6.

Sztuka renesansu macedońskiego i drugiego renesansu dynastii Komnenów (podstawowe

typy kościołów, malarstwo monumentalne, rękopisy)

Renesans macedoński – termin wprowadzony w XX w. przez Kurta Wiezmanna; Trwa od

867 r. (koronacja Bazylego I Macedończyka) do 1057 r. (wygaśnięcie dynastii macedońskiej);
Potem mamy renesans Komnenów (drugi renesans) od de facto 1081 r. (koronacja Aleksego I
Komnena) do 1185 r. (Morderstwo cesarza Andronika I).

Na czym polegał? Ruch umysłowy, kulturalny, artystyczny – zwrot w stronę antyku (głównie
greckiego); synteza tradycji antycznych, wschodnich i chrześcijańskich. Istotną rolę odgrywał
filozof-patriarcha Konstantynopola Focjusz.

Panowanie Macedończyków to umocnienie cesarstwa, walki z Arabami, rozszerzenie granic

państwa na wschód, działalność misyjna na Rusi, Bałkanach (i wśród Słowian w ogóle).
Uzależnienie od cesarstwa terenów dzisiejszej Bułgarii, Serbii i Macedonii. Po wygaśnięciu
Macedończyków wszyscy sąsiedzi zaczynają naparzać cesarstwo, pojawiają się Komnenowie
i opierają rządy na feudałach i wojsku najemnym (co okaże się fatalne w skutkach).
Generalnie w państwie jest słabo (a po 1143 r. tragicznie – utrata Bułgarii, Serbii, przegrane
w Italii) ALE kultura, nauka i sztuka mają się wybornie. 1185 Komnenowie są RIP,
przychodzą Angelosi i jest jeszcze gorzej (oh well… xD).

Poza tym w międzyczasie kościół wschodni (Focjusz i spółka) kłóci się z kościołem
zachodnim (i tak mieli napięte stosunki, bo rzymski papaj w 800 roku koronował sobie
cesarza), Focjusz hejtuje Ex Patre Filoque wydane przez papieża (chodziło o to, że Duch
Święty ma pochodzić od Ojca i Syna).

W ikonografii pojawiają się nowe tematy: Theotokos (Matka Boga), życie Marii, Męka
Pańska, Eleusa (Matka Boska miłosierna). Zaczęto odsłaniać freski i mozaiki. W nowych
przedstawieniach inspirowano się ewangeliami kanonicznymi i apokryfami. Zaczynają
narastać tendencje klasycyzujące (motywy hellenistyczne, humanistyczny wyraz sztuki).

Architektura

Najpopularniejszym typem kościoła: krzyżowo-kopułowy na planie krzyża wpisanego.

  Realizował upodobanie do symetrii, kopuły nad ramionami krzyża odzwierciedlały
symbolikę – świat jako cztery niebiosa zgrupowane wokół kopuły głównej), na
skrzyżowaniu ramion.
 Część wschodnia wydłużona przez prezbiterium i trzy apsydy: główną. północną
(prothesis – tam przygotowywano dary na ofiarę) i południową (diaconicon –
‘przebieralnia’ dla duchownych)
 Dobrze rozkładał ciężar kopuły stopniowo przenosząc je na mury zewnętrzne za
pomocą czterech sklepień kolebkowych, usytułowanych w przedłużeniu czterech
łuków podtrzymujących kopułę.
 Prezbiterium i apsydy oddzielone są od reszty budowli templonem (protoplasta
ikonostasu) – wysokim zamknięciem o trzech przejściach (Od XII wieku jest
dekorowany ikonami)
 Zwiększa się zewnętrzna dekoracyjność, uwysmuklenie i odmaterializowanie bryły.
Jak? Np. bęben pod kopułą, dekoracja z cegieł i kamienia (w ogóle wątek pasowy
cegła-kamień), liczne nisze, lizeny, gzymsy.
 Niepewna geneza – może rozwinięcie krzyżowo kopułowego, a może pochodzi z
architektury sasanidzkiej/ kościołów Anatolii

Inny popularny typ to oktogon krzyżowy: Kościół na trompach, synteza bazyliki kopułowej z
kościołem na planie krzyża greckiego. Kopuła nad 3 nawami przy użyciu tromp, opiera się na
murach w ośmiu miejscach (stąd oktogon, duuuh)

Przykłady kościołów renesansu macedońskiego/Komnenów:

1. Kościół Nea w obrębie Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu
2. Kościół Matki boskiej Teotokos (Bogarodzicy) z klasztoru Hosios Lukas (Św. Łukasz)
w Focydzie (Ma templon) – X/XI wiek
3. Katolikon klasztoru Hosios Lukas w Focydzie
 oktogon krzyżowy
 kopuła główna (na trompach) i kopuła nad prezbiterium
 empory
 lekka, otwarta struktura
 kamienno-ceglany
 bardzo dekoracyjny z zewnątrz (okładzina marmurowa i mozaiki)
  PRAWDOPODOBNIE cesarska fundacja
4. Kościół Zaśnięcia Matki Boskiej klasztoru w Dafni koło Aten
 koniec XI w.
 oktogon krzyżowy
 wzorowany na katolikonie z Hosios Lukas
 brak empor
 otwarcie ramion krzyża (cokolwiek ma to znaczyć, spisuję z notatek Martyny
xD)
5. Katolikon z Nea Moni na Chios
 oktogon krzyżowy
 kopuła bezpośrednio na murach
 pilastry na zewnątrz – artykulacja pionowa

Malarstwo monumentalne

Rozkwit malarstwa monumentalnego, znów synteza wpływów chrześcijańskich, cesarskich i

hellenistyczno-rzymskich. Pojawił się nowy program ikonograficzny, ustalone zostały tematy
oraz rozkład malowideł w kościele. Świątynia ma ukazywać chwałę Bożą, do tego ukazanie
boskiej emanacji w kolejności zstępującej (hierarchiczność) -> paralela do cesarstwa, które
było silnie zhierarchizowane.
„Idealny porządek państwa świeckiego przetransponowany na idealny porządek królestwa
niebieskiego.”

* Kopuła – symbol nieba

* Nawa – symbol ziemi
* Niższe partie sklepienia – miejsce do ukazywania dziejów Chrystusa

 Chrystus Pantokrator w kopule, błogosławił prawą ręką, a lewą trzymał Ewangelię św.
Jana (słowa „Jam jest światłością świata”, dookoła aniołowie i prorocy
 Ewangeliści – na pendentywach
 Aniołowie i prorocy – na tamburze
 Maria (w typie orantki/tronującej z Dzieciątkiem) – w apsydzie (często w „asyście”
archaniołów Michała i Gabriela)
  Komunia apostołów – w dolnych partiach apsydy
 Deesis – na łuku tęczowym
 Sceny ewangeliczne – na sklepieniach, lunetach, w niszach
 Święci – na filarach (bo to podpory wiary)

Technika:
 Co do zasady mozaika, na prowincji freski
 Naśladownie antycznych figur i płaskorzeźb
 Doskonalenie formy
 Styl elegancki, wyrafinowany
 Przejrzyste kompozycje, niewiele postaci, rzadkie rozstawienie
 Wyważenie ekspresji i gestów
 Swoboda linii
 Kolory: Purpura, głęboki niebieski, złoto i lazur w tłach

Wyjątkowość „Stylu Komnenów”:

 bardzo drobne kostki
 ograniczona liczba postaci i motywów
 mocny, ciemny kontur
 jednobarwne tło (złote lub niebieskie)
 „grecki wdzięk” postaci
 harmonijność kompozycji
 piękne kolory
Klasycyzuje to to ale nie jest w pełni antyczne – narzut bizantyński jest jednak zbyt silny.

Często malarze uwzględniali krzywiznę miejsca, gdzie tworzą, żeby zawsze przedstawienie
wyglądało dobrze, żeby nie było skrótów etc.

Przykłady:
1. Mozaiki z kościoła Zaśnięcia Marii w Nicei
 naśladują te zniszczone przez ikonoklastów
 Maria Teotokos w apsydzie
  na sklepieniu przed apsydą 4 aniołów – symbol 4 chórów niebieskich:
Mocarstwa, Panowania, Zwierzchności i Księstwa
 Piękno i klasyczne ideały przedstawienia
 Jasna gama barwana
 Miękki modelunek
 Sylwetki postaci lekko wydłużone
2. Mozaiki z Hagia Sophia w Salonikach
 Niejednolity program
 Ekspresyjny styl
 linearyzm i płaskość draperii
 zgaszona i ciemna kolorystyka
 postaci o grubych rysach i gwałtownych ruchach
 Matka Boska Teotokos na złotym tle w apsydzie, na sklepieniu przed
wniebowstąpienie (Chrystus w mandorli, tronuje na tęczy, dwa aniołki do tego,
poniżej Maria i apostołowie
3. Dekoracja kościoła Marii Teotokos z Wielkiego Pałacu
 Wniebowstąpienie w kopule (Chrystus w mandorli na tęczy)\
 W kopule zachodniej zesłanie Ducha Świętego
4. Dekoracja Hagia Sophia w Konstantynopolu
 Pantokrator w kopule z cherubinami na pendentywach
 Na ścianach tarczowych orszak świętych ukazany frontalnie, na złotym tle
(resztki; m. in. św. Ignacy, św. Jan Chryzostom)
 W apsydzie Matka Boska z dzieciątkiem
 Piękna sylwetka, giętka linia
 Hellenistyczny wydźwięk
5. Cesarskie przedstawienia wotywne w kościele Hagia Sophia w Konstantynopolu:
 W narteksie – Chrystus tronujący z cesarzem Leonem VI
 Koniec IX w.
 brak przestrzeni i modelunku światłocieniowego
 płaskie plamy, mocny kontur
 wąska gama barwna (rozbielone kolory, szarości, odnienie
janoniebiskiego)
  Chrystus ma twarz antyczną, Marii i cesarza niekształtne
 SUROWY STYL
 W tympanonie nad drzwiami południowego narteksu Maria z Konstantynem i
Justynianem
 Koniec X/pocz. XI w.
 Możliwa fundacja Bazylego II, bo lubił tych dwóch panów
 Konstantyn ofiaruję Marii makietę miasta, a Justynian ma model
Hagii Sophii (Oddanie miasta pod opiekę Marii)
 JESZCZE BARDZIEJ SUROWY STYL (xD)
 precyzja linii, surowy rysunek, płaskość, hieratyzm,
usztywnienie postaci
 zróżnicowana kolorystyka
 piękne twarze Marii i Dzieciątka, cesarze realistycznie ukazani,
we współczesnych szatach
 W południowo-wschodniej emporze
 mozaiki wotywne z XI i XII w.
 Chrystus z Zoe i Konstantynem IX Monomachem
 Chrystus na tronie, błogosławiący z ewngelią, skromny strój i
złoty pas, przyjmuje dary od pary królewskiej
 Prostota i płaskość
 schematyzm i orientalizm twarzy
 Matka Boska z Dzieciątkiem z Janem II Komnenem i św. Ireną
 podobnie jak wyżej, tylko Maria z Dzieciątkiem zamiast
Chrystusa
 Prawo symetrii, ciemny kontur, płaska forma
 poważne twarze
 układ ciała lekko zaznaczony pod szatami
 realizm postaci (śniada twarz Jana II, św. Irena blada, z długimi
jasnymi włosami)
6. Mozaiki greckie z XI i XII w.:
 Mozaiki z Katolikonu klasztory Hosios Lukas w Focydzie
  Nierówne stylowo – pomieszanie mozaik w stylu surowym
(monastycznym) i giętkim (proste kompozycje, żywe gesty, lepszy
modelunek głów)
 Wizerunki wyk. w stylu giętkim należą do najpiękniejszych
dzieł epoki
 w kopule nad prezb. zesłanie DŚ
 w apsydzie tronującą Matkę Boską z Dzieciątkiem
 Na trompach i w narteksie 9 scen z kalendarza liturgicznego
 Sceny ograniczone do głównych postaci,
 Artyści pochodzili z Konstantynopola albo Salonik
 Mozaiki z Nea Moni na wyspie Chios
 poł XI w.; Kościół ufundowany przez Konstantyna IX
Monomacha jak był wygnany (xD)
 Twórcami mozaik artyści z Konstantynopola
 Duża swoboda programu, nie jest ascetyczny
 Cykl podobny do Hosios Lukas; W gł. apsydzie tronuje Matka
Boska z Dzieciątkiem, w bocznych archaniołowie Michał i Gabriel, a
na trompach, ścianach tarczowych i w narteksiesceny świąt z
kalendarza liturgicznego
 pojawia się nowy temat – zdjęcie z krzyża
 dramatyczna ekspresja
 piękny, głęboki kolor (błękit, czerwień, zieleń, złoto) + niuanse
tonalne tego samego koloru
 drobne i smukłe postaci
 twarze o długich i cienkich, zakrzywionych nosach z garbkiem
 Mozaiki z kościoła Zaśnięcia Matki boskiej z Dafni
 ok. 1100 r.
 klasyczny styl Komnenów
 wpływ miniatur i figur antycznych (klasyczna poza refleksji św.
Józefa, hellenistyczne anioły ze wstążkami we włosach, prorocy i
świeci podobni do filozofów)
 rozluźnienie porządku ikonograficznego
  w kopule Pantokrator, w apsydzie Maria z archaniołami, na
trompach cztery święta kościelne (Zwiastowanie, Boże Narodzenie,
Chrzest, Ukrzyżowanie)
 postacie określa miękka, giętka linia
 klasycznie foremne ciała postaci
 barwy żywe i jasne + barwy dopełniające
 Pantokrator w kopule inspirowany antycznągłową Zeusa lub
Neptuna
 Mozaiki z narteksu późniejsze, odmienne stylowo

Miniatorstwo (rękopisy)
 Więcej swobody niż w przypadku oficjalnej ikonografii mozaik (mniej reguł, które je
ograniczały)
 Bardziej tradycyjne
 Kto zamawiał rękopisy? Dwór i bogaci patrycjusze
 Dwa systemy zdobienia:
 dekoracje marginalne
 dekoracje całostronicowe
 Pojawiają się tematy świecie (vide poemat Nikandra o ukąszeniu węży)

Przykłady:
1. Psałterz Chludowa
 połowa IX w.
 dekoracja marginalna
 Prototyp miał stworzyć biskup Grzegorz Asbestas (kumpel Focjusza)
 Pierwsze oznaki odnowy stylu
 polemika z ikonoklazmem (patriarcha Nicefor z obrazem Chrystusa w ręku
w jednej scenie, a w drugiej depcze ikonoklastę biskupa Ignacego)
 Są ukazane epizody z Pisma Św., psalmy
 Ikonografia tradycyjna uzupełniana jest nowymi przedstawieniami (np.
SERIO martwym Chrystusem)
 Wysoki poziom artystyczny, śmiałe i pewne pociągnięcia pędzla
  realistyczne
2. Psałterz paryski
 IX-X w.; Jest w Bibliotece Narodowej w Paryżu\
 dworski nurt w sztuce bizantyńskiej
 miejsce powstania? Aleksandria albo w pracowni cesarskiej w
Konstantynopolu – nie wiadomo
 osadzony w tradycji hellenistycznej, antycznej
 14 dużych ilustracji ujętych w bordiury
 Połowa rycin oparta na serii wczesnochrześcijańskich ilustracji do ST
 Druga połowa – historia Dawida
 NIEJEDNORODNY STYL – 5 malarzy najpewniej
 zwarte, logiczne kompozycje
 duża siła wyrazu
 postaci frontalnie lub ¾
 poprawne proporcje ciał, mają antyczne szaty
 sielankowy pejzaż z hellenistycznymi budowlami
 Żywe kolory ALE też barwy pastelowe, czasem złote tło
 Antyczne formy łączą się z głębią ekspresji chrześcijańskiej
3. Zwój Jouzego
 Jest w Bibliotece Watykańskiej
 Rękopis w formie zwoju, ma dł. 10 m.
 Ilustracje stanowią ciągły fryz
 Ma charakter archaizujący
 Cykl starotestamentowy – 12 pierwszych rozdziałów Księgi Jouzego
 Tekst w kolumnach pod ilustracjami w formie ciemnobrunatnych
rysunków
 rysunki kreślone pewną ręką, cieniowane błękitem i brązem
 Ikonografia wzoruje się na antycznych ilustracjach
 Styl ma char. antyczny (powtórzenie układu z mauzoleum Galii Placydii)
 Jouzego (gromił wrogów Izraelitów) przyrównano do cesarzy (a ci arabów)
4. Poemat Nikandra
 Święcki tekst o lekach na ukąszenie węży
 Ilustracje mitologiczne
 Styl antyczny, iluzjonistyczny, hellenistyczny
 Tylko błędy zdradzają średniowiecznego ilustratora (np. za małe
kończyny)
 Najbardziej znana scena – postać odziana w chiton i ukazana na tle
bukolicznego pejzażu