Pojęcie formy muzycznej rozważa się zazwyczaj w trzech aspektach:
estetycznym
wiąże się z relacją
forma-treść
(podlegała w ciągu wieków różnym
interpretacjom, ze względu na
asemantyczność muzyki oraz
niejednoznaczność pojęcia treści
w muzyce)
teoretycznym praktycznym
(w dydaktyce muzycznej)
funkcjonuje wymiennie w sensie pragmatycznym –
(lub w powiązaniu) z określeniami: jako procedura komponowania
struktura, gatunek, kształt, postać... (wiąże się z propedeutyką kompozycji)
wymieniane najczęściej cechy formy muzycznej: w sensie apragmatycznym – jako
1) zwartość i logika przebiegu muzycznego, rezultat procedury komponowania
2) kontrast i proporcja. (wiąże się z analizą muzyczną)
w teorii muzyki zasadniczo chodzi
o uchwycenie w utworze prawidłowości
(wg Hugo Riemanna:
„jedność w różnorodności”)
struktura (często jako synonim pojęcia budowa)
pojmowana jako sieć relacji między poszczególnymi
elementami utworu
płynna granica między znaczeniami terminów gatunek
i forma:
1) gatunek – szersze rozumienie, wiąże się
zazwyczaj z funkcją muzyki, jej
uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi,
praktyka wykonawczą, stylem danej epoki,
lokalnymi tradycjami,
1
2) forma – funkcjonuje w dwóch postaciach

• ogólnej – jako:

- teoretyczny model budowy poszczególnych typów

kompozycji (schemat),

- teoretyczny model kształtowania materiału

dźwiękowego (sposób),

(przy czym uniwersalną rolę odgrywa zasada

powtarzalności – także jako zasada przekształcania
tego materiału)

• szczegółowej – dotyczy konkretnego utworu;

odbiegając od abstrakcyjnego modelu, stanowi
przejaw indywidualności twórczej kompozytora

(w tym sensie każdy utwór ma odmienną formę,

uchwycenie występujących w nim prawidłowości
i preferowanych zabiegów technicznych pozwala
określić indywidualny styl kompozytora oraz
uwydatnić cechy typowe dla muzyki danego
środowiska lub epoki)

2
Pojęcie formy muzycznej – logiczny układ materiału dźwiękowego, decydujący o artystycznym kształcie kompozycji (do momentu
pojawienia się aleatoryzmu).

UWAGA:
nauka o formach muzycznych rozwinęła się w XIX wieku na gruncie podręczników kompozycji.

1) XIX wiek – normatywna teoria formy muzycznej (ujmująca kompozycję statycznie)

forma muzyczna rozumiana jako suma elementów muzycznych – melodyki, rytmiki, harmoniki, dynamiki, agogiki, kolorystyki,
które dają w efekcie symetryczne 8- lub 16-taktowe okresy (motyw, fraza, zdanie), stanowiące podstawę budowy kompozycji (Hugo
Riemann);

2) I poł. XX wieku – koncepcja formy muzycznej ewolucyjnej

forma muzyczna staje się wypadkową współdziałania różnych elementów muzycznych

 dynamicznym przebiegu, napięciach i odprężeniach ruchu muzycznego, traktowanych jako odpowiedniki energetyki zjawisk
psychicznych (Ernst Kurth),

 o wspólnocie materiału tematycznego (Heinrich Mersmann)

 Friedrich Blume, dążąc do uchwycenia wszelkich typów muzyki, wyróżnił cztery współczynniki formy muzycznej –

diastematykę
metrum
dynamikę
kolorystykę

usystematyzowane według właściwości dźwięku jako zjawiska akustycznego –

3
 wysokości,
czasu trwania,
siły,
barwy

3) II poł. XX wieku –

 teoria warstwowa (Heinrich Schenker),

 teoria sonorystyki – wysuwająca na pierwszy plan analizę brzmienia (Józef M. Chomiński)

uwaga:
pojawienie się aleatoryzmu naruszyło dotychczasowe pojmowanie formy muzycznej (logiczny układ materiału dźwiękowego, decydujący
o artystycznym kształcie kompozycji)

Karlheinz Stockhausen wprowadził pojęcie formy otwartej – określając tym mianem formy nieewolucyjne, bez określonego kształtu
i zakończenia, w których układ poszczególnych segmentów brzmieniowych (zwanych też momentami) jest dowolnie wyznaczany przez
wykonawców.