ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

Από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα στην Ψυχολογία

Τέλη 19ου αιώνα επικρατεί η άποψη ότι άλλοι άνθρωποι

διαθέτουν λιγότερη κι άλλοι περισσότερη νοημοσύνη

Η άποψη αυτή επηρεάστηκε από τους

εκπροσώπους:
Galton (1884)
Goddard (1912)
 ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ
Τι εννοούμε με τον όρο
«νοημοσύνη»;
Ικανότητα για
 Μάθηση, αφηρημένη σκέψη, επίλυση προβλημάτων
 Αποτελεσματική εφαρμογή στο περιβάλλον
 Διαπολιτιστική προσέγγιση

Ενδεικτικές έρευνες:
(ΗΠΑ)
Νοημοσύνη: γνωστικές, λεκτικές, κοινωνικές
ικανότητες
(Ακτή Ελεφαντοστού)
Νοημοσύνη: προθυμία, υπευθυνότητα,
πρωτοβουλία, τεχνογνωσία, υπακοή,
τιμιότητα, ικανότητα αφήγησης,
ικανότητα προσοχής, επιδεξιότητα στα
χέρια
 Κληρονομικότητα και
νοημοσύνη
 Έρευνες με διδύμους
(Burt, 1955- 21 δίδυμοι, 1960-53
δίδυμοι)

80% - γενετικοί παράγοντες

(γονότυπος – φαινότυπος)
20% - περιβαλλοντικοί παράγοντες
Αξιολόγηση της Νοημοσύνης

 Τεστ που αξιολογούν νοητικά επιτεύγματα ανά

ηλικία
(Τεστ Νοημοσύνης)
 Παραγοντικά τεστ Νοημοσύνης
 Τεστ Νοημοσύνης

 1ο τεστ στη Γαλλία

Binet & Simon, 1905
(Νοητικό πηλίκο (ΝΠ) ή Δείκτης Νοημοσύνης
(ΔΝ)
▪ Terman, 1916 (αμερικανοποιημένη έκδοση του τεστ των
Binet & Simon)
 Yerkes, 1921 στις ΗΠΑ
(125.000 άντρες ένοπλων δυνάμεων)
 ►Η νοημοσύνη είναι μια γενική και περίπλοκη λειτουργία
αλληλεπίδρασης και συναίρεσης όλων των φυσικών και ψυχικών
λειτουργιών του εγκεφάλου που οδηγεί στην συνολική ανάπτυξη του
ψυχοσωματικού μηχανισμού του ατόμου, βοηθώντας το άτομο να
προσαρμοστεί στο ανώτατο επίπεδο με το περιβάλλον και να συνδεθεί
με τον κόσμο αμέσως μόλις η σύνδεση αυτή υπερβαίνει τις άμεσες και
στιγμιαίες σχέσεις και λαμβάνει χρονικά και τοπικά έναν διαρκή και
ευρύτητα χαρακτήρα.
 Οι σύγχρονες νευροαπεικονιστικές τεχνικές έχουν
επιτρέψει την άμεση διερεύνηση του
νευροβιολογικού υποστρώματος της νοημοσύνης
και έχουν οδηγήσει στην αλματώδη ανάπτυξη της
γνώσης μας γύρω από τις ατομικές διαφορές στις
γνωστικές λειτουργίες.
Νευρο-βιολογικό
Υπόστρωμα Νοημοσύνης
 Οι απεικονιστικές μελέτες σε υγιείς πληθυσμούς, αλλά και σε
ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες, που επιχειρούν να
διερευνήσουν το νευροβιολογικό υπόστρωμα της νοημοσύνης
διακρίνονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα με το στόχο τους. Στη
μία κατηγορία περιλαμβάνονται οι μελέτες που εστιάζουν στην
ανατομική (δομική) απεικόνιση του εγκεφάλου κατά την
εκτέλεση γνωστικών έργων (π.χ., Colom, Jung, & Haier, 2006.
Gong, Sluming, Mayes, Keller, Barrick, & συν., 2005. Haier,
Jung, Yeo, Head, & Alkire, 2004), ενώ στην άλλη εκείνες που
στοχεύουν στη λειτουργική του απεικόνιση (π.χ., Gray, Chabris,
& Braver, 2003. Haier, White, & Alkire, 2003. Lee, Choi, Gray,
Cho, Chae, & συν., 2006)
 Νευρο-βιολογικό
Υπόστρωμα Νοημοσύνης
 Η παρούσα ανασκόπηση παρουσιάζει σύγχρονα ευρήματα πάνω
στη σχέση της νοημοσύνης με ανατομικά και λειτουργικά
χαρακτηριστικά του εγκεφάλου. Αναλυτικότερα, τα ανατομικά
χαρακτηριστικά του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη νοημοσύνη
είναι ο όγκος του εγκεφάλου, το πάχος του φλοιού, η μικροδομή
της λευκής ουσίας και το πάχος του μεσολόβιου.
 Τα λειτουργικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη νοημοσύνη
συνίστανται στο βαθμό ενεργοποίησης του προμετωπιαίου λοβού
και άλλων περιοχών του βρεγματο-μετωπιαίου δικτύου, στην
ταχύτητα της νευρωνικής αγωγιμότητας, στο ρυθμό μεταβολισμού
της γλυκόζης στον εγκέφαλο και στην κατεύθυνση της εγκεφαλικής
πλευρίωσης.
 Προμετωπικός φλοιός

 Ο προμετωπικός φλοιός, μια δομή στο μέτωπο του εγκεφάλου,

έχει επεκταθεί δραματικά κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης
εξέλιξης. Επειδή αυτή η περιοχή του εγκεφάλου είναι γνωστό ότι
υποστηρίζει διάφορες λειτουργίες υψηλότερης τάξης όπως ο
σχεδιασμός και η οργάνωση της συμπεριφοράς, οι
επιστήμονες έχουν προτείνει ότι ο προμετωπικός φλοιός
καθοδηγεί τη γενική νοημοσύνη. Όμως, όλος ο εγκέφαλος , η
καθολική αρχιτεκτονική του και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ
μηχανισμών χαμηλότερου και ανώτερου επιπέδου, απαιτούνται
για τη γενική νοημοσύνη”.
 Η διερεύνηση του νευροβιολογικού
υποστρώματος της νοημοσύνης αποτελεί
δύσκολο εγχείρημα, καθώς αφορά την
αμφιλεγόμενη έννοια της νοημοσύνης. Η
νοημοσύνη είναι μία σύνθετη πνευματική
λειτουργία, το συνδυαστικό αποτέλεσμα ποικίλων
γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, ενώ
πλήθος θεωριών έχουν διατυπωθεί για τη φύση
της.
 Πλαστικότητα του Εγκεφάλου
και Νοημοσύνη
 Αιώνες μελέτης έχουν παράγει πολλές θεωρίες σχετικά με το πώς ο
εγκέφαλος δημιουργεί αυτό που λέμε νοημοσύνη. Μερικοί
νευροεπιστήμονες έχουν πει ότι οι πληροφορίες προέρχονται από μια
συγκεκριμένη περιοχή ή νευρωνικό δίκτυο. Άλλοι έχουν υποστηρίξει ότι
ο μεταβολισμός ή η αποτελεσματικότητα με την οποία τα κύτταρα του
εγκεφάλου χρησιμοποιούν την ενέργεια είναι καθοριστικής σημασίας.

 Μια νέα θεωρία κάνει την εικασία ότι οι δυναμικές ιδιότητες του
εγκεφάλου που αποκαλούνται πλαστικότητα – η συνδεσιμότητα και το
πως αυτή ανταποκρίνεται στις μεταβαλλόμενες πνευματικές
απαιτήσεις – είναι οι καλύτεροι προγνωστικοί παράγοντες της
νοημοσύνης.
 Υπάρχουν τα μονοπάτια που κωδικοποιούν την
προηγούμενη γνώση και εμπειρία, την οποία
αποκαλούμε “κρυσταλλωμένη νοημοσύνη” και
υπάρχουν δεξιότητες προσαρμοστικής λογικής και
επίλυσης προβλημάτων που είναι αρκετά ευέλικτες
και ονομάζονται “υγρή νοημοσύνη”
 «Τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους στην ικανότητά
τους να κατανοούν σύνθετες ιδέες, να
προσαρμόζονται αποτελεσματικά στο περιβάλλον,
να μαθαίνουν μέσα από τις εμπειρίες τους, να
χρησιμοποιούν διαφορετικές μορφές της
συλλογιστικής τους ικανότητας, να ξεπερνούν τα
εμπόδια μέσα από τη λογική σκέψη […]. Οι
διαφορετικές έννοιες της νοημοσύνης είναι
απόπειρες να αποσαφηνίσουν και να
οργανώσουν αυτό το σύνθετο σύνολο των
ικανοτήτων»
Ορισμός Νοημοσύνης

 Ως σύνολο πνευματικών λειτουργιών είναι αποτέλεσμα

πολλών στοιχείων που την συνθέτουν όπως η αντίληψη, η
μνήμη, η κρίση, η μάθηση και η αξιοποίηση των εξωτερικών
ερεθισμάτων, η λογική και η πείρα, η αντίληψη του χώρου και
του χρόνου, και η έκφραση, που βοηθούν το άτομο να
λειτουργήσει αποτελεσματικά στους όρους και τις απαιτήσεις
του περιβάλλοντος.
 •Κατά τον Piaget, οι ουσιώδεις λειτουργίες της νοημοσύνης
συνίστανται στην κατανόηση και στην ανακάλυψη νέων
δομών που το άτομο χρησιμοποιεί για να αντιμετωπίσει νέες
καταστάσεις και να λύσει προβλήματα, αξιοποιώντας
προηγούμενες εμπειρίες.
 Παραδοσιακά, η νοημοσύνη μετράται με τυποποιημένες
αναπτυξιακές δοκιμασίες (IQ tests), οι οποίες εξετάζουν
επιμέρους νοητικές ικανότητες και καταλήγουν σε μία τιμή η
οποία εκφράζει τον δείκτη νοημοσύνης (ΔΝ) του εξεταζόμενου
και προκύπτει από τον τύπο:
 •ΔΝ = Νοητική Ηλικία (ΝΗ) × 100
 Χρονολογική Ηλικία (ΧΗ)
 •Γενικά, τα τεστ νοημοσύνης μετρούν προσεγγιστικά την
ευφυΐα ενός ατόμου σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό,
μετρώντας ένα δείγμα των ικανοτήτων που αφορούν κυρίως
την λογική και επαγωγική σκέψη του εξεταζόμενου ατόμου.
 Φυσιολογικός θεωρείται ο δείκτης νοημοσύνης: 100 ± 15.
Ο δείκτης Νοημοσύνης με άλλα λόγια εκφράζει το κατά
πόσο το άτομο αποκλίνει από τον μέσο αριθμητικό της
κατανομής, το 100 δηλαδή, και δίνει τον τυπικό πληθυσμό
της κατανομής να κυμαίνεται μεταξύ 84 και 116.
 •Έτσι, άτομα με IQ κάτω του 84 (<84) χαρακτηρίζονται ως
έχοντες νοητική υστέρηση ενώ άτομα με δείκτη
νοημοσύνης άνω του 120 (>120) ανήκουν στην ομάδα
των ατόμων με νοητική υπεροχή
 Ο δείκτης νοημοσύνης αποτελεί μία τιμή-ένδειξη που είναι
μεν απαραίτητη ως πληροφορία για να κατατοπιστεί σε
γενικές γραμμές ο εκπαιδευτικός για τις ικανότητες του
εκάστοτε ατόμου ωστόσο δεν μπορεί να εκφράσει το
άτομο στο σύνολό του.
 •Η εκτίμηση του δείκτη νοημοσύνης βοηθά καθαρά σε
πρακτικό επίπεδο τον εκπαιδευτικό να καθορίσει το
πρόγραμμα που θα εφαρμόσει και δίνει πληροφορίες
για την γενικότερη πρόγνωση και κοινωνική
αποκατάσταση του μαθητή.
 Για την εκλογή του κατάλληλου τεστ μέτρησης νοημοσύνης
πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι παρακάτω παράγοντες:
 –Πόσο διαρκεί.
 –Ποια ηλικία καλύπτει.
 –Ποιες οι εντολές και τα ερωτήματα του τεστ.
 –Πως επηρεάζεται το τεστ από κινητικές, οπτικές, ακουστικές
διαταραχές ή προβλήματα συμπεριφοράς.
 –Τι πληροφορίες δίνει για το άτομο.
 –Πόσο αξιόπιστα είναι τα αποτελέσματα
Λάθη Εκτίμησης

 Η μη καλή λήψη του κατάλληλου ιστορικού (κληρονομικό,

οικογενειακό).
 Ο ακατάλληλος χρόνος στον οποίο εφαρμόζεται (π.χ.
κάτω από την επήρεια φαρμάκων ή πυρετού).
 Η προωρότητα όταν δεν λαμβάνεται υπόψη.
 Η ακατάλληλη εκλογή του τεστ.
 Τα λάθη κατά την εκτέλεση του τεστ (π.χ. να μην προηγείται
λήψη ιστορικού).
 Τα λάθη κατά την κλινική εξέταση.
 Η αποτυχία στην διάγνωση αισθητηριακών διαταραχών
(όρασης ή ακοής), που μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένη
εκτίμηση του Δ.Ν.
Παραγοντικά τεστ Νοημοσύνης

Spearman, 1904
Υπάρχει ένας παράγοντας (g) που ερμηνεύει τα
αποτελέσματα στα τεστ και συγκεκριμένες
δεξιότητες (s) που έχουν αποκτηθεί μέσω μάθησης
που επηρεάζουν τις επιδόσεις στα τεστ
Η έννοια της Πολλαπλής
Νοημοσύνης

▪ Thurstone, 1938
Η Ν αποτελείται από 7 κύριες νοητικές ικανότητες (κοινές
σε τεστ νοημοσύνης- κλίμακα Wechsler)
 Guilford (1967, 1982)
Η Ν αποτελείται από 150 ανεξάρτητες δεξιότητες
 GARDNER, 1983
Frames of mind: The theory of
multiple intelligences
 Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Howard Gardner του Πανεπιστημίου του Harvard
διατύπωσε το 1983 τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης την οποία
συμπλήρωσε το 1997, θέλοντας να δείξει ότι ο μονοδιάστατος ορισμός
της νοημοσύνης που παραμένει σταθερή και σταθμισμένη με
διάφορους δείκτες δεν εξηγεί επαρκώς το μεγάλο εύρος των
ικανοτήτων που οι άνθρωποι εκδηλώνουν.
 •Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία, η νοημοσύνη έχει οκτώ βασικά
επίπεδα που είναι τα εξής:
 Ο νους δεν είναι μια ολική οντότητα, αλλά αποτελείται από διακριτές,
ανεξάρτητες μονάδες

 7+2 είδη νοημοσύνης, το καθένα έχει μια ξεχωριστή βιολογική

καταβολή στον εγκέφαλο
 7 (1983) + 3 (1995) είδη
νοημοσύνης κατά
Gardner
 1. Γλωσσική (Linguistic)
 2. Μουσική (Musical)
 3. Μαθηματικο – λογική (Logical-
Mathematical)
 4. Χωρική (Spatial)
 5. Κιναισθητική (Bodily-kinesthetic)
 6. Διαπροσωπική (Interpersonal)
 7. Ενδοπροσωπική (Intrapersonal)
 8. Naturalistic
 9. Existential
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
26

Γλωσσική

αναφέρεται στην ικανότητα να

χρησιμοποιούμε και να ερμηνεύουμε λέξεις
(ανάγνωση, γραφή, διήγηση ιστοριών,
κατανόηση προφορικού λόγου,
εννοιολογικές διαφοροποιήσεις κ.ά.).
Συγγραφείς, λογοτέχνες, ρήτορες κλπ. (Γ.
Σεφέρης, Th. Eliot)
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
27

Λογικο-μαθηματική

αναφέρεται στην ικανότητα της λογικής,

μαθηματικής σκέψης, επίλυσης
προβλημάτων ή γρίφων, μαθηματικών
υπολογισμών και γενικότερα στη
διαχείριση αριθμών, συμβόλων και
σχέσεων μεταξύ τους κ.ά.
 28

Λογική/ μαθηματική νοημοσύνη είναι η

ικανότητα ενός ανθρώπου να ερευνά
σχέδια, κατηγορίες και σχέσεις με το
χειρισμό αντικειμένων ή συμβόλων και να
πειραματίζεται με έναν ελεγχόμενο και
πειθαρχημένο τρόπο. Επίσης, να
αναγνωρίζει και να χειρίζεται περιληπτικά
σχέδια και σχέσεις. Αναφέρεται στην
ικανότητα επαγωγικής και απαγωγικής
λογικής. Επιστήμονες, μαθηματικοί και
φιλόσοφοι, άνθρωποι που ασχολούνται
με στατιστικά θέματα (Θ. Καραθεοδωρή,
A. Einstein).
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
29

Μουσική
αναφέρεται στην ικανότητα: να συνθέτουμε μουσική, να
παίζουμε ένα μουσικό όργανο, να ακολουθούμε ένα
ρυθμό, να έχουμε ευαισθησία στην κίνηση.
Οι συνθέτες και οργανοπαίχτες παρουσιάζουν αυτήν τη
νοημοσύνη καθώς και οι μαθητές που συναρπάζονται από
το τραγούδι των πουλιών έξω από το παράθυρο ή αυτοί που
χτυπούν σύνθετους ή απλούς ρυθμούς πάνω στα
θρανία με τα μολύβια τους.
(Μ. Χατζηδάκις, I. Stravinsky)
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
30

Χωρική- χωροταξική

αναφέρεται στην ικανότητα αντίληψης

του χώρου, στην ικανότητα
σχηματισμού ενός νοητικού μοντέλου
βάση του οποίου χειριζόμαστε μιαν
κατάσταση (προσανατολισμός,
χαρτογράφηση, ζωγραφική,
διακόσμηση, κ.ά.): Ν. Εγγονόπουλος,
P. Picasso.
 31

 Είναι απαραίτητη στους ναυτικούς, στους πιλότους,

στους γλύπτες, στους χειρουργούς, στους σκακιστές,
στους καλλιτέχνες, στους αρχιτέκτονες. Είναι πιο
αναπτυγμένη σε όσους έχουν καλή οπτική μνήμη και
ικανότητα να θυμούνται τις διαστάσεις και τα σχήματα
των αντικειμένων. Όπως απέδειξε μια μελέτη στην
οποία συμμετείχαν ταξιτζήδες του Λονδίνου, κι αυτού
του είδους η νοημοσύνη στην οποία συμμετέχουν
διάφορες περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να
βελτιωθεί, καθώς ο εγκέφαλός τους μεταβάλλεται
όσο καλύτερα μαθαίνουν τους δρόμους.
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
32

Σωματική-κιναισθητική

αναφέρεται στην ικανότητα να

χρησιμοποιούμε το σώμα μας και την
κιναισθητική μας αντίληψη για να λύσουμε
προβλήματα, να εκτελέσουμε διάφορα έργα,
να παρουσιάσουμε συναισθήματα (χορός,
θέατρο, αθλητικές δραστηριότητες, κινητικές
δεξιότητες, χειρισμός αντικειμένων κ.ά.)
 33

Αθλητές, χειρουργοί, χορευτές, χορογράφοι,

γραφίστες έχουν ανεπτυγμένη την
κιναισθητική νοημοσύνη. Το περιεχόμενό
της είναι επίσης ορατό σε παιδιά που
απολαμβάνουν τα παιγνίδια στην τάξη
και τους σχολικούς χορούς, που
προτιμούν να παρουσιάζουν τις εργασίες
τους με μοντέλα παρά με κείμενο,
και που ρίχνουν με επιτυχία το τσαλακωμένο
τους χαρτί μέσα στο καλάθι των
αχρήστων.
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
34

Διαπροσωπική
αναφέρεται στην ικανότητα κατανόησης των
κινήτρων και των ενδιαφερόντων των άλλων,
ενσυναίσθησης και αλληλοβοήθειας, καθώς και
του τρόπου με τον οποίο θα συνεργαστούμε
αποτελεσματικά με αυτούς, να κατανοεί την
οπτική θεώρηση των πραγμάτων που υιοθετούν οι
άλλοι, να επικοινωνεί και να συνεργάζεται μαζί
τους χωρίς τριβές (S. Freud).
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
35

Ενδοπροσωπική
αναφέρεται στην ικανότητα κατανόησης του ίδιου του
εαυτού μας, με τις δυνατότητες και αδυναμίες του,
καθώς και της αναγνώρισης και ερμηνείας των
συναισθημάτων μας, στοιχεία που οδηγούν σε
αναστοχασμό, αυτοαξιολόγηση και
αναπροσαρμογή της συμπεριφοράς μας προς το
επιθυμητό αποτέλεσμα. Τα άτομα αυτά γνωρίζουν τις
αδυναμίες τους και είναι προσεκτικά στις αποφάσεις και
στις επιλογές τους (M. Gandhi).
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
36

Νατουραλιστική
αναφέρεται στην ικανότητα αναγνώρισης, κατανόησης και
δημιουργικής διαχείρισης αντικειμένων και διαδικασιών του
φυσικού περιβάλλοντος. Το άτομο παρατηρεί και ταξινομεί
τα χαρακτηριστικά των ειδών της φύσης, διακρίνει τη
χλωρίδα και την πανίδα, παρατηρεί στοιχεία πολιτισμών,
όπως ο τρόπος ένδυσης και ομιλίας των ανθρώπων, οι
παραγλωσσικές κινήσεις τους και με βάση αυτά αναγνωρίζει
και κατατάσσει πρόσωπα στις ομάδες από τις οποίες
προέρχονται (Ch. Darwin).
 Τομείς Νοημοσύνης:
πολλαπλές ευφυΐες
37

Υπαρξιακή & Πνευματική νοημοσύνη

οι οποίες είναι ακόμα υπό μελέτη.

 38

 Ο Gardner κατέληξε στο συμπέρασμα

ότι το σχολείο περιορίζεται στη
γλωσσική και στη λογικο-μαθηματική
σκέψη. Γίνεται δηλαδή στο μαθητή μια
πλύση εγκεφάλου, ώστε να
χρησιμοποιεί ένα περιορισμένο μέρος
της νοημοσύνης του. Δεν είναι τυχαίο
που και τα παραδοσιακά τεστ
νοημοσύνης εξετάζουν κυρίως τη
γλωσσική και λογικο-μαθηματική
σκέψη.
 Το σχολείο πρέπει να αποδέχεται και καλλιεργεί όλα τα 39
είδη της νοημοσύνης, στα οποία διακρίνονται κυρίως οι
μαθητές που δεν τα καταφέρνουν στη Γλώσσα και στα
Μαθηματικά.
 Προσαρμογή του Αναλυτικού Προγράμματος και της
διδασκαλίας στους συνδυασμούς ικανοτήτων του κάθε
μαθητή:
1. δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τα ίδια ενδιαφέροντα και τις
ίδιες ικανότητες και ο καθένας μαθαίνει με το δικό του
τρόπο.
2. Δεν μπορεί να τα μάθει όλα γιατί είναι πολλά.
Ο Gardner υποστηρίζει ότι το σχολείο πρέπει να είναι
ατομοκεντρικό, να αξιολογεί τις ατομικές ικανότητες, τις
κλίσεις και τα ενδιαφέροντα των μαθητών και να
συνταιριάζει συγκεκριμένες περιοχές του Αναλυτικού
προγράμματος και μεθόδους διδασκαλίας με
συγκεκριμένους μαθητές. Μετά το πέρας της εκπαίδευσης
θα ακολουθήσει νέο συνταίριασμα με συγκεκριμένα
επαγγέλματα.
 40
Ανάλογα πρέπει να αλλάξει και ο ρόλος του δασκάλου.
 Ειδικοί επί της αξιολόγησης πρέπει να διαγνώσουν και να
εκτιμήσουν τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα με τα οποία
έρχονται οι μαθητές στο σχολείο. Η καλή διδασκαλία πρέπει να
οικοδομεί πάνω στις εγγενείς ‘νοημοσύνες’.
 Ειδικοί επί των Αναλυτικών Προγραμμάτων θα συνταιριάσουν τα
ενδιαφέροντα και τις ικανότητες των μαθητών με συγκεκριμένα
Αναλυτικά Προγράμματα και στυλ μάθησης.

 Ενώ η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης συζητείται έντονα

και έχει αρχίσει να επηρεάζει την εκπαιδευτική σκέψη και πράξη,
δεν υπάρχει εμπειρική κάλυψη.
 Συναίσθημα & Συναισθηματική
Νοημοσύνη 41

Συναίσθημα
Μια κατάσταση ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας, η οποία οφείλεται στην
ικανοποίηση ή μη οποιουδήποτε κινήτρου. Δημιουργείται και
εκδηλώνεται χωρίς την καταβολή συνειδητής προσπάθειας και
συνοδεύεται από διάφορες σωματικές αλλαγές- αυτές χαρακτηρίζουν τις
έντονες και συνήθως σύντομες συναισθηματικές καταστάσεις, τις
λεγόμενες συγκινήσεις. Συναίσθημα λοιπόν είναι οτιδήποτε νιώθει ένα
άτομο, όταν αξιολογεί ένα γεγονός με συγκεκριμένο τρόπο, το οποίο συνήθως
συνοδεύεται από συγκεκριμένες αλλαγές στον οργανισμό και τη συμπεριφορά.
 Συναίσθημα & Συναισθηματική
Νοημοσύνη 42

Συναισθηματική Νοημοσύνη
Πρόκειται για μια θεωρία η οποία υπερβαίνει τα όρια των παραδοσιακών
προσεγγίσεων και ενσωματώνει στο γνωστικό σύστημα τα συναισθήματα.
Ο D. Goleman (1998, 360) διέδωσε την ιδέα ότι η συναισθηματική
νοημοσύνη είναι ένας άλλος τρόπος της εξυπνάδας και ένας άλλος δρόμος
για την έκφρασή της. Μάλιστα προβλήθηκε ως πανάκεια για την
αντιμετώπιση όλων των κοινωνικών προβλημάτων. Τόνισε τη σημασία της
«Συναισθηματικής Νοημοσύνης» για τη σημείωση υψηλών επιδόσεων και
υπογράμμισε την επίδραση που αυτή ασκεί στο δείκτη νοημοσύνης του
ατόμου.
 43

 Στην αρχαία ελληνική σκέψη ο λόγος (η λογική) και το

συναίσθημα βρίσκονται σε μια διαρκή διαπάλη. Στο«Φαίδρο»
του Πλάτωνος ο λόγος (ο ηνίοχος) προσπαθεί να ελέγξει τα
άλογα (συναισθήματα), τα οποία σέρνουν το άρμα της
ψυχής.
 Τα συναισθήματα θολώνουν τη σκέψη και δεν επιτρέπουν
στον άνθρωπο να πάρει ορθές αποφάσεις.
 Στη σύγχρονη ψυχολογική έρευνα η συναισθηματική
νοημοσύνη προσπαθεί να ενσωματώσει σε ένα σώμα τη
γνωστική και τη συναισθηματική περιοχή, καθώς αυτές
αλληλεπιδρούν. Θεωρεί ότι τα συναισθήματα είναι
διαδικασίες της νοημοσύνης, οι οποίες μπορούν να δώσουν
αποτελεσματικές αντιδράσεις στα ερεθίσματα του
περιβάλλοντος.
 Μπορούμε να είμαστε έξυπνοι με τα συναισθήματά μας.
 44

 Η Συναισθηματική Νοημοσύνη
συγκροτείται από ικανότητες σε πέντε
τομείς:
 Γνώση των συναισθημάτων μας. Η
αυτοεπίγνωση, η αναγνώριση των
συναισθημάτων μας την ώρα που αυτά
δημιουργούνται θεωρείται σημαντική
παράμετρος της συναισθηματικής
νοημοσύνης
 Έλεγχος των συναισθημάτων μας. Η
ικανότητα αυτή αναφέρεται στη διαχείριση
των συναισθημάτων, ώστε να
αντιμετωπίζονται οι καταστάσεις της ζωής.
 45

 Εντοπισμός κινήτρων για τον εαυτό

μας. Η ικανότητα για αυτοέλεγχο
επιτρέπει την προσήλωση της
προσοχής σε στόχους, στην
αυτοκυριαρχία και στη
δημιουργικότητα.
 Αναγνώριση των συναισθημάτων των
άλλων: ενσυναίσθηση
 Διαχείριση σχέσεων. Αναφέρεται στη
διαχείριση των συναισθημάτων των
άλλων. Είναι ευδιάκριτη σε άτομα με
ηγετικές ικανότητες, με επιτυχία σε
διαπροσωπικές σχέσεις κλπ.
Συναίσθημα & Συναισθηματική
Νοημοσύνη 46

Σύμφωνα με τον D. Goleman ο

συναισθηματικός δείκτης (EQ)
είναι πιο σημαντικός από το
δείκτη νοημοσύνης (IQ).
 Πρόκειται για ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο το οποίο σχετίζεται άμεσα
με την αναγνώριση συναισθημή άτων και στάσεων του ίδιου του εαυτού και
διακρίνεται σε πέντε ικανότητες τομείς

1. Συναισθηματική αυτεπίγνωση: αφορά την αναγνώριση και την κατανόηση

των συναισθημάτων και διάκριση αιτιών και αποτελεσμάτων ανάμεσα σε
συναισθήματα και πράξεις.
2. Χειρισμός συναισθημάτων: αφορά τον έλεγχο της παρόρμησης αλλά και
άλλων συναισθηματικών εκρήξεων, τη διαχείριση θυμού, τον περιορισμό του
άγχους και την αντοχή σε δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις.
3. Προσωπικά κίνητρα: σχετίζεται με τους στόχους που θέτει κανείς για τον
εαυτό του, την αυτοκυριαρχία που τον διακατέχει και άλλες συναισθηματικές
εκφάνσεις όπως η δημιουργικότητα, ο ζήλος και η επιμονή.
4. Ενσυναίσθηση: αφορά την κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου.
5. Χειρισμός σχέσεων: αφορά την κοινωνική διάσταση της νοημοσύνης, όπως
είναι η αλληλεπίδραση με τους άλλους, η συνεργασία, η αλληλεγγύη και η
επίλυση διαφορών.
 Σκοποί Αγωγής και
Αναλυτικού Προγράμματος. 48

«Σκοπός της πρωτοβάθμιας και

δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι να
συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και
ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και
ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε
ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν
τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε
ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να
ζήσουν δημιουργικά» (1566/85).
 Η νοημοσύνη επομένως είναι ένας δυναμικός μηχανισμός
που έχει σαν βάση την κληρονομικότητα αλλά συγχρόνως
οικοδομείται προοδευτικά έχοντας την εξέλιξη που οι
ευκαιρίες του περιβάλλοντος καθορίζουν.
 •Με άλλα λόγια, η νοημοσύνη ορίζεται από την
κληρονομικότητα αλλά καθορίζεται από το περιβάλλον.
 •Στην σύγχρονη εποχή που το λεξιλόγιο των περισσότερων
παιδιών ολοένα μειώνεται, ενδιαφέρον παρουσιάζουν
έρευνες που συνδέουν την γλωσσική ικανότητα με την
νοημοσύνη καθώς και έρευνες που εξετάζουν τους
προσωπικούς, οικογενειακούς και σχολικούς παράγοντες
που επιδρούν στην εμφάνιση περιπτώσεων νοητικής
έκπτωσης και σχολικής αποτυχίας.
 Η επιτροπή Delors το 1996 με εντολή της UNESCO
στην έκθεσή της «Learning-the Treasure Within»
καθόρισε τους τέσσερις πυλώνες της εκπαίδευσης
50
και τους αντίστοιχους σκοπούς σε μια προσπάθεια
διαμόρφωσης ενός παγκόσμιου εκπαιδευτικού
συστήματος:
«learning to know», δηλαδή μαθαίνω πώς να μαθαίνω
(γνωστικοί στόχοι και περιεχόμενα μάθησης),
«learning to do», δηλαδή μαθαίνω πώς να ενεργώ (στόχοι και
περιεχόμενα μάθησης συνδεδεμένα με την εργασία και την
οικονομία),
«learning to live together», «learning to live with
others» δηλαδή μαθαίνω πώς να συνυπάρχω με τον άλλον
(στόχοι και περιεχόμενα με κοινωνικό-ηθικό προσανατολισμό)
και

«learning to be», δηλαδή μαθαίνω να υπάρχω, να είμαι

υπεύθυνος (στόχοι και περιεχόμενα στο επίπεδο ανάπτυξης της
προσωπικότητας και των υπαρξιακών αναζητήσεων) (πρβλ.V.
Lenhart, 2006, 65).
Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
Η νοημοσύνη είναι η προσαρμοσμένη στο περιβάλλον γνωστική
δραστηριότητα που περιλαμβάνει την αφαίρεση, τη συλλογιστική,
τη μάθηση και τη μνήμη.

Απασχολούν όλες αυτές οι δραστηριότητες διαφορετικά μέρη του

εγκεφάλου;
Μπορούμε να εντοπίσουμε την νοημοσύνη σε ένα μέρος του
εγκεφάλου;
Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Τα στοιχεία σύνδεσης της νοημοσύνης με την εγκεφαλική
λειτουργία προκύπτουν

➢ από τις περιπτώσεις εγκεφαλικής βλάβης και τα τεστ

νοημοσύνης

➢ από την εκτίμηση μέσω λειτουργικής Μαγνητικής τομογραφίας

➢ από τις νευρογνωστικές εκτιμήσεις

Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Περιπτώσεις εγκεφαλικής βλάβης και τα τεστ
νοημοσύνης

➢ Άτομα με μεγαλύτερο δείκτη νοημοσύνης IQ πριν

τη βλάβη, μετά τη βλάβη εμφάνισαν μείωση του
δείκτη νοημοσύνης IQ

➢ Η έκπτωση συνοδεύτηκε από γνωστικά ελλείματα

και γνωστικές εγκεφαλικές δυσλειτουργίες
Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Η αρχική προσέγγιση ήταν ότι ο μετωπιαίος λοβός ήταν
υπεύθυνος για την νοημοσύνη.

 Έρευνες ανέδειξαν ότι ασθενείς με βλάβη στον μετωπιαίο

εκτελούσαν κανονικά τα συνηθισμένα τεστ νοημοσύνης.

 Η νοημοσύνη συνδέθηκε με τον μετωπιαίο λοβό όχι με τον

συμβατικό τρόπο της γενικής νοημοσύνης ή του g, αλλά με την
τεχνική πλευρά των τεστ νοημοσύνης, δηλαδή την εκτέλεση των
τεστ ρευστής νοημοσύνης.
Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Για την εκτίμηση της αποκρυσταλλωμένης νοημοσύνης, ο
μετωπιαίος λοβός δεν φαίνεται να εμπλέκεται.

 Οι σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στα άτομα με υψηλό και

χαμηλό IQ αναδείχθηκαν για την εργασιακή μνήμη και τα
αριθμητικά τεστ (μετωπιαίος λοβός).
 Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Σε τομογραφίες PET φάνηκε ότι τα άτομα με μεγαλύτερο IQ είχαν
μικρότερο μεταβολικό ρυθμό από τα άτομα με χαμηλότερο IQ κατά
τη διάρκεια των τεστ επίλυσης προβλήματος.

 Τα άτομα με μεγαλύτερο IQ σε ηλεκτροεγκεφαλογράφημα έχουν

μικρότερη ηλεκτρική συχνότητα, άρα καταβάλουν μικρότερη
προσπάθεια από τα άτομα με χαμηλό IQ στην επίλυσης
προβλημάτων και την προετοιμασία επίλυσης προβλημάτων.
Η νευροψυχολογία της
νοημοσύνης
 Ο διμερής κατώτερος προμετωπιαίος φλοιός συνδέθηκε με την
απόδοση σε ΌΛΑ τα είδη των τεστ νοημοσύνης (χωρικά, λεκτικά,
λογικής, αφαιρετικής, μαθηματικών, επαγωγικής σκέψης κτλ).

 Οι νευρώνες στο συγκεκριμένο σημείο αποδεικνύονται να

αξιοποιούν την ευελιξία τους για το εκάστοτε έργο που πρέπει να
γίνει στα τεστ νοημοσύνης, χωρίς όμως να σχετίζονται άμεσα και
με το περιεχόμενό του.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Ασθενείς με τραυματική βλάβη στον μετωπιαίο λοβό αποδίδουν
χειρότερα σε όλα τα είδη νοημοσύνης, αλλά με διαφορετικό
βαθμό.

 Όταν η βλάβη είναι κοντά στις εκτομές με τους κροταφικούς

λοβούς ή τους βρεγματικούς λοβούς, δεν υπάρχει πρόβλημα
απόδοσης στα τεστ αφηρημένης σκέψης, στην δυνατότητα
συνδυασμών, και στην κρίση.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη
➢ Η έκπτωση λειτουργιών της νοημοσύνης πριν την εμφάνιση μία
εγκεφαλικής βλάβης ή δυσλειτουργίας
➢ Εκτιμάται με νευροψυχολογικές αξιολογήσεις (fMRI,
νευροψυχολογικά τεστ νοημοσύνης)
➢ Οι αξιολογήσεις γίνονται πριν, κατά τη διάρκεια, και κατά την
παρέμβαση στην εγκεφαλική βλάβη ή δυσλειτουργία
➢ Σημαντική αξιολόγηση για την εκτίμηση της σοβαρότητας της
βλάβης ή δυσλειτουργίας
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη και άνοια (1)

➢ Ειδικά σε ηλικιωμένα άτομα, η χαμηλή νοημοσύνη συχνά

διαγιγνώσκεται λάθος ως άνοια.

➢ Σημαντική πτώση της αναγνωστικής ικανότητας ανάλογα με το

επίπεδο της άνοιας.

➢ Σημαντική πτώση της σημασιολογικής μνήμης ανάλογα με το

επίπεδο της άνοιας.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη και άνοια (2)

➢ Οριακά σημαντική επιρροή στην υπολογιστική ικανότητα

➢ Υπαρκτή, αλλά όχι σημαντική επιρροή στον προσανατολισμό,

στην γλώσσα και στην αφηρημένη σκέψη.

➢ Καμία επιρροή στην προσοχή και στην αντίληψη.

Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη και Alzheimer (1)

➢ Υπάρχει σταδιακή μείωση κατά την αύξηση της διαταραχής

στην επεξεργασία πληροφοριών, στο λεξιλόγιο, στην
αριθμητική νοημοσύνη, στις αξιολογήσεις ομοιότητας, στην
ολοκλήρωση εικόνας, στον σχεδιασμό, και στην τοποθέτηση
εικόνων με διάταξη.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη και Alzheimer (2)

➢ Υπάρχει μέτρια επιρροή στις αξιολογήσεις περί

συναρμολόγησης αντικειμένων.

➢ Δεν φαίνεται να υπάρχει επιρροή στα καθήκοντα αναγνώρισης

συμβόλων.

➢ Υπάρχει σημαντική αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στην

διαταραχή και την συναισθηματική νοημοσύνη.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη, άνοια και Alzheimer

✓ Το γεγονός ότι οι περισσότερες ικανότητες που μετρούνται από

τα τεστ νοημοσύνης μεταβάλλονται κατά την εξέλιξη της
διαταραχής, υποστηρίζει την άμεση σχέση της προ νοσηρής
νοημοσύνης με τα είδη άνοιας.

✓ Οι ανάλογες αξιολογήσεις μπορούν να αξιοποιηθούν για την

πρόγνωση αλλά και την πορεία της διαταραχής.
Νοημοσύνη και
νευροπαθολογία
 Προ νοσηρή νοημοσύνη και Ήπια Γνωστική Διαταραχή

➢ Η ρευστή νοημοσύνη μειώνεται με την αύξηση της διαταραχής.

Η αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη διατηρείται σταθερή.

➢ Η απόδοση στη λεκτική νοημοσύνη δεν σχετίζεται με την

διαταραχή.
Gardner, 2006
Five Minds for the Future
The disciplined mind
(πειθαρχημένος νους)
The systenthising mind
(νους που διαθέτει την ικανότητα σύνθεσης)
The creating mind
(ο δημιουργικός νους)
The respectful mind
(νους που γνωρίζει πώς να σέβεται)
The ethical mind
(νους που χαρακτηρίζεται από ήθος)