CHƯƠNG 2. CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG........................................................................................

3
A. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT (TRIẾT HỌC VỀ TỰ NHIÊN)..................................................................3
I. NHỮNG NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ THẾ GIỚI........................5
1.1. NGUYÊN LÝ VÀ SỰ PHÂN LOẠI NGUYÊN LÝ...................................................................................5
1.2. HAI NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT Của TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN.........................................................5
1.2.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến.............................................................................................................................5
1.2.2. Nguyên lý về sự phát triển.........................................................................................................................................7
II. NHỮNG CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT..........................................9
2.1. KHÁI NIỆM VÀ PHẠM TRÙ....................................................................................................................9
2.1.1. Khái niệm và các bộ phận cấu thành khái niệm........................................................................................................9
2.1.2. Phạm trù và sự phân loại của phạm trù....................................................................................................................9
2.2. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC...........................................................................................................................9
2.2.1. VẬT CHẤT.................................................................................................................................................................9
2.2.1.1. Định nghĩa Vật chất của V.I. Lênin................................................................................................9
2.2.1.2. Vận động, không gian, thời gian - Hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại của vật
chất...........................................................................................................................................................14
2.2.2. Ý THỨC...................................................................................................................................................................19
2.2.2.1. Khái niệm và kết cấu....................................................................................................................19
2.2.2.2. Nguồn gốc của ý thức..................................................................................................................19
2.2.2.3. Bản chất của ý thức......................................................................................................................23
2.2.3. MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC............................................................................24
2.2.3.1. Vật chất quyết định ý thức...........................................................................................................24
2.2.3.2. Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại vật chất.......................................................26
2.2.3.3. Ý nghĩa phương pháp luận...........................................................................................................27
2.3. NGUYÊN NHÂN VÀ KẾT QUẢ.............................................................................................................27
2.3.1. Khái niệm Nguyên nhân và Kết quả........................................................................................................................27
2.3.2. Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả..................................................................................................28
2.3.3. Ý nghĩa phương pháp luận.......................................................................................................................................29
2.4. BẢN CHẤT VÀ HIỆN TƯỢNG...............................................................................................................30
2.4.1. Khái niệm Bản chất và Hiện tượng..........................................................................................................................30
2.4.2. Quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng...................................................................................................31
2.4.1. Ý nghĩa phương pháp luận.......................................................................................................................................33
III. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT................................................33
3.1. QUY LUẬT VÀ SỰ PHÂN LOẠI QUY LUẬT.......................................................................................33
3.1.1. Quy luật, tính quy luật và đặc điểm của quy luật....................................................................................................33
3.1.2. Sự phân loại quy luật...............................................................................................................................................34
3.2. QUY LUẬT THỐNG NHẤT VÀ ĐẤU TRANH CỦA CÁC MẶT ĐỐI LẬP (QUY LUẬT MÂU
THUẪN)...........................................................................................................................................................34
3.2.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật......................................................................................34
3.2.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật..........................................................................................................................34

1
 3.2.3. Nội dung của quy luật..............................................................................................................................................36
3.2.4. Ý nghĩa phương pháp luận.......................................................................................................................................36
3.3. QUY LUẬT CHUYỂN HOÁ TỪ NHỮNG THAY ĐỔI VỀ LƯỢNG THÀNH NHỮNG THAY ĐỔI VỀ
CHẤT VÀ NGƯỢC LẠI (QUY LUẬT LƯỢNG – CHẤT).............................................................................37
3.3.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật......................................................................................37
3.3.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật..........................................................................................................................37
3.3.3. Nội dung của quy luật..............................................................................................................................................38
3.3.4. Ý nghĩa phương pháp luận.......................................................................................................................................39
3.4. QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH..............................................................................................40
3.4.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật......................................................................................40
3.4.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật..........................................................................................................................40
3.4.3. Nội dung của quy luật..............................................................................................................................................41
3.4.4. Ý nghĩa phương pháp luận.......................................................................................................................................41
B. BIỆN CHỨNG CỦA NHẬN THỨC (TRIẾT HỌC VỀ NHẬN THỨC).......................................................42
I. NHỮNG NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ NHẬN THỨC............42
1.1. Nguyên lý về nguồn gốc của nhận thức.....................................................................................................42
1.2. Nguyên lý về khả năng nhận thức..............................................................................................................43
1.3. Nguyên lý về thực tiễn...............................................................................................................................43
1.4. Nguyên lý về chân lý.................................................................................................................................43
II. NHẬN THỨC VÀ CON ĐƯỜNG BIỆN CHỨNG CỦA NHẬN THỨC...................................................44
2.1. THỰC TIỄN VÀ VAI TRÒ CỦA THỰC TIỄN ĐỐI VỚI NHẬN THỨC........................................44
2.1.1. Thực tiễn và các hình thức cơ bản của thực tiễn.....................................................................................................44
2.1.2. Nhận thức và các trình độ nhận thức.......................................................................................................................44
2.1.3. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức...................................................................................................................46
2.2. CON ĐƯỜNG BIỆN CHỨNG CỦA SỰ NHẬN THỨC..........................................................................47
2.2.1. Quan điểm của V. I. Lênin về con đường biện chứng của sự nhận thức.................................................................47
2.2.2. Chân lý.....................................................................................................................................................................51

2
 CHƯƠNG 2. CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
(TRIẾT HỌC VỀ TỰ NHIÊN VÀ TRIẾT HỌC VỀ NHẬN THỨC)

A. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT (TRIẾT HỌC VỀ TỰ NHIÊN)

TỔNG QUAN SƠ ĐỒ “TRIẾT HỌC VỀ TỰ NHIÊN”

* HAI LOẠI HÌNH BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
+ Biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan
Biện chứng là quan điểm, phương pháp xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ qua lại
lẫn nhau của chúng, trong sự ràng buộc, sự vận động, sự phát sinh và tiêu vong của chúng. Phương pháp
tư duy này cho phép không chỉ nhìn thấy sự vật cá biệt mà còn thấy cả mối liên hệ qua lại giữa chúng,
vừa thấy bộ phận vừa thấy toàn thể, không chỉ thấy cây mà còn thấy rừng. Bên cạnh quan niệm … hoặc là
… hoặc là … còn có quan niệm … vừa là … vừa là…
Biện chứng lại được chia thành biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan:
- Biện chứng khách quan là khái niệm dùng để chỉ biện chứng của bản thân thế giới tồn tại
khách quan, độc lập với ý thức con người.
- Biện chứng chủ quan là khái niệm dùng để chỉ biện chứng của sự thống nhất giữa lôgíc (biện
chứng), phép biện chứng và lý luận nhận thức, là tư duy biện chứng và biện chứng của chính quá trình phản
ánh hiện thực khách quan vào bộ óc con người. Bởi vậy, biện chứng chủ quan một mặt phản ánh thế giới
khách quan, mặt khác phản ánh những quy luật của tư duy biện chứng.
Giữa biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan có mối quan hệ thống nhất với nhau, tạo nên
cơ sở phương pháp luận của hoạt động cải tạo tự nhiên, cải tạo xã hội. Sự khác nhau giữa chúng được
Ph.Ăngghen chỉ ra, Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn biện
chứng gọi là chủ quan, tức là tư duy biện chứng, thì chỉ là phản ánh sự chi phối,…, của sự vận động
thông qua những mặt đối lập,…, thông qua sự đấu tranh thường xuyên… và sự chuyển hóa cuối cùng của
3
chúng từ mặt đối lập này thành mặt đối lập kia,… Trong mối quan hệ này, biện chứng khách quan quy
định biện chứng chủ quan, tức bản thân sự vật, hiện tượng trong thế giới tồn tại biện chứng như thế nào
thì tư duy, nhận thức của con người về chúng cũng phải phản ánh đúng như thế ấy.
+ Khái niệm phép biện chứng duy vật
C.Mác, Ph. Ăngghen và V.I. Lênin không đưa ra một định nghĩa thống nhất nào về phép biện
chứng duy vật, mà trong các tác phẩm của các ông có nhiều định nghĩa khác nhau về phép biện chứng
duy vật.
- “Phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động
và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy”
- “Phép biện chứng là khoa học về sự liên hệ phổ biến” có “Những quy luật chủ yếu: sự chuyển
hóa lượng thành chất, - sự xâm nhập lẫn nhau của các mâu thuẫn đối cực và sự chuyển hóa từ mâu
thuẫn này sang mâu thuẫn khác khi mâu thuẫn đó lên tới cực độ, - sự phát triển bằng mâu thuẫn hoặc
phủ định của phủ định, - phát triển theo hình xoáy trôn ốc”.
- “Phép biện chứng, tức là học thuyết về sự phát triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất
và không phiến diện, học thuyết về tính tương đối của nhận thức của con người, nhận thức này phản ánh
vật chất luôn phát triển không ngừng”
- “Có thể định nghĩa vắn tắt phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập.
Như thế là nắm được hạt nhân của phép biện chứng, nhưng điều đó đòi hỏi phải có những sự giải thích
và một sự phát triển thêm”.
Về đặc điểm, phép biện chứng duy vật hình thành từ sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy
vật và phương pháp luận biện chứng; giữa lý luận nhận thức và lôgíc biện chứng; mỗi nguyên lý, quy
luật, phạm trù của phép biện chứng đều được luận giải trên cơ sở khoa học và được chứng minh bằng
toàn bộ sự phát triển của khoa học tự nhiên trước đó.
Về vai trò, phép biện chứng duy vật đã kế thừa và phát triển phép biện chứng từ tự phát đến tự
giác, tạo ra chức năng phương pháp luận chung nhất, giúp định hướng việc đề ra các nguyên tắc tương
ứng trong hoạt động nhận thức và thực tiễn và là một hình thức tư duy hiệu quả quan trọng nhất đối với
khoa học, bởi chỉ có nó mới có thể đem lại phương pháp giải thích những quá trình phát triển diễn ra
trong thế giới, giải thích những mối quan hệ chung, những bước quá độ từ lĩnh vực nghiên cứu này sang
lĩnh vực khác.
Đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng duy vật là trạng thái tồn tại có tính quy luật phổ biến
nhất của sự vật, hiện tượng trong thế giới. Vấn đề này thể hiện trong các câu hỏi: sự vật, hiện tượng
quanh ta và cả bản thân ta tồn tại trong trạng thái liên hệ qua lại, quy định, chuyển hóa lẫn nhau và luôn
vận động, phát triển hay trong trạng thái tách rời, cô lập nhau và đứng im, không vận động, phát triển?...
Để trả lời câu hỏi trên, phép biện chứng duy vật đã đưa ra nội dung gồm những nguyên lý xuất phát,
những cặp phạm trù và những quy luật cơ bản.
4
I. NHỮNG NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ THẾ GIỚI
1.1. NGUYÊN LÝ VÀ SỰ PHÂN LOẠI NGUYÊN LÝ
+ Nguyên lý là khái niệm chỉ hệ thống lý luận căn bản của một học thuyết khoa học làm nền tảng
cho học thuyết khoa học. Đó là hệ thống lý luận phản ánh nhận thức tổng quát của một khoa học về phạm
vi, lĩnh vực mà nó nghiên cứu, được quan niệm như những chân lý chắc chắn, thực hiện chức năng nhận
thức, giải thích thế giới và định hướng hoạt động của con người.
+ Sự phân loại của nguyên lý:
- Nguyên lý đặc thù (Nguyên lý của các khoa học): Là nguyên lý khái quát những thuộc tính, đặc
điểm cơ bản, trật tự và cơ chế điều hành, chi phối sự tồn tại và biến đổi của một phạm vi, lĩnh vực nhất
định của thế giới. Tri thức chứa đựng trong các nguyên lý này là tri thức chuyên biệt, chuyên nghành, có
giới hạn, chỉ giải thích được cho các đối tượng trong một phạm vi, lĩnh vực xác định.
- Nguyên lý phổ biến (Nguyên lý triết học): Là nguyên lý khái quát những thuộc tính, đặc điểm cơ
bản, tổng quát của toàn bộ thế giới. Tri thức chứa đựng trong các nguyên lý này là tri thức tổng quát, phổ
quát, giải thích được toàn bộ thế giới một cách cơ bản nhất, bản chất nhất.

1.2. HAI NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT Của TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN
1.2.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
a. Khái niệm
- Mối liên hệ là phạm trù triết học dùng để chỉ sự ràng buộc, quy định, phụ thuộc lẫn nhau, làm tiền đề
điều kiện cho nhau; sự tác động qua lại và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật, hiện tượng hay
giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
- Mối liên hệ phổ biến là phạm trù triết học dùng để chỉ các mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự vật,
hiện tượng của thế giới (phổ biến, phổ quát).
b. Các tính chất của mối liên hệ
+ Tính khách quan: Mối liên hệ là vốn có của sự vật, hiện tượng do chỗ vạn vật đều thống nhất ở
tính vật chất, không phải do một lực lượng siêu nhiên nào hay ý thức, cảm giác của con người quy định.
+ Tính phổ biến: Mối liên hệ tồn tại phổ biến (phổ quát) trong mọi phạm vi, lĩnh vực khác nhau
của thế giới.
+ Tính phong phú, đa dạng: Mối liên hệ là muôn màu, muôn vẻ về dạng thức, phương thức; có vị
trí, vai trò và tác dụng khác nhau.
+ Tính tác dụng: Mối liên hệ quy định sự tồn tại, vận động và biến đổi của các sự vật, hiện tượng.
c. Nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
+ Mọi sự vật, hiện tượng; mọi mặt của các sự vật, hiện tượng đều có mối liên hệ với nhau; đều
ràng buộc, quy định, phụ thuộc lẫn nhau; đều làm tiền đề, điều kiện cho nhau; đều tác động qua lại và ảnh
5
hưởng lẫn nhau. Không có sự vật, hiện tượng nào; không có mặt nào tồn tại tự mình, độc lập, tách biệt mà
không liên hệ với các sự vật, hiện tượng, các mặt khác.
+ Mối liên hệ là phương thức, là điều kiện quy định sự tồn tại hay không tồn tại của mọi sự vật,
hiện tượng. Thông qua mối liên hệ, bằng mối liên hệ, do mối liên hệ, sự tồn tại hay không tồn tại của sự
vật, hiện tượng mới bộc lộ ra; sự vật, hiện tượng mới biểu hiện ra nó là gì, như thế nào và phân biệt với
các sự vật, hiện tượng khác.
+ Tổng thể của các mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng, giữa các mặt của sựt vật, hiện tượng đan
xen, chằng chịt, quy định và tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn nhau. Nó tạo nên một bức tranh đa dạng, nhiều
màu sắc, nhiều hình, nhiều vẻ của mối liên hệ trong thế giới.
Kết cấu cơ bản của bức tranh tổng quát về mối liên hệ phổ biến bao gồm:
- Về các dạng thức (hình thức) liên hệ: giữa vật chất – ý thức, giữa chất – lượng, giữa các mặt đối
lập, giữa cái chung – cái riêng, nguyên nhân – kết quả, tất nhiên – ngẫu nhiên, nội dung – hình thức, bản
chất – hiện tượng, khả năng – hiện thực.
- Về phương thức (cách thức) liên hệ: trực tiếp – gián tiếp, trên – dưới, trong – ngoài, chiều dọc –
chiều ngang
- Về vị trí, vai trò của liên hệ: khách quan – chủ quan, chủ yếu – thứ yếu, quan trọng – không quan
trọng, cơ bản – không cơ bản, ...
+ Cơ sở của các mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng, giữa các mặt của sự vật, hiện tượng là
tính thống nhất vật chất của thế giới. Chính tính thống nhất vật chất của thế giới quy định các dạng thức
liên hệ, phương thức liên hệ, vị trí vai trò của liên hệ. Không có tính thống nhất vật chất của thế giới thì
không có mối liên hệ nào giữa các sự vật, hiện tượng, giữa các mặt của sự vật, hiện tượng.
d. Ý nghĩa phương pháp luận của việc nghiên cứu nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
+ Nguyên tắc liên hệ: Mọi sự vật, hiện tượng đều nằm trong mối liên hệ với các sự vật, hiện
tượng khác vì vậy, trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn cần phải đặt sự vật, hiện tượng trong
mối liên hệ với các sự vật, hiện tượng khác.
+ Nguyên tắc toàn diện: Phải nghiên cứu xem xét đầy đủ tất cả các mối liên hệ của sự vật, hiện
tượng. Phải nắm bắt tính hệ thống, tính tổng hòa, tính bao quát của các mối liên hệ muôn hình muôn vẻ
của sự vật, hiện tượng.
Xem xét toàn diện nhưng không được cào bằng mà phải biết phân biệt từng mối liên hệ. Phải nắm
bắt và nhận diện được khuynh hướng chiết trung và thuật ngụy biện là hai phương pháp nhận thức sai lầm
về mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng.
+ Nguyên tắc lịch sử - cụ thể: Phải đặt sự vật, hiện tượng vào trong thời gian, không gian cụ thể.
Phải chú ý đến điều kiện, hoàn cảnh cụ thể mà trong đó sự vật, hiện tượng sinh ra, tồn tại và phát triển,
cả về không gian, thời gian và các mối liên hệ.

6
1.2.2. Nguyên lý về sự phát triển
Trong triết học Mác - Lênin, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến gắn liền với nguyên lý về sự phát
triển. Sự liên hệ, tác động qua lại giữa các mặt, các yếu tố của sự vật, hiện tượng và giữa các sự vật, hiện
tượng với nhau tất yếu làm nên sự vận động, phát triển của chúng. Nhiệm vụ quan trọng nhất của phép
biện chứng duy vật (của triết học Mác – Lênin) là nghiên cứu toàn diện, bao quát sự vận động, phát triển
khách quan ấy của thế giới, tìm ra bản chất và những quy luật vận động của quá trình đó.
a. Khái niệm
- Vận động là phạm trù triết học dùng để chỉ mọi sự biến đổi, mọi sự thay đổi trên các phương diện:
vị trí, hình thái, cấu trúc, chiều hướng, … của mọi sự vật, hiện tượng.
- Phát triển là phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản
đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn trên các phương diện của mọi sự vật, hiện tượng.
b. Các tính chất của phát triển
- Tính khách quan: phát triển là thuộc tính khách quan vốn có của các sự vật, hiện tượng; phát triển tồn
tại độc lập với ý thức của con người dù con người nhận thức được hay ko nhận thức được.
- Tính phổ biến: phát triển là khuynh hướng tồn tại, có mặt trong toàn bộ thế giới.
+ Trong tự nhiên, sự phát triển biểu hiện ra ở khuynh hướng phát triển ngày các phức tạp của vạn
vật, từ vô cơ đến hữu cơ, từ hữu cơ đơn giản đến những tổ chức sống vô cùng phức tạp, ngày một thích
nghi và hoàn thiện hơn trước sự biến đổi của môi trường.
+ Trong xã hội, sự phát triển biểu hiện ở năng lực của con người chinh phục tự nhiên, cải tạo xã
hội đến tiến tới mức độ ngày càng cao trong sự nghiệp giải phóng con người. Xã hội loài người đó phát
triển từ chế độ công xã nguyên thuỷ, qua các chế độ CHNL, PK, TBCN đến XHCN.
+ Trong tư duy, phát triển là sự vận động, tiến lên không ngừng của các tri thức, khái niệm, đưa
khả năng nhận thức của con người ngày càng sâu sắc, đầy đủ, đúng đắn hơn với hiện thực khách quan.
- Tính phong phú đa dạng: Mỗi sự vật, hiện tượng có một quá trình phát triển không giống nhau, tùy
thuộc vào các điều kiện tồn tại và các mối liên hệ của nó.
c. Nội dung của nguyên lý về sự phát triển
+ Mọi sự vật, hiện tượng đều vận động, biến đổi, chuyển hóa từ hình thức tồn tại này sang hình thức
tồn tại khác. Không có sự vật, hiện tượng nào luôn luôn giữ nguyên bản thân nó, luôn luôn như nó là,
không thay đổi. Không có sự vật, hiện tượng nào vĩnh viễn, bất biến. Tất cả đều chỉ là quá độ, tạm thời,
thoáng qua, tương đối. Tất cả đều không ngừng biến đổi và biến đổi là tuyệt đối, tồn tại là nhất thời,
tương đối.
“Sự tồn tại của giới tự nhiên, từ cái nhỏ nhất cho đến cái lớn nhất, từ hạt cát cho đến mặt trời, từ
nguyên sinh vật cho đến con người, là một quá trình không ngừng sinh ra và diệt vong, lưu động không
ngừng, vận động và biến hóa bất tuyệt” (Ph. ĂngGhen, Biện chứng của tự nhiên, NXB Sự thật, Hà Nội
1971, trang 29).
7
 + Phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự vật, hiện tượng. Phát triển là quá trình biến đổi, mở
rộng mọi mặt, mọi phương diện (thành phần, kết cấu nội dung, hình thức, mối liên hệ) của sự vật, hiện
tượng theo hướng đa dạng hơn, phức tạp hơn, có tổ chức hơn nhưng tiến bộ hơn, tiên tiến hơn và chất
lượng hơn. Đó là quá trình tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp và từ kém hoàn thiện đến
hoàn thiện hơn.
“Phát triển không phải là một sự lớn lên đơn giản, một sự tăng thêm (hay là một sự giảm bớt) phổ
biến mà phát triển là sự sinh ra và sự hủy diệt của mọi vật, là những sự chuyển hóa lẫn nhau” (V.I.
Lênin, Bút ký triết học, NXB Sự thật Hà Nội, 1963, trang 284 – 285).
+ Phát triển là quá trình biện chứng tự thân của sự vật, hiện tượng, là quá trình sự vật, hiện tượng tự
vạch đường đi cho mình, tự diễn biến mình, tự trình hiện mình. Trong đó:
- Sự vật, hiện tượng giải quyết những mâu thuẫn của chính nó (mâu thuẫn giữa các mặt đối lập,
mâu thuẫn giữa cái chất lượng và số lượng, mâu thuẫn giữa các khẳng định và phủ định).
- Sự vật, hiện tượng tạo lập các “vòng khâu biện chứng” hay các “vòng khâu liên hệ” theo đường
xoáy ốc đi từ cái khẳng định đến cái phủ định, từ cái phủ định đến cái phủ định của phủ định.
- Sự vật, hiện tượng tổ chức sắp xếp lại bản thân, đổi mới, nâng cấp nó (vứt bỏ, loại bỏ cái không
còn thích hợp, phù hợp, ko còn tác dụng; tạo lập trật tự mới với những cái còn thích hợp, còn phù hợp,
còn tác dụng)
d. Ý nghĩa phương pháp luận của việc nghiên cứu nguyên lý về sự phát triển
- Nguyên tắc vận động: mọi sự vật, hiện tượng đều vận động, biến đổi, đều chuyển hóa từ hình
thức tồn tại này sang hình thức tồn tại khác, ko có sự vật, hiện tượng nào bất biến, giữ nguyên hiện trạng
như nó là. Trái lại tất cả đều biến đổi, đều quá độ, đều thoáng qua vì vậy trong mọi nhận thức nghiên cứu
khoa học, trong mọi phạm vi lĩnh vực khác nhau chủ thể nhận thức phải nắm bắt sự vật, hiện tượng trong
quá trình vận động biến đổi chuyển hóa của nó chứ không phải trong trạng thái bất biến tĩnh tại ngưng trệ
Theo Lê nin: “logic biện chứng đòi hỏi phải xem xét sự vật trong sự phát triển, trong sự tự vận
động, trong sự biến đổi của nó”. (V.I. Lênin, tập 42, tr. 364)
- Nguyên tắc mâu thuẫn: vận động là tự thân, phát triển là tự thân. Vận động và phát triển là kết
quả của việc sự vật, hiện tượng giải quyết những mâu thuẫn bên trong nó. Vì vậy trong mọi nhân thức
nghiên cứu khoa học, trong mọi phạm vi lĩnh vực khác nhau của thế giới, chủ thể nhận thức nghiên cứu
phải nắm bắt được các mặt đối lập, các mặt mâu thuẫn và sự tác động qua lại của chúng để nắm bắt sự
vận động, biến đổi chuyển hóa của chúng.
Theo Lê nin: “Sự phát triển là cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập”. Vì vậy nhận thức sự vật, hiện
tượng là nhận thức các mặt đối lập và sự đấu tranh của chúng.
- Nguyên tắc biện chứng: phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự vật, hiện tượng nhưng
phát triển không diễn ra theo con đường thẳng tắp, cũng không theo đường tròn khép kín mà theo đường
xoáy ốc, quanh co, zic zac, phức tạp, phụ thuộc vào lĩnh vực tồn tại và điều kiện hoàn cảnh môi trường
8
tồn tại của sự vật, hiện tượng. Vì vật trong mọi nhận thức nghiên cứu khoa học, trọng mọi phạm vi lĩnh
vực khác nhau của thế giới, chủ thể nhận thức nghiên cứu phải nắm bắt được biện chứng quanh co phức
tạp, zic zac của quá trình vận động phát triển của sự vật, hiện tượng để nắm bắt tính tất yếu của sự phát
triển của nó.
Theo Lê nin: “Bản thân sự vật phải được xem xét trong những và trong sự phát triển của nó" (V.I.
Lênin, tập 42, tr. 238)

II. NHỮNG CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
2.1. KHÁI NIỆM VÀ PHẠM TRÙ
2.1.1. Khái niệm và các bộ phận cấu thành khái niệm
- Khái niệm là những kí hiệu ngôn ngữ được tổ chức sắp xếp theo một cách thức nhất định và
được con người sử dụng như những công cụ, phương tiện để biểu đạt sự hiểu biết của con người về thế
giới, về các sự vật, hiện tượng.
Khái niệm là một hình thức của tư duy trừu tượng, phản ánh những mặt, những thuộc tính chung,
bản chất, phổ biến của một lớp các sự vật, hiện tượng nào đó và được biểu hiện dưới hình thức ngôn ngữ.
- Các bộ phận cấu thành khái niệm:
+ Nội hàm: là tri thức hàm chứa bên trong khái niệm, tri thức làm thành nội dung cơ bản của khái
niệm, tri thức biểu đạt khái quát những thuộc tính đặc điểm cơ bản chủ yếu của sự vật, hiện tượng
+ Ngoại diên là phạm vi biểu đạt khái quát, là miền xác định hay biên giới của khái niệm trong đó
tập hợp chứa đựng các sự vật, hiện tượng có cùng thuộc tính đặc điểm được nội hàm khái quát
2.1.2. Phạm trù và sự phân loại của phạm trù
- Phạm trù: là những khái niệm chung nhất biểu đạt nhận thức hiểu biết của con người về một
phạm vi lĩnh lực nào đó của thế giới, biểu đạt những thuộc tính đặc điểm cơ bản của các sự vật, hiện
tượng của phạm vi lĩnh vực đó
- Sự phân loại của phạm trù
+ Phạm trù khoa học là phạm trù của các khoa học, đó là những khái niệm biểu đạt nhận thức, hiểu
biết của các khoa học đó về phạm vi lĩnh vực cụ thể, xác định mà khoa học đó nghiên cứu, biểu đạt những
thuộc tính cơ bản của lớp sự vật, hiện tượng thuộc lĩnh vực cụ thể xác định mà khoa học đó nghiên cứu
+ Phạm trù triết học là những khái niệm biểu đạt nhận thức hiểu biết của con người về toàn bộ
tổng thể thế giới (tự nhiên, xã hội, tư duy), biểu đạt những thuộc tính đặc điểm cơ bản nhất của toàn bộ
thế giới, toàn bộ sự vật, hiện tượng làm thành thế giới.

2.2. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

9
 2.2.1. VẬT CHẤT
2.2.1.1. Định nghĩa Vật chất của V.I. Lênin
Vật chất với tư cách là một phạm trù triết học đã xuất hiện cùng với sự ra đời của triết học và nó
cũng có quá trình phát sinh, phát triển gắn liền với hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn của con
người. Ngay từ khi mới ra đời, xung quanh phạm trù vật chất đó diễn ra cuộc đấu tranh không khoan
nhượng giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
+ Các nhà duy tâm, dù duy tâm chủ quan hay duy tâm khách quan đều cho vật chất là sản phẩm
của ý thức, tinh thần hay của những lực lượng siêu nhiên.
+ Ngay từ thời cổ đại, các nhà triết học duy vật đó cố gắng giải thích vật chất trên tinh thần duy
vật. Các nhà triết học duy vật thời cổ đại, nhìn chung đã đồng nhất vật chất nói chung với những dạng
tồn tại cụ thể của nó, tức là những vật thể hữu hình, cảm tính đang tồn tại ở thế giới bên ngoài.
- Ở Ấn Độ cổ đại: Trường phái triết học Sàmkhya sơ kỳ quan niệm rằng thế giới là vật chất, thế
giới có nguyên nhân vật chất, vật chất đầu tiên là Pràkriti. 2 phái Nyàya – Vai’sesika cho rằng bản
nguyên duy nhất, đầu tiên của thế giới là những hạt nhỏ vật chất không đồng nhất, bất biến, vĩnh hằng,
được phân biệt ở chất lượng, khối lượng và hình dạng, tồn tại trong một môi trường đặc biệt, trong không
gian và thời gian, được gọi là Anu (nguyên tử). Theo quan niệm của những nhà triết học Lokàyata, thế
giới được tạo ra từ 4 yếu tố vật chất: đất, nước, lửa, không khí. Trong quan niệm về thế giới, khi đưa ra tư
tưởng “vô ngã”, “vô thường”, Phật giáo cũng nêu ra quan niệm về vật chất. Theo lý thuyết của đạo Phật,
“thế giới, nhất là thế giới được tạo thành do sự hợp lại của các yếu tố vật chất (Sắc) và các yếu tố tinh
thần (Danh) bao gồm: thụ (cảm giác), tưởng (ấn tượng), hành (tư duy nói chung), thức (ý thức).
- Trong triết học Trung Hoa thời cổ đại, Thuyết Âm Dương cho rằng khởi thuỷ của mọi vật là
Thái cực, từ đó sinh ra mọi vật (tự nhiên và xã hội), phân tán thì muôn phần khác nhau, thống nhất thì
muôn phần là một. Thuyết Ngũ hành coi năm yếu tố Kim, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ là những yếu tố khởi
nguyên tạo nên mọi vật.
- Trong triết học Hy Lạp cổ đại: Thales (Talét) cho rằng vật chất là nước, Anaximenes
(Anaximen) cho rằng vật chất là không khí, Heraclitus (Hêraclít) cho vật chất là lửa; Empedocles
(Ămpêđoclơ) đã coi thực thể của thế giới là bốn yếu tố: đất, nước, lửa và không khí; Anaximander
(Anaximăngđrơ) cho rằng cơ sở đầu tiên của mọi vật trong vũ trụ là một dạng vật chất đơn nhất, vô định,
vô hạn và tồn tại vĩnh viễn, đó là Apeiron (Apâyrôn).
Bước tiến quan trọng nhất của sự phát triển phạm trù vật chất là định nghĩa vật chất của
Leucippus (Lơxíp) and Democritus (Đêmôcrít). Hai ông định nghĩa vật chất là nguyên tử, căn nguyên của
mọi vật là nguyên tử. Nguyên tử là những hạt vật chất nhỏ nhất, không thể phân chia, không khác nhau
về chất, mà chỉ khác nhau về hình dạng, tư thế và trật tự sắp xếp. Nguyên tử tồn tại vĩnh viễn, không do
ai sáng tạo ra và cũng không thể bị huỷ diệt. Mọi sự vật, hiện tượng của thế giới là do sự kết hợp và phân
giải của các nguyên tử mà thành.
10
 Tuy còn hạn chế như quy vật chất về một dạng cụ thể của vật chất, nhưng học thuyết nguyên tử là
một bước phát triển mới trên con đường hình thành phạm trù vật chất trong triết học, tạo cơ sở triết học
mới cho nhận thức khoa học về vật chất sau này.
+ Từ cuối thế kỷ XVI và đặc biệt là trong thế kỷ XVII – XVIII: Niềm tin vào các chân lý cơ học
trong cơ học Newton (Niutơn) đã khiến các nhà khoa học lúc đó đồng nhất vật chất với khối lượng, coi
vận động của vật chất chỉ là biểu hiện của vận động cơ học, nguồn gốc của vận động được coi là nằm ở
bên ngoài vật chất, từ đó dẫn tới thừa nhận “cái hích của Thượng đế”. Đồng thời, kế thừa quan điểm
nguyên tử luận cổ đại, các nhà triết học duy vật cận đại vẫn tiếp tục coi nguyên tử là những phần tử vật
chất nhỏ nhất, không phân chia được, vẫn tách rời chúng một cách siêu hình với vận động, không gian và
thời gian.
Như vậy, họ vẫn đồng nhất vật chất với các vật thể cụ thể, cảm tính; họ không coi vật chất có sinh
ra, mất đi. Hạn chế này chứa đựng cuộc khủng hoảng tiềm tàng với những mâu thuẫn to lớn trong quan
niệm về vật chất trong tương lai khi những phát minh mới trong khoa học tự nhiên xuất hiện vào khoảng
những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
+ Khủng hoảng trong quan niệm về vật chất vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX:
Vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX khoa học tự nhiên mà chủ yếu là vật lý học đã có một loạt
phát minh rất quan trọng đem lại cho con người những hiểu biết mới về cấu trúc và tính chất của vật chất
trong lĩnh vực vi mô, đã làm thay đổi căn bản quan niệm cổ truyền về vật chất:
- Năm 1895, Wilhelm Röntgen (Rơnghen) đã phát hiện ra tia X.
- Năm 1896, Henri Becquerel (Beccơren) phát hiện được hiện tượng phóng xạ của nguyên tố
Uranium; rằng, do quá trình phóng xạ, sau khi bức xạ ra hạt anpha (), nguyên tố phóng xạ biến thành
nguyên tố khác.
- Năm 1897, Joseph John Thomson (Tômxơn) phát hiện ra điện tử (electron) và chứng minh rằng,
điện tử là một trong những thành phần cấu tạo nên nguyên tử.
- Năm 1901, Walter Kaufmann đã chứng minh được khối lượng của điện tử không phải là bất
biến mà nó biến đổi theo vận tốc của điện tử rằng, trong quá trình vận động: khối lượng của điện tử tăng
khi vận tốc của nó tăng.
Tất cả những phát minh ấy đưa lại cho con người những hiểu biết mới sâu sắc về nguyên tử rằng,
nguyên tử có cấu trúc phức tạp, nó không phải là đơn vị nhỏ nhất, mà nó có thể bị phân ra và chuyển
hoá. Điều đó đã gây ra một cuộc khủng hoảng về thế giới quan trong các nhà triết học và khoa học tự
nhiên, khiến cho những nhà khoa học "giỏi khoa học nhưng kém cái về triết học" đã trượt từ chủ nghĩa
duy vật siêu hình, máy móc đến chủ nghĩa tương đối, hoài nghi và cuối cùng rơi vào quan điểm của chủ
nghĩa duy tâm rằng, "vật chất tiêu tan". Lợi dụng cơ hội này, các nhà triết học duy tâm, một mặt đã biện
hộ cho những quan điểm sai lầm của mình; mặt khác, họ đẩy mạnh cuộc tấn công trực diện vào khái niệm

11
vật chất. Họ la lối lên rằng, nếu nguyên tử bị phá vì tức là "vật chất tiêu tan" và chủ nghĩa duy vật dựa
trên nền tảng khái niệm vật chất đó cũng phải bị biến mất theo.
Bác bỏ sự giải thích duy tâm chủ nghĩa đối với phạm trù vật chất, V.I. Lênin chỉ ra rằng, không
phải là vật chất tiêu tan mà chỉ có giới hạn hiểu biết của con người về vật chất là tiêu tan, nghĩa là cái
mất đi không phải là vật chất mà là giới hạn của sự nhận thức về vật chất. Trên cơ sở phân tích một cách
sâu sắc và khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên; kế thừa những tư tưởng của Mác
và Ăngghen về sự đối lập giữa vật chất và ý thức, về bản chất và tính thống nhất vật chất của thế giới, về
tính khái quát của phạm trù vật chất và sự tồn tại của vật chất dưới các dạng cụ thể, ... vào năm 1908,
trong tác phẩm “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, Lênin đã đưa ra một định nghĩa
hoàn chỉnh về phạm trù vật chất, một định nghĩa mà cho tới nay các khoa học hiện đại vẫn thừa nhận.
"Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con
người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ
thuộc vào cảm giác"
Ở định nghĩa này Lênin đã chỉ ra:
+ Vật chất là một phạm trù triết học:
Phạm trù vật chất của triết học là phạm trù có tính khái quát nhất, không giống với khái niệm vật
chất trong một số ngành khoa học cụ thể, hay trong đời sống hàng ngày.
Phạm trù “vật chất” là cái biểu đạt và thực tại khách quan là cái được biểu đạt. Phạm trù vật chất
là công cụ phương tiện ngôn ngữ của con người, là cái thuộc về chủ thể nhận thức, thuộc về tư duy, tinh
thần bên trong con người.
Với tư cách là phạm trù triết học, vật chất ở đây phải được hiểu là “sự sáng tạo thuần tuý của tư
duy”, là “cái dùng để chỉ” thuộc tính cơ bản nhất của các sự vật, hiện tượng trong hiện thực.
Vì vậy, không được đồng nhất vật chất với tư cách là một phạm trù triết học với các dạng tồn tại
cụ thể của nó mà các khoa học chuyên ngành nghiên cứu.
Vật chất với tư cách là một phạm trù triết học thì không có một gam vật chất nào cả.

+ Vật chất có thuộc tính cơ bản nhất, quan trọng nhất là “thực tại khách quan” và “tồn tại
không lệ thuộc vào cảm giác”.
Thực tại khách quan là tồn tại thực và tồn tại khách quan không phụ thuộc, lệ thuộc vào ý thức,
cảm giác của con người.
Thuộc tính tồn tại thực và tồn tại khách quan không phụ thuộc, lệ thuộc vào ý thức, cảm giác của
con người là điều kiện cần và đủ để phân biệt cái gì thuộc về vật chất và cái gì không thuộc về vật chất.

+ “Thực tại khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của
chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh”
12
 “Thực tại khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác”: Điều này nói lên rằng, thực
tại khách quan (vật chất) là có trước, cảm giác của con người là có sau. Cảm giác của con người có thể
“chép lại, chụp lại, phản ánh” được thực tại khách quan (vật chất).
“Thực tại khách quan, ..., được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh”: Như vậy,
thực tại khách quan (vật chất) không tồn tại trừu tượng mà tồn tại thông qua các dạng tồn tại cụ thể của
nó và bằng cảm giác (ý thức) con người có thể nhận thức được. Điều này cũng có nghĩa là thực tại khách
quan (vật chất) là nội dung khách quan, nguồn gốc khách quan của những cảm giác (ý thức) của con
người.

* Ý nghĩa khoa học của định nghĩa vật chất của Lênin
+ Định nghĩa đã giải quyết một cách triệt để, khoa học nội dung vấn đề cơ bản của triết học.
+ Định nghĩa đã khắc phục được tính trực quan, siêu hình, máy móc trong quan niệm về vật chất
của chủ nghĩa duy vật cũ, đồng thời kế thừa, phát triển được những tư tưởng của Mác và Ăngghen về vật
chất.
+ Định nghĩa là cơ sở khoa học và là vũ khí tư tưởng để đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm và
thuyết không thể biết một cách có hiệu quả, để đảm bảo sự đứng vững của chủ nghĩa duy vật trước sự
phát triển mới của khoa học tự nhiên.
+ Định nghĩa còn trang bị thế giới quan và phương pháp luận khoa học cho các nhà khoa học
trong nghiên cứu thế giới vật chất; động viên, cổ vũ họ tin ở khả năng nhận thức của con người, tiếp tục
đi sâu khám phá những thuộc tính mới của vật chất.
Do vậy, định nghĩa này đã có tác dụng đưa khoa học tự nhiên và nhất là vật lý học thoát ra khỏi
cuộc khủng hoảng vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX và tiếp tục tiến lên.

13
 + Định nghĩa này còn là cơ sở khoa học cho việc xây dựng quan điểm duy vật biện chứng trong
lĩnh vực xã hội – Chủ nghĩa duy vật lịch sử. Đồng thời còn tạo cơ sở khoa học cho sự thống nhất giữa
chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử.

2.2.1.2. Vận động, không gian, thời gian - Hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn
tại của vật chất
a. Vận động
+ Khái niệm:
Trong cuộc sống hàng ngày, người ta thường hiểu vận động là sự di chuyển vị trí của sự vật trong
không gian. Tuy nhiên, sự phát triển của thực tiễn và của nhận thức khoa học cho thấy rằng, nếu hiểu vận
động chỉ theo nghĩa như vậy là hạn hẹp và không đầy đủ (siêu hình).
Theo nghĩa chung nhất, vận động là mọi sự biến đổi nói chung.
Ph. Ăngghen viết: “Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất – tức được hiểu là một phương
thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất – thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và
mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy”.
+ Đặc tính của vận động:
Vật chất chỉ có thể tồn tại và biểu hiện sự tồn tại thông qua vận động. Trong vận động và thông
qua vận động mà các dạng vật chất biểu hiện, bộc lộ sự tồn tại của nó, chỉ ra nó là cái gì. Không thể có
vật chất không vận động và ngược lại không thể có sự vận động nào lại không phải là vận động của vật
chất, không thuộc về vật chất.
=> Do đó, vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất, là phương thức tồn tại của vật chất.
Với tính cách “là thuộc tính cố hữu của vật chất” theo quan điểm của triết học Mác – Lênin,
vận động là sự tự thân vận động của vật chất. Nguồn gốc của vận động nằm ngay trong bản thân sự
vật, do sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập bên trong sự vật quy định.
Vật chất là vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi và vận động là một thuộc tính không thể
tách rời vật chất nên bản thân sự vận động cũng không thể bị mất đi hoặc sáng tạo ra, mà chỉ chuyển hoá
từ hình thức vận động này sang hình thức vận động khác.
Kết luận này của triết học Mác – Lênin đã được khẳng định bởi Định luật bảo toàn chuyển hoá
năng lượng. Theo định luật này, vận động của vật chất được bảo toàn cả về lượng lẫn chất. Nếu một hình
thức vận động nào đó của vật chất mất đi, tất yếu nảy sinh một hình thức vận động khác thay thế. Các
hình thức vận động chuyển hóa lẫn nhau, còn vận động của vật chất thì vĩnh viễn tồn tại cùng với sự tồn
tại vĩnh viễn của vật chất.
+ Các hình thức vận động cơ bản của vật chất
Dựa trên những thành tựu khoa học của thời đại mình, Ph. Ăngghen đã phân chia vận động thành
năm hình thức cơ bản sau:
14
 - Vận động cơ học (sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian)
- Vận động vật lý (vận động của các điện tử, phân tử, hạt cơ bản, các quá trình nhiệt điện, ...)
- Vận động hoá học (vận động của các nguyên tử, các quá trình hóa hợp và phân giải các chất)
- Vận động sinh học (trao đổi chất giữa cơ thể sống và môi trường)
- Vận động xã hội (sự thay đổi, thay thế các quá trình xã hội, các hình thái kinh tế – xã hội)
Đối với sự phân loại vận động của vật chất thành 5 hình thức xác định như trên, cần chú ý
nguyên tắc quan hệ giữa chúng là:
- Các hình thức vận động nói trên khác nhau về chất. Từ vận động cơ học đến vận động xã hội là sự
khác nhau về trình độ của sự vận động. Những trình độ này tương ứng với trình độ của các kết cấu vật chất.
- Các hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ sở các hình thức vận động thấp, bao hàm trong nó
tất cả các hình thức vận động thấp hơn. Trong khi đó, các hình thức vận động thấp không có khả năng
bao hàm các hình thức vận động ở trình độ cao hơn.
- Trong sự tồn tại của mình, mỗi sự vật có thể gắn liền với nhiều hình thức vận động khác nhau.
Tuy nhiên, bản thân sự tồn tại của sự vật đó bao giờ cũng đặc trưng bằng một hình thức vận động cơ bản.
+ Vận động và đứng im:
Quá trình vận động không ngừng của thế giới vật chất chẳng những không loại trừ mà còn bao
hàm trong nó hiện tượng đứng im tương đối. Đứng im là sự vận động trong thăng bằng, trong sự ổn định
tương đối.
Không có hiện tượng đứng im tương đối thì không có sự vật cụ thể nào tồn tại và phát triển được.
Đứng im tương đối là điều kiện chủ yếu để một vật này tách biệt được với một vật khác.
Đặc điểm cơ bản của hiện tượng đứng im tương đối (hay là trạng thái cân bằng tạm thời của sự
vật trong quá trình vận động của nó) là:
Thứ nhất, hiện tượng đứng im tương đối chỉ xảy ra trong một mối quan hệ nhất định chứ không
phải trong mọi quan hệ cùng một lúc.
Thứ hai, đứng im chỉ xảy ra với một hình thái vận động trong một lúc nào đó, chứ không phải với
mọi hình thức vận động trong cùng một lúc.
Thứ ba, đứng im chỉ biểu hiện của một trạng thái vận động, đó là vận động trong thăng bằng,
trong sự ổn định tương đối, biểu hiện thành một sự vật, một cây, một con, ... trong khi nó còn là nó chưa
bị phân hoá thành cái khác. Chính nhờ trạng thái ổn định đó mà sự vật thực hiện được sự chuyển hoá tiếp
theo. Không có đứng im tương đối thì không có sự vật nào cả. Do đó đứng im còn được biểu hiện như
một quá trình vận động trong phạm vi chất của sự vật còn ổn định, chưa thay đổi.
=> Tóm lại, vận động là tuyệt đối và vĩnh viễn, đứng im là tương đối, tạm thời. Đây cũng là một
trong những quan điểm xuất phát cơ bản của phép biện chứng duy vật.
+ Ý nghĩa phương pháp luận
- Nghiên cứu sự vật hiện tượng cần đặt chúng trong cả trạng thái vận động và trạng thái đứng im
15
 - Đi tìm nguồn gốc, động lực của sự vận động của sự vật, hiện tượng cần xuất phát từ chính bản
thân sự vật, hiện tượng
- Nắm vững sự thống nhất, mối liên hệ biện chứng giữa các hình thức vận động, đồng thời cũng
phải hiểu rõ sự khác nhau về chất của các hình thức vận động cơ bản.
- Không được quy vận động nói chung về một hình thức vận động nhất định
- Phải thấy được rằng vận động là tuyệt đối và vĩnh viễn, đứng im là tương đối, tạm thời
b. Không gian và thời gian
Trong triết học Mác – Lênin, cùng với phạm trù vận động thì không gian và thời gian là những
phạm trù đặc trưng cho phương thức tồn tại, hình thức tồn tại của vật chất.
Lênin đã nhận xét rằng: “trong thế giới không có gì ngoài vật chất đang vận động và vật chất đang
vận động không thể vận động ở đâu ngoài không gian và thời gian”.
Không gian và thời gian là hình thức tồn tại của vật chất. Mọi sự vật, hiện tượng tồn tại khách
quan đều có vị trí, hình thức kết cấu, độ dài ngắn, cao thấp của nó - tất cả các thuộc tính đó gọi là không
gian và không gian biểu hiện sự cùng tồn tại và cách biệt giữa các sự vật, hiện tượng với nhau, biểu hiện
quảng tính, trật tự phân bố của chúng. Mọi sự vật, hiện tượng tồn tại trong trạng thái không ngừng biến
đổi, nhanh, chậm, kế tiếp nhau và chuyển hóa lẫn nhau- tất cả những thuộc tính đó gọi là thời gian và thời
gian là hình thức tồn tại của vật chất thể hiện ở độ lâu của sự biến đổi; trình tự xuất hiện và mất đi của các
sự vật, các trạng thái khác nhau trong thế giới vật chất; thời gian cũng đặc trưng cho trình tự diễn biến của
các quá trình vật chất, tính tách biệt giữa các giai đoạn khác nhau của quá trình đó.

c. Hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại của vật chất và quan hệ biện
chứng giữa chúng
* Hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại của vật chất
Hình thức tồn tại (hình thái biểu Phương thức tồn tại (Cách Diễn biến tồn tại (vận động, biến
hiện sự tồn tại) của vật chất thức duy trì sự tồn tại) đổi, chuyển hóa) của vật chất
của vật chất
Phương diện cơ học: Biến đổi cơ học:
+ Các vật vĩ mô: Chất rắn, chất + Liên hệ tương tác cơ học + Biến dạng cơ học (hình dáng,
lỏng, chất khí. giữa các vật vĩ mô, đại vĩ kích thước, diện tích bề mặt) của
+ Các vật đại vĩ mô: quả đất, địa mô và hệ thống các vật đại các vật thể.
quyển các hành tinh, các vệ tinh, vĩ mô bằng lực hấp dẫn vũ + Biến đổi chuyển hóa từ chất rắn
các ngôi sao. trụ và trường hấp dẫn sang thể lỏng, từ chất lỏng và chất
+ Hệ thống các vật đại vĩ mô: Ngân khí và ngược lại.
hà, thiên hà, siêu thiên hà, siêu siêu (Định luật vạn vật hấp dẫn + Biến đổi vị trí:
thiên hà. của Newton)
16
 Sự chuyển động và thay đổi vị trí
trong không gian của các vật thể,
các hành tinh, các ngân hà, thiên hà
Phương diện vật lý: Biến đổi vật lý:
+ Nhiệt (sự nóng lạnh của vật + Liên hệ tương tác vật lý Biến đổi cơ năng thành nhiệt năng,
thể, ...) hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp điện năng, hóa năng, bức xạ năng.
+ Điện (electron) bằng các lực vật lý (lực
+ Từ (vật liệu có khả năng hút sắt nhiệt, lực điện, lực từ, lực
vào lòng quay kim đồng hồ: FeO, ánh sang, lực nén, lực đẩy,
Fe2O3 lực ma sát, …) giữa nhiệt,
+ Ánh sáng (1 dạng bức xạ của điện điện từ, ánh sáng, … qua
từ) các tia sang: hồng ngoại, tử các trường vật lý của chúng
ngoại. (trường hấp dẫn, trường
+ Trường (thực thể truyền tương điện từ, trường sóng, ...)
tác): trường điện từ, trường song,
trường giao thoa, trường hạt nhân,
…
+ Plasma (trạng thái Ion hóa cao độ
của các vật thể có mật độ điện tích
âm và điện tích dương bằng nhau).
Phương diện hóa học: Biến đổi hóa học:
+ Các hạt vi mô hay các hạt nhân + Liên hệ, tương tác hóa học + Biến đổi thành phần cấu tạo của
và các phản hạt: Proton, Nơtron, giữa các hạt vi mô, các phân các chất, biến đổi phân tử, nguyên
Nơtrino, Muyon. tử, nguyên tử, các đơn chất, tử.
+ Spin (đặc trưng lượng từ của các hợp chất, … bằng các lực: + Biến đổi bức xạ năng thành các
hạt cơ bản và hạt nhân) lực tương tác giữa nguyên dạng năng lượng khác.
+ Phân tử (hạt bền vững và bé nhỏ tử và phân tử trung hòa điện + Biến đổi các đơn chất, hợp chất
của một chất) (Lực Vanderwalls, các liên do sự hoá hợp và phân giải của các
+ Nguyên tử (hạt nhỏ nhất của một kết hóa học, liên kết ion, chất (từ đơn chất thành hợp chất và
nguyên tố hóa học) (hạt nhân và liên kết cộng hóa trị), lực hợp chất thành các đơn chất, ...
điện tử) tương tác giữa các phân tử
(có liên kết hóa học bão hòa
Phương diện sinh học: Biến đổi sinh học:
+ Các thể protid: protid đơn giản + Liên hệ tương tác giữa các + Biến đổi tế bào, biến đổi kiểu
(Anleumin, Prolaumin, histron), protid, các tổ chức sinh vật gen, biến đổi kiểu hình (cơ thể, màu
17
 protid phức tạp (Cromoproteil, với môi trường bên ngoài sắc, hình dáng cơ thể).
Nucleotid, glucoproteil), Các acid (đất, nước, ánh sáng, nhiệt + Biến đổi các giống loài thực vật
nucleic: ADN, ARN, các vi sinh độ, không khí, độ ẩm) để thích nghi với sự biến đổi của
vật, vi khuẩn, vi trùng, siêu vi trùng + Liên hệ tương tác giữa các môi trường, hoàn cảnh.
+ Các thể đơn bào, đa bào, thực vật, yếu tố bộ phận bên trong cơ + Sự phát triển tiến hóa của các loài
động vật. thể sinh vật, thực vật động, thực vật, động vật (từ thấp đến cao,
quần xã sinh học. từ đơn giản đến phức tạp, từ kém
hoàn thiện đến hoàn thiện hơn).
Phương diện xã hội: Biến đổi xã hội:
+ Các hệ thống xã hội và các thành + Liên hệ tương tác giữa cá + Biến đổi thành phần cấu tạo của
phần tạo nên chúng: con người, nhân, nhóm người, cộng xã hội: cá nhân, nhóm người, cộng
nhóm người, cộng đồng người, xã đồng người qua các hoạt đồng người.
hội loài người, xã quyển. động trên mọi lĩnh vực. + Biến đổi, thay thế lẫn nhau của
+ Các phương tiện vật chất máy + Liên hệ tương tác giữa lực các hình thái kinh tế - xã hội.
móc thiết bị kỹ thuật của xã hội. lượng sản xuất, quan hệ sản + Sự phát triển của văn minh vật
xuất, trong các xã hội cụ chất, sự tiến bộ của xã hội.
thể, hình thái kinh tế xã hội
cụ thể.

* Quan hệ biện chứng giữa hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại của vật
chất
+ Vật chất là một thể thống nhất biện chứng của ba mặt:
- Về hình thức tồn tại: Vật chất tồn tại khách quan nhưng không tồn tại thần bí mà tồn tại dưới
dạng các sự vật, hiện tượng cụ thể có các đặc trưng tự nhiên của chúng được các khoa học cụ thể khám
phá, phát hiện, khái quát.
- Về phương thức tồn tại: Vật chất tồn tại bằng cách liên hệ trực tiếp hoặc gián tiếp qua môi
trường tương tác của nó.
- Về diễn biến tồn tại: Vật chất vận động, biến đổi, chuyển hóa, phát triển.
+ Mỗi hình thức tồn tại của vật chất có phương thức tồn tại riêng, có diễn biến tồn tại riêng của
nó. Chúng luôn luôn liên hệ, tác động qua lại và ảnh hưởng lẫn nhau.
+ Vật chất tồn tại bằng cách liên hệ, tương tác, vận động biến đổi và thông qua chúng mà biểu
hiện sự tồn tại của mình. Vì vậy, vật chất gắn liền với liên hệ, tương tác, vận động; liên hệ, tương tác, vận
động gắn liền với vật chất.
+ Vật chất tồn tại khách quan, không tự sinh ra không tự mất đi. Vật chất chỉ biến đổi, chuyển hóa
từ hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại này sang hình thức tồn tại, phương thức tồn tại,
18
diễn biến tồn tại khác. Vật chất được bảo toàn, các hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại
được bảo toàn. Vật chất tồn tại vĩnh viễn, vận động tồn tại vĩnh viễn.

* Ý nghĩa phương pháp luận

- Vật chất là thể thống nhất biện chứng, không tách rời nhau của ba mặt: Hình thức tồn tại,
phương thức tồn tại và diễn biến tồn tại. Vì vậy, muốn nhận thức khách quan, khoa học, đúng đắn về vật
chất chúng ta phải nhận thức đầy đủ cả ba mặt đó của vật chất. Tách rời và tuyệt đối hóa một mặt nào là
sai lầm về mặt phương pháp nhận thức và là con đường dẫn đến chủ nghĩa duy vật siêu hình hoặc chủ
nghĩa duy tâm thần bí.
- Vật chất tồn tại dưới các hình thức cụ thể. Mỗi hình thức tồn tại có phương thức và diễn biến tồn
tại riêng và chúng có quan hệ biện chứng với nhau. Vì vậy:
+ Cần nhận thức sự khác nhau giữa các hình thức tồn tại của vật chất, phân biệt sự khác nhau về
chất giữa chúng. Không được đồng nhất các hình thức tồn tại, các phương thức tồn tại và các diễn biến
tồn tại với nhau. Không được quy hình thức vận động này vào hình thức vận động kia. Không được quy
mọi hình thức vận động về một hình thức vận động.
+ Cần nắm bắt được sự thống nhất biện chứng, mối liên hệ, sự tác động qua lại, sự biến đổi,
chuyển hóa lẫn nhau của các hình thức tồn tại, phương thức tồn tại, diễn biến tồn tại của vật chất.

2.2.2. Ý THỨC
2.2.2.1. Khái niệm và kết cấu
- Khái niệm: Ý thức là phạm trù triết học dùng để biểu đạt thực tại chủ quan tồn tại trong bộ óc
người, biểu đạt các quá trình tâm lý – tư tưởng làm thành đời sống tinh thần của con người.
- Kết cấu của ý thức: Với tư cách là thực tại chủ quan, ý thức có cấu trúc rất phức tạp. Theo triết
học Mác – Lênin ý thức chia theo 2 chiều:
+ Theo chiều ngang: Khi xem xét ý thức với các yếu tố hợp thành các quá trình tâm lý tích cực
đem lại sự hiểu biết của con người về thế giới khách quan, ta có: tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí, ...;
trong đó tri thức là nhân tố cơ bản, cốt lõi nhất.
+ Theo chiều dọc: Khi xem xét ý thức theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người, cần nhận
thức được các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức, vô thức, ... Tất cả những yếu tố đó cùng với những yếu tố
khác hợp thành ý thức, quy định tính phong phú, nhiều vẻ của đời sống tinh thần của con người.
2.2.2.2. Nguồn gốc của ý thức
a. Nguồn gốc tự nhiên
Dựa trên những thành tựu khoa học, nhất là sinh lý học thần kinh, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho
rằng, ý thức không phải có nguồn gốc siêu tự nhiên, mà ý thức là một thuộc tính của vật chất, nhưng không
phải của mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc người
19
 + Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức. Ý thức là chức năng của bộ óc người. Hoạt động ý
thức chỉ diễn ra trên cơ sở hoạt động sinh lý thần kinh trong bộ óc người. Không có quá trình này thì
không thể có ý thức, và nói chung không có bất kỳ một hoạt động tâm lý, ý thức, tư tưởng nào. Chỉ có
con người với bộ óc của mình mới sản sinh ra ý thức.
(Bộ óc người hiện đại là sản phẩm của quá trình tiến hóa lâu dài về mặt sinh vật – xã hội, sau quá
trình vượn biến thành người, óc vượn biến thành óc người. Bộ óc người là một tổ chức vật chất sống đặc
biệt, có cấu trúc tinh vi, phức tạp, bao gồm khoảng 14 – 15 tỷ tế bào thần kinh. Các tế bào thần kinh này
có liên quan mật thiết với nhau và với các giác quan con người, tạo thành vô số những mối liên hệ qua lại
với thế giới bên ngoài thông qua các quá trình phản xạ không điều kiện và có điều kiện).
Nhưng, nếu chỉ có riêng bộ óc, không có sự tác động của thế giới bên ngoài để bộ óc phản ánh lại
tác động đó thì cũng không thể có ý thức. Đặc điểm của ý thức là tồn tại như một đặc tính không thể tách
rời khỏi óc người.
+ Ý thức là quá trình phản ánh khái quát và có chọn lọc về thế giới khách quan, nhằm hình thành
trong óc người những quan niệm, tư tưởng.
Phản ánh là thuộc tính chung, phổ biến của mọi đối tượng vật chất. Thuộc tính này được biểu
hiện ra trong sự tác động qua lại giữa các đối tượng vật chất với nhau.
Phản ánh là sự tái tạo những đặc điểm của một hệ thống vật chất này ở hệ thống vật chất khác
trong quá trình tác động qua lại của chúng.
Kết quả của sự phản ánh phụ thuộc vào vật tác động và vật nhận tác động, đồng thời bao hàm quá trình
thông tin.
Thuộc tính phản ánh của vật chất có quá trình phát triển lâu dài từ thấp đến cao, từ đơn giản đến
phức tạp, từ vô sinh đến hữu sinh và đến xã hội, cuối cùng nảy sinh ra ý thức. Mỗi quá trình phát triển
của vật chất có một hình thức phản ánh tương ứng:
Thứ nhất, hình thức phản ánh đơn giản nhất, đặc trưng cho giới tự nhiên vô sinh là những phản
ánh vật lý, hóa học. Những phản ánh này có tính chất thụ động, chưa có sự định hướng, sự lựa chọn.
Thứ hai, trong giới tự nhiên hữu sinh, sự phản ánh đó phát triển lên một trình độ cao hơn là phản
ánh sinh học.
Phản ánh sinh học hình thành trên cơ sở phản ánh vật lý, hoá học. Đây là hình thức phản ánh mới
về chất chỉ có ở cơ thể sống – thế giới thực vật và thế giới động vật, gắn liền với quá trình chuyển hóa
biện chứng từ thế giới vô sinh sang thế giới hữu sinh. Phản ánh sinh học được biểu hiện ở những trình độ
khác nhau như:
- Phản ánh kích thích: xuất hiện ở những thực vật và động vật bậc thấp.
Phản ánh kích thích là khả năng trả lời của cơ thể trước những tác động của môi trường trên cơ sở
của sự chọn lọc. Nhờ tính kích thích mà cơ thể thực vật hay động vật bậc thấp có thể thích nghi với môi
trường.
20
 - Phản ánh cảm ứng: xuất hiện ở những loài động vật có năng lực cảm giác. Khi các sự vật từ môi
trường bên ngoài tác động vào cơ thể động vật thì cơ thể có thể phản ứng lại trước những tác động đó.
Ở cấp độ này, nhờ hệ thần kinh mà mối liên hệ giữa cơ thể và môi trường bên ngoài được thực
hiện thông qua cơ chế phản xạ không điều kiện.
- Phản ánh tâm lý: đó xuất hiện ở những loài động vật bậc cao có hệ thần kinh trung ương phát
triển, gắn liền với quá trình hình thành các phản xạ có điều kiện.
Ở phản ánh tâm lý, ngoài cảm giác còn xuất hiện tri giác và biểu tượng. Phản ánh tâm lý đem lại cho
con vật những thông tin về sự vật và ý nghĩa của những thông tin ấy có liên quan tới đời sống con vật.
Tâm lý động vật là trình độ cao nhất của sự phản ánh ở động vật. Tuy nhiên, tâm lý động vật chưa
phải là ý thức, nó mới là sự phản ánh có tính chất bản năng do nhu cầu trực tiếp của sinh lý cơ thể và do
quy luật sinh học chi phối.
Thứ ba, Phản ánh ý thức là hình thức cao nhất của sự phản ánh thế giới hiện thực, ý thức chỉ nảy
sinh ở giai đoạn phát triển cao của thế giới vật chất, cùng với sự xuất hiện của con người. Ý thức là ý thức
của con người, nằm trong con người, không thể tách rời con người.
Ý thức ra đời là kết quả phát triển lâu dài của thuộc tính phản ánh của vật chất, nội dung của nó là
thông tin về thế giới bên ngoài, về vật được phản ánh.
Ý thức là sự phản ánh thế giới bên ngoài vào trong bộ óc người. Bộ óc người là cơ quan phản ánh,
song chỉ có riêng bộ óc thôi thì chưa thể có ý thức. Không có sự tác động của thế giới bên ngoài lên các
giác quan và qua đó đến bộ óc thì hoạt động ý thức không thể xảy ra.
=> Như vậy, bộ óc người cùng với thế giới bên ngoài tác động lên bộ óc - đó là nguồn gốc tự
nhiên của ý thức.
b. Nguồn gốc xã hội
Triết học duy vật biện chứng chỉ ra rằng chính lao động và ngôn ngữ là hai nguồn gốc xã hội
quyết định trực tiếp đến sự hình thành và phát triển của ý thức.
+ Loài vật tồn tại nhờ những sản phẩm có sẵn trong tự nhiên – “giới tự nhiên thứ nhất”. Khác với
loài vật, con người tồn tại không chỉ nhờ những vật phẩm có sẵn trong tự nhiên mà chính con người phải
tạo ra những cái mà tự nhiên chưa có, trên cơ sở hoạt động lao động cải tạo lại giới tự nhiên “giới tự
nhiên thứ nhất”.
Nhờ hoạt động lao động mà con người tạo ra “giới tự nhiên thứ hai”, phản ánh thế giới khách
quan, đồng thời hoàn thiện dần bản thân con người. Hoạt động lao động của con người, đồng thời còn là
phương thức hình thành và phát triển ý thức.
Sự hình thành ý thức là kết quả hoạt động chủ động của con người. Nhờ có lao động, con người
tác động vào thế giới khách quan, bắt thế giới khách quan bộc lộ những thuộc tính, những kết cấu, những
quy luật vận động của mình thành những hiện tượng nhất định, và các hiện tượng ấy tác động vào bộ óc

21
người, hình thành dần những tri thức về thế giới. Quá trình này ngày càng làm phong phú và sâu sắc ý
thức của con người về thế giới.
=> Như vậy, ý thức được hình thành chủ yếu do hoạt động cải tạo thế giới khách quan của con
người, làm biến đổi thế giới đó.
=> Có thể nói khái quát rằng, lao động tạo ra ý thức, tư tưởng hoặc nguồn gốc cơ bản của ý thức,
tư tưởng là sự phản ánh thế giới khách quan vào đầu óc con người trong quá trình lao động của con
người.
+ Trong quá trình hoạt động của con người, ngay từ ban đầu đó có sự liên kết những thành viên xã
hội bởi mục đích chung, xuất hiện nhu cầu giao tiếp, trao đổi kinh nghiệm với nhau. Chính nhu cầu khách
quan đó đòi hỏi sự xuất hiện của ngôn ngữ.
Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức, là cái “vỏ vật chất” của tư duy, là
hiện thực trực tiếp của tư tưởng. Không có ngôn ngữ sẽ không có ý thức. Ngôn ngữ vừa là phương tiện
giao tiếp vừa là công cụ của tư duy. Nhờ ngôn ngữ mà phản ánh ý thức mới có thể thực hiện được sự
phản ánh khái quát, trừu tượng hoá; kinh nghiệm hiểu biết của người này được truyền cho người kia, thế
hệ này cho thế hệ khác.
Ăngghen coi “lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ, đó là hai sức kích thích chủ yếu đó
ảnh hưởng đến bộ óc của vượn người, làm cho bộ óc đó dần dần chuyển biến thành bộ óc của con
người”, tâm lý động vật chuyển thành ý thức.
Tóm lại, nguồn gốc trực tiếp và có ý nghĩa quyết định sự ra đời của ý thức là lao động và cùng với
lao động là ngôn ngữ. Đó là nguồn gốc xã hội của ý thức.

* Sơ đồ tham khảo về nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của ý thức:

22
 2.2.2.3. Bản chất của ý thức
Dựa trên lý luận phản ánh của mình, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã giải quyết một cách khoa
học vấn đề bản chất của ý thức.
Trước Mác, các nhà duy vật đều thừa nhận sự vật, vật chất tồn tại khách quan và ý thức là sự
phản ánh sự vật đó. Tuy nhiên, do chịu ảnh hưởng bởi quan điểm siêu hình nên nhiều nhà duy vật trước
Mác đó coi ý thức là sự phản ánh thụ động, giản đơn, máy móc sự vật mà không thấy được tính năng
động sáng tạo của ý thức, tính biện chứng của quá trình phản ánh. Trái lại các nhà duy tâm lại cường điệu
tính năng động sáng tạo của ý thức đến mức coi ý thức sinh ra vật chất, chứ không phải là sự phản ánh
của vật chất.
Khác với các quan điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng dựa trên cơ sở lý luận phản ánh coi ý
thức, về bản chất, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là quá trình phản ánh tích cực, sáng tạo
hiện thực khách quan của óc người
+ Ý thức là thực tại phi vật chất, là thực tại không có cấu tạo vật chất. Ý thức không phải là thực
tại đơn nhất, bất biến, vĩnh cửu mà là thực tại đa dạng, sống động, biến đổi liên tục (miên viễn).
+ Ý thức là sự phản ánh năng động, sáng tạo, không phải là sự sao chép đơn giản, máy móc. Ý
thức là sự thống nhất biện chứng của ba mặt: trao đổi thông tin giữa chủ thể và khách thể phản ánh, mô
hình hóa thành hình ảnh tinh thần, hiện thực hóa hình ảnh tinh thần.
Tính sáng tạo của phản ánh ý thức thể hiện ở chỗ ý thức có khả năng phản ánh bản chất, quy luật
của sự vật, hiện tượng; ý thức con người có khả năng biến đổi hình ảnh (cảm tính và lý tính) của sự vật
trong đầu óc của mình, tạo ra mô hình mới để từ đó biến đổi sự vật trong hoạt động thực tiễn.
+ Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan: ý thức là hình ảnh của thế giới khách
quan, do thế giới khách quan quy định cả về nội dung và hình thức biểu hiện nhưng nó không còn y
23
nguyên như thế giới khách quan mà đã được cải biến thông qua lăng kính chủ quan (tâm tư, tình cảm,
nguyện vọng, kinh nghiệm, tri thức, nhu cầu…) của con người. Theo C. Mác: “ý thức chẳng qua chỉ là
vật chất được di chuyển vào trong bộ óc con người và được cải biến đi trong đó”.
+ Ý thức là một hiện tượng xã hội, mang bản chất xã hội. Sự ra đời và tồn tại của ý thức gắn liền
với hoạt động thực tiễn, không những chịu tác động của các quy luật sinh học mà còn chủ yếu là các quy
luật xã hội, do nhu cầu giao tiếp xã hội và các điều kiện sinh hoạt hiện thực của xã hội quy định. Với tính
năng động, ý thức sáng tạo lại hiện thực theo nhu cầu của thực tiễn xã hội.

2.2.3. MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

Theo quan điểm triết học Mác - Lênin, vật chất và ý thức có mối quan hệ biện chứng, trong đó vật
chất quyết định ý thức, còn ý thức tác động trở lại vật chất.
Sơ đồ về quan hệ biện chứng giữa vật chất và và ý thức

Quyết định

Vận động Khuynh

khách quan hướng Vận
Vật Ý thức
chất động (Thực
(Thực Liên hệ Nội dung tại chủ
tại khách quan phản ánh quan)
khách
quan)
Tồn tại Hình thành,
khách quan xuất hiện

Tác động, chi

phối, ảnh hưởng

2.2.3.1. Vật chất quyết định ý thức

Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức.
Vật chất “sinh” ra ý thức, vì ý thức xuất hiện gắn liền với sự xuất hiện của con người cách đây từ
3 đến 7 triệu năm, mà con người là kết quả của một quá trình phát triển, tiến hóa lâu dài, phức tạp của
giới tự nhiên, của thế giới vật chất. Con người do giới tự nhiên, vật chất sinh ra, cho nên lẽ tất nhiên, ý
thức - một thuộc tính bộ phận của con người - cũng do giới tự nhiên, vật chất sinh ra. Các thành tựu của
khoa học tự nhiên hiện đại đã chứng minh được rằng, giới tự nhiên có trước con người; vật chất là cái có
trước, còn ý thức là cái có sau; vật chất là tính thứ nhất, còn ý thức là tính thứ hai. Vật chất tồn tại khách
quan, độc lập với ý thức và là nguồn gốc sinh ra ý thức. Bộ óc người là một dạng vật chất có tổ chức cao
nhất, là cơ quan phản ánh để hình thành ý thức. Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt động thần kinh của bộ
não trong quá trình phản ánh hiện thực khách quan. Sự vận động của thế giới vật chất là yếu tố quyết định
sự ra đời của cái vật chất có tư duy là bộ óc người.
24
 Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức.
Ý thức dưới bất kỳ hình thức nào, suy cho cùng, đều là phản ánh hiện thực khách quan. Ý thức
mà trong nội dung của nó chẳng qua là kết quả của sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong đầu óc
con người. Hay nói cách khác, có thế giới hiện thực vận động, phát triển theo những quy luật khách quan
của nó, được phản ánh vào ý thức mới có nội dung của ý thức.
Thế giới khách quan, mà trước hết và chủ yếu là hoạt động thực tiễn có tính xã hội - lịch sử của
loài người là yếu tố quyết định nội dung mà ý thức phản ảnh. "Ý thức không bao giờ có thể là cái gì khác
hơn là sự tồn tại được ý thức". Ý thức chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan. Sự phát triển của hoạt
động thực tiễn cả về bề rộng và chiều sâu là động lực mạnh mẽ nhất quyết định tính phong phú và độ sâu
sắc của nội dung của tư duy, ý thức con người qua các thế hệ, qua các thời đại từ mông muội tới văn
minh, hiện đại.
Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức.
Phản ánh và sáng tạo là hai thuộc tính không tách rời trong bản chất của ý thức. Nhưng sự phản
ánh của con người không phải là "soi gương", "chụp ảnh" hoặc là "phản ánh tâm lý" như con vật mà là
phản ánh tích cực, tự giác, sáng tạo thông qua thực tiễn. Khác với chủ nghĩa duy vật cũ, xem xét thế giới
vật chất như là những sự vật, hiện tượng cảm tính, chủ nghĩa duy vật biện chứng xem xét thế giới vật chất
là thế giới của con người hoạt động thực tiễn. Chính thực tiễn là hoạt động vật chất có tính cải biến thế
giới của con người - là cơ sở để hình thành, phát triển ý thức, trong đó ý thức của con người vừa phản
ánh, vừa sáng tạo, phản ánh để sáng tạo và sáng tạo trong phản ánh.
Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển của ý thức.
Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức đều gắn liền với quá trình biến đổi của vật chất; vật chất thay
đổi thì sớm hay muộn, ý thức cũng phải thay đổi theo. Con người - một sinh vật có tính xã hội ngày càng
phát triển cả thể chất và tinh thần, thì dĩ nhiên ý thức - một hình thức phản ánh của óc người cũng phát
triển cả về nội dung và hình thức phản ánh của nó. Đời sống xã hội ngày càng văn minh và khoa học
ngày càng phát triển đã chứng minh điều đó.
Loài người nguyên thuỷ sống bầy đàn dựa vào sản vật của thiên nhiên thì tư duy của họ cũng đơn
sơ, giản dị như cuộc sống của họ. Cùng với mỗi bước phát triển của sản xuất, tư duy, ý thức của con
người cũng ngày càng mở rộng, đời sống tinh thần của con người ngày càng phong phú. Con người
không chỉ ý thức được hiện tại, mà còn ý thức được cả những vấn đề trong quá khứ và dự kiến được cả
trong tương lai, trên cơ sở khái quát ngày càng sâu sắc bản chất, quy luật vận động, phát triển của tự
nhiên, xã hội và tư duy của họ. Sự vận động, biến đổi không ngừng của thế giới vật chất, của thực tiễn là
yếu tố quyết định sự vận động, biến đổi của tư duy, ý thức của con người. Khi sản xuất xã hội xuất hiện
chế độ tư hữu, ý thức chính trị, pháp quyền cũng dần thay thế cho ý thức quần cư, cộng đồng thời nguyên
thuỷ. Trong nền sản xuất tưbản, tính chất xã hội hoá của sản xuất phát triển là cơ sở để ý thức xã hội chủ

25
nghĩa ra đời, mà đỉnh cao của nó là sự hình thành và phát triển không ngừng lý luận khoa học của chủ
nghĩa Mác - Lênin.
Trong đời sống xã hội, vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức được biểu hiện ở vai trò của
kinh tế đối với chính trị, đời sống vật chất đối với đời sống tinh thần, tồn tại xã hội đối với ý thức
xã hội. Trong xã hội, sự phát triển của kinh tế xét đến cùng quy định sự phát triển của văn hóa; đời sống
vật chất thay đổi thì sớm muộn đời sống tinh thần cũng thay đổi theo.
Vật chất và ý thức là hai hiện tượng đối lập nhau về bản chất, nhưng về mặt nhận thức luận, cần
quán triệt sâu sắc tư tưởng biện chứng của V.I. Lênin, rằng "sự đối lập giữa vật chất và ý thức chỉ có ý
nghĩa tuyệt đối trong những phạm vi hết sức hạn chế: trong trường hợp này chỉ giới hạn trong vấn đề nhận
thức luận cơ bản là thừa nhận cái gì có trước và cái gì là cái có sau? Ngoài giới hạn đó, thì không còn
nghi ngờ gì nữa rằng sự đối lập đó là tương đối". Ở đây, tính tương đối của sự đối lập giữa vật chất và ý
thức thể hiện qua mối quan hệ giữa thực thể vật chất đặc biệt - bộ óc người và thuộc tính của chính nó.
2.2.3.2. Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại vật chất
Thứ nhất, tính độc lập tương đối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất
vào trong đầu óc con người, do vật chất sinh ra, nhưng khi đã ra đời thì ý thức có “đời sống” riêng, có
quy luật vận động, phát triển riêng, không lệ thuộc một cách máy móc vào vật chất. Ý thức một khi ra đời
thì có tính độc lập tương đối, tác động trở lại thế giới vật chất. Ý thức có thể thay đổi nhanh, chậm, đi
song hành so với hiện thực, nhưng nhìn chung nó thường thay đổi chậm so với sự biến đổi của thế giới
vật chất.
Thứ hai, sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động thực tiễn của con người.
Nhờ họat đông thực tiễn, ý thức có thể làm biến đổi những điều kiện, hoàn cảnh vật chất, thậm chí còn
tạo ra “thiên nhiên thứ hai” phục vụ cho cuộc sống của con người. Còn tự bản thân ý thức thì không thể
biến đổi được hiện thực. Con người dựa trên những tri thức về thế giới khách quan, hiểu biết những quy
luật khách quan, từ đó đề ra mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm để thực hiện thắng lợi
mục tiêu đã xác định. Đặc biệt là ý thức tiến bộ, cách mạng một khi thâm nhập vào quần chúng nhân dân
– lực lượng vật chất xã hội, thì có vai trò rất to lớn. "Vũ khí của sự phê phán cố nhiên không thể thay thế
được sự phê phán của vũ khí, lực lượng vật chất chỉ có thể bị đánh đổ bằng lực lượng vật chất; nhưng lý
luận cũng sẽ trở thành lực lượng vật chất, một khi nó thâm nhập vào quần chúng".
Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ đạo hoạt động, hành động của con người; nó có thể
quyết định làm cho hoạt động của con người đúng hay sai, thành công hay thất bại. Khi phản ánh đúng
hiện thực, ý thức có thể dự báo, tiên đoán một cách chính xác cho hiện thực, có thể hình thành nên những
lý luận định hướng đúng đắn và những lý luận này được đưa vào quần chúng sẽ góp phần động viên, cổ
vũ, khai thác mọi tiềm năng sáng tạo, từ đó sức mạnh vật chất được nhân lên gấp bội. Ngược lại, ý thức
có thể tác động tiêu cực khi nó phản ánh sai lạc, xuyên tạc hiện thực.

26
 Thứ tư, xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức ngày càng to lớn, nhất là trong thời đại ngày
nay, thời đại thông tin, kinh tế tri thức, thời đại của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, khi
mà tri thức khoa học đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, vai trò của
tri thức khoa học, của tư tưởng chính trị, tư tưởng nhân văn là hết sức quan trọng.
Tính năng động, sáng tạo của ý thức mặc dù rất to lớn, nhưng nó không thể vượt quá tính quy định
của những tiền đề vật chất đã xác định, phải dựa vào các điều kiện khách quan và năng lực chủ quan của
các chủ thể hoạt động. Nếu quên điều đó chúng ta sẽ lại rơi vào vũng bùn của chủ nghĩa chủ quan, duy
tâm, duy ý chí, phiêu lưu và tất nhiên không tránh khỏi thất bại trong hoạt động thực tiễn.
2.2.3.3. Ý nghĩa phương pháp luận
Từ mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trong triết học Mác - Lênin, rút ra nguyên tắc phương pháp
luận là nguyên tắc khách quan và nguyên tắc phát huy tính năng động chủ quan.
+ Nguyên tắc khách quan:
Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, mọi chủ trương, đường lối, kế hoạch, mục tiêu, chúng ta
đều phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những điều kiện, tiền đề vật chất hiện có. Phải tôn trọng và
hành động theo quy luật khách quan, nếu không làm như vậy, chúng ta sẽ phải gánh chịu những hậu quả
tai hại khôn lường. Nhận thức sự vật hiện tượng phải chân thực, đúng đắn, tránh tô hồng hoặc bôi đen đối
tượng, không được gán cho đối tượng cái mà nó không có. Nhận thức, cải tạo sự vật hiện tượng, nhìn
chung, phải xuất từ chính bản thân sự vật hiện tượng đó với những thuộc tính, mối liên hệ bên trong vốn
có của nó. Cần phải tránh chủ nghĩa chủ quan, bệnh chủ quan duy ý chí; chủ nghĩa duy vật tầm thường,
chủ nghĩa thực dụng.
+ Nguyên tắc phát huy tính năng động chủ quan:
Phải phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con người, chống tư
tưởng, thái độ thụ động, ỷ lại, ngồi chờ, bảo thủ, trì trệ, thiếu tính sáng tạo; phải coi trọng vai trò của ý
thức, coi trọng công tác tư tưởng và giáo dục tư tưởng, coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin
và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đồng thời, phải giáo dục và nâng cao trình độ tri thức khoa học, củng cố, bồi
dưỡng nhiệt tình, ý chí cách mạng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân nói chung, nhất là trong điều kiện
nền văn minh trí tuệ, kinh tế tri thức, toàn cầu hoá hiện nay; coi trọng việc giữ gìn, rèn luyện phẩm chất
đạo đức cho cán bộ, đảng viên, bảo đảm sự thống nhất giữa nhiệt tình cách mạng và tri thức khoa học.

2.3. NGUYÊN NHÂN VÀ KẾT QUẢ

2.3.1. Khái niệm Nguyên nhân và Kết quả
Khái niệm Nguyên nhân và Kết quả phản ánh mối quan hệ sản sinh ra nhau giữa các sự vật, hiện
tượng trong hiện thực khách quan.
- Nguyên nhân là phạm trù triết học dùng để chỉ sự tác động qua lại giữa các mặt trong một
sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau, gây ra những biến đổi nhất định.
27
 - Kết quả là phạm trù triết học dùng để chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tác động qua lại giữa
các mặt trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây ra.
* Lưu ý:
+ Thông thường nguyên nhân được hiểu là hiện tượng A mà tác động của nó gây nên, làm biến
đổi hay kéo theo sau nó hiện tượng khác – hiện tượng B. Trong trường hợp này A được gọi là nguyên
nhân, còn B được gọi là kết quả.
Có thể coi đây là mức độ hiểu biết ban đầu về mối liên hệ nhân quả. Nếu tìm hiểu sâu sắc hơn về
nguyên nhân thực sự của B ta thấy không phải bản thân hiện tượng A, mà chính là sự tác động của nó,
hay chính xác hơn, sự tác động qua lại của nó với các hiện tượng C, D, E ... nào đó mới chính là cái dẫn
đến sự xuất hiện hiện tượng B.
+ Không nên hiểu nguyên nhân và kết quả nằm ở hai sự vật hoàn toàn khác nhau. Hiểu như vậy sẽ
dẫn đến chỗ cho rằng nguyên nhân của một sự vật, hiện tượng nào đấy luôn nằm ngoài sự vật, hiện tượng
đó và cuối cùng nhất định sẽ phải thừa nhận rằng nguyên nhân của thế giới vật chất nằm ngoài thế giới
vật chất, tức nằm ở thế giới tinh thần.
* Phân biệt nguyên nhân với nguyên cớ và điều kiện:
- Nguyên cớ là những sự vật hiện tượng xuất hiện đồng thời với nguyên nhân, nhưng nó chỉ là
quan hệ bề ngoài, ngẫu nhiên chứ không sinh ra kết quả.
- Điều kiện là môi trường để nguyên nhân xảy ra, những sự vật hiện tượng gắn liền với nguyên
nhân tác động vào nguyên nhân, làm cho nguyên nhân phát huy tác động, nhưng điều kiện không trực
tiếp sinh ra kết quả.
* Tính chất của mối liên hệ nhân quả:
- Tính khách quan: Mối liên hệ nhân quả là mối liên hệ khách quan vốn có của bản thân thế
giới, không phụ thuộc vào ý thức của con người.
Con người chỉ phản ánh vào trong đầu óc mình những tác động và những biến đổi, tức là mối liên
hệ nhân quả của hiện thực, chứ không sáng tạo ra mối liên hệ nhân quả của hiện thực từ trong đầu óc
mình.
- Tính phổ biến: Mối liên hệ nhân quả tồn tại rộng khắp trong mọi phạm vi, lĩnh vực khác nhau
của thế giới, không loại trừ phạm vi, lĩnh vực nào. Tất cả đều có mỗi liên hệ nhân quả, thế giới xét đến
cùng là quan hệ nhân quả
- Tính tất yếu:
+ Có nguyên nhân thì có kết quả, có kết quả thì có nguyên nhân, không thế có nguyên nhân mà
không có kết quả hoặc ngược lại có kết quả mà không có nguyên nhân
+ Nguyên nhân và kết quả chỉ xảy ra khi có, khi gắn với điều kiện hoàn cảnh nhất định, tập hợp
của những điều kiện, hoàn cảnh dẫn đến sự hình thành, xuất hiện của nhân quả

28
 + Tập hợp các điều kiện hoàn cảnh tác động càng giống nhau bao nhiêu, càng ít khác nhau bao
nhiêu thì các kết quả do chúng gây nên càng ít khác nhau bấy nhiêu

2.3.2. Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả

* Nguyên nhân tạo tác, sinh ra, quyết định kết quả
+ Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả, nên nguyên nhân luôn luôn có trước kết quả, còn kết quả
bao giờ cũng xuất hiện sau khi nguyên nhân đã xuất hiện và bắt đầu tác động
(Lưu ý: Không phải sự nối tiếp nào trong thời gian của các hiện tượng cũng đều biểu hiện mối
liên hệ nhân quả)
+ Nguyên nhân sinh ra kết quả rất phức tạp, bởi vì nó còn phụ thuộc vào nhiều điều kiện và hoàn
cảnh khác nhau.
- Một nguyên nhân trong những điều kiện khác nhau cũng có thể sinh ra nhiều kết quả khác nhau.
- Một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra. Nếu nguyên nhân tác động cùng chiều thì thúc
đẩy nhanh quá trình tạo ra kết quả, nếu không cùng chiều hoặc trái chiều thì việc hình thành kết quả sẽ bị
cản trở thậm trí bị triệt tiêu.
+ Phân loại nguyên nhân: Nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu; Nguyên nhân bên trong
và nguyên nhân bên ngoài; Nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan
* Sự tác động trở lại của kết quả đối với nguyên nhân
Kết quả do nguyên nhân sinh ra, nhưng sau khi xuất hiện, kết quả lại có ảnh hưởng trở lại đối với
nguyên nhân.
Sự ảnh hưởng đó có thể diễn ra theo 2 hướng:
- Thúc đẩy sự hoạt động của nguyên nhân (tích cực)
- Cản trở sự hoạt động của nguyên nhân (tiêu cực)
* Nguyên nhân và kết quả có thể thay đổi vị trí cho nhau
Điều này có nghĩa là một sự vật, hiện tượng nào đó trong mối quan hệ này là nguyên nhân, nhưng
trong mối quan hệ khác lại là kết quả và ngược lại.
Một hiện tượng nào đó với tính cách là kết quả do một nguyên nhân nào đó sinh ra, đến lượt mình
lại trở thành nguyên nhân sinh ra hiện tượng thứ ba, ... và quá trình cứ thế tiếp tục mãi không bao giờ kết
thúc, tạo nên một chuỗi nhân quả vô cùng tận. Trong chuỗi đó không có khâu nào có thể trở thành khâu
bắt đầu hay khâu cuối cùng.
=> Vì vậy, các chuỗi nhân quả là không đầu, không đuôi và một hiện tượng nào đó được coi là
nguyên nhân hay kết quả bao giờ cũng ở trong một quan hệ xác định, cụ thể.
2.3.3. Ý nghĩa phương pháp luận
+ Đối với nhận thức:

29
 Không có sự vật, hiện tượng nào trong thế giới vật chất lại không có nguyên nhân. Nhưng không
phải con người có thể nhận thức ngay được mọi nguyên nhân. Vì vậy, nhiệm vụ của nhận thức khoa học
là phải tìm ra nguyên nhân của những hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy để giải thích được
những hiện tượng đó.
Trong quá trình đi tìm nguyên nhân cần lưu ý:
- Vì mối liên hệ nhân quả tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào ý thức của con người nên chỉ có thể
tìm nguyên nhân của hiện tượng ở trong chính thế giới các hiện tượng, chứ không thể ở ngoài nó.
- Vì nguyên nhân luôn luôn có trước kết quả nên khi tìm nguyên nhân của một hiện tượng nào đó
cần tìm trong những mặt, những sự kiện, những mối liên hệ đó xảy ra trước khi hiện tượng xuất hiện.
Song cần lưu ý rằng không phải mọi sự kiện xảy ra trước đều là nguyên nhân của sự kiện xảy ra sau.
- Vì một hiện tượng có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra nên trong quá trình xác định nguyên nhân
của một hiện tượng nào đó cần hết sức tỉ mỉ, thận trọng, vạch ra cho được kết quả tác động của từng mặt,
từng sự kiện, từng mối liên hệ cũng như của các tổ hợp khác nhau của chúng trong việc làm nảy sinh hiện
tượng để trên cơ sở đó có thể xác định đúng về nguyên nhân sinh ra hiện tượng.
- Vì một hiện tượng trong mối quan hệ này là kết quả, trong mối quan hệ khác có thể là nguyên
nhân nên để hiểu rõ tác dụng của hiện tượng ấy cần xem xét nó trong những quan hệ mà nó giữ vai trò là
nguyên nhân cũng như trong những quan hệ mà nó là kết quả.
+ Đối với hoạt động thực tiễn:
Vì mối liên hệ nhân quả mang tính tất yếu nên ta có thể dựa vào mối liên hệ nhân - quả để hành
động. Trong quá trình hành động cần lưu ý:
+ Muốn loại bỏ một hiện tượng nào đó cần loại bỏ nguyên nhân làm nảy sinh ra nó.
+ Muốn cho hiện tượng nào đó xuất hiện cần tạo ra nguyên nhân cùng những điều kiện cần thiết
cho nguyên nhân sinh ra nó phát sinh tác dụng.
+Vì hiện tượng có thể xuất hiện do nhiều nguyên nhân tác động riêng lẻ hoặc đồng thời, nên trong
hoạt động thực tiễn cần tuỳ hoàn cảnh cụ thể mà lựa chọn phương pháp hành động thích hợp, không nên
hành động rập khuôn theo phương pháp cũ.
+ Vì các nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân bên trong giữ vai trò quyết định trong sự xuất hiện,
vận động và tiêu vong của hiện tượng, nên trong hoạt động thực tiễn cần dựa trước hết vào nguyên nhân
chủ yếu và nguyên nhân bên trong.
+ Để đẩy nhanh (hay kìm hãm hoặc loại trừ) sự biến đổi, phát triển của một hiện tượng xã hội nào
đó, cần làm cho các nguyên nhân chủ quan tác động cùng chiều (hay lệch hoặc ngược chiều) với chiều
vận động của mối quan hệ nhân - quả khách quan.
+ Kết quả có tác động trở lại nguyên nhân. Vì vậy trong hoạt động thực tiễn chúng ta cần phải khai
thác, tận dụng các kết quả đó đạt được để tạo điều kiện thúc đẩy nguyên nhân phát huy tác dụng, nhằm
đạt mục đích.
30
 2.4. BẢN CHẤT VÀ HIỆN TƯỢNG
2.4.1. Khái niệm Bản chất và Hiện tượng
- Bản chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất nhiên,
tương đối ổn định bên trong sự vật, quy định sự vận động và phát triển của sự vật đó.
- Hiện tượng là phạm trù triết học dùng để chỉ những biểu hiện của những mặt, những mối liên
hệ ấy ở bên ngoài
* Lưu ý: Phân biệt phạm trù bản chất – hiện tượng với phạm trù cái chung và phạm trù quy luật:
- Phạm trù bản chất gắn liền với cái chung, nhưng không đồng nhất với cái chung. Có cái chung là
bản chất, nhưng có cái chung không phải là bản chất. “Cái tạo nên bản chất của một lớp sự vật nhất định
cũng đồng thời là cái chung của các sự vật đó. Tuy nhiên không phải mọi cái chung đều là bản chất. Chỉ
có những cái chung tất yếu, cái chung quyết định sự tồn tại và vận động của sự vật mới là bản chất”.
- Phạm trù bản chất và phạm trù quy luật là cùng loại, hay cùng bậc. Tuy nhiên bản chất và quy
luật không đồng nhất với nhau. Mỗi quy luật thường biểu hiện một mặt, một khía cạnh nhất định của bản
chất. Bản chất là tổng hợp của nhiều quy luật. Vì vậy phạm trù bản chất rộng hơn phạm trù quy luật.

2.4.2. Quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng

* Quan điểm của chủ nghĩa duy tâm
Những người theo chủ nghĩa duy tâm đã không giải quyết đúng đắn mối quan hệ biện chứng giữa
bản chất và hiện tượng, vì họ không thừa nhận hoặc không hiểu đúng sự tồn tại khách quan của bản chất
và hiện tượng.
- Những người theo chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng, bản chất không tồn tại thật sự, bản chất
chỉ là tên gọi trống rỗng do con người bịa dặt ra, còn hiện tượng dù tồn tại nhưng đó chỉ là tổng hợp
những cảm giác của con người, chỉ tồn tại trong chủ quan của con người.
- Những người theo chủ nghĩa duy tâm khách quan thừa nhận sự tồn tại thực sự của bản chất
nhưng đó không phải là của bản thân sự vật mà theo họ đó chỉ là những thực thể tinh thần.
-> Chúng không được khoa học và thực tiễn thừa nhận.
* Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng
Trái với các quan điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng, cả bản chất và hiện tượng
đều tồn tại khách quan và là cái vốn có của sự vật không do ai sáng tạo ra. Bởi vì bất kỳ sự vật nào cũng
được tạo nên từ những yếu tố nhất định. Những yếu tố này liên kết với nhau bằng những mối liên hệ
khách quan, chằng chịt, đan xen. Trong đó có những mối liên hệ tất nhiên, tương đối ổn định. Những mối
liên hệ đó tạo nên bản chất nội tại của sự vật.

31
 Chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ thừa nhận sự tồn tại khách quan của bản chất và hiện
tượng, mà còn cho rằng, giữa bản chất và hiện tượng có quan hệ biện chứng vừa thống nhất gắn bó chặt
chẽ với nhau, vừa mâu thuẫn đối lập nhau.
- Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng
+ Bản chất bao giờ cũng bộc lộ ra qua hiện tượng; còn hiện tượng nào cũng là sự biểu hiện của
bản chất ở mức độ nhất định. Không có bản chất nào tồn tại thuần tuý ngoài hiện tượng; đồng thời cũng
không có hiện tượng nào hoàn toàn không biểu hiện bản chất.
+ Bản chất và hiện tượng về căn bản là phù hợp với nhau.
✓ Bản chất được bộc lộ ra ở những hiện tượng tương ứng.
✓ Bản chất nào thì hiện tượng ấy.

✓ Bản chất khác nhau sẽ bộc lộ ở những hiện tượng khác nhau.

✓ Bản chất thay đổi thì hiện tượng biểu hiện nó cũng thay đổi.
✓ Khi bản chất biến mất thì hiện tượng biểu hiện nó cũng mất theo.
✓ Một bản chất mới xuất hiện sẽ xuất hiện những hiện tượng mới với tư cách là sự bộc lộ
ra bên ngoài của bản chất mới đó.
=> Bản chất và hiện tượng thống nhất với nhau, chính nhờ sự thống nhất này mà người ta có thể
tìm ra cái bản chất, tìm ra quy luật trong vô vàn các hiện tượng bên ngoài.
- Tính chất mâu thuẫn của sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng
Bản chất và hiện tượng thống nhất với nhau, nhưng đây là sự thống nhất của hai mặt đối lập –
thống nhất biện chứng. Do vậy không phải bản chất và hiện tượng phù hợp nhau hoàn toàn mà luôn bao
hàm cả sự mâu thuẫn, sự khác biệt.
Vì bản chất của sự vật bao giờ cũng được thể hiện ra thông qua tương tác của sự vật ấy với các sự
vật xung quanh; các sự vật xung quanh này trong quá trình tương tác đó ảnh hưởng đến hiện tượng, đưa
vào nội dung của hiện tượng những thay đổi nhất định. Kết quả là hiện tượng tuy biểu hiện bản chất
nhưng không còn là sự biểu hiện y nguyên bản chất nữa.
Mâu thuẫn này thể hiện ở chỗ:
+ Bản chất phản ánh cái chung, cái tất yếu, quyết định sự tồn tại và phát triển của sự vật.
Hiện tượng phản ánh cái riêng, cái cá biệt.
Cùng một bản chất có thể biểu hiện ra ở nhiều hiện tượng khác nhau tuỳ theo sự thay đổi của điều
kiện và hoàn cảnh. Nội dung cụ thể của mỗi hiện tượng phụ thuộc không những vào bản chất, mà còn vào
hoàn cảnh cụ thể trong đó bản chất được biểu hiện.
✓ Hiện tượng phong phú hơn bản chất, còn bản chất sâu sắc hơn hiện tượng.
✓ Bản chất là cái tương đối ổn định, ít biến đổi, còn hiện tượng là cái thường xuyên biến đổi.

32
 + Bản chất là mặt bên trong ẩn dấu sâu xa của hiện thực khách quan. Hiện tượng là mặt
bên ngoài của hiện thực khách quan.
Bản chất không được biểu lộ hoàn toàn ở một hiện tượng mà biểu hiện ở rất nhiều hiện tượng
khách nhau. Hiện tượng không biểu hiện hoàn toàn bản chất mà chỉ biểu hiện một khía cạnh của bản
chất, biểu hiện bản chất dưới hình thức đó biến đổi, nhiều khi xuyên tạc bản chất.
+ Bản chất tương đối ổn định, biến đổi chậm, còn hiện tượng không ổn định, nó luôn luôn
trôi qua, biến đổi nhanh hơn so với bản chất. Vì nội dung của hiện tượng được quyết định không chỉ
bởi bản chất của sự vật, mà còn bởi những điều kiện tồn tại bên ngoài của nó, bởi tác động của nó với các
sự vật xung quanh. Mà các điều kiện này cũng như sự tác động qua lại của sự vật này với các sự vật khác
xung quanh lại thường xuyên biến đổi => Dẫn đến hiện tượng cũng thường xuyên biến đổi, trong khi đó
bản chất vẫn giữ nguyên.
=> Nhấn mạnh sự thống nhất biện chứng giữa bản chất và hiện tượng, Lênin viết: “Bản chất hiện
ra, hiện tượng là có tính bản chất”.

2.4.1. Ý nghĩa phương pháp luận

+ Đối với nhận thức:
- Bản chất và hiện tượng đều tồn tại khách quan nên con người chỉ có thể tìm ra bản chất của sự
vật ở chính sự vật, không thể tìm bản chất sự vật ở ngoài sự vật đó. Khi kết luận về bản chất của sự vật
cần tránh những nhận định chủ quan, tuỳ tiện.
- Bản chất không tồn tại dưới dạng thuần tuý, nó bao giờ cũng bộc lộ ra ngoài thông qua các hiện
tượng tương ứng của mình, nên chúng ta chỉ có thể tìm ra bản chất của sự vật trên cơ sở nghiên cứu các
hiện tượng của nó.
- Quá trình nhận thức là quá trình con người đi từ hiện tượng đến bản chất, từ bản chất ít sâu sắc
đến bản chất sâu sắc hơn. Điều đó đòi hỏi chúng ta không được tự thoả mãn dừng lại ở bất kỳ một trình
độ nhận thức nào về bản chất của sự vật.
+ Đối với hoạt động thực tiễn: Hiện tượng là biểu hiện của bản chất, do bản chất quy định. Do
vậy, muốn thay đổi hiện tượng, về cơ bản, phải thông qua hoạt động thực tiễn của con người để thay đổi
bản chất của sự vật.

2.4. CÁI CHUNG VÀ CÁI RIÊNG

2.5. NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC
2.6. TẤT NHIÊN VÀ NGẪU NHIÊN
2.7. KHẢ NĂNG VÀ HIỆN THỰC

33
III. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
3.1. QUY LUẬT VÀ SỰ PHÂN LOẠI QUY LUẬT
3.1.1. Quy luật, tính quy luật và đặc điểm của quy luật
- Khái niệm: Quy luật là phạm trù triết học dùng để chỉ những mối liên hệ bản chất, tất yếu, phổ
biến, ổn định và lặp đi lặp lại giữa các sự vật, hiện tượng hoặc giữa các mặt, các thuộc tính, các yếu tố,
các bộ phận, các giai đoạn quá trình của sự vật, hiện tượng.
- Tính quy luật: quy luật được làm thành, được xác định bởi các mối liên hệ bản chất, tất yếu, phổ
biến, ổn định và lặp đi lặp lại. Tính quy luật biểu thị mức độ nào đó có tính xác suất của các đặc tính bản
chất, tất yếu, phổ biến, ổn định và lặp đi lặp lại.
Công thức:
số đặc tính
Tính quy luật =
∑ các đặc tính
- Đặc điểm của quy luật:
+ Tính khách quan: Quy luật là cái vốn có của bản thân thế giới, hình thành trong sự vận động của
sự vật, hiện tượng; không phải là sự sáng tạo tùy ý của con người. Con người chỉ có thể nhận thức quy
luật mà không thể xóa bỏ quy luật.
+ Tính phổ biến: Quy luật tồn tại ở cả tự nhiên, xã hội và tư duy
+ Tính phong phú, đa dạng: Quy luật biểu hiện khác nhau ở cả tự nhiên, xã hội và tư duy
3.1.2. Sự phân loại quy luật
- Căn cứ vào tính phổ biến (phạm vi): QL riêng, QL chung, QL phổ biến
- Căn cứ vào lĩnh vực tác động (đối tượng): QL tự nhiên, QL xã hội, QL của tư duy
Với tư cách là một khoa học, phép BC duy vật nghiên cứu những quy luật phổ biến tác động
trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy của con người.
Các QL cơ bản của phép BC duy vật phản ánh sự vận động, phát triển dưới những phương diện cơ
bản nhất:
+ QL thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập cho biết nguồn gốc của sự vận động, phát triển.
+ QL chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại cho
biết phương thức của sự vận động, phát triển.
+ QL phủ định của phủ định cho biết khuynh hướng của sự vận động, phát triển.

3.2. QUY LUẬT THỐNG NHẤT VÀ ĐẤU TRANH CỦA CÁC MẶT ĐỐI LẬP (QUY
LUẬT MÂU THUẪN)
3.2.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật
- Đây là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật.
- Lênin gọi quy luật này là hạt nhân của phép biện chứng.
34
 - Quy luật này chỉ ra nguồn gốc, động lực của sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng
3.2.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật
Tất cả các sự vật, hiện tượng trên thế giới đều chứa đựng những mặt trái ngược nhau. Những mặt
trái ngược đó trong phép biện chứng duy vật gọi là mặt đối lập.
- Mặt đối lập là một phạm trù triết học dùng để chỉ những mặt, những đặc điểm, những thuộc
tính, những tính quy định có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau tồn tại một cách khách quan
trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
Sự tồn tại các mặt đối lập là khách quan và là phổ biến trong tất cả các sự vật. Các mặt đối lập
nằm trong sự liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau tạo thành mâu thuẫn biện chứng. Và hai mặt đối lập tạo
thành mâu thuẫn biện chứng tồn tại trong sự thống nhất và đấu tranh với nhau.
- Sự thống nhất của các mặt đối lập là sự nương tựa lẫn nhau, tồn tại không tách rời nhau
giữa các mặt đối lập, sự tồn tại của mặt này phải lấy sự tồn tại của mặt kia làm tiền đề.
Các mặt đối lập tồn tại không tách rời nhau nên giữa chúng bao giờ cũng có những nhân tố giống
nhau. Những nhân tố giống nhau đó gọi là sự “đồng nhất” của các mặt đối lập. Do có sự đồng nhất của
các mặt đối lập mà trong sự triển khai của mâu thuẫn đến một lúc nào đó, các mặt đối lập có thể chuyển
hoá lẫn nhau.
Các mặt đối lập không chỉ thống nhất, mà còn luôn luôn đấu tranh với nhau.
- Đấu tranh của các mặt đối lập là sự tác động qua lại theo xu hướng bài trừ và phủ định lẫn
nhau giữa các mặt đó.
Đấu tranh là động lực của sự phát triển.
Lênin khẳng định: “Sự phát triển là một cuộc “đấu tranh” giữa các mặt đối lập”.
=> Như vậy, mâu thuẫn là một chỉnh thể trong đó các mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu
tranh với nhau.
* Lưu ý:
+ Trong quá trình tồn tại của sự vật, hiện tượng, quá trình thống nhất và đấu tranh của các mặt đối
lập diễn ra ngay từ đầu. Tuy nhiên, ở giai đoạn đầu thì sự thống nhất có xu hướng diễn ra mạnh hơn còn
đấu tranh là xu hướng diễn ra mạnh hơn ở giai đoạn sau.
+ Bất cứ sự thống nhất nào của các mặt đối lập cũng đều có tính tạm thời tương đối vì sự thống
nhất gắn liền với sự đứng im tương đối, với sự ổn định tạm thời của sự vật.
+ Bất cứ sự đấu tranh nào của các mặt đối lập cũng đều là tuyệt đối vì sự đấu tranh gắn liền với sự
tự thân vận động, tự thân phát triển của sự vật; nó diễn ra trong suốt quá trình ổn định cũng như chuyển
hoá nhảy vọt về chất của sự vật.
Tính tuyệt đối của đấu tranh của các mặt đối lập gắn liền với tính tuyệt đối của vận động, phát
triển của sự vật. Sự đấu tranh làm thể thống nhất cũ bị phá vỡ, chuyển sang thể thống nhất mới, trong đó
đấu tranh vẫn tiếp tục xảy ra.
35
 * Tính chất của Mâu thuẫn:
- Mâu thuẫn tồn tại khách quan: Mọi sự vật trong thế giới hiện thực không phải là cái gì hoàn
toàn thuần nhất mà là một hệ thống các yếu tố, các mặt vừa liên hệ với nhau, vừa có khuynh hướng trái
ngược nhau tạo nên mâu thuẫn vốn có của sự vật. Do đó, mâu thuẫn không do ai sáng tạo ra và cũng
không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người.
- Mâu thuẫn có tính phổ biến: Mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại mâu thuẫn; mâu thuẫn này được
giải quyết thì mâu thuẫn khác lại nảy sinh.
- Mâu thuẫn có tính đa dạng, phong phú: Mâu thuẫn biểu hiện khác nhau ở mỗi sự vật, hiện tượng

3.2.3. Nội dung của quy luật

Mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới khách quan là một thể thống nhất của các mặt đối lập. Tuy
nhiên chỉ có 2 mặt đối lập nào liên hệ hữu cơ với nhau thành một chỉnh thể và luôn đấu tranh với nhau thì
được gọi là mâu thuẫn (không phải sự khác nhau nào cũng được gọi là mâu thuẫn). Khi sự vật mới xuất
hiện, mâu thuẫn thường biểu hiện là sự khác nhau căn bản của các mặt đối lập, nhưng theo khuynh hướng
trái ngược nhau.
Trong quá trình phát triển của mâu thuẫn thì sự khác nhau đó dần dần biến thành sự đối lập đến
khi 2 mặt đối lập xung đột với nhau gay gắt, nếu có điều kiện chúng sẽ chuyển hoá lẫn nhau (do có sự
đồng nhất của các mặt đối lập) và mâu thuẫn được giải quyết. Sự thống nhất của các mặt đối lập cũ bị phá
vì và thống nhất của các mặt đối lập mới được hình thành, mâu thuẫn mới được triển khai. Cứ như vậy,
sự vật phát triển bằng cách giải quyết các mâu thuẫn trong bản thân nó.
+ Các hình thức chuyển hóa:
- Chuyển hoá từng khía cạnh của mặt đối lập này sang mặt đối lập khác.
- Chuyển hoá thành mặt đối lập khác.
- Cả 2 mặt đối lập cũ đều bị triệt tiêu và chuyển thành mặt đối lập mới.
+ Phân loại mâu thuẫn
Mâu thuẫn tồn tại trong tất cả các sự vật, hiện tượng, cũng như trong tất cả các giai đoạn phát
triển của chúng. Mâu thuẫn hết sức phong phú, đa dạng. Tính phong phú, đa dạng đó được quy định một
cách khách quan bởi đặc điểm của các mặt đối lập, bởi điều kiện tác động qua lại của chúng, bởi trình độ
tổ chức của hệ thống (sự vật) mà trong đó mâu thuẫn tồn tại.
- Căn cứ vào quan hệ với sự vật được xem xét: mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài.
- Căn cứ vào ý nghĩa đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật: mâu thuẫn cơ bản và mâu
thuẫn không cơ bản.
- Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật trong một
giai đoạn nhất định: mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu.
- Căn cứ vào tính chất của các quan hệ lợi ích: mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng.
36
 => Từ những sự phân tích trên có thể rút ra thực chất quy luật thống nhất và đấu tranh của các
mặt đối lập như sau:
Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng những mặt, những khuynh hướng đối lập tạo thành
những mâu thuẫn trong bản thân nó; sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là nguồn gốc
của sự vận động và phát triển, làm cho cái cũ mất đi và cái mới ra đời thay thế.
3.2.4. Ý nghĩa phương pháp luận
Việc nghiên cứu quy thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập có ý nghĩa phương pháp luận
quan trọng trong nhận thức và hoạt động thực tiễn.
+ Đối với nhận thức:
- Do mâu thuẫn là nguồn gốc của vận động và phát triển nên muốn nhận thức được bản chất của
sự vận động và phát triển của sự vật, trước hết phải nhận thức được mâu thuẫn của nó.
- Quá trình nhận thức mâu thuẫn cũng là quá trình phân tích mâu thuẫn. Phân tích mâu thuẫn là
xác định ra loại hình của mâu thuẫn, trình độ phát triển của mâu thuẫn để từ đó tìm ra phương hướng giải
quyết thích hợp. Chỉ khi phân tích ra được mâu thuẫn mới có thể định ra đường lối chiến lược, hoặc sách
lược đúng đắn. Nhận định không đúng về mâu thuẫn sẽ dẫn đến những quyết sách sai lầm.
+ Đối với hoạt động thực tiễn:
- Mâu thuẫn là khách quan, điều kiện để giải quyết mâu thuẫn cũng là khách quan. Vì vậy, việc
giải quyết mâu thuẫn phải tuỳ thuộc vào những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể; phải tránh tư tưởng nôn
nóng, áp đặt khi giải quyết mâu thuẫn. Chỉ khi nào có đủ các điều kiện chín muồi, mâu thuẫn mới có thể
được giải quyết căn bản.
- Bất kì một mâu thuẫn nào ở đâu bao giờ cũng được giải quyết bằng con đường duy nhất là đấu
tranh giữa các mặt đối lập, không được dung hoà mâu thuẫn trong nhận thức và hành động.

3.3. QUY LUẬT CHUYỂN HOÁ TỪ NHỮNG THAY ĐỔI VỀ LƯỢNG THÀNH NHỮNG
THAY ĐỔI VỀ CHẤT VÀ NGƯỢC LẠI (QUY LUẬT LƯỢNG – CHẤT)
3.3.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật
- Đây là một trong 3 quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật.
- Quy luật này chỉ ra phương thức, cách thức của sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng.
3.3.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật
Bất cứ sự vật, hiện tượng nào cùng bao gồm mặt chất và mặt lượng. Hai mặt đó thống nhất hữu cơ
với nhau trong sự vật, hiện tượng.
* Khái niệm Chất: Chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có
của sự vật, hiện tượng; là sự thống nhất hữu cơ của những thuộc tính làm cho sự vật là nó chứ
không phải là cái khác.
Tính chất của tính quy định về chất:
37
 + Chất có tính khách quan, gằn liền với sự vật, không có chất thuần tuý tồn tại ngoài sự vật
+ Chất của sự vật tồn tại thông qua thuộc tính của sự vật.
+ Sự vật không phải chỉ có một tính quy định về chất, mà có nhiều tính quy định về chất.
+ Chất có tính ổn định, nói lên mặt đứng im tương đối của sự vật, làm cho sự vật đang tồn tại mà
chưa biến thành cái khác ...
* Khái niệm Lượng: Lượng là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn
có về mặt số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động, phát triển của sự vật, cũng như
các thuộc tính của sự vật.
Tính chất của tính quy định về lượng:
+ Lượng của sự vật chưa nói lên sự vật là gì, chưa thể phân biệt sự vật này với sự vật khác.
+ Lượng là cái vốn có của sự vật, tồn tại khách quan trong sự vật không phụ thuộc vào ý thức của
con người.
+ Có lượng được biểu thị bằng con số và đại lượng chính xác, có lượng không biểu thị được bằng
con số và đại lượng. Có lượng biểu thị yếu tố quy định kết cấu bên trong của sự vật, có lượng biểu thị yếu
tố bên ngoài sự vật như kích thước dài, rộng, cao cân nặng màu sắc v.v. của sự vật.
+ Sự vật có nhiều tính quy định về lượng tương ứng với tính quy định về chất.
+ Lượng nói lên mặt thường xuyên biến đổi của sự vật
* Lưu ý: Sự phân biệt giữa chất và lượng chỉ là tương đối vì tuỳ từng mối quan hệ cụ thể mà
có thể xác định được là chất hay là lượng.
3.3.3. Nội dung của quy luật
Mỗi một sự vật, hiện tượng là một thể thống nhất của hai mặt chất và lượng, hai mặt đó không
tách rời nhau mà tác động với nhau một cách biện chứng. Nếu không có chất thì sự vật, hiện tượng không
tồn tại được, chất thông qua lượng để biểu thị sự tồn tại của mình. Trong sự vật nếu không có tính quy
định về chất thì cũng không có tính quy định về lượng và ngược lại.
+ Khi sự vật tồn tại, chất và lượng thống nhất với nhau trong một độ nhất định.
* Độ là một phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn trong đó sự thay đổi về lượng của
sự vật chưa làm thay đổi căn bản chất của sự vật ấy.
Độ là mối liên hệ giữa lượng và chất của sự vật, ở đó thể hiện sự thống nhất giữa lượng và chất.
Trong độ, đã có sự biến đổi về lượng nhưng chưa có sự biến đổi về chất, mà mới chỉ có sự biến đổi về
trạng thái của chất; sự vật vẫn còn là nó chứ chưa biến thành cái khác.
Sự vật luôn vận động và biến đổi, cùng với nó là sự vận động, biến đổi của lượng và chất. Sự vận
động bao giờ cũng bắt nguồn từ lượng, nó diễn ra theo cách thức tăng dần hoặc giảm dần. Khi lượng
biến đổi dần dần đến một giới hạn nhất định thì dẫn đến sự thay đổi về chất. Sự thay đổi ấy được gọi là
bước nhảy, nó làm phá vì độ cũ và chất mới ra đời.

38
 * Bước nhảy là 1 phạm trù triết học dùng để chỉ giai đoạn chuyển hoá về chất của sự vật do sự
thay đổi về lượng của sự vật trước đó gây nên.
Giới hạn mà đến đó xảy ra bước nhảy, dẫn đến sự thay đổi về chất gọi là điểm nút.
Điểm nút là phạm trù triết học dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay đổi về lượng đã đủ làm
thay đổi về chất của sự vật.
Tập hợp các điểm nút gọi là đường nút.
Bước nhảy là sự kết thúc một giai đoạn thay đổi về lượng, nó là sự gián đoạn trong quá trình vận
động liên tục của sự vật, nhưng nó không chấm dứt sự vận động nói chung mà chỉ chấm dứt một dạng
tồn tại của sự vật để chuyển sang một dạng tồn tại khác.
* Chú ý: Sự thay đổi về lượng chuyển hóa thành sự thay đổi về chất phải có điều kiện. Không phải
bất cứ sự tăng thêm về lượng nào, ở trong bất cứ điều kiện nào, cũng làm cho chất thay đổi. Điểm nút không
cố định mà có thể có những thay đổi do tác động của những điều kiện khách quan và chủ quan.
+ Chất mới của sự vật ra đời sẽ tác động trở lại lượng đã thay đổi của sự vật. Chất mới ấy có thể
làm thay đổi kết cấu, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và phát triển của sự vật.
Lượng mới biến đổi trong độ mới đến điểm nút lại xảy ra bước nhảy. Cứ như vậy, sự vận động
của sự vật, hiện tượng trong thế giới diễn ra lúc thì lượng thay đổi tuần tự, khi thì nhảy vọt về chất, nó tạo
ra một đường nút vô tận làm cho sự vật mới xuất hiện, thay thế sự vật cũ. So với sự biến đổi về lượng thì
sự biến đổi về chất xảy ra nhanh chóng hơn, rõ rệt hơn, dễ thấy hơn. Đó là sự đứt đoạn trong liên tục.
* Các hình thức bước nhảy:
+ Căn cứ vào nhịp điệu bước nhảy:
- Bước nhảy đột biến: thực hiện trong thời gian ngắn, làm thay đổi toàn bộ kết cấu sự vật.
- Bước nhảy dần dần: thực hiện từ từ bằng cách tích luỹ dần những yếu tố của chất mới.
+ Căn cứ vào quy mô:
- Bước nhảy toàn bộ: làm thay đổi toàn bộ các yếu tố cấu thành sự vật.\
- Bước nhảy cục bộ: làm thay đổi các yếu tố riêng lẻ cấu thành sự vật.
* Kết luận: Quy luật này là quy luật của sự thống nhất biện chứng giữa 2 mặt chất và lượng,
những thay đổi về lượng chuyển thành những thành đổi về chất và ngược lại. Sự vận động đó biểu hiện
sự thống nhất và đấu tranh của hai mặt đối lập: chất và lượng. Chất là mặt tương đối ổn định, lượng là
mặt biến động hơn. Lượng biến đổi, mâu thuẫn với khuôn khổ chất cũ, phá vỡ chất cũ, chất mới được
hình thành với lượng mới. Nhưng lượng mới lại tiếp tục biến đổi, đến một giới hạn nào đó, lại phá vỡ
chất mà nay đó là cũ đi, hiện đang kìm hãm ... Cứ thế quá trình tác động biện chứng giữa hai mặt lượng
và chất tạo nên cách thức vận động, phát triển của sự vật. Cách thức đó thể hiện sự thống nhất giữa tính
liên tục và tính đứt đoạn trong quá trinh vận động đi lên của nó.
3.3.4. Ý nghĩa phương pháp luận
+ Đối với nhận thức:
39
 Để có tri thức đầy đủ về sự vật, ta phải nhận thức cả mặt lượng và mặt chất của nó, khi đạt tới tri
thức về sự thống nhất giữa chất và lượng chúng ta sẽ có tri thức hoàn chỉnh về sự vật đó.
+ Đối với hoạt động thực tiễn:
- Vì sự thay đổi về lượng và thay đổi về chất có mối quan hệ biện chứng với nhau, nên trong
hoạt động thực tiễn phải dựa trên việc hiểu đúng đắn vị trí, vai trò và ý nghĩa của mỗi loại thay đổi nói
trên để hành động có hiệu quả.
- Chống khuynh hướng “tả” khuynh, chủ quan, nóng vội, chưa có sự tích luỹ về lượng đã muốn
thực hiện bước nhảy về chất. Hoặc coi nhẹ sự tích luỹ về lượng, chỉ nhấn mạnh bước nhảy dễ dẫn đến
phiêu lưu, mạo hiểm.
- Chống khuynh hướng “hữu” khuynh, bảo thủ, trì trệ, ngại khó không dám thực hiện bước nhảy
về chất khi đã có đủ tích luỹ về lượng.
- Muốn duy trì sự vật ở trạng thái nào đó phải nắm được giới hạn độ, không để cho lượng thay đổi
vượt quá giới hạn của độ.

3.4. QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH

3.4.1. Vị trí, vai trò của quy luật trong phép biện chứng duy vật
- Đây là một trong 3 quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật.
- Quy luật này nói lên khuynh hướng của sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng trong
thế giới; tính tất yếu của sự ra đời cái mới và mối liên hệ giữa cái mới và cái cũ. Quá trình vận động và
phát triển này diễn ra theo con đường xoáy ốc từ thấp đến cao.
3.4.2. Các khái niệm cơ bản của quy luật
+ Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn. Nó vận động, phát triển không ngừng. Một dạng vật chất
nào đó xuất hiện rồi mất đi, được thay thế bằng một dạng vật chất khác, sự thay thế đó gọi là phủ định.
Phủ định là sự thay thế sự vật này bằng sự vật khác trong quá trình vận động và phát triển.
Sự phủ định là tất yếu đối với mọi sự vận động, phát triển. Không có phủ định cái cũ thì cái mới
không ra đời và phát triển được. Song, không phải bất cứ sự phủ định nào cũng gắn liền với sự phát triển.
Phủ định có hai loại: phủ định siêu hình và phủ định biện chứng.
+ Phủ định siêu hình là kết quả của sự tác động từ bên ngoài, là sự phá huỷ, thủ tiêu sự vật,
chấm dứt sự tồn tại và phát triển của nó.
Trong triết học, phủ định siêu hình là sự phủ định sạch trơn, không giữ lại những yếu tố căn bản
của sự vật cũ.
+ Phủ định biện chứng là phạm trù triết học dùng để chỉ sự phủ định tự thân, sự phát triển tự
thân, là mắt khâu trong quá trình dẫn tới sự ra đời của cái mới, tiến bộ hơn so với cái cũ, sự vật cũ – cái
bị phủ định.
Phủ định biện chứng có hai đặc trưng cơ bản sau đây:
40
 Thứ nhất: Phủ định biện chứng mang tính khách quan. Nguyên nhân của sự phủ định là kết quả
giải quyết những mâu thuẫn bên trong sự vật. Nó không phụ thuộc vào ý muốn của con người.
Thứ hai: Phủ định biện chứng có tính kế thừa, không phải là sự xoá bỏ hoàn toàn cái cũ mà chỉ lọc
bỏ những yếu tố không còn phù hợp của cái cũ. Cái cũ được bảo tồn trong cái mới dưới dạng cải biến.
Giữa cái cũ và cái mới có mối liên hệ chặt chẽ với nhau.
+ Phủ định của phủ định là một phạm trù triết học dùng để chỉ sự vận động và phát triển của sự
vật thông qua ít nhất 2 lần phủ định biện chứng, sự vật dường như quay lại điểm xuất phát ban đầu nhưng
trên cơ sở cao hơn.
3.4.3. Nội dung của quy luật
+ Sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng trong thế giới diễn ra theo quy luật cái mới
phủ định cái cũ. Nhưng cái mới lại trở thành cái cũ và bị cái mới hơn phủ định. Sự phủ định đó tạo ra
khuynh hướng phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện
hơn. Trong sự chuyển hoá vô tận ấy, sự vật dường như lặp lại cái ban đầu sau một số lần phủ định nhưng
trên cơ sở cao hơn. Nhưng những sự phủ định này không phải là sự kế tiếp giản đơn mà lại thông qua
những vòng khâu xác định.
+ Mỗi vòng khâu thường có hai lần phủ định liên tiếp:
Lần phủ định thứ nhất tạo ra sự vật mới đối lập với sự vật ban đầu, nó thiên về phê phán, gạt bỏ
những cái đã lỗi thời.
Lần phủ định thứ hai (phủ định của phủ định) tạo ra sự vật mới, về hình thức giống với cái bị phủ
định đầu tiên, nhưng về nội dung nó lại phát triển ở trình độ cao hơn.
Nhiệm vụ chủ yếu của lần phủ định thứ hai là phát huy những nhân tố hợp lý của cái bị phủ đầu tiên
để hoàn thiện một vòng khâu của sự phát triển. Vì vậy, lần phủ định thứ hai được xem là lần phủ định cao
hơn.
Kết quả của sự phủ định của phủ định là điểm kết thúc của một chu kỳ phát triển và cũng là điểm
khởi đầu của chu kỳ phát triển tiếp theo. Sự vật lại tiếp tục phủ định biện chứng chính mình để phát triển.
Cứ như vậy sự vật mới ngày càng mới hơn.
+ Quy luật phủ định của phủ định biểu hiện sự phát triển của sự vật là do mâu thuẫn bên trong bản
thân của sự vật quyết định. Mỗi lần phủ định là kết quả đấu tranh và chuyển hoá giữa các mặt đối lập
trong bản thân sự vật.
Sự phủ định lần thứ nhất diễn ra làm cho sự vật cũ chuyển thành cái đối lập với mình.
Sự phủ định lần thứ hai được thực hiện dẫn tới sự vật mới ra đời. Sự vật này đối lập với cái được
sinh ra ở lần phủ định thứ nhất.
=> Như vậy, sau hai lần phủ định, sự vật dường như quay trở lại cái cũ, nhưng trên cơ sở mới cao hơn.
+ Quy luật phủ định của phủ định khái quát xu hướng tất yếu tiến lên của sự vật – xu hướng phát triển.
Song sự phát triển đó không phải diễn ra theo đường thẳng, mà theo đường “xoáy ốc” quanh co, phức tạp.
41
 Sự phát triển theo đường xoáy ốc là sự biểu thị rõ ràng, đầy đủ các đặc trưng của quá trình phát
triển biện chứng của sự vật: Tính kế thừa, Tính lặp lại, Tính tiến lên, Tính vô tận
+ Không phải bất kì 1 sự vật nào cũng trải qua 2 lần phủ định biện chứng mà sự vật càng phức tạp
thì số lần phủ định biện chứng càng nhiều. Nói cách khác, sự vật phải trải qua từ hai lần phủ định trở lên
mới hoàn thành một chu kỳ phát triển.
3.4.4. Ý nghĩa phương pháp luận
Nghiên cứu về quy luật phủ định của phủ định, chúng ta rút ra một số ý nghĩa phương pháp luận
sau đây:
+ Chống lại các quan điểm siêu hình cho rằng phát triển theo đường thẳng giản đơn hoặc theo vòn
tròn khép kín, phủ định là chấm dứt sự phát triển.
+ Phải thấy được khuynh hướng phát triển đi lên vì có lúc quanh co, thụt lùi tạm thời; phải lạc
quan tin tưởng vào sự phát triển.
+ Cần có thái độ tôn trọng cái cũ, chống thái độ phủ định sạch trơn. Chúng ta phải biết kế thừa có
chọn lọc những cái vốn là tinh hoa của cái cũ, sử dụng chúng như là tiền đề của sự nảy sinh cái mới, tiến
bộ hơn.
+ Cần có thái độ ủng hộ cái mới, cái tiến bộ chống thái độ kế thừa nguyên xi.
+ Trong mỗi chu kỳ phát triển, sự vật có những đặc điểm riêng. Do vậy cần hiểu đặc điểm đó để
có cách tác động phù hợp sao cho sự vật phát triển nhanh hoặc chậm theo yêu cầu của con người.

B. BIỆN CHỨNG CỦA NHẬN THỨC (TRIẾT HỌC VỀ NHẬN THỨC)

TỔNG QUAN SƠ ĐỒ “TRIẾT HỌC VỀ NHẬN THỨC”

42
 Nhận thức
lý tính (tư
Tiêu chuẩn của chân duy trừu
lý tượng)

Các tính chất của

Chân lý VKn
chân lý

Khái niệm “chân lý”

Thực
tiễn

VK4
Triết Giai đoạn xác minh,
học Con đường kiểm nghiệm tri thức
Thực VK3
về biện chứng tiễn
nhận của nhận
thức thức Giai đoạn hình thành
VK2
tri thức

Nguyên lý về chân lý
VK1
Những
nguyên Nguyên lý về thực
lý xuất tiễn Thực
phát về tiễn
nhận Nguyên lý về khả Nhận thức cảm
thức năng nhận thức tính (Trực quan
sinh động
Nguyên lý về nguồn
gốc của nhận thức

I. NHỮNG NGUYÊN LÝ XUẤT PHÁT CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ NHẬN THỨC
1.1. Nguyên lý về nguồn gốc của nhận thức
Thế giới vật chất tồn tại khách quan ở bên ngoài nhận thức của con người, độc lập, không phụ thuộc vào
nhận thức của con người. Sự tồn tại khách quan và sự tác động khách quan của thế giới đố là nguồn gốc
dẫn đến quá trình nhận thức của con người. Không có sự tồn tại khách quan, không có sự tác động khách
quan của thế giới đó thì không có quá trình nhận thức, nghiên cứu và tìm hiểu của con người.
Lênin viết “Có những sự vật tồn tại độc lập với ý thức của chúng ta, độc lập với cảm giác của
chúng ta” (Lênin Toàn tập, tập 18, trang 117).
1.2. Nguyên lý về khả năng nhận thức
Con người hoàn toàn có khả năng nhận thức và hiểu biết được thế giới. Thế giới là có thể nhận
thức và hiểu biết được. Nhận thức không phải là sự phản ánh giản đơn, trực tiếp thế giới mà là một quá
trình bao gồm nhiều giai đoạn, một quá trình có quy luật, tuân theo quy luật. Đó là một quá trình tương
tác biện chứng giữa chủ thể và khách thể nhận thức, trong đó chủ thể nhận thức là con người nắm bắt
logic khách quan của thế giới để tạo dựng logic chủ quan lý luận của mình để khái quát phản ánh thế giới.
Lênin viết: “Dứt khoát là không có và không thể có bất kỳ sự khác nhau nào giữa hiện tượng và
vật tự nó. Chỉ có sự khác nhau giữa cái đã được nhận thức và cái chưa được nhận thức mà thôi” (Lênin
Toàn tập, tập 18, trang 117).
43
 “Nhận thức không phải là sự phản ánh giản đơn, trực tiếp, hoàn toàn mà là cả một quá trình của
những sự trừu tượng, những sự cấu thành và sự hình thành ra những khái niệm” (Lênin Toàn tập, tập 29,
trang 192).
1.3. Nguyên lý về thực tiễn
Nhận thức là một quá trình biện chứng trong đó các yếu tố, bộ phận, quá trình, giai đoạn, … của
nhận thức liên hệ nhau, ràng buộc nhau, quy định phụ thuộc nhau, làm tiền đề và điều kiện cho nhau, tác
động qua lại lẫn nhau, làm ảnh hưởng, biến đổi nhau. Theo Lênin: “Từ trực quan sinh động đến tư duy
trừu tượng, từ tư duy trừu tượng trở về thực tiễn, đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý
khách quan, nhận thức thực tại khách quan”. (Bút ký triết học – Lênin).
Cơ sở trực tiếp và chủ yếu nhất của nhận thức là thực tiễn. Thực tiễn là động lực và mục đích của
nhận thức. Thực tiễn quy định và quyết định quá trình con người tìm hiểu, khám phá nắm bắt và khái quát
thế giới. Thực tiễn là cầu nối giữa con người và thế giới vật chất bên ngoài. Thực tiễn vừa biến đổi thế
giới, vừa biến đổi con người. “Thực tiễn cao hơn lý luận”.
Lênin viết: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận
về nhận thức” (Lênin, Toàn tập, tập 18, trang 167)
“Thực tiễn lặp đi lặp lại hàng nghìn hàng triệu lần, được in vào ý thức của con người thành những
logic khác nhau” (Lênin, Toàn tập, tập 29, trang 202-203).
1.4. Nguyên lý về chân lý
Thực tiễn là tiêu chuẩn của nhận thức, của chân lý. Thực tiễn là thước đo để kiểm tra, xác minh,
kiểm nghiệm nội dung của nhận thức, tri thức. Mọi nhận thức, mọi tri thức chỉ đánh giá là chuẩn xác hay
không chuẩn xác, là phản ánh khách quan hay không, phản ánh khách quan, trung thực hay không trung
thực qua thực tiễn.
C.Mác viết: “Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới một chân lý khách quan hay
không, không phải là một vấn đề lý luận mà là một vấn đề thực tiễn” (Ph. Ăngghen, Lút vích Phoi ơ Bắc,
Trang 97)
Lênin viết: “Thực tiễn của con người và của loài người là sự kiểm nghiệm, là tiêu chuẩn của tính
khách quan của nhận thức” (Lênin, Toàn tập, tập 29, trang 227)

II. NHẬN THỨC VÀ CON ĐƯỜNG BIỆN CHỨNG CỦA NHẬN THỨC
2.1. THỰC TIỄN VÀ VAI TRÒ CỦA THỰC TIỄN ĐỐI VỚI NHẬN THỨC
2.1.1. Thực tiễn và các hình thức cơ bản của thực tiễn
Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất có
tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải biến tự nhiên và xã hội
Các hình thức cơ bản của thực tiễn:
Thực tiễn biểu hiện rất đa dạng với nhiều hình thức, song có ba hình thức cơ bản là:
44
 Hoạt động sản xuất vật chất: Là hoạt động cơ bản, đầu tiên của thực tiễn. Đây là hoạt động mà
con người sử dụng công cụ lao động để tác động vào giới tự nhiên để tạo ra của cải vật chất, các điều
kiện cần thiết để duy trì và phát triển con người và xã hội.
Hoạt động chính trị xã hội: là hoạt động của các cộng đồng người, các tổ chức khác nhau trong xã
hội nhằm cải biến những quan hệ chính trị xã hội. Thúc đẩy xã hội phát triển.
Hoạt động thực nghiệm khoa học: là hình thức đặc biệt của hoạt động thực tiễn, được tiến hành
trong những điều kiện do con người tạo ra nhằm xác định những quy luật biến đổi, phát triển của đối
tượng nghiên cứu. Hoạt động này có vai trò rất quan trọng trong sự phát triển của xã hội.
Mỗi hình thức hoạt động thực tiễn có chức năng khác nhau nhưng có mối quan hệ chặt chẽ, tác
động qua lại với nhau, trong đó hoạt động sản xuất vật chất là quan trọng nhất, quyết định các hoạt động
thực tiễn khác.
2.1.2. Nhận thức và các trình độ nhận thức
+ Triết học Mác - Lênin cho rằng nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc
người; là quá trình tạo thành tri thức về thế giới khách quan trong bộ óc con người
+ Nhận thức là khái niệm triết học dùng để chỉ hành động trí não của con người nhằm vào thế
giới; hành động tìm hiểu, khám phá, nắm bắt và khái quát thế giới của con người nảy sinh trong quá trình
tác động qua lại giữa con người với thế giới vật chất bên ngoài
Nhận thức là một quá trình phản ánh tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào bộ óc
con người trên cơ sở thực tiễn, nhằm sáng tạo ra những tri thức về thế giới khách quan đó.
+ Các yếu tố cấu thành của nhận thức:
Nhận thức là quá trình tác động biện chứng giữa chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức trên cơ
sở hoạt động thực tiễn của con người.
- Chủ thể nhận thức: Là những cá nhân, nhóm người, cộng đồng người tiến hành nghiên cứu, tìm
hiểu, khám phá, nắm bắt, khái quát thế giới bao gồm khả năng nhận thức, nhu cầu nhận thức và ý tưởng
nhận thức...
- Khách thể nhận thức: Là miền sự vật, hiện tượng trong thế giới tổng thể được chủ thể nhận thức
xác định để vươn tới tìm hiểu, khám phá và nắm bắt; bao gồm: phạm vi, lĩnh vực, thuộc tính, đặc điểm,
mối liên hệ, bản chất, quy luật.
+ Các trình độ nhận thức: Nhận thức là một quá trình với các trình độ nhận thức khác nhau, đó
cũng là quá trình đi từ nhận thức kinh nghiệm đến trình độ nhận thức lý luận; từ nhận thức thông thường
đến trình độ nhận thức khoa học.
- Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận
Nhận thức kinh nghiệm: Là trình độ nhận thức hình thành từ sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện
tượng trong giới tự nhiên, xã hội hay trong các thí nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm
là tri thức kinh nghiệm bao gồm cả tri thức kinh nghiệm thông thường và tri thức kinh nghiệm khoa học.
45
 Hạn chế của nhận thức kinh nghiệm là chỉ dừng lại ở sự mô tả sự vật do đó chỉ đem lại những
hiểu biết về các mặt riêng rẽ, bề ngoài, rời rạc, chưa phản ánh được bản chất và quy luật của sự vật, hiện
tượng.
Nhận thức lý luận: Là trình độ nhận thức gián tiếp, trừu tượng, có tính hệ thống trong việc khái
quát bản chất, quy luật của các sự vật, hiện tượng.
Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận là hai giai đoạn nhận thức khác nhau, có mối quan hệ
biện chứng với nhau, trong đó nhận thức kinh nghiệm là cơ sở của nhận thức lý luận.
Nhận thức lý luận không hình thành một cách tự phát, trực tiếp do đó nó có thể đi trước những dữ
kiện kinh nghiệm, hướng dẫn sự hình thành những tri thức kinh nghiệm có giá trị, lựa chọn kinh nghiệm
hợp lý phục vụ cho hoạt động thực tiễn.
- Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học
Nhận thức thông thường: là loại nhận thức được hình thành một cách tự phát, trực tiếp từ trong
hoạt động hàng ngày của con người.
Nhận thức thông thường phản ánh sự vật, hiện tượng xảy ra với tất cả những đặc điểm chi tiết, cụ
thể và với sắc thái khác nhau của sự vật do đó mang tính phong phú, nhiều vẻ, gắn liền với quan niệm
sống hàng ngày. Vì thế nó có vai trò chi phối thường xuyên hoạt động của con người trong xã hội.
Nhận thức khoa học: là loại nhận thức được hình thành một cách tự giác và gián tiếp từ sự phản
ánh đặc điểm bản chất, những quan hệ tất yếu của đối tượng nghiên cứu.
Nhận thức khoa học vừa có tính khách quan, vừa có tính trừu tượng, khái quát, hệ thống dưới
hình thức các khái niệm, các phạm trù và quy luật khoa học. Để nhận thức khoa học, con người phải sử
dụng một hệ thống các phương pháp nghiên cứu và được diễn đạt bằng cả ngôn ngữ thông thường và
thuật ngữ khoa học. Nhận thức khoa học có vai trò to lớn trong hoạt động thực tiễn, nhất là trong thời đại
cách mạng khoa học công nghệ hiện đại.
Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học là hai bậc thang khác nhau về chất của quá trình
nhận thức nhằm đạt tới các tri thức chân thực. Giữa chúng có liên hệ chặt chẽ với nhau: nhận thức thông
thường là cơ sở cho nhận thức khoa học ngược lại khi đã đạt đến trình độ nhận thức khoa học nó lại tác
động trở lại nhận thức thông thường, làm cho nhận thức thông thường phát triển.
2.1.3. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
Đối với nhận thức, thực tiễn đóng vai trò là cơ sở, động lực, mục đích của nhận thức và là tiêu
chuẩn chân lý, kiểm tra tính chân lý của quá trình nhận thức.
Thực tiễn là cơ sở và mục đích của nhận thức:
Thực tiễn là điểm xuất phát trực tiếp của nhận thức, đề ra nhu cầu, nhiệm vụ, cách thức và
khuynh hướng vận động và phát triển của nhận thức. Hoạt động thực tiễn của con người nhằm biến đổi tự
nhiên và xã hội của con người làm cho các đối tượng tự nhiên và xã hội bộc lộ ra những thuộc tính,
những mối liên hệ và quan hệ khác nhau giữa chúng, đem lại những tài liệu cho nhận thức, giúp cho nhận
46
thức nắm bắt được bản chất, các quy luật vận động của thế giới, trên cơ sở đó mà hình thành các lý thuyết
khoa học.
Ph. Ăngghen viết: “Từ trước tới nay, khoa học tự nhiên cũng như triết học đã hoàn toàn coi
thường ảnh hưởng của hoạt động con người đối với tư duy của họ. Hai môn ấy một mặt chỉ biết có tự
nhiên, mặt khác chỉ biết có tư tưởng. Nhưng chính việc người ta biến đổi giới tự nhiên, chứ không phải
chỉ một mình giới tự nhiên, với tính cách giới tự nhiên, là cơ sở chủ yếu nhất và trực tiếp nhất của tư duy
con người, và trí tuệ con người đã phát triển song song với việc người ta đã học cải biến tự nhiên”.
Thực tiễn là mục đích của nhận thức: Nhận thức không phải để nhận thức mà để phục vụ cho hoạt
động thực tiễn cải biến tự nhiên và xã hội. Trong lịch sử triết học có khuynh hướng cho rằng “triết học vị
triết học”, “khoa học vị khoa học”, “nghệ thuật vị nghệ thuật”. Quan điểm triết học Mác-Lênin khẳng
định rằng triết học, khoa học, nghệ thuật đều nhằm phục vụ cho cuộc sống con người.
Thực tiễn là động lực thúc đẩy quá trình vận động, phát triển của nhận thức. Thực tiễn đề ra mục
đích và nhu cầu cho nhận thức, thúc đẩy nhận thức phát triển. Thực tiễn làm nảy sinh mâu thuẫn, đòi hỏi
phải phát triển nhận thức mới giải quyết được. Nhờ có hoạt động thực tiễn mà con người chế tạo những
phương tiện kỹ thuật sử dụng trong nhận thức khoa học.
Ph. Ăngghen viết: “Khi xã hội có nhu cầu về kỹ thuật thì nhu cầu này thúc đẩy khoa học hơn
mười trường đại học”.
Thực tiễn là tiêu chuẩn kiểm nghiệm tính chân lý trong quá trình phát triển nhận thức. Thực tiễn là thước
đo giá trị của những tri thức đã đạt được trong nhận thức đồng thời thực tiễn không ngừng bổ sung, hoàn thiện,
điều chỉnh, sửa chữa, hoàn chỉnh và phát triển nhận thức.
Tính thống nhất biện chứng giữa thực tiễn và nhận thức: được thể hiện ở chỗ thực tiễn là xuất phát
điểm của nhận thức, quyết định sự hình thành và phát triển của nhận thức, là nơi thể nghiệm và kiểm
nghiệm tính đúng đắn của nhận thức; ngược lại nhận thức, nhất là nhận thức lý luận, nhận thức khoa học
khi nó phản ánh đúng bản chất và quy luật vận động của sự vật, hiện tượng có thể giúp con người thông
qua nhận thức của mình mà xác định các biện pháp cần thiết để thúc đẩy sự phát triển của thực tiễn.
Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức đòi hỏi chúng ta phải luôn luôn quán triệt quan điểm thực tiễn.
Quan điểm này yêu cầu việc nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, coi trọng công tác
tổng kết thực tiễn. Nghiên cứu lý luận phải liên hệ với thực tiễn, tránh bệnh giáo điều, duy ý chí, quan liêu
nhưng đồng thời cũng không được tuyệt đối hóa thực tiễn để rơi vào chủ nghĩa thực dụng và kinh nghiệm chủ
nghĩa. Nguyên tắc thống nhất giữa thực tiễn với lý luận phải là nguyên tắc cơ bản trong hoạt động thực tiễn và
hoạt động lý luận. Lý luận không có thực tiễn làm cơ sở và tiêu chuẩn để xác định chân lý của nó là lý luận
suông, ngược lại thực tiễn không có lý luận khoa học soi sáng sẽ trở thành thực tiễn mù quáng.

47
 2.2. CON ĐƯỜNG BIỆN CHỨNG CỦA SỰ NHẬN THỨC
2.2.1. Quan điểm của V. I. Lênin về con đường biện chứng của sự nhận thức
Trong tác phẩm Bút ký triết học, V. I. Lênin khái quát con đường biện chứng của sự nhận thức
như sau: Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn - đó là
con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, nhận thức hiện thực khách quan.
Nhận thức là một quá trình biện chứng diễn ra rất phức tạp, trong đó bao gồm nhiều giai đoạn,
trình độ, vòng khâu và hình thức khác nhau; chúng có nội dung cũng như vai trò, ý nghĩa khác nhau
trong quá trình nhận thức và hoạt động thực tiễn của chủ thể1.
✓ Giai đoạn “từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng” (giai đoạn hình thành tri thức)
* Nhận thức cảm tính: (Hay còn gọi là trực quan sinh động)
Đây là giai đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức, là giai đoạn mà con người sử dụng các giác
quan để tác động trực tiếp vào các sự vật nhằm nắm bắt các sự vật ấy. Trực quan sinh động bao gồm 3
hình thức là cảm giác, tri giác và biểu tượng.
+ Cảm giác:
- Là sự phản ánh những thuộc tính riêng lẻ của các sự vật hiện tượng khi chúng tác động trực tiếp
vào các giác quan của con người.
- Cảm giác là nguồn gốc của mọi sự hiểu biết, là kết quả của sự chuyển hoá những năng lượng
kích thích bên ngoài thành yếu tố của ý thức.
- Theo Lênin: “Cảm giác là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”.
Nhưng nếu dừng lại ở cảm giác thì nhận thức mới chỉ hiểu được từng thuộc tính riêng lẻ của các sự
vật, hiện tượng. Điều đó là không đủ. Vì thế, nhận thức không dừng lại ở cảm giác mà phải tiến lên tri giác.
+ Tri giác:
- Là hình ảnh tương đối toàn vẹn về sự vật khi sự vật đó đang trực tiếp tác động vào các giác
quan. Là sự tổng hợp của nhiều cảm giác.
- So với cảm giác, tri giác là hình thức nhận thức cao hơn, đầy đủ hơn, phong phú hơn về sự vật.
Nhưng đến tri giác, con người mới chỉ có được hình ảnh trực quan và tương đối hoàn chỉnh về đối tượng.
+ Biểu tượng:
- Là hình thức phản ánh cao nhất và phức tạp nhất của giai đoạn trực quan sinh động.
- Là hình ảnh của sự vật được giữ lại trong trí nhớ. Sự tiếp xúc trực tiếp nhiều lần với sự vật để lại
trong chúng ta những ấn tượng, những hình ảnh về sự vật đó. Những ấn tượng, hình ảnh này đậm nét và
sâu sắc đến mức có thể hiện lên trong ký ức của chúng ta ngay cả khi sự vật không còn ở trước mặt.
Đó chính là những biểu tượng.

1
“Nhận thức của con người không phải là (không đi theo) một đường thẳng mà là một đường cong
đi gần vô hạn đến một loạt những vòng tròn, đến một vòng xoáy ốc”
48
 - Trong biểu tượng chỉ giữ lại những nét chủ yếu, nổi bật nhất của sự vật do cảm giác, tri giác
đem lại trước đó.
- Hình thức cao nhất của biểu tượng là sự tưởng tượng; mang tính chủ động và sáng tạo.
- Biểu tượng tuy vẫn còn mang tính chất cụ thể, sinh động của nhận thức cảm tính, song đã bắt
đầu mang tính chất khái quát và gián tiếp.
- Có thể xem biểu tượng như là hình thức trung gian quá độ cần thiết để chuyển từ nhận thức
cảm tính lên nhận thức lý tính.
=> KL: Nhìn chung ở giai đoạn này con người mới nhận thức được cái bên ngoài, cái hiện tượng
là chủ yếu chứ chưa đi vào được cái bản chất, bên trong.
Như vậy là mục đích của nhận thức chưa đạt được và do cảm tính là chủ yếu cho nên nhận thức có thể
sai lầm. Nhận thức không dừng lại ở đây được mà phải phát triển lên trình độ cao hơn là nhận thức lý tính.
* Nhận thức lý tính: (Hay còn gọi là tư duy trừu tượng)
Nhận thức lý tính là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của quá trình nhận thức, nảy sinh trên
cơ sở nhận thức cảm tính.
Đây là giai đoạn phản ánh gián tiếp, trừu tượng và khái quát những thuộc tính, đặc điểm bản chất
của đối tượng. Ở giai đoạn này, con người đó thoát li sự vật, vẫn tiếp tục quan sát sự vật, làm thay đổi sự
vật nhưng đã bắt đầu có sự tham gia tích cực của tư duy. Và quá trình tư duy này, hình thức biểu hiện của
nó là ngôn ngữ.
Vì vậy, nó đạt tới trình độ phản ánh sâu sắc hơn, chính xác hơn và đầy đủ hơn cái bản chất của
đối tượng.
Nhận thức lý tính được thể hiện ở 3 hình thức của tư duy là khái niệm, phán đoán và suy luận.
+ Khái niệm:
- Là hình thức cơ bản của tư duy trừu tượng, phản ánh những đặc tính bản chất của sự vật.
- Khái niệm là kết quả của sự khái quát, tổng hợp biện chứng các đặc điểm, thuộc tính của sự vật
hay một lớp sự vật.
- Vì vậy, các khái niệm vừa có tính khách quan vừa có tính chủ quan.
- Nội hàm của khái niệm không phải là bất biến, bởi vì hiện thực khách quan luôn vận động và
phát triển cho nên khái niệm phản ánh hiện thực đó không thể bất biến mà còn phải vận động, phát triển
theo, liên hệ chuyển hoá lẫn nhau, mềm dẻo, linh hoạt, năng động.
- Khái niệm cũng chính là “điểm nút” của quá trình tư duy trừu tượng, là cơ sở để hình thành phán đoán.
+ Phán đoán:
- Là hình thức của tư duy liên kết các khái niệm lại với nhau để khẳng định hoặc phủ định một
đặc điểm, một thuộc tính nào đó của đối tượng.
- Tuy nhiên, phán đoán không phải là tổng số giản đơn của những khái niệm tạo thành mà là quá
trình biện chứng trong đó các khái niệm có sự liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau.
49
 + Suy luận:
- Là hình thức của tư duy liên kết các phán đoán lại với nhau để rút ra phán đoán mới, tri thức
mới. Nói cách khác, suy luận là quá trình đi đến một phán đoán mới từ những phán đoán tiền đề.
Suy luận là công cụ hùng mạnh của tư duy trừu tượng thể hiện quá trình vận động của tư duy đi
từ cái đó biết đến nhận thức những cái chưa biết một cách gián tiếp.
Có thể nói, toàn bộ các khoa học được xây dựng trên hệ thống suy luận và nhờ có suy luận mà con
người ngày càng nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn hiện thực khách quan.
- Tuy nhiên, để phản ánh đúng hiện thực khách quan, trong quá trình suy luận phải xuất phát từ
những tiền đề đúng và phải tuân theo những quy tắc lôgic.

PHÂN BIỆT TAM ĐOẠN LUẬN THUỘC SUY LUẬN QUY NẠP VÀ DIỄN DỊCH
Tam đoạn luận là suy luận đi từ ít nhất 2 phán đoán tiền đề để đưa ra 1 phán đoán kết luận
– Suy luận quy nạp là phương pháp đi từ tri thức về cái riêng đến tri thức về cái chung, từ tri thức
ít chung đến tri thức chung hơn. Suy luận quy nạp kết luận cho tất cả lớp sự vật, hiện tượng được nghiên
cứu.
– Suy luận diễn dịch là phương pháp đi từ tri thức về cái chung đến tri thức về cái riêng, từ tri
thức chung đến tri thức ít chung hơn. Suy luận diễn dịch kết luận cho từng sự việc riêng lẻ cụ thể của sự
vật, hiện tượng.

50
 * Bảng so sánh nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính

Thứ tự Nhận thức cảm tính Nhận thức lý tính

1. Cơ sở, - Các sự vật hiện tượng cụ thể - Cảm giác, tri giác, biểu tượng
công cụ - Các giác quan (chủ yếu) - Bộ não người (chủ yếu)
2. Cơ chế Biến đổi năng lượng kích thích thành xung Phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa,
thực hiện lượng thần kinh khái quát hóa, phán đoán suy luận.
3. Tính chất
Trực tiếp, cụ thể, sinh động Gián tiếp, trừu tượng, khái quát
phản ánh
4. Nội dung
Bề ngoài, riêng lẻ, ngẫu nhiên Bên trong, chung, bản chất, quy luật
phản ánh
5. Kết quả Tri thức kinh nghiệm, cảm tính Tri thức, lý tính (mối liên hệ, bản chất,
phản ánh (cảm giác, tri giác, biểu tượng) quy luật)
Ưu điểm: Khái quát bản chất, quy luật
Ưu điểm: Cung cấp thông tin trực tiếp, cơ
của sự vật, hiện tượng, tạo nên chiều
sở để hình thành tri thức con người
6. Đánh giá sâu, tinh tế của tri thức.
Hạn chế: Tri thức, bề ngoài, cảm tính, chưa
Hạn chế: Bỏ qua cái phong phú, sinh
chỉ ra bên trong sự vật hiện tượng
động của sự vật, hiện tượng.

* Mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính:
- Nhận thức cảm tính là cơ sở, là nền tảng của nhận thức lý tính. Không có nhận thức cảm tính, thì
không có nhận thức lý tính. Nhận thức lý tính chỉ diễn ra và triển khai được trên cơ sở nền tảng của nhận
thức cảm tính. Nếu không dựa trên nền tảng của nhận thức cảm tính và tách khỏi nhận thức cảm tính,
nhận thức lý tính chỉ còn là tư duy thuần túy, thiếu sức sống, cằn cỗi.
- Nhận thức lý tính được hình thành trên mỗi bước đi của nhận thức cảm tính nhưng tham gia vào
nhận thức cảm tính. Nó làm cho nhận thức cảm tính trở nên sâu sắc hơn, tinh tế hơn. Không có nhận thức
lý tính thì nhận thức cảm tính chỉ còn là những cảm nhận riêng lẻ, rời rạc, chỉ là những tri thức vụn vặt,
lẻ tẻ, hời hợt về thế giới, không có nhận thức cảm tính, không dựa vào nhận thức lý tính, nhận thức cảm
tính chỉ giới hạn trong cái cảm tính vụn vặt.
- Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính không tách rời nhau, độc lập với nhau mà liên hệ, ràng
buộc nhau, bao hàm trong nhau và thẩm thấu vào nhau. Trên mỗi bước đi của nhận thức cảm tính đã có,
đã chứa đựng nhận thức lý tính và ngược lại trên mỗi bước đi của nhận thức lý tính đã có, đã chứa đựng
nhận thức cảm tính.

51
 ✓ Giai đoạn từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn (giai đoạn xác minh, kiểm nghiệm tri thức)
Quá trình nhận thức nếu dừng lại ở nhận thức lý tính (tư duy trừu tượng) thì con người mới chỉ có
được những tri thức về đối tượng. Còn bản thân những tri thức ấy có chân thực hay không thì con người chưa
biết được. Trong khi đó, nhận thức đòi hỏi phải xác định xem những tri thức ấy có chân thực hay không.
Để thực hiện điều đó, nhận thức nhất thiết phải trở về với thực tiễn, dùng thực tiễn làm tiêu
chuẩn, làm thước đo tính chân thực của những tri thức đã đạt được trong quá trình nhận thức.
Như vậy, chính thực tiễn đã thống nhất 2 giai đoạn lại với nhau. Nhận thức bắt đầu từ thực tiễn rồi
lại khép kín ở thực tiễn. Nhưng không phải kết thúc nhận thức mà chỉ là kết thúc một chu trình nhận thức
để rồi mởi ra một chu trình mới nhưng ở trình độ cao hơn.
* Ý nghĩa phương pháp luận của việc nghiên cứu con đường biện chứng của nhận thức
- Nhận thức đầy đủ có 2 giai đoạn và các tiến trình của chúng. Không đề cao giai đoạn này, hạ
thấp giai đoạn kia và ngược lại. Nếu đề cao nhận thức cảm tính dẫn đến chủ nghĩa duy giác, duy cảm; nếu
đề cao nhận thức lý tính dẫn đến chủ nghĩa duy lý. Tất cả hai thái độ đó đều sai lầm.
- Thực tiễn là tiêu chuẫn của nhận thức, tiêu chuẩn của chân lý vì vậy phải dựa vào thực tiễn, phải
xuất phát từ thực tiễn. Tránh chủ quan, giáo điều, cứng nhắc, rập khuôn khi áp dụng lý luận vào thực tiễn.

2.2.2. Chân lý
Mọi quá trình nhận thức đều sáng tạo ra những tri thức, tức những hiểu biết của con người về thực
tế khách quan, nhưng không phải mọi tri thức đều có nội dung phù hợp với thực tế khách quan. Thực tế
lịch sử chứng minh rằng những tri thức mà con người đạt được có nhiều trường hợp không phù hợp thậm
chí hoàn toàn đối lập với thực tế khách quan.
Khái niệm chân lý được dùng để chỉ những tri thức có nội dung phù hợp với thực tế khách quan
mà sự phù hợp đó đã được kiểm tra và chứng minh bởi thực tiễn.
Các tính chất của chân lý:
Mọi chân lý đều có tính khách quan, tính tương đối, tính tuyệt đối và tính cụ thể
Tính khách quan của chân lý là chỉ tính độc lập về nội dung phản ánh của nó đối với ý chí chủ
quan của con người; nội dung của tri thức phải phù hợp với thực tế khách quan, thuộc về thế giới khách
quan, do thế giới khách quan quy định.
Khẳng định chân lý có tính khách quan là một trong những điểm cơ bản phân biệt quan niệm về chân lý
của chủ nghĩa duy vật biện chứng với chủ nghĩa duy tâm và thuyết bất khả tri – là những học thuyết phủ nhận sự
tồn tại khách quan của thế giới vật chất và phủ nhận khả năng của con người nhận thức được thế giới đó.
Tính tuyệt đối và tính tương đối của chân lý
Tính tuyệt đối của chân lý là chỉ tính phù hợp hoàn toàn và đầy đủ giữa nội dung phản ánh của tri
thức với hiện thực khách quan. Về nguyên tắc chúng ta có thể đạt đến chân lý tuyệt đối vì không có sự
vật, hiện tượng nào mà con người hoàn toàn không thể nhận thức đựợc song khả năng đó lại bị hạn chế
52
bởi những điều kiện cụ thể của từng thế hệ khác nhau, của từng thực tiễn cụ thể và bởi điều kiện xác định
về không gian và thời gian của đối tượng được phản ánh...do đó chân lý có tính tương đối.
Tính tương đối của chân lý là tính phù hợp nhưng chưa hoàn toàn đầy đủ giữa nội dung phản ánh
của những tri thức đã đạt được với hiện thực khách quan mà nó phản ánh mà mới chỉ đạt được sự phù
hợp từng phần, từng bộ phận, ở một số mặt, khía cạnh nào đó và trong những điều kiện nhất định.
Chân lý tuyệt đối và chân lý tương đối không tồn tại tách rời nhau mà có sự thống nhất biện chứng
với nhau. Một mặt, chân lý tuyệt đối là tổng số của các chân lý tương đối; mặt khác trong mỗi chân lý
mang tính tương đối bao giờ cũng chứa đựng những yếu tố của tính tuyệt đối. Chân lý tuyệt đối và chân
lý tương đối là hai mặt của một chân lý cụ thể. Một chân lý cụ thể vừa có tính tuyệt đối (vì nếu áp dụng
trong điều kiện cụ thể của nó thì nó luôn luôn đúng và không bao giờ trở thành sai lầm), vừa có tính tương
đối (vì nó chưa đầy đủ, chưa toàn diện, nếu áp dụng trong điều kiện khác thì sẽ trở thành sai lầm).
Như vậy, không thể có chân lý vĩnh cữu, tức chân lý bất di bất dịch. Tư duy con người trong quá
trình tiến lên vô cùng tận ngày càng tiệm cận đến chân lý tuyệt đối, chứ không bao giờ có thể đạt được
một cách đầy đủ, hoàn toàn.
Tính cụ thể của chân lý là đặc tính gắn liền và phù hợp giữa nội dung phản ánh với một đối tượng
nhất định cùng các điều kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Bất kỳ chân lý nào cũng có gắn liền với những
điều kiện lịch sử cụ thể, do đó “không có chân lý trừu tượng, chân lý luôn luôn là cụ thể.
Vai trò của chân lý đối với thực tiễn: Để sinh tồn và phát triển, con người phải tiến hành các hoạt
động thực tiễn nhưng hoạt động thực tiễn chỉ có thể thành công và có hiệu quả khi con người có tri thức
đúng đắn về thực tế khách quan và vận dụng đúng đắn tri thức đó trong hoạt động thực tiễn do vậy, chân lý
là một trong những điều kiện tiên quyết đảm bảo sự thành công và tính hiệu quả của hoạt động thực tiễn.
Mối quan hệ giữa chân lý và hoạt động trong thực tiễn là mối quan hệ song trùng trong quá trình
vận động, phát triển của cả chân lý và thực tiễn. Chân lý phát triển nhờ thực tiễn nhưng thực tiễn lại phát
triển nhờ vận dụng đúng đắn những chân lý mà con người đã đạt được trong hoạt động thực tiễn.
Ý nghĩa phương pháp luận: Quan điểm biện chứng về mối quan hệ giữa chân lý và thực tiễn đòi hỏi
trong hoạt động nhận thức con người phải xuất phát từ thực tiễn để đạt được chân lý, coi chân lý là một quá
trình, đồng thời phải thường xuyên tự giác vận dụng chân lý vào hoạt động thực tiễn để phát triển thực tiễn.
Coi trọng tri thức khoa học và tích cực vận dụng sáng tạo những tri thức đó vào các hoạt động kinh tế xã
hội, nâng cao hiệu quả của hoạt động thực tiễn của con người. Về thực chất đó chính là việc phát huy vai
trò của chân lý khoa học trong hoạt động thực tiễn.

53