ŚREDNIOWIECZE

źpoka w dziejach kultury europejskiej pomi dzy staro ytno cią a czasami nowo ytnymi,
zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.
Kultura i sztuka w redniowieczu były bardzo mocno związane z chrze cijaństwem,
przej ły szereg antycznych zało eń (np. dotyczących istoty pi kna). Żilozofia oparta była na
dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, ni ej – wiat ludzi i rzeczy.
Rola poety - odkrywca prawd Boskich, sztuka miała ujawnić nadrz dny sens istnienia
wiata i człowieka oraz kształtować chrze cijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w
j zyku łacińskim, gatunki słu yły kulowi religijnemu.
Gatunki:
Związane z kultem religijnym:
 HYMN – w liryce
 MISTERIUM – formy dramatyczne
 DZIźŁA HAżIOżRAŻICZNź
 HISTORIOGRAFIA

wieckie, twórczo ć okoliczno ciowo-dworska:

 PANEGIRYKI
 EPIGRAMATY
 ROMANSE RYCERSKIE
 PIź NI OKOLICZNO CIOWź I SATYRYCZNź

Polska literatura redniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego redniowiecza

tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, pi miennictwa
politycznego i traktatowego oraz poezji – okoliczno ciowej i melicznej poezji ko cielnej. W
wersyfikacji przewa ał wiersz zdaniowy. W okresie redniowiecza kultura polska została
włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrze cijańskiej. Od X wieku zacz ła
objawiać si literatura w j zykach narodowych. Alegoryzm – był typowym elementem sztuki
redniowiecznej. Była to literatura r kopi mienna, ko cielna – meliczna. Rozwijała si głównie
w o rodkach my li i moralno ci chrze cijańskiej – klasztorach.

1
 RENESANS
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na
epok t przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy
jego nastąpiły we Włoszech, nast pnie rozprzestrzeniając si na źurop Zachodnią i rodkową.
Rozwój tego ruchu związany był z zało eniami humanizmu. Przekształcił redniowieczny model
ycia i osobowo ci człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami
działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie
przyjemno ci i po ytku.
Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie staro ytno ci klasycznej, z
której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i wiatem oraz wzory doskonało ci w
sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalno ci, artysta zyskał wielką
rang społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocze nie
dą yła do nobilitacji j zyków narodowych. Posługiwano si je ykiem łacińskim a jednocze nie
bujnie rozwijała si twórczo ć w j zykach narodowych.
Uprawiano gatunki, znane w starożytno ci:
 EPIKA BOHATERSKA (EPOS)
 TRAGEDIA
 KOMEDIA

 PIź NI, źLźżIź

Gatunki liryczne:

 HYMNY
Małe formy:
 FRASZKI
 EPIGRAMATY
 ANAKREONTYKI (utwory poetyckie wsławiające uroki ycia, wino, erotyzm)
 POEZJA ARKADYJSKA
 LITERATURA PASTORALNA
 POEZJA DYDAKTYCZNA – PARENETYCZNA (w formie traktatu lub dialogu)
 PROZA FABULARNA – ROMANSź ŁOTRZYKOWSKIź I PASTźRSKIź
 EPOS RYCERSKI
 W LIRYCE – PETRARKIZM
 KOMEDIA OBYCZAJOWA

W Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły si w 2 połowie XV w., a

szczytowe osiągni cia przypadły na XVI w., pod koniec którego zacz ły si pojawiać w
literaturze elementy manieryzmu i baroku.
Polacy zetkn li si ze sztuką włoską dzi ki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch
oraz dzi ki działalno ci kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).
Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana
łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.
Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i pi miennictwa w j zyku
polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali
literatur nie tylko przedstawicieli zamo nej i redniej szlachty (Rej), ale tak e mieszczanie
(Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.

 PARENETYCZNE (rozmaite „Zwierciadła”)

Gatunki:

 DIALOGI
 TRAKTATY
 MOWY RETORYCZNE
 KAZANIA

2
  PROZA NARRACYJNA – mieszczańska
 SIELANKI

Najwspanialsze i trwałe osiągni cia przyniosła poezja polska w twórczo ci J.

Kochanowskiego, Ż.S. Klonowica i M. S pa Szarzyńskiego.
Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym,
jednak najwi ksze jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich – pie ni
filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce
Kochanowskiego wykształcił si i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.
Pisarze renesansowi przyswoili równie szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska
twórczo przej ła i rozwin ła najwa niejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu,
wykształciła nowo ytny j zyk literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w
nast pnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.

3
 BAROK

Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco – dziwny, napuszony, przesadny. Barok

to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomi dzy Renesansem a
klasycyzmem i O wieceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przej ciowy –
manieryzm.
Czas trwania Baroku jest ró ny w ró nych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa
od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji
barskiej, choć pewne elementy ywotne były nawet w poezji o wieceniowej (A. Naruszewicz).
To zró nicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych wła ciwo ci baroku – obok
elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim
wyra nie do głosu ywioły lokalne.
Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym du ą rol odgrywają osobliwo ci
poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obr bie baroku
uformowały si tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm
kulturalny. Przejawiał si on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi,
chrze cijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok
kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był
kładziony na ornamentyk , przepych, ró norodno ć, barok zerwał z przejrzysto cią i
funkcjonalno cią form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników
sprzecznych, np. uczucia religijnie wyra ano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice
pomi dzy sferą prze yć religijnych a miłosnych.
Barok przejął ukształtowany przez redniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka
barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. J zyk poetycki - bogato zdobiony, mno enie
metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept
polegający na antytezie – zestawieniu dwu poj ć lub obrazów antytetycznych, które stanowią
fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała si w baroku warto cią samą w
sobie, zwłaszcza w liryce wieckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach
(w Polsce – M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.
Gatunki – barok przejął ukształtowane już wcze niej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził

 SONET
nic nowego:

 ELEGIA
 SIELANKA
 HYMN
 EMBLEMAT
 POEMAT EPICKI (np. „Jerozolima wyzwolona”)
 ROMANSE RYCERSKIE PASTERSKIE
 PAMI TNIKI I RźLACJź Z PODRÓ Y
 OPERA – gatunek nowy

Barok w Polsce zaczął si kształtować pod koniec XVI w., jako pierwszy przejaw – „Rytmy
albo wiersze polskie” M. S pa Szarzyńskiego – utwory o charakterze refleksyjno-religijnym,
poezja metafizyczna. W pó niejszych fazach rozwoju baroku tendencje te ul gają
zniekształceniu, prowadzać do poezji dewocyjnej.
Barok ziemiański – W. Kochowski, W. Potocki – łączył wątki religijne z obywatelskimi.
Dworska odmiana baroku – Andrzej Morsztyn, główny przedstawiciel konceptyzmu w
literaturze polskiej.
W okresie saskim barok pozostał stylem dominującym, ale stopniowo ulegał zniekształceniu
– stąd krytyka o wieceniowa jego złego smaku i niedobrej maniery.

4
KLASYCYZM
Prąd literacki, okres rozkwitu, którego przypadł ma XVII wiek we Francji. W Polsce
klasycyzm był głównym nurtem literatury O wiecenia, formułującym program literatury
zaanga owanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego
Renesansu i szukającym wzorów w pi miennictwie antyku.
żłówne o rodki klasycyzmu w Polsce – Warszawa, pó niej Puławy – dwór
Czartoryskich. Poezja klasycyzmu stawiała sobie cele dydaktyczno-moralizatorskie, pojmowała
rol pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Polski klasycyzm przyznawał literaturze du ą
rol społeczną, widział w niej działalno ć publiczną realizującą cele wychowawcze i b dącą
wa ną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił si do podniesienia rangi twórczo ci literackiej,
wydoskonalenia form poetyckich polszczyzny do rangi w pełni sprawnego, nowoczesnego
j zyka, zdolnego wyrazić tre ci poznawczo-intelektualne.
Zało enia KLASYCYZMU:
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągniecie doskonało ci w realizacji pi kna i prawdy jako
zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych warto ci. Cel ten był osiągany przez
imitacje:
- wzorów antycznych utrwalonych w dziełach artystycznych;
- imitacji natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.
Wyobra ni i uczuciu został przeciwstawiony ROZUM, przypisana została mu
podstawowa rol w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad okre lających
tematyk i budow dzieł literackich.
Zasada DECORUM – wyznaczająca normy stosowno ci i wła ciwego doboru poszczególnych
elementów dzieła, czyli tematyki, kompozycji, stylu, gatunku, pozostająca w zgodno ci z
normami obyczajowymi. Obowiązywały zasady prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz
nakaz przestrzegania jednorodno ci estetycznej utworu. W dramacie była to zasada trzech
jedno ci.
Istniała następująca hierarchia gatunkówŚ
 EPOS
 TRAGEDIA
 POEMAT DYDAKTYCZNY
 POEMAT OPISOWY
 ODA
 LIST POETYCKI
 BAJKA
 SATYRA

5
MANIERYZM
źtap po redni pomi dzy Renesansem a Barokiem ukształtowany we Włoszech w XVI w.
Manieryzm w sztuce dą ył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjno ci, wprowadzał wątki
fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjno ć. W literaturze reprezentowany jest np. przez poemat
epicki T. Tassa („Jerozolima wyzwolona”) oraz dramaty pastoralne.

6
ROKOKO
Wyraz rokoko pochodzi od francuskiego rocaille – muszla zdobiąca grot – była to
nazwa stosowana najpierw na okre lenie stylu rozwijającego si w Europie w sztukach
plastycznych, pó niej przeniesiona tak e na literatur tego okresu.
Rokoko kształtowało si jako wyraz zmian obyczajowych w rodowiskach dworskich
związane było ze swobodą ycia towarzyskiego, odej ciem od ceremoniałów, upodobaniem w
kameralno ci, erotyzmie, zmysłowo ci i wysublimowanym komforcie. Gruntem filozoficznym
były motywy epikurejskie, a głównymi kategoriami estetycznymi – wdzi k i smak, w sztuce
widziano przede wszystkim form wyrafinowanej zabawy. Literatura rokoko odznaczała si
wprowadzeniem elementów gry intelektualnej, dowcipu, kalamburu, efektownych i
zaskakujących point, lotno cią skojarzeń.

Preferowane były głównie małe formy poetyckie:

 ANAKREONTYK
 EPIGRAMAT
 DROBNE WIERSZE LITYCZNE
 POEMAT HEROIKOMICZNY
 KOMEDIA SALONOWA
W Polsce znamiona rokoko pojawiły si ju w okresie saskim w architekturze, w literaturze –
w latach 70-ch XVIII w. w ró nych rodowiskach, np. związanych z dworem Czartoryskich w
Puławach. źlementy rokoko mo na znale ć u Knia nina, S. Trembeckiego i T.K. W gierskiego.

7
SENTYMENTALIZM
Wyraz pochodzi od ang. sentimental – moralny, wra liwy. Prąd umysłowy i literacki,
wyst pujący w ró nych krajach źuropy w okresie O wiecenia jako zjawisko konkurencyjne
wobec wiatopoglądu, estetyki i twórczo ci literackiej klasycyzmu. Wiązał si z emancypacją
klas rednich, zwłaszcza mieszczaństwa, w przełamaniu uprzedzeń stanowych.
Podło e filozoficzne sentymentalizmu stanowiły tezy empiryzmu i sensualizmu (np. D.
Hume) uznające do wiadczenie zmysłowe jednostki za główne ródło wiedzy o wiecie.
Poznana rzeczywisto ć jawiła si w uj ciu sentymentalizmu jako zaprzeczenie klasycznych
przekonań o ładzie i harmonii wiata, była pełna konfliktów i napi ć wiadczących o kryzysie
moralnym współczesnej cywilizacji.
Sentymentali ci szukali przyczyn tego stanu w odej ciu od stanu naturalnej, pierwotnej
prostoty. W estetyce sentymentalizm uznawał prze ycia wewn trzne człowieka za główne ródło
twórczo ci literackiej, cel literatury wiedział w autoanalizie oraz refleksji człowieka nad jego
miejscem w wiecie. Stawiał na kształtowanie naturalnych, autentycznych wi zi mi dzyludzkich
- w uczuciach rodzinnych, miło ci i przyja ni. W literaturze przejawiało si to w postulowaniu
prostoty i czuło ci. W literaturze kreowano nowego bohatera - człowieka czułego, cz sto
przedstawiciela mieszczaństwa, a nawet ludu, zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową
obserwacją.

 DRAMAT
Gatunki:

 POWIź Ć
 LIRYKA OSOBISTA
W literaturze polskiej sentymentalizm pojawił si w latach 60. XVIII w., najpierw w
adaptacjach i tłumaczeniach dramy mieszczańskiej, a nast pnie w twórczo ci lirycznej, epickiej i
dramatycznej wielu autorów. Najbardziej reprezentatywny poeta sentymentalizmu polskiego to
Żranciszek Karpiński, oprócz niego - Ż.D. Knia nin, Maria Wirtemberska („Malwina”).

8
 OŚWIECENIE
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od schyłku XVII w. do końca XVIII w., a
w niektórych krajach do końca lat 20-ch XIX w.
Najbardziej charakterystyczne dla O wiecenia było przekonanie o nieograniczonych
mo liwo ciach poznania wiata przez samodzielną, nie skr powaną przez autorytety my l ludzką
oraz optymistyczna wiara w zreformowanie wadliwego systemu społecznego drogą
upowszechniania wiedzy i o wiecania umysłów. W wiatopoglądzie i filozofii podstawowym
celem było uwolnienie człowieka od przesądów i autorytetów, dotarcie do racjonalnych zasad
rządzących wiatem oraz zrealizowanie koncepcji zgodnego z naturą porządku filozoficzno-
moralnego, który miał być idealną formą ycia społecznego i indywidualnego. Podejmowano
próby przedstawienia idealnego wzorca ycia społecznego – utopie. Filozofia O wiecenia
opierała si na teoriach J. Locka i D. Hume’a. W połowie XVIII stulecia o rodkiem ruchu
o wieceniowego stała si Żrancja – Wolter, Montesquie, Rousseau, Diderot i inni.
Ró norodne dokonania literackie O wiecenia łączyło dą enie do tych samych celów
wychowawczych i poznawczychś literatura miała charakter dydaktyczny i polemiczny, słu yła
propagowaniu nowych idei i koncepcji filozoficznych.
Gatunki, zarówno klasycystyczne:
 ODA
 BAJKA
 SATYRA
 SIELANKA
 EPIGRAMAT
 POEMAT HEROIKOMICZNY
 TRAGEDIA

 ESEJ
Jak i nowe formy:

 LIST POETYCKI
 POWIASTKA FILOZOFICZNA
 FELIETON LITERACKI

O wiecenie polskie w obliczu zagro onego bytu narodowego podporządkowało celom

reformatorsko-wychowawczym zarówno działalno ć instytucji kulturalnych, jak i twórczo ć
literacką. Przeciwstawiając si modelowi ideologii i kultur, jakim był sarmatyzm, twórcy
polskiego O wiecenia dą yli do przyswojenia kulturze polskiej zdobyczy XVII-wiecznego
klasycyzmu i filozoficzno-estetycznych tendencji XVIII-wiecznych, odwoływali si do tradycji
staropolskich i antycznych. Propagowali model o wieconego obywatela, wolnego od przesądów
i zaanga owanego w sprawy reformy kraju.
Pierwsze literackie tendencje polskiego O wiecenia były związane z klasycyzmem,
przejawiły si w postulowaniu odnowy i wydoskonalenia j zyka narodowego, zagadnienia teorii
literatury i poetyki (żolański, Ż. Karpiński K. Dmochowski).
Funkcje wychowawcze pełniły:
 DRAMAT, KOMEDIE,
 PUBLICYSTYKA (na łamach „Monitora”)
Poezja okoliczno ciowa:
 ODA (A. Naruszewicz,. S. Trembecki)
 SATYRA (Naruszewicz, I. Krasicki)
 LIST POETYCKI (Krasicki).

 POEMAT HEROIKOMICZNY (Krasicki).

Cel satyryczno-wychowawczy:

9
 Jednocze nie rozwijały si elementy sentymentalizmu (F. Karpiński, Knia nin), a w
rodowiskach dworskich wyst powały tendencje rokokowe. O wiecenie było okresem narodzin
nowo ytnej powie ci polskiej (I. Krasicki „Mikołaja Do wiadczyńskiego przypadki”).
W kształtowaniu opinii społeczeństwa odgrywały rolę:
 PAMFLET
 ZAGADKA POLITYCZNA
 KOMEDIA POLITYCZNA

10