư ng v phía nó, t o ra tâm lí khát khao ti p c n và ñi sâu tìm hi u nó.
ðây là ñ c trưng quan tr ng c a h ng thú giúp ta phân bi t nhu c u và h ng thú và không th
ñ ng nh t nhu c u và h ng thú tuy nhu c u và h ng thú có m i quan h m t thi t.
* Vai trò c a h ng thú
+ H ng thú làm tăng hi u qu c a ho t ñ ng nh n th c, ho t ñ ng trí tu .
Khi có h ng thú v i m t ñ i tư ng nào ñó, cá nhân có s t p trung cao ñ c a chú ý, tình
c m, hư ng toàn b quá trình nh n th c vào ñ i tư ng khi n quá trình này nh y bén và sâu
s c.
Khi h ng thú, chú ý không ch ñ nh xu t hi n nhanh, chú ý có ch ñ nh ñư c duy trì d dàng.
Tính tích c c trí tu c a h c sinh ñư c ñ nh hư ng và duy trì b i h ng thú. H c sinh không
th chi m lĩnh ñư c ñ i tư ng mà nó không h ng thú. Nó có th ghi nh nh ng s ki n do
nh hư ng c a s s hãi hay ñ l n tránh s nh c nhã c a th t b i nhưng s h c t p như thêm
không có hi u qu . Mu n ñ a tr có th bi u hi n s tư ng tư ng và phương pháp sáng t o
trong lĩnh v c nào ñó thì nó c n ph i ham mê sâu s c lĩnh v c này và ñi u ñó ch có th ñ m
b o ñư c nh h ng thú. N u nh n th c chi u sâu c a ñ i tư ng tr thành s c n thi t, thi t
thân v i ñ a tr thì nh ng n l c thư ng xuyên vư t ra ngoài ph m vi tri th c hi n có s tr
thành cu c phiêu lưu ñ y xáo ñ ng ñ i v i nó.
- H ng thú làm tăng s c làm vi c
Do ý nghĩa và ñ c bi t do s h p d n c a ñ i tư ng mà cá nhân làm vi c say sưa, d o dai,
b n b , kh năng kh c ph c khó khăn l n.
- H ng thú làm n y sinh khát v ng hành ñ ng và hành ñ ng sáng t o.
Khi h ng thú, con ngư i không ch d ng l i ch tích c c tìm hi u, thư ng th c, chiêm
ngư ng v ñ p c a ñ i tư ng mà còn tích c c ho t ñ ng theo hư ng phù h p v i h ng thú ñó.
H ng thú không ch d ng s thích thú v b ngoài, s tò mò mang tính hi u kì. H ng thú
chân chính luôn thúc ñ y con ngư i hành ñ ng, hành ñ ng sáng t o ñ chi m lĩnh ñ i tư ng
ñó.
c. Lí tư ng
* Khái ni m
Khi nói ñ n lí tư ng trong ñ i s ng cá nhân ngư i ta thư ng nghĩ t i ñó là m t m c tiêu cao
ñ p, ñư c ph n ánh vào ñ u óc con ngư i dư i hình th c m t hình nh m u m c và hoàn
chu n có tác d ng lôi cu n m nh m toàn b cu c s ng c a cá nhân trong m t th i gian
tương ñ i lâu dài vào ho t ñ ng ñ t i m c tiêu ñó.
Theo các nhà duy tâm: lí tư ng là lí tư ng, cu c s ng là cu c s ng, lí tư ng khác cu c s ng,
tách r i kh i cu c s ng.
Theo các nhà duy v t bi n ch ng: lí tư ng cao hơn hi n th c, ñi trư c hi n th c nhưng xu t
phát t hi n th c cu c s ng, là hình nh c a hi n th c.
* ð c ñi m c a lí tư ng
Lí tư ng v a mang tính hi n th c v a mang tính lãng m n.
- Tính hi n th c: M c tiêu c a lí tư ng ñư c nhào n n t nh ng ch t li u có trong hi n th c
cu c s ng. Khi xây d ng lí tư ng, cá nhân ñ u căn c vào nh ng ñi u ki n ch quan và
khách quan. Lí tư ng là hình nh c a hi n th c.
Tính lãng m n: M c tiêu c a lí tư ng bao gi cũng thu c v ngày mai, thu c v tương lai. Lí
tư ng th hi n ý mu n c a con ngư i vươn t i m t cái gì ñó hoàn ch nh và m u m c nhưng
chưa ñ t t i ñư c. Cái mà cá nhân ñ t ñư c trong hành ñ ng thì cái ñó không còn là lí tư ng
n a mà là hi n th c. T hi n th c ñó cá nhân l i mu n ñ t t i cái t t ñ p, cái hoàn ch nh,
m u m c hơn. Có th nói, con ngư i không bao gi ñ t ñư c lí tư ng m t cách tuy t ñ i c .
Trong lí tư ng, ngư i ta tư c b ñi nh ng gì là không c t y u chưa hoàn thi n, nh n m nh
cái ñ p, cái hoàn thi n.
Lí tư ng luôn ñư c ngư i mang nó tô ñi m b ng nh ng màu s c tươi sáng, r c r nh t.
Tuy nhiên, thi u ch t lãng m n, lí tư ng ch còn là nh ng ư c mu n t m thư ng nhưng n u lí
tư ng không xu t phát t hi n th c cu c s ng, thi u cơ s hi n th c, xa v i, bay b ng quá
m c thì ñ n m t lúc nào ñó s ch còn là nh ng ư c mu n vi n vông mà thôi.
ð xây d ng lí tư ng và vươn t i lí tư ng c n có s th ng nh t hài hoà gi a ba y u t : nh n
th c sâu, tình c m n ng cháy và ý chí kiên cư ng.
Lí tư ng mang tính xã h i, l ch s , giai c p.
c. Ch c năng c a lí tư ng
- Lí tư ng là bi u hi n và bi u hi n t p trung nh t c a xu hư ng cá nhân (lí tư ng xác ñ nh
m c ñích cu c s ng c a cá nhân, m c tiêu và chi u hư ng phát tri n c a cá nhân).
- Lí tư ng là ñ ng l c thúc ñ y, ñi u khi n toàn b ho t ñ ng c a con ngư i.
- Lí tư ng ñư c xây d ng t nh n th c ñ y ñ + tình c m sâu s c + ý chí m nh m ño ñó t o
cho con ngư i có m t s c m nh phi thư ng vư t qua m i khó khăn tr ng i, th m chí không
s hi sinh ñ ñ t ñư c.
- Lí tư ng tr c ti p chi ph i s hình thành, phát tri n tâm lí cá nhân: lí tư ng có nh hư ng
quy t ñ nh ñ n s hình thành và phát tri n c a nhu c u, h ng thú. ð vươn t i lí tư ng cao
ñ p c a ñ i mình có khi cá nhân ph i t ñi u ch nh, hu b m t s nhu c u h ng thú không
phù h p, hình thành nh ng nhu c u, h ng thú m i phù h p. Do yêu c u c a lí tư ng, cá nhân
th y c n ph i trau d i nhi u năng l c m i, s a ñ i tính tình cho phù h p v i tính ch t công
vi c.
d. Th gi i quan, ni m im
* Khái ni m
Thê gi i quan là h th ng các quan ñi m v tư nhiên, v xã h i và b n thân ñư c hình thành
m i ngư i và xác ñ nh phương châm hành ñ ng ngư i ñó.
Ni m tin là th gi i quan ñã ñư c ki m nghi m, th nghi m.
Trư c nh ng v n ñ v t nhiên, v xã h i, v b n thân, m i ngư i m i giai c p có nh ng
quan ñi m nhìn nh n khác nhau do ñó s hành ñ ng khác nhau.
Th gi i quan mang tính giai c p rõ r t. Không có th gi i quan c a m i giai c p.
Th gi i quan có th thay ñ i khi ñi u ki n s ng, môi trư ng s ng thay ñ i. Trong xã h i t n
t i nhi u th gi i quan khác nhau vì t n t i nhi u h th ng quan ñi m khác nhau. Giai c p
nào ñ i di n cho phương th c s n xu t ti n b nh t s có th gi i quan khoa h c nh t.
* Vai trò c a th gi i quan
Th gi i quan là kim ch nam cho m i ho t ñ ng nh n th c và ho t ñ ng th c ti n c a con
ngư i. Do th gi i quan khác nhau, ngư i ta nh n th c v th gi i khác nhau th m chí có th
trái ngư c nhau. Do ñó hành ñ ng s khác nhau.
Toàn b nh ng thu c tính tâm lí cá nhân ñ c bi t là lí tư ng ñ u ñư c hình thành và phát
tri n dư i ánh sáng c a th gi i quan.

2. Tính cách

2.1. Khái ni m
Trong cu c s ng, m i ngư i có nh ng ph n ng riêng bi t khác nhau ñ i v i nh ng
tác ñ ng c a th gi i khách quan (t nhiên và xã h i) và th gi i ch quan. Trong thái ñ ñ i
v i ngư i khác, có ngư i luôn t ra d u dàng, l ch thi p, có ngư i l i thô l c c c n. Có ngư i
x i l i, phóng khoáng nhưng có ngư i l i keo ki t, b n x n. Trong thái ñ ñ i v i lao ñ ng,
có ngư i thư ng c n cù, ch u khó, có ngư i l i lư i bi ng, ng i khó.... Nh ng ph n ng riêng
bi t này ñư c c ng c trong th c ti n, trong kinh nghi m tr thành n ñ nh, b n v ng thì g i
là nh ng nét tính cách. T ng h p nhi u nét tính cách chúng ta có tính cách.
T "xapakmep" (ti ng Nga), "character" (ti ng Anh) d ch t ti ng Hi L p "charakter"
có nghĩa là "nét", "d u tích", "ñ c ñi m". Song khái ni m tính cách không ph i bao g m t t
c nh ng nét, nh ng ñ c ñi m tiêu bi u c a con ngư i. Khi dùng khái ni m tính cách là
chúng ta mu n ñánh giá hành vi c a con ngư i trong quan h c a con ngư i v i ngư i khác,
v i th gi i bên ngoài và khi chúng ta mu n nói v không ph i nh ng hành vi ng u nhiên mà
là nh ng hành vi mà chúng bi u th quan h xã h i c a ngư i ñó.
M i ngư i ñ u có quan h nhi u v v i th c ti n và do ñó có nhi u ñ c ñi m hay thu c tính
cá nhân. Nhưng trong s nh ng ñ c ñi m y, có ý nghĩa l n nh t là nh ng ñ c ñi m nào c a
cá nhân nêu lên ñư c ñ c trưng c a con ngư i c th coi như là m t thành viên c a xã h i.
Tương ng v i chúng là nh ng hình th c riêng bi t, ñ c ñáo c a hành vi là s bi u hi n c a
nh ng m i quan h trên.
Tính cách là m t phong cách ñ c thù c a m i ngu n ph n ánh l ch s tác ñ ng c a nh ng
ñi u ki n sông và giáo d c bi u th thái ñ ñ c thù c a ngư i ñó ñ i v i hi n th c khách
quan cách x sú ,ơ nh ng ñ c ñi m trong hành vi xã h i c a ngư i ñó (A.G. Covali p)

2.2. ð c ñi m ñ c trưng c a tính cách

a. N i dung và hình th c c a tính cách
N i dung c a tính cách là h th ng thái ñ c a cá nhân ñ i v i hi n th c: thái ñ ñ i v i t
nhiên, ñ i v i xã h i, ñ i v i l o ñ ng, ñ i v i b n thân. H th ng thái ñ này có m i quan h
tương h v i nhau. Trong các lo i thái ñ thì thái ñ ñ i v i nh ng ngư i xung quanh là
chính, nó s chi ph i các m i quan h khác.
Hình th c c a tính cách là nh ng phương th c hành ñ ng, ki u hành vi xã h i c a con ngư i.
Gi a h th ng thái ñ (n i dung c a tính cách) và phương th c hành ñ ng, ki u hành vi xã
h i (hình th c c a tính cách) có m i quan h bi n ch ng, tác ñ ng chi ph i l n nhau.
b. S k t h p gi a các thu c tính trong c u trúc tính cách là s k t h p ñ c ñáo mang tính
ñ c thù.
M i tính cách có nhi u nét tính cách. M i nét tính cách có ý nghĩa riêng tuỳ thu c vào s k t
h p c a nó v i nh ng nét tính cách khác c a cá nhân. S k t h p khác nhau gi a các nét tính
cách s t o nên nh ng tính cách khác nhau.
c. Cái chung và cái riêng trong tính cách
Tính cách là m t hi n tư ng xã h i - l ch s . Do ñó không th có tính cách chung chung cho
m i t ng l p, giai c p, tách kh i không gian, th i gian s ng. Song cá nhân có tính cách l i là
m t thành viên c a xã h i và liên quan v i xã h i b ng các quan h khác nhau.
Nh ng ñi u ki n kinh t , xã h i, văn hoá chung t o nên cho tính cách nh ng nét chung. Cái
chung trong tính cách là nh ng nét chung cho m t nhóm ngư i. Nh ng nét này ph n ánh
nh ng ñi u ki n chung trong cu c s ng c a nhóm ngư i y và bi u hi n nhi u hay ít t ng
ñ i di n c a nhóm y. M i th i kì l ch s m i ch ñ xã h i, m i giai c p có nh ng nét tính
cách ñi n hình riêng.
Như v y là trong tính cách c a m t con ngư i c th có th tách ra nh ng nét tính cách chung
c a c loài ngư i, c a dân t c, c a giai c p và nh ng nét cá bi t ñ c trưng cho cá nhân y.
Chúng th m quy n vào nhau t o thành m t s c thái tâm lí th ng nh t, ñ c ñáo c a tính cách.
d. S hình thành tính cách
Tính cách không ph i ñư c di truy n, không ph i là b m sinh cũng không ph i là m t thu c
tính b t bi n c a con ngư i. Tính cách ñư c hình thành trong ti n trình s ng, nó ph thu c
vào cách s ng c a con ngư i, ph n ánh nh ng ñi u ki n s ng và là hình nh c a cu c s ng
c a con ngư i. Tuy nhiên con ngư i không ph i là ñ i tư ng th ñ ng, ch u nh ng tác ñ ng
c a nh ng ñi u ki n s ng và hoàn c nh bên ngoài. Con ngư i là ch th c a ho t ñ ng, có
hành ñ ng tương h , tích c c v i môi trư ng. Không nh ng môi trư ng bi n ñ i con ngư i
mà con ngư i cũng tích c c tác ñ ng ñ n môi trư ng, bi n ñ i môi trư ng, kh c ph c và c i
t o nh ng hoàn c nh s ng không thu n l i. Không ph i t b n thân môi trư ng mà chính là
ho t ñ ng c a con ngư i v i môi trư ng ñã ñóng vai trò quy t ñ nh trong vi c hình thành tính
cách c a h .

2.3. C u trúc c a tính cách

S k t h p ñ c ñáo c a các nét tính cách t o nên c u trúc tính cách. ðó không ph i là s k t
h p máy móc, phép tính c ng ñơn gi n c a các thu c tính, c a các nét tính cách mà là s hoà
nh p vào nhau, k t h p v i nhau m t cách ñ c ñáo t o nên m t c u trúc toàn v n, th ng nh t.
Nhưng không th nghiên c u và hi u m t nguyên th ph c t p như tính cách n u như không
tách ra trong tính cách y nh ng m t riêng l hay nh ng bi u hi n ñi n hình.
a. Xu hư ng.:thành ph n ch ñ o
M t trong nh ng m t quan tr ng nh t c a tính cách là nh ng nét tính cách nói lên xu hư ng
c a nhân cách.
Xu hư ng quy ñ nh tính cách con ngư i phát tri n theo hư ng nào. Khi con ngư i ñ t ra cho
mình m c ñích, m c tiêu nào trong cu c s ng (xu hư ng) h s hư ng thái ñ và hành vi c a
mình (tính cách) vào m c ñích, m c tiêu ñó. Tính cách c a con ngư i n ñ nh và v ng vàng
(con ngư i có b n lĩnh) khi xu hư ng ñư c hình thành và n ñ nh. Nhu c u và h ng thú quy
ñ nh nên thái ñ l a ch n ñ i v i các m t khác nhau trong cu c s ng, xác ñ nh tính ñ c ñáo
trong tính cách. Lí tư ng, th gi i quan, ni m tin quy ñ nh nên n i dung ñ o ñ c trong thái ñ ,
giúp cá nhân ñ nh hư ng ñúng ñ n trong cu c s ng và quy ñ nh nguyên t c c a hành vi khi n
con ngư i tr nên v ng vàng trong m i tình hu ng.
b. Tình c m: thành ph n c t lõi, bao trùm c a tính cách
K.ð. Usinxki: "Không có cái gì, không m t l i nào, th m chí m t hành vi nào c a chúng ta
l i bi u th b n thân và thái ñ c a ta v i th gi i bên ngoài m t cách rõ ràng và hoàn toàn
như c m xúc c a chúng ta".
Có th nói, nơi nào có quan h tình c m gi a con ngư i và con ngư i v i nhau thì ñ u có
quan h tình c m gi a con ngư i và con ngư i. Quan h nào trong xã h i cũng có quan h
tình c m xen vào. T t c nh ng tình c m như lòng yêu nư c, yêu quê hương, tình làng, nghĩa
xóm, tình yêu gi a nh ng ngư i ru t th t tình b n, tình yêu, tình ñ ng chí bao trùm lên cu c
s ng cá nhân và ñ o ñ c con ngư i ñư c xây d ng trên cơ s tình c m g n bó gi a con ngư i
và con ngư i.
ð i s ng tình c m c a con ngư i như th nào thì s quy ñ nh tư cách ñ o ñ c và tư th tác
phong c a ngư i ñó như th y.
Khi con ngư i m t ñi nh ng quan h tình c m, ngư i ta cũng m t luôn c tính ngư i. M t ñi
nh ng tình c m t t ñ p cũng là m t ñi nh ng ph m ch t, tính cách nói riêng, nhân cách nói
chung.
c. Ý chí: m t s c m nh c a tính cách.
Ý chí th hi n trong tính cách theo hai chi u:
+ Thúc ñ y hành ñ ng: ðó là s quy t tâm, tính qu quy t, lòng dũng c m.
+ Ki m ch hành ñ ng: ðó là s t ch , t ki m ch ñ ñ t ñư c m c ñích.
Nh ng nét ý chí c a tính cách có ý nghĩa ñ c bi t quan tr ng ñ i v i hành vi c a con ngư i,
quy ñ nh hi u qu c a m i thái ñ , hành vi. Các ph m ch t ý chí quy ñ nh cư ng ñ và s
c ng r n c a tính cách nói chung. Tuỳ thu c vào s phát tri n nh ng nét ý chí c a tính cách
con ngư i mà ngư i ta nói ñ n nh ng tính cách m nh hay y u.
Nh ý chí con ngư i m i chuy n ñư c n i dung bên trong c a tính cách (h th ng thái ñ ñ i
v i hi n th c) thành ki u hành vi xã h i, ki u x th bên ngoài và tính cách m i ñư c b c l
m t cách tr n v n, s c nét, b n lĩnh c a con ngư i m i ñư c bi u hi n rõ ràng.
N u con ngư i có xu hư ng ñúng nhưng không có ý chí ñ th c hi n nh ng m c tiêu t t ñ p
ñó thì m c tiêu ñó cũng không có giá tr gì.
d. Khí ch t m t cơ ñ ng c a tính cách
Khí ch t là s th hi n s c thái ho t ñ ng tâm lí c a cá nhân v cư ng ñ , t c ñ , nh p ñ t o
nên b c tranh hành vi c a cá nhân ñó, làm ñ m nét tính ñ c thù c a nhân cách.
Khí ch t có nh hư ng ñ n s d dàng hay khó khăn c a vi c hình thành và phát tri n nét tính
cách này hay khác c a cá nhân.
Khí ch t không quy ñ nh con ñư ng phát tri n c a các ñ c ñi m ñ c trưng c a tính
cách m t cách m t chi u và hơn n a m t cách ñ nh m nh. B n thân khí ch t ñư c c i t dư i
nh hư ng c a tính cách. Nhưng n i dung bên trong c a tính cách khi bi u hi n ra bên ngoài
thư ng mang s c thái c a lo i khí ch t này hay khác góp ph n t o nên tính ñ c ñáo, riêng bi t
trong tính cách m i ngư i.
e. Ki u hành vi: m t hi n th c c a tính cách.
Nh ki u hành vi mà tính cách t n t i. H th ng hành vi, c ch , cách nói năng c a cá nhân là
s th hi n ra bên ngoài m t cách c th h th ng thái ñ c a h , là s th hi n c a tính cách
cá nhân. Do ñó ñánh giá tính cách ph i thông qua ki u hành vi. Tính cách không ñư c th
hi n ra hành vi thì cũng s m t d n.
Tuy nhiên, không ph i t t c m i hành vi, c ch , cách nói năng c a cá nhân ñ u bi u hi n
tính cách mà ch nh ng hành vi, c ch , cách nói năng ñã tr thành thói quen, ñã tr thành
"ki u riêng" c a cá nhân m i bi u hi n tính cách c a h .
Tóm l i. Khi xét tính cách ph i xét toàn b ch nh th c a nó.
Tách riêng m t m t nào ñ u không có ý nghĩa. Nhưng trong th c t ngư i ta có th g i tính
cách b ng nét tiêu bi u c a thành ph n có trong c u trúc. Ví d : Ch A giàu tình c m; Anh B
giàu ngh l c...

3. Năng l c

3. 1. Khái ni m
Trong ña s các ho t ñ ng, có m t th c t là b t kì ngư i bình thư ng nào cũng có th ti p
thu m t s ki n th c, kĩ năng. Song trong nh ng ñi u ki n bên ngoài như nhau thì nh ng
ngư i khác nhau có th ti p thu nh ng ki n th c, kĩ năng nh ng m c ñ v i nh ng t c ñ ,
nh p ñ khác nhau. Th c t trên là do năng l c c a h khác nhau. Ngoài ra có m t s lĩnh v c
ho t ñ ng ch nhưng ngư i có năng l c nh t ñ nh m i có th ñ t ñư c k t qu .
Năng l c là t ng h p nh ng thu c tính tâm lí ñ c ñáo c a cá nhân ñáp ng yêu c u ñ c trưng
c a ho t ñ ng và ñ m b o cho ho t ñ ng âý ñ t k t qu cao.

3.2. Các m c ñ năng l c

a. Năng l c: Khái ni m dùng ñ ch m t m c ñ nh t ñ nh c a năng l c, bi u th s hoàn
thành có k t qu m t ho t ñ ng nào ñó, nhi u ngư i có th ñ t ñư c.
b. Tài năng: M c ñ năng l c cao hơn ñư c ñ c trưng b i s ñ t ñư c nh ng thành tích l n,
ít ngư i có th sánh ñư c. Tài năng là toàn b nh ng năng l c cho phép con ngư i thu ñư c
nh ng s n ph m ho t ñ ng có ñ c ñi m là ñ c ñáo và m i m , có s hoàn ch nh cao và có ý
nghĩa xã h i l n. ð c ñi m c a tài năng là trình ñ sáng t o cao khi th c hi n m t ho t ñ ng
nào ñó. Ho t ñ ng sáng t o nh m s n sinh ra m t cái gì ñó có tính ch t m i m mà trư c ñây
chưa h có. Ho t ñ ng sáng t o không hư ng con ngư i vào vi c thích ng v i nh ng ch
ñ nh xã h i, v i nh ng lôgic... ñã ñư c hình thành mà hư ng con ngư i vào s c i t o cái cũ,
t o ra cái m i.
c. Thiên tài: là m c ñ năng l c m c cao nh t, bi u th s hoàn thành m t cách hoàn ch nh
nh t, cao nh t, ki t xu t nh t, có m t không hai trong m t lĩnh v c ho t ñ ng nào ñó, t o ra
m t th i ñ i m i trong lĩnh v c ho t ñ ng c a mình. Ho t ñ ng sáng t o c a thiên tài bao gi
cũng b t bu c ph i có ý nghĩa tích c c ý nghĩa xã h i.

3.3. C u trúc c a năng l c

a. C u trúc c a năng l c mang tính cơ ñ ng
Có nh ng thu c tính tâm lí v a n m trong c u trúc c a năng l c này v a n m trong c u trúc
c a năng l c khác. Th c t cho th y, cá nhân có nhi u năng l c có th tham gia t t ho t ñ ng
A nào ñó nhưng ñ ng th i có th hoàn thành yêu c u c a ho t ñ ng B. Do ñó, m i con ngư i
có th có nhi u năng l c ch không b trói bu c vào m t lo i năng l c, m t lo i ho t ñ ng.
Tính cơ ñ ng c a năng l c còn th hi n kh năng bù tr c a các thành ph n trong c u trúc.
C u trúc c a năng l c và tính cách ñ u v a n ñ nh v a cơ ñ ng nhưng s cơ ñ ng trong c u
trúc năng l c cao hơn nhi u. Chính tính cơ ñ ng c a năng l c giúp con ngư i d dàng ho t
ñ ng trong nhi u lĩnh v c khác nhau.
b. Các thành ph n trong câu trúc năng l c
Theo A.G. Covali p, năng l c bao g m nh ng thành ph n: - Thành ph n ch ñ o: bao g m
nh ng thu c tính quy ñ nh phương hư ng ho t ñ ng c a con ngư i.
- Thành ph n ch d a: bao g m nh ng thu c tính có tính ch t là công c c a ho t ñ ng
- Thành ph n làm n n: bao g m nh ng thu c tính b sung, h tr .
nh ng năng l c khác nhau, các thành ph n ch ñ o, ch d a, làm n n s khác nhau.
K.K. Platon p cũng chia như v y nhưng cách g i khác: - Thành ph n cơ b n
- Thành ph n ch d a
- Thành ph n làm n n.
c. ð c ñi m v s 1ư ng và ch t lư ng c a năng l c
Năng l c c a m i ngư i mang nh ng nét riêng bi t. Năng l c c a m i ngư i không ai gi ng
ai, không bao gi l p l i c v s lư ng và ch t lư ng.
VI. Lênin: "Hi v ng ñ n ch nghĩa c ng s n có s ngang b ng nhau v năng l c và s c l c là
ñi u không tư ng".
V s lư ng: ngư i có nhi u, ngư i có ít năng l c.
V ch t lư ng: năng l c c a ngư i này khác năng l c c a ngư i khác trư c h t v ki u lo i
năng l c. Ngư i có năng l c âm nh c, ngư i có năng l c h i ho , ngư i có năng l c th thao
ho c khoa h c... Có th nói, trong xã h i có bao nhiêu lĩnh v c ho t ñ ng thì có b y nhiêu
ki u lo i năng l c khác nhau. Ngay trong cùng m t ki u lo i năng l c, năng l c c a ngư i
này cũng khác năng l c ngư i khác.

3.4. Ti n ñ t nhiên và ñi u ki n xã h i c a s hình thành và phát tri n năng l c

a Ti n ñ t nhiên c a năng l c
Thư ng khi nói ñ n ti n ñ t nhiên c a năng l c là ngư i ta nói ñ n y u t tư ch t. Th c t
ñây là v n ñ ph c t p vì trong y u t tư ch t có:
- Cái b m sinh: sinh ra ñã có.
- Cái di truy n: cái t n t i và phát tri n trên cơ s ñ n c a b m .
- Cái t t o: cái cá nhân thu ñư c, khác th h b m .
Tư ch t: Nh ng ñ c ñi m riêng c a cá nhân v gi i ph u sinh lí ñ c bi t c a h th n kinh và
nh ng ch c năng c a chúng ñư c bi u hi n trong giai ño n ho t ñ ng ñ u tiên c a con ngư i.
Trong cu c s ng, trong ho t ñ ng, tư ch t luôn bi n ñ i ch không c ñ nh.
Quan ñi m c a tâm lí h c mácxít: Các ho t ñ ng ch c năng c a não và trong c u trúc cơ th
nói chung không có ý nghĩa hi n nhiên ñ i v i s phát tri n năng l c c a con ngư i. Tư ch t
không quy t ñ nh năng l c nhưng tu ch t có nh hư ng ñ n s phát tri n năng l c, là ti n ñ
t nhiên, ti n ñ v t ch t c a s phát tri n năng l c.
X L. Rubinstein: Năng l c không ñư c quy ñ nh trư c nhưng không th ñưa t ngoài vào m t
cách ñơn gi n. Trong các cá nhân ph i có ti n ñ t c là ñi u ki n bên trong cho s phát tri n.
Tư ch t nh hư ng như th nào?
- nh hư ng ñ n chi u hư ng và t c ñ c a s hình thành và phát tri n năng l c: nh ng
ngư i có tư ch t phù h p v i s phát tri n năng l c tương ng v i tư ch t ñó thì s d dàng
phát tri n năng l c y và d ñ t ñư c thành tích hơn nh ng ngư i không có tư ch t phù h p.
- V vai trò c a ti n ñ t nhiên cũng c n nh n m nh là khi ñ t ñ n m c ñ thiên tài thì ti n
ñ t nhiên này khá quan tr ng. Nhưng nh hư ng này t i s phát tri n tài năng ñang còn
trong tình tr ng t phát.
Tuy nhiên tư ch t là ñi u ki n c n ch chưa ñ c a s phát tri n năng l c. M t ngư i có tư
ch t t t nhưng n u không tham gia nh ng ho t ñ ng thích h p thì năng l c cũng không th
phát tri n ñư c
b. ði u ki n xã h i c a năng l c
ðây là ñi u ki n quan tr ng và quy t ñ nh.
- Năng l c v a là nguyên nhân v a là k t qu c a s phân công lao ñ ng.
C. Mác: S khác bi t tài hoa c a con ngư i không ch là nguyên nhân mà còn là k t qu c a
s phân công lao ñ ng.
T th i thư ng c cho t i nay ñ u có s phân công lao ñ ng. Phân công theo s c kho , kh
năng, trình ñ . Như v y là kh năng, trình ñ , năng l c chính là nguyên nhân c a s phân
công lao ñ ng. M t khác, chính lao ñ ng v i nh ng yêu c u ñ c trưng riêng c a nó ñã phát
tri n năng l c. Do ñó năng l c là k t qu c a s phân công lao ñ ng.
Năng l c c a con ngư i phát tri n theo trình ñ phát tri n c a khoa h c kĩ thu t.
T n n s n xu t th công, n n s n xu t v i các nhà máy nh ñ n n n s n xu t ñ i công
nghi p, năng l c c a con ngư i không ng ng phát tri n.
Trình ñ phát tri n c a khoa h c, kĩ thu t ñòi h i con ngư i ph i có năng l c tương ng, phù
h p ñ ñáp ng v i trình ñ khoa h c kĩ thu t. Do ñó và nh ñó mà năng l c phát tri n.
Năng l c ph thu c vào ch ñ xã h i.
V.I. Lê nin: "Ch ñ tư b n bóp ngh t, vùi d p và làm thui ch t bi t bao thiên tài trong công
nhân và nhân dân lao ñ ng. Nh ng thiên tài này ñã mai m t ñi trong c nh nghèo túng, b n
cùng và b chà ñ p cá tính".
Ch ñ phong ki n: "Ch tài li n v i ch tai m t v n".
Trư c Cách m ng tháng Tám, nhân dân ta cơm không ñ ăn, áo không ñ m c l y ñâu ra ñi u
ki n h c hành. Do ñó năng l c không có ñi u ki n phát tri n.
Xã h i chúng ta khuy n khích, t o ñi u ki n cho m i ngư i ñ u có cơ h i ñ phát tri n tài
năng c a mình.
- Ho t ñ ng cá nhân
Ho t ñ ng nói chung, ho t ñ ng lao ñ ng nói riêng là ñ ng l c sáng t o con ngư i.
Thông qua ho t ñ ng:
+ Cá nhân hi u ñư c mình, bi t ñư c kh năng c a mình; + Làm cho cá nhân thích ng v i
yêu c u c a ho t ñ ng; + Hình thành cho mình nh ng thu c tính còn chưa có ho c chưa phát
tri n tương x ng v i yêu c u c a ho t ñ ng; + Ho t ñ ng là nhân t quy t ñ nh s hình thành,
phát tri n năng l c.

4. Khí ch t

4.1. Khái ni m
Tâm lí con ngư i mang tính ch th . Trong s nh ng ñ c ñi m tâm lí c a cá nhân
nh m phân bi t ngư i này v i ngư i khác khí ch t có v trí quan tr ng nh t.
T th i c ñ i xa xưa, ngư i ta ñã nh n th y có nh ng khác bi t cá nhân rõ r t trong nh ng
ñ c ñi m bên ngoài c a hành vi: m t s ngư i thì nhanh nh n, ho t bát, c i m , d thích nghi.
M t s ngư i khác. ngư c l i, ch m ch p, khép kín. khó thích nghi... M t s ngư i thư ng
bình th n, ung dung. M t s ngư i khác ngư c l i luôn v i vàng. t t b t.
Ngư i ta cũng nh n th y r ng nh ng ñ c ñi m ñó ch thu n tuý là nh ng bi u hi n b
ngoài c a hành vi không liên quan gì ñ n vi c con ngư i có yêu nư c, tôn tr ng m i ngư i,
yêu lao ñ ng, khiêm t n, trung th c, chăm ch hay không. Nói tóm l i, nh ng ñ c ñi m này
không ñánh giá v m t ñ o ñ c c a con ngư i mà ch ph n ánh s c thái ho t ñ ng tâm lí c a
con ngư i v m t cư ng ñ , t c ñ , nh p ñ c a nh ng ñ ng tác, c ch , cách ñi ñ ng... mà
thôi. ðó là khí ch t.
Khí ch t không ñ nh trư c giá tr ñ o ñ c, giá tr xã h i c a cá nhân như m t nhân cách.
Ngư i có khí ch t khác nhau có th có chung m t giá tr ñ o ñ c, giá tr xã h i như nhau.
Ngư c l i có nh ng ngư i có cùng khí ch t như nhau nhưng có th r t khác nhau v giá tr
ñ o ñ c, giá tr xã h i.
Khí ch t không ñ nh trư c nh ng nét tính cách mà ch có liên h ch t ch v i tính cách. Các
nét tính cách khi th hi n ra bên ngoài dư i hình th c các hành vi xã h i thư ng mang s c
thái c a m t khí ch t này hay khí ch t khác.
Khí ch t không ñ nh trư c trình ñ c a năng l c. Nh ng ngư i có cùng khí ch t có th có
năng l c khác nhau. Nh ng ngư i có cùng m t lo i năng l c có th thu c nhi u khí ch t khác
nhau. Như v y là không m t thu c tính nào c a nhân cách l i do khí ch t ti n ñ nh c nhưng
s th hi n c a t t c các thu c tính c a nhân cách ñ u b ph thu c vào khí ch t trong nh ng
m c ñ nh t ñ nh
Khí ch t là tông th nh ng ñ c ñi m tâm lí cá nhân th hi n rõ ho t ñ ng tâm lí c a con
ngư i.
- M t vài nét v l ch s nghiên c u khí ch t
Trong l ch s , ngư i ta ñã ghi l i tên tu i c a Hypôcrát ngư i Hi L p (460 - 356 TCN), ngư i
ñã phát hi n ra các khí ch t.
Theo Hypôcrát trong cơ th con ngư i có b n ch t l ng (máu, ch t nh n, m t vàng và m t
ñen). Tuỳ thu c vào m i quan h c a b n ch t d ch y mà quy t ñ nh hành vi c a con ngư i.
Sau này do tên g i c a các ch t d ch chi m ưu th trong cơ th mà có tên g i các ki u khí
ch t.
Xăngghít (máu - nóng) - Ki u Xănganh (ki u ho t) Phlêch (ch t nh n - l nh l o) - Ki u
Phlêmatic (ki u tr m) Côle (m t vàng - khô ráo) - Ki u Côlêric (ki u nóng) Mêlangcôle (m t
ñen - m ư t) - Ki u Mêlangcôlic (ki u ưu tư) Bác sĩ ngư i La Mã là Galen (200 - 130 TCN)
ñã hoàn thi n lí thuy t c a Hypôcrát và t ñó m i ngư i ñư c phân chia thành b n lo i tương
ng v i b n nhóm khí ch t v i các ñ c ñi m khác nhau.
- Ki u Xănganh (ki u linh ho t):
+ D thay ñ i thói quen
+ D thay ñ i tâm tr ng
+ Là ngư i yêu ñ i, nhanh nh n, nhanh trí nhưng ít kiên nh n.
- Ki u Phlêmatic (ki u tr m):
+ Ngư i kém nhanh nh n
+ Hưng ph n c m xúc y u
+ Bình tĩnh và kiên ñ nh
+ Thói quen, kĩ x o ơn ñ nh, khó thay ñ i.
- Ki u Côlêric (ki u nóng):
+ C m xúc bi u hi n r t rõ, nh t là nh ng c m xúc tiêu c c
+ Hay nóng n y dù s nóng n y qua ñi nhanh
+ Nhanh nh n, có ngh l c, kiên quy t.
+ Khi vui sư ng hay ñau kh ñ u rung ñ ng mãnh li t, sâu s c
- Ki u Mêlangcôlic (ki u ưu tư):
+ C m xúc mang tính m m y u. B t kì th t b i nào cũng gây c ch , luôn u s u;
+ M i rung ñ ng di n ra ch m ch p nhưng khá sâu s c;
+ Thư ng l ñ , th ñ ng.
Khoa h c phát tri n lên ñã g t b ý ki n cho r ng khí ch t ph thu c vào quan h , vào t l
gi a các ch t d ch trong cơ th nhưng cho r ng chia b n ki u khí ch t trên là khá chính xác,
ñúng ñ n v m t tâm lí. Do ñó cách phân chia trên v n gi nguyên ý nghĩa.
Sau ñó có tư tư ng cho r ng khí ch t c a con ngư i ph thu c vào các ñ c ñi m sinh h c
(ho t ñ ng c a h tim m ch, th t ng...).
Thuy t th n kinh do nhà sinh lí h c vĩ ñ i ngư i Nga I.P. Pápl p ñã gi i thích m t cách th c
s khoa h c v khí ch t. Các công trình nghiên c u khoa h c c a ông ñi ñ n k t lu n: Cơ s
sinh lí c a khí ch t là ki u ho t ñ ng th n kinh c p cao hay ki u h th n kinh. Toàn b ho t
ñ ng c a h th n kinh cũng như c a t ng t bào th n kinh ñ u d a vào hai quá trình cơ b n là
hưng ph n và c ch . Quá trình hưng ph n và c ch c a nh ng ngư i khác nhau thì khác
nhau v cư ng ñ , tính linh ho t, tính cân b ng. Căn c vào ba thu c tính cơ b n (cư ng ñ ,
tính linh ho t, tính cân b ng) c a hai quá trình th n kinh cơ b n Pápl p ñã x p ra b n ki u
th n kinh cơ b n, cơ s c a b n ki u khí ch t.

4.2. Các ki u khí ch t ñi n hình và cơ s sinh 1í c a chúng

a. Các ki u ho t ñ ng th n kinh c p cao (HðTKCC) cơ b n
Pápl p tìm ra 4 ki u HðTKCC cơ b n:
+ Ki u m nh, cân b ng, linh ho t
+ Ki u m nh, cân b ng, không linh ho t
+ ki u m nh, không cân b ng
+ Ki u y u.
b. Các ki u khí ch t ñi n hình và ñ c ñi m
- Ki u ho t (ki u Xănganh) (m nh, cân b ng, linh ho t):
+ Ki u ngư i linh ho t, hăng hái, sôi n i, tháo vát và ñ y sáng t o (nhưng ch lúc nào ngư i
ñó h ng thú)
+ Luôn hư ng v t p th .
+ Luôn s ng l c quan, vui v , c i m , thi n chí và ưa dí d m
+ Tích c c h c t p, lao ñ ng và công tác xã h i
+ Luôn mu n thay ñ i n tư ng, không ch u ñư c nh ng ho t ñ ng ñơn ñi u kéo dài.
+ Tâm tính thư ng hay thay ñ i nhưng ch y u là tr ng thái tho i mái, cân b ng.
+ D quen, d thích nghi
+ Nh ng th t b i và nh ng ñi u khó ch u ñ i v i h có tính ch t nh nhàng.
Nh ng ñ i ñi n: Napôlêông, Lécmant p, Môda.
Nh ng h c sinh thu c ki u khí ch t này là nh ng h c sinh:
+ Có tác phong nhanh nh n, ho t bát, vui v , d ham mê, l c quan
+ Quan h r ng rãi, d thân, d g n
+ Trong h c t p các em ti p thu nhanh. m nh d n phát bi u ý ki n, r t n i trong t p th , thích
tham gia ho t ñ ng, d di chuy n chú ý;
+ D nhìn th y thi u sót và d ti p thu phê bình như c ñi m c a nh ng h c sinh có ki u khí
ch t này là: nh n th c r ng mà không sâu; thi u kiên trì, b n b , chóng chán, d phân tán s c
l c.
Ki u tr m (ki u Phlêmatic) (m nh, cân b ng, không linh ho t):
+ Thư ng bình th n và thăng b ng. Luôn thong th , ung dung, ñĩnh ñ c, không bao gi h p
t p.
+ Chín ch n, ít b kích ñ ng. Luôn bình tĩnh gi i quy t khó khăn trong cu c s ng. Th c hi n
m i vi c chu ñáo, th n tr ng.
+ Thích tr t t , ngăn n p và hoàn c nh quen thu c
+ ít c i m , ít bi u hi n rõ r t các c m xúc và tr ng thái tình c m
Như c ñi m c a ki u khí ch t này là: có tính ỳ và không linh ho t. Thích nghi ch m
v i môi trư ng.
Nh ng ñ i di n: M.I. Cutud p, I. Niutơn, nhà thơ A.Crưl p.
Nh ng em h c sinh ki u khí ch t này thư ng là nh ng h c sinh:
+ C n cù, ch u khó, chăm ch h c t p
+ Nh n th c không nhanh nhưng ch c và sâu
+ Nghiêm túc trong h c t p và có tinh th n trách nhi m v i công vi c nhưng ph n ng ch m
v i nh ng tác ñ ng.
Như c ñi m c a nh ng h c sinh có ki u khí ch t này là:
Thư ng có v kín ñáo, ít c i m , ít chan hoà v i b n bè, v i nh ng ho t ñ ng sôi n i.
Khi thay ñ i gi h c, môn h c, s di chuy n chú ý thư ng ch m.
Thi u linh ho t, ch m ch p. Thư ng do d , b l cơ h i.
- Ki u nóng (ki u Côlêric) (m nh, không cân b ng):
+ Thư ng nhanh nh n, nóng n y, t
+ R t tích c c, say mê
+ Ph n ng m nh và kiên quy t
+ Các rung c m di n ra v i nh p ñi u nhanh
+ C m xúc b c l rõ r t qua nét m t, ngôn ng
+ Thư ng là ngư i th t thà, th ng th n, không quanh co.
Tính ph n ng m nh thư ng l n át tính tích c c. ð c bi t say mê trong công vi c nhưng
nhi u khi l i m t cân b ng, d có nh ng thay ñ i ñ t ng t trong tâm tr ng. có nh ng c m xúc
b t phát.
+ D b c, d x p
+ Gay g t, c c c n
Các ñ i di n: A. Puskin, nhà quân s A.E. Xuvôr p, nhà cách m ng M. Rôbespie.
Nh ng em h c sinh thu c ki u khí ch t này là nh ng h c sinh:
+ Hay xung phong nh n nhi m v và quy t tâm làm cho b ng ñư c b t ch p khó khăn.
+ Thư ng là nh ng h c sinh hăng hái, ñi ñ u.
+ các em hay h ng thú v i nh ng ho t ñ ng có tính ch t ñ ng.
+ Hăng hái, sôi n i nhưng thi u kiên trì hay v i vàng, h p t p.
+ ð i v i b n hay nhi t tình, hay giúp ñ nhưng cũng hay cáu g t khi không v a ý.
+ D b khích
+ Tính t ki m ch kém. Hay t ái, d n i nóng, d phát khùng d n ñ n hành ñ ng vô t ch c,
vô k lu t b t ch p h u qu .
- Ki u ưu tư (ki u Mêlangcôle) (ki u th n kinh y u):
+ Ki u ngư i có thiên hư ng ng m nghĩ sâu
+ Nh y c m, ña s u. ña c m
+ ít c i m , d b c ch , d bi quan, lo l ng, d b m ch lòng, hay nghĩ ng i m t cách m
y u.
+ Lúng túng, v ng v trong hoàn c nh m i
Theo Pápl p, nh ng ngư i thu c ki u khí ch t này là lo i ngư i có "tính ñau kh " cao.
Nh ng ñ i di n: Gôgôn, P.I. Traic pxki.
Nh ng h c sinh thu c ki u khí ch t này là nh ng h c sinh:
+ B ngoài u m , y u ñu i, hay lo l ng
+ R t rè, nhút nhát hay t ti, khép kín
+ Nh n th c ch m nhưng sâu s c
+ Suy nghĩ chín ch n, bi t nhìn xa trông r ng
+ Giàu n tư ng, nh y bén, tinh t
+ Xa lánh/ không thích nh ng ho t ñ ng náo nhi t
+ ð c ñi m n i b t là hi n d u, d c m thông v i m i ngư i
+ Tình c m t nh , b n v ng
+ Thư ng mơ m ng, ñ m chìm trong th gi i n i tâm
+ Kiên trì ch u ñ ng, kh c ph c khó khăn. Trong hoàn c nh quen thu c, bình thư ng h làm
vi c t t, ñ t k t qu cao.

III. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N NHÂN CÁCH

1. Các y u t chi ph i s hình thành và phát tri n nhân cách

Theo quan ñi m tâm lí h c mácxít, không ph i con ngư i m i ñư c sinh ra ñã có s n nhân

cách và cũng không ph i nó ñư c b c l d n d n t các b n năng nguyên thu . Nhân cách là
m t c u t o tâm lí m i ñư c hình thành và phát tri n trong quá trình s ng, ho t ñ ng và giao
ti p c a m i ngư i. Như V.I. Lê nin ñã kh ng ñ nh: "cùng v i dòng s a m , con ngư i h p
th tâm lí, ñ o ñ c c a xã h i mà nó là thành viên". Nhà tâm lí h c Xô vi t n i ti ng A.N.
Lêonchiép cũng ch ra r ng: nhân cách c th là nhân cách con ngư i sinh thành và phát tri n
theo con ñư ng t bên ngoài chuy n vào n i tâm, t các quan h v i th gi i t nhiên, th
gi i ñ v t, n n văn hoá xã h i do các th h trư c t o ra. các quan h xã h i mà nó g n bó.
Trong quá trình hình thành, nhân cách b chi ph i b i nhi u y u t : y u t sinh th . môi
trư ng xã h i, giáo d c và t giáo d c, ho t ñ ng, giao ti p. Sau ñây s phân tích t ng y u t
và vai trò c a chúng trong vi c hình thành và phát tri n nhân cách.

1.1. Yêu t sinh th

Không th có nhân cách tr u tư ng bên ngoài m t con ngư i b ng xương, b ng th t mà là
nhân cách c a m t con ngư i c th s ng trong m t xã h i c th . Ngay t lúc tr em ra ñ i
ñ u có nh ng ñ c ñi m hình thái - sinh lí c a con ngư i bao g m các ñ c ñi m b m sinh và
di truy n. Nh ng thu c tính sinh h c có ngay t lúc ñ a tr m i sinh g i là nh ng thu c tính
b m sinh. Nh ng ñ c ñi m, nh ng thu c tính sinh h c c a cha, m ñư c ghi l i trong h
th ng gen truy n l i cho con cái ñư c g i là di truy n. Y u t sinh th bao g m các ñ c ñi m
hình th như c u trúc gi i ph u - sinh lí, ñ c ñi m cơ th , ñ c ñi m c a h th n kinh và các tư
ch t.
V y nh ng y u t sinh h c này có vai trò như th nào trong s hình thành và phát tri n nhân
cách? Theo quan ñi m tâm lí h c mácxít thì di truy n v i các ñ c ñi m sinh h c nêu trên
không quy t ñ nh chi u hư ng cũng như gi i h n phát tri n c a nhân cách con ngư i. M c dù
nh ng ñ c ñi m sinh h c có th nh hư ng m nh ñ n quá trình hình thành tài năng, xúc c m,
s c kho th ch t... trong giai ño n ñ u c a quá trình phát tri n con ngư i nhưng nó ch ñóng
vai trò t o nên ti n ñ cho s phát tri n nhân cách.

1.2. Y u t môi trư ng

Môi trư ng là h th ng các hoàn c nh bên ngoài, các ñi u ki n t nhiên và xã h i xung quanh
c n thi t cho ho t ñ ng s ng và phát tri n c a con ngư i. Có th phân thành hai lo i: môi
trư ng t nhiên và môi trư ng xã h i.
Môi trư ng t nhiên bao g m các ñi u ki n t nhiên - h sinh thái ph c v cho các ho t ñ ng
sinh s ng c a con ngư i. Hoàn c nh ñ a lí. nư c, không khí, ñ t ñai, ñ ng v t, th c v t, khí
h u, th i ti t,... ñ u thu c môi trư ng t nhiên.
- Môi trư ng xã h i bao g m c m t h th ng quan h chính tr kinh t , xã h i - l ch s . văn
hoá, giáo d c,... ñư c thi t l p. Con ngư i hoà nh p ñư c v i xã h i qua môi trư ng này. Tác
ñ ng c a môi trư ng xã h i ñ n s hình thành và phát tri n nhân cách qua các m i quan h
xã h i mà m i cá nhân tham gia tích c c vào các m i quan h ñó. Các m i quan h gi a các
cá nhân ñư c thi t l p l i do các quan h s n xu t, quan h kinh t quy t ñ nh.
S hình thành và phát tri n nhân cách ch có th th c hi n trong m t môi trư ng nh t ñ nh.
Môi trư ng t nhiên và môi trư ng xã h i ñ u tác ñ ng ñ n con ngư i m t cách t phát hay
t giác, nhưng trư c h t ph i nói ñ n môi trư ng xã h i mà ñ c bi t là giáo d c có tác ñ ng
m nh m ñ n m i cá nhân. Vì sao v y vì môi trư ng góp ph n t o nên m c ñích, ñ ng cơ,
phương ti n và ñi u ki n cho ho t ñ ng và giao lưu c a cá nhân. Qua ñó con ngư i chi m
lĩnh ñư c các kinh nghi m xã h i loài ngư i. Chính trong quá trình ñó ñã n y sinh, hình
thành và phát tri n nhân cách c a mình. Tuy nhiên, con ngư i không ph i là m t th c th th
ñ ng trư c các tác ñ ng c a môi trư ng mà là m t ch th tích c c. Tính ch t và m c ñ nh
hư ng c a môi trư ng còn ph thu c vào các ñ c ñi m tâm lí bên trong c a cá nhân (xu
hư ng, năng l c, thái ñ ...) và vào m c ñ cá nhân tham gia c i t o môi trư ng. ñây có s
tác ñ ng qua l i gi a các nhân cách và môi trư ng. Nh ng tác ñ ng c a môi trư ng hay hoàn
c nh ñã ñư c ph n ánh vào nhân cách. Chính trong quá trình con ngư i tác ñ ng c i bi n
hoàn c nh nh m ph c v cho l i ích c a mình và xã h i thì cũng là quá trình c i t o chính
b n thân mình. Nói v m i quan h này, C. Mác ñã vi t: "Hoàn c nh ñã sáng t o ra con ngư i,
trong ch ng m c mà con ngư i ñã sáng t o ra hoàn c nh".
V y môi trư ng có vai trò như th nào trong s hình thành và phát tri n nhân cách? Khi xem
xét môi trư ng t nhiên và môi trư ng xã h i; khi xem xét y u t sinh v t và y u t xã h i thì
Cái quy t ñ nh s hình thành và phát tri n tâm là nhân cách là môi trư ng xã h i, là y u t xã
h i. Trong môi trư ng xã h i r ng l n ñó thì giáo d c, ho t ñ ng, giao ti p v i tư cách như là
nh ng phương th c hay các con ñư ng có vai trò quy t ñ nh quá trình hình thành và phát
tri n nhân cách. Sau ñây chúng ta s phân tích t ng con ñư ng hình thành và phát tri n nhân
cách.

1.3. Giáo d c và t giáo d c

Môi trư ng xã h i tác ñ ng ñ n m i cá nhân m t cách t phát và t giác nhưng ch y u b ng
con ñư ng t giác là giáo d c.
Giáo d c là m t ho t ñ ng chuyên môn c a xã h i nh m hình thành và phát tri n nhân cách
con ngư i theo nh ng yêu c u c a xã h i trong nh ng giai ño n l ch s nh t ñ nh. T giáo
d c thư ng ñư c hi u theo nghĩa r ng và nghĩa h p: Theo nghĩa r ng, giáo d c là toàn b tác
ñ ng c a gia ñình, nhà trư ng, xã h i bao g m c d y h c và cách tác ñ ng giáo d c khác
ñ n con ngư i.
Theo nghĩa h p, giáo d c có th xem như là m t quá trình tác ñ ng ñ n th h tr v m t tư
tư ng, ñ o ñ c, hành vi... nh m hình thành thái ñ , ni m tin, thói quen cư x ñúng ñ n trong
gia ñình, nhà trư ng và xã h i.
Trong s hình thành và phát tri n nhân cách thì giáo d c gi vai trò ch ñ o (theo quan ñi m
Tâm lí h c mácxít). Vai trò ch ñ o c a giáo d c ñư c th hi n nh ng ñi m sau: Giáo d c
v ch phương hư ng cho s hình thành và phát tri n nhân cách. Vì giáo d c là quá trình tác
ñ ng có m c tiêu xác ñ nh, hình thành m t m u ngư i c th cho xã h i - m t mô hình nhân
cách phát tri n, ñáp ng nh ng yêu c u c a xã h i trong m t giai ño n l ch s nh t ñ nh. ði u
ñó ñư c th hi n qua
Vi c th c hi n m c tiêu giáo d c, ñào t o c a nhà trư ng và các t ch c giáo d c ngoài nhà
trư ng.
Thông qua giáo d c, th h trư c truy n l i cho th h sau nh ng kinh nghi m xã h i - l ch s
ñã ñư c k t tinh trong các s n ph m văn hoá v t ch t và tinh th n c a nhân lo i. Th h tr
lĩnh h i nh ng kinh nghi m ñó ñ bi n chúng thành kinh nghi m c a b n thân và t o nên
nhân cách c a mình.
- Giáo d c có th ñem l i cho con ngư i nh ng cái mà các y u t b m sinh - di truy n hay
môi trư ng t nhiên không th ñem l i ñư c. Ví d ñ a tr ñư c sinh ra, theo th i gian nó
ñư c tăng trư ng, nhưng t nó không th bi t ñ c, bi t vi t n u nó không ñư c h c ch .
- Giáo d c có th phát huy t i ña các m t m nh c a các y u t khác chi ph i s hình thành
nhân cách như các y u t th ch t (b m sinh di truy n), y u t hoàn c nh s ng, y u t xã h i.
- Giáo d c có th bù ñ p cho nh ng thi u h t, h n ch do các y u t b m sinh - di truy n
không bình thư ng, hoàn c nh b tai n n hay chi n tranh gây nên (như ngư i b khuy t t t, b
b nh ho c do hoàn c nh không thu n l i).
- Giáo d c có th u n n n nh ng sai l ch c a nhân cách v m t m t nào ñó so v i các chu n
m c, ño tác ñ ng t phát c a môi trư ng gây nên và làm cho nó phát tri n theo hư ng mong
mu n c a xã h i (giáo d c l i).
Giáo d c có th ñón trư c s phát tri n, nó "ho ch ñ nh nhân cách tương lai" ñ tác ñ ng
hình thành và phát tri n phù h p v i s phát tri n c a xã h i. Như v y, giáo d c không ch
tính ñ n trình ñ hi n t i c a s phát tri n nhân cách mà còn ñưa ñ n bư c phát tri n ti p
theo.
Nh ng ñi m nêu trên cho th y, không th có s phát tri n tâm lí, nhân cách c a tr em ngoài
d y h c và giáo d c.
Giáo d c gi vai trò ch ñ o ñ i v i s hình thành và phát tri n nhân cách, song không nên
tuy t ñ i hoá vai trò c a giáo d c. Giáo d c không ph i là v n năng, b i vì giáo d c ch v ch
ra phương hư ng cho s hình thành và phát tri n nhân cách và thúc ñ y quá trình hình thành
và phát tri n theo hư ng ñó. Còn cá nhân có phát tri n theo hư ng ñó hay không và phát tri n
ñ n trình ñ nào thì giáo d c không quy t ñ nh tr c ti p ñư c mà cái quy t ñ nh tr c ti p l i
chính là ho t ñ ng và giao ti p c a m i cá nhân. Do ñó, c n ph i ti n hành giáo d c trong
m i quan h h u cơ v i vi c t ch c ho t ñ ng, t ch c quan h giao ti p, ho t ñ ng cùng
nhau trong các m i quan h xã h i, quan h nhóm và t p th . ð c bi t, con ngư i là th c th
tích c c, có th t hình thành và bi n ñ i nhân cách c a mình m t cách có ý th c, có kh
năng t c i t o chính b n thân mình, có nhu c u t kh ng ñ nh, t ý th c, t ñi u ch nh cho
nên con ngư i có ho t ñ ng t giáo d c. Ho t ñ ng này là quá trình con ngư i bi t t ki m
ch mình, bi t hư ng nhu c u, h ng thú, giá tr c a mình cho phù h p v i nh ng chu n m c
ñ o ñ c, giá tr C a xã h i. Vì v y giáo d c không ñư c tách r i v i t giáo d c, t rèn luy n,
t hoàn thi n nhân cách m i cá nhân.

1.4. Ho t ñ ng và giao ti p
M i tác ñ ng có m c ñích t giác c a giáo d c s không có hi u qu , n u cá nhân con ngư i
không ti p nh n tác ñ ng ñó, n u h không tr c ti p tham gia vào ho t ñ ng ñ hình thành
nhân cách c a mình. Do ñó, ho t ñ ng c a cá nhân m i là y u t quy t ñ nh tr c ti p ñ i v i
s hình thành và phát tri n nhân cách.
a. Ho t ñ ng c a cá nhân
- Ho t ñ ng là phương th c t n t i c a con ngư i. Ho t ñ ng c a con ngư i là ho t ñ ng có
m c ñích, mang tính xã h i, mang tính c ng ñ ng, ñư c th c hi n b ng nh ng thao tác nh t
ñ nh v i nh ng công c nh t ñ nh. Vì v y, m i lo i ho t ñ ng có nh ng yêu c u nh t ñ nh và
ñòi h i con ngư i nh ng ph m ch t tâm lí nh t ñ nh. Quá trình tham gia ho t ñ ng làm cho
con ngư i hình thành nh ng ph m ch t ñó. Vì th , nhân cách c a h ñư c hình thành và phát
tri n.
Thông qua hai quá trình ñ i tư ng hoá và ch th hoá trong ho t ñ ng mà nhân cách ñư c
b c l và hình thành. Con ñư ng lĩnh h i kinh nghi m xã h i và l ch s b ng ho t ñ ng c a
b n thân ñ hình thành nhân cách. M t khác, cũng thông qua ho t ñ ng con ngư i xu t tâm
"l c lư ng b n ch t" (s c m nh c a th n kinh, cơ b p, trí tu , năng l c,...) vào xã h i, "t o
nên s ñ i di n nhân cách c a mình" ngư i khác trong xã h i. ðây là s sáng t o, là nh ng
ñóng góp c a nhân cách vào s phát tri n c a xã h i.
- Hi u ñư c m i quan h gi a ho t ñ ng và nhân cách nên ho t ñ ng ph i ñư c coi là m t
phương ti n giáo d c cơ b n. Nhưng không ph i t t c các giai ño n hay th i kì phát tri n
và cũng không ph i các d ng ho t ñ ng ñ u có tác ñ ng như nhau ñ n s hình thành và phát
tri n nhân cách. Theo quan ñi m c a nhà tâm lí h c n i ti ng A.N. Lêônchiép thì có nh ng
d ng ho t ñ ng ñóng vai trò ch y u (g i là ho t ñ ng ch ñ o) trong s phát tri n nhân cách
còn các d ng ho t ñ ng khác ñóng vai trò th y u. Do ñó c n ph i hi u rõ, s hình thành và
phát tri n nhân cách c a m i ngư i ph thu c vào ho t ñ ng ch ñ o m i th i kì nh t ñ nh.
Mu n hình thành nhân cách, con ngư i ph i tham gia vào các d ng ho t ñ ng khác nhau,
trong ñó ñ c bi t chú ý t i vai trò c a ho t ñ ng ch ñ o. Vì th ph i l a ch n, t Ch c và
hư ng d n các ho t ñ ng ñ m b o tính giáo d c và tính hi u qu ñ i v i vi c hình thành và
phát tri n nhân cách. Ho t ñ ng có vai trò quy t ñ nh tr c ti p ñ n s hình thành và phát tri n
nhân cách như v y nên trong công tác giáo d c c n chú ý thay ñ i làm phong phú n i dung,
hình th c, cách th c t ch c ho t ñ ng ñ lôi cu n cá nhân tham gia tích c c, t giác vào các
ho t ñ ng ñó.
Ho t ñ ng c a con ngư i luôn luôn mang tính ch t xã h i, tính c ng ñ ng. ði u ñó cũng có
nghĩa là ho t ñ ng luôn luôn g n li n v i giao ti p. Vì th , giao ti p cũng là m t con ñư ng
cơ b n ñ hình thành và phát tri n nhân cách.
b. Giao ti p và nhân cách
Giao ti p là m t trong nh ng con ñư ng cơ b n ñ hình thành và phát tri n nhân cách. Liên
quan ñ n v n ñ này, nhà tâm lí h c Xô vi t B.F. Lôm p ñã vi t: "Khi chúng ta nghiên c u
l i s ng c a m t cá nhân c th , chúng ta không th ch gi i h n s phân tích xem nó làm
cái gì và như th nào, mà chúng ta còn ph i nghiên c u xem nó giao ti p v i ai và như th
nào".
Trong ho t ñ ng có ñ i tư ng thì ñ i tư ng là nh ng v t th nên m i quan h di n ra ch y u
gi a ch th v i khách th . Qua quá trình ch th hoá, con ngư i lĩnh h i ñư c nh ng tri th c
kĩ năng, kĩ x o... là ch y u ñ hình thành m t năng l c c a nhân cách. Còn trong giao ti p,
ñ i tư ng l i là ngư i khác, nhân cách khác nên m i quan h ñây l i di n ra r t s ng ñ ng
gi a ch th v i ch th . M i quan h này di n ra r t ph c t p th hi n m i quan h ngư i -
ngư i. Qua giao ti p, con ngư i có th lĩnh h i m t cách tr c ti p và nhanh chóng nh ng
chu n m c ñ i x v i ngư i khác, v i xã h i ñương th i mà ngư i ñó ñang s ng và ho t
ñ ng, nghĩa là qua giao ti p liên quan nhi u hơn ñ n vi c hình thành m t ñ o ñ c c a nhân
cách.
Giao ti p là ñi u ki n t n t i c a m i cá nhân và c a c xã h i loài ngư i. Ch có m i
quan h gi a các cá nhân v i nhau m i hình thành nên xã h i loài ngư i. M i cá nhân không
th phát tri n bình thư ng theo ki u ngư i và không th tr thành nhân cách n u không ñư c
giao ti p v i nh ng ngư i khác. Giao ti p là m t trong nh ng nhu c u xã h i cơ b n nh t và
xu t hi n s m nh t hay có th nói là nhu c u b m sinh c a con ngư i. N u nhu c u này
không ñư c tho mãn s gây ra h u qu n ng n (b nh "hospitalism" có nghĩa là "b nh do
n m vi n"). Giao ti p là m t nhân t hay con ñư ng cơ b n ñ hình thành và phát tri n nhân
cách. Nói v t m quan tr ng c a v n ñ này, C. Mác ñã vi t: "S phát tri n c a m t cá nhân
ñư c quy ñ nh b i s phát tri n c a t t c các cá nhân khác mà nó giao lưu m t cách tr c ti p
ho c gián ti p v i h ".
Qua con ñư ng giao ti p, con ngư i gia nh p vào các quan h xã h i, lĩnh h i n n văn hoá xã
h i, lĩnh h i các chu n m c xã h i và "t ng hoà các quan h xã h i" thành b n ch t con ngư i.
Có th nói c th hơn r ng, ñây, con ngư i h c ñư c cách ñánh giá hành vi và thái ñ , lĩnh
h i ñư c các tiêu chu n ñ o ñ c m t cách tr c ti p t cu c s ng, ki m tra và v n d ng nh ng
tiêu chu n ñó vào th c ti n, ñ n d n hình thành nguyên t c ñ o ñ c trong cu c s ng c a mình.
Như v y, nh ng ph m ch t nhân cách quan tr ng như tinh th n trách nhi m. nghĩa v , tính
nguyên t c, tính trung th c, lòng nhân ái... ñư c bi u hi n và ñư c hình thành chính trong
quá trình giao ti p. Cũng nh có giao ti p, con ngư i m i có th ñóng góp s c l c và tài năng
c a mình cho s phát tri n xã h i.
Trong quá trình giao ti p, con ngư i không ch nh n th c ñư c ngư i khác, mà còn nh n th c
ñư c chính b n thân mình. Khi ti p xúc, con ngư i th y ñư c nh ng cái có ngư i khác, t
so sánh ñ i chi u v i nh ng cái mình làm, v i các chu n m c xã h i nên ñã thu nh n ñư c
nh ng thông tin c n thi t ñ hình thành s ñánh giá b n thân như m t nhân cách, ñ hình
thành m t thái ñ giá tr - c m xúc nh t ñ nh ñ i v i b n thân... Rõ ràng là qua giao ti p, con
ngư i ñã hình thành kh năng t ý th c.
Như v y, có th kh ng ñ nh r ng, giao ti p là hình th c ñ c trưng cho m i quan h ngư i -
ngư i, là nhân t cơ b n c a vi c hình thành và phát tri n tâm lí, ý th c, nhân cách. Giao ti p
và ho t ñ ng c a con ngư i ch có th di n ra trong c ng ñ ng, trong nhóm và t p th .
Con ngư i là m t th c th xã h i. Nhân cách c a nó ñư c hình thành và phát tri n ch trong
m t môi trư ng xã h i c th nh t ñ nh mà con ngư i ñang s ng và ho t ñ ng. Môi trư ng ñó
g m gia ñình, làng xóm, ph phư ng, nhà trư ng, các nhóm xã h i, các c ng ñ ng và các t p
th (ñ i nhi ñ ng, ñ i thi u niên, ñoàn thanh niên...) mà nó là thành viên. V y th nào là
nhóm và th nào là t p th ?
Nhóm là m t t p h p ngư i ñư c th ng nh t l i theo nh ng m c ñích chung. Tuỳ theo tiêu
chu n phân lo i mà ngư i ta phân thành nhóm nh và nhóm l n; nhóm chính th c và nhóm
không chính th c; nhóm th c và nhóm quy ư c... Nhóm có th phát tri n thành t p th . T p
th là m t nhóm ngư i, là m t b ph n c a xã h i, ñư c th ng nh t l i theo nh ng m c ñích
chung, tuân theo các m c ñích c a xã h i. Như v y, trong nhà trư ng ph thông thì m t h c
sinh có th là thành viên c a nhi u nhóm hay nhi u t p th khác nhau.
Nhóm và t p th có vai trò to l n trong vi c hình thành và phát tri n nhân cách. Trong nhóm
và t p th , m i cá nhân có ñi u ki n thu n l i nh t ñ ho t ñ ng cùng nhau (vui chơi, h c t p
lao ñ ng,...), ñ ti p xúc tr c ti p v i nhau và trên cơ s ñó thi t l p các quan h gi a cá nhân
này v i cá nhân khác, gi a nhóm này v i nhóm khác. "S phong phú th c s v m t tinh th n
c a cá nhân hoàn toàn ph thu c vào s phong phú c a nh ng m i liên h hi n th c c a h ".
Vì th , các nh hư ng c a xã h i, các m i quan h xã h i thông qua các nhóm và t p th tác
ñ ng ñ n t ng cá nhân. Ngư c l i, m i cá nhân tác ñ ng ñ n c ng ñ ng, ñ n xã h i, ñ n cá
nhân khác cũng thông qua các nhóm và t p th mà nó là thành viên.
Tác ñ ng c a nhóm và t p th ñ n nhân cách các ho t ñ ng cùng nhau, qua dư lu n t p th ,
truy n th ng t p th , qua các phong trào thi ñua, qua các hình th c h i h p, sinh ho t câu l c
b v.v...Vì v y, v n d ng nguyên t c giáo d c trong t p th và b ng t p th ñ c bi t có ý
nghĩa trong vi c hình thành và phát tri n nhân cách.
Tóm l i b n y u t sinh th , môi trư ng xã h i. giáo d c và t giáo d c, ho t ñ ng và giao
ti p ñ u tác ñ ng ñ n s hình thành và phát tri n nhân cách, nhưng có vai trò không gi ng
nhau. Theo quan ñi m tâm lí h c mácxít thì, yêu t sinh th gi vai trò làm ti n ñ , y u t
môi trư ng xã h i có vai trò quy t ñ nh y u t giáo d c và t giáo d c gi vai trò ch ñ o,
y u t ho t ñ ng và giao ti p c a cá nhân có vai trò quy t ñ nh tr c ti p ñ i v i s hình thành
và phát tri n nhân cách.

2. S hoàn thi n nhân cách

Cá nhân ho t ñ ng và giao ti p trong các m i quan h xã h i, dư i tác ñ ng ch ñ o c a giáo

d c s ñưa t i hình thành m t c u trúc nhân cách tương ñ i n ñ nh và ñ t t i m t trình ñ
phát tri n nh t ñ nh. Trong quá trình s ng, nhân cách ti p t c bi n ñ i và hoàn thi n d n
thông qua vi c cá nhân t ý th c, t rèn luy n, t giáo d c, t hoàn thi n nhân cách c a mình
trình ñ Cao hơn, ñáp ng nh ng yêu c u ngày càng cao c a cu c s ng, c a xã h i. M t
khác, trong cu c s ng, nh ng th i ñi m nh t ñ nh vào nh ng hoàn c nh c th , trong nh ng
bư c ngo t c a cu c ñ i, ho c có nh ng mâu thu n gay g t gi a cá nhân và xã h i, cá nhân
có th có nh ng ch ch hư ng trong s bi n ñ i nh ng nét nhân cách so v i chu n m c chung,
thang giá tr chung c a xã h i. ði u ñó có th d n ñ n s phân li, suy thoái nhân cách, khi ñó
ñòi h i cá nhân ph i có thái ñ l a ch n, t ñi u khi n, t ñi u ch nh, t rèn luy n theo nh ng
chu n m c chân chính, phù h p v i quy lu t khách quan c a xã h i.

TÀI LI U THAM KH O

A.N. Lêônchiép. Ho t ñ ng - giao ti p - nhân cách. NXB Giáo d c, Hà N i, 1989.

Ph m Minh H c, Lê Khanh, Tr n Tr ng Thu . Tâm lí h c T p I. NXB Giáo d c Hà N i,
1988.
M.Reuchlin. Tâm lí h c ñ i cương - T p I, II. NXB Th gi i. Hà N i, 1995.
Tr n Tr ng Thu (ch biên). Bài t p th c hành Tâm lí h c. NXB Giáo d c, Hà N i, 1990.
Nguy n Quang U n, Tr n H u Luy n, Tr n Qu c Thành.Tâm lí h c ñ i cương. NXB Giáo
d c, Hà N i, 1995.