Professional Documents
Culture Documents
तुळजाभवानीच्या भक्तीचे दाखले अनेक संदर्भ ग्रंथात सापडतात. विशेषत: बखरीमध्ये याबाबत मोठ्या विस्ताराने
लिखाण आढळून येते. त्यानुसार मालोजीराजे महाराष्ट्रात स्थिरावत असताना तुळजाभवानीच त्यांना साक्षात्कार झाला
तुळजाभवानीला आपले कुलदै वत माणल्याचे यातून स्पष्ट होते. एवढे च कायतर शिवरायांच्या नावासाठीसुद्धा
शिवाईदे वीचा संदर्भ दिला जातो. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि आई तुळजाभवानी यांच्या भक्तीचे नाते अतूट होते.
परमल
ु खात असणार्या आपल्या कुलदे वतेला वारं वार येणे होत नाही म्हणन
ू त्यांनी किल्ले प्रतापगडावर तळ
ु जाभवानी
मंदिराची निर्मिती केली. पुढे त्यांच्या वंशजांच्या सातारा आणि कोल्हापूर अशा दोन गाद्या तयार झाल्यातरी त्यांनी
आपली परं परा कायम ठे वली. तुळजाभवानीच्या सेवेसाठी आजही कोल्हापूर संस्थांनची जमीन आणि जागा
तुळजापूरात कायम असून संस्थानच्यावतीने रोज तीन वेळा तुळजाभवानीला नेवैद्य दिला जातो. एकंदरच श्री
तुळजाभवानी ही भोसले घराण्याची कुलदे वता असल्याने ते कुठे ही स्थिरावलेतरी त्यांनी आपली तुळजाभवानी भक्ती
आजही राजस्थानमधील चित्तोड गड, कर्नाटकातील होदीगेरे, चेन्नईतील कालीकांब मंदिरातून त्यांच्या भक्तीचे दाखले
आढळून येतात. दलणवळणाची तेवढी साधने उपलब्ध नसताना हे संदर्भ वेगळी माहिती दे वून जातात हे निश्चित
आहे .
चित्तोडचे सिसोदियावंशीय असल्याचे संदर्भ वा.सी. बेंद्रेसह अनेक इतिहासकारांनी दिलेले आहेत. चित्तोडचा किल्ला
म्हणजे संघर्षाचे प्रतीक असून 700 एकरवर पसरलेल्या या किल्ल्यावर अनेक मंदिरे आहेत. तरीपरं तु या किल्ल्यावर
तुळजाभवानीचे मंदिर असणे हे वेगळे पण आहे . गडाला असणार्या सात दरवाज्यापैकी रामपोल दरवाज्यातन
ू आत
ृ , अर्धमंडप आणि
गेल्यानंतर डाव्या हाताला हे माडपंती शैलीतील श्री तुळजाभवानी मंदिर असून त्याची रचना गर्भगह
शिवलिंग आहे .
या मंदिराची निर्मिती इ.स. 1536 ते 40 या दरम्यान राणा बणबीरने केलेली असून आपल्या राज्याला
स्थिरता मिळावी म्हणून त्याने याठिकाणी तुलादान केले. तेव्हा तुळजाभवानी दे वीच्या मंदिराची उभारणी केली.
वास्तविक पाहता तेथे काली, सती अशाप्रकारची इतर दे वी मंदिरे असताना तुळजाभवानीचे मंदिर असावे हे वेगळे पण
आहे . त्यामुळे छत्रपतींचे मूळ हे राजस्थान की, दक्षिणेतील त्यांचाच एखादा वीरपुरुष राजस्थानात गेला असावा का
असा प्रश्न पडतो. ते काही असो शिवरायांच्या कुळाचे अस्तित्व जेथे जेथे राहिले तेथे तुळजाभवानीचा वास राहिला
स्वराज्य संकल्पक शहाजी महाराज आदिलशाहीकडे गेल्यानंतर त्यांचे वास्तव्य हे मुख्यत्वेकरून बंगळूरमध्ये
अभिमान असून त्यासाठी ते शिवरायांना शक्य त्याप्रमाणात मदत करत होते. दर्दैु वाने मध्येच 23 जानेवारी 1664
साली होदिगेरे ता. चन्नगिरी जि. दावनगेरे येथे त्यांचे अपघाती निधन झाले. यावेळी शहाजीराजे होदिगेरेत ज्या
वाड्यात राहिले तो दे सायांचा वाडा आणि इतरही काही पाऊलखुणा आजही तेथे कायम आहेत. मात्र कर्नाटकातील या
छोट्याशा गावात श्री तुळजाभवानीचे एक मंदिर आहे , याकडे विशेषत: कोणाचे लक्ष गेलेले नाही. कर्नाटकात यलम्मा,
चणम्मा यासारख्या नावाची अनेक मंदिरे आहे त. मात्र याठिकाणी तुळजाभावणीचे मंदिर असल्याने त्याची स्थापना
शहाजीराजांनी केलेली असावी असे दिसते. अतिशय छोटे खानी असणार्या या मंदिरात तुळजाभवानीची अष्टभूजा
महिषासुरमर्दिनीच्या स्वरुपातील मूर्ति आहे . मूर्तीकडे पाहिल्यानंतर अतिशय आक्रमक स्वरुपातील ही मूर्ति
घडविण्यासाठी वापरलेला काळा पाषाण बाहे रून आणल्याचे स्पष्टपणे जाणवते. दे वीला रोज सकाळी अभिषेक करून
नैवेद्य दाखवितात. नवरात्र महोत्सव आपल्याप्रमाणेच असून सीमोल्लंघनाच्यादिवशी दे वीच्या उत्सवमूर्तिला पालखीत
होदिगेरे हे शहाजीराजेंच्या जहागिरीतील गाव असून आपल्या कुळाची कुलदे वता म्हणून त्यांनीच या मंदिराची स्थापना
तामिळनाडची राजधानी चेन्नई याठिकाणी थंबूचेट्टी मार्गावर कालीकंब कामेश्वराचे प्राचीन मंदिर असून पूर्वी
ु किनारी होते. 1640 ला ते याठिकाणी स्थलांतरित केले गेले. कालिकांब मंदिर पाहताना निश्चितपणे श्री
ते समद्र
ु जाभवानी मंदीराची आठवण येते. कारण दोन्ही मंदिराच्या शिखरावरील शिल्प आणि रं गसंगती ही जवळपास
तळ
सारखीच आहे . दक्षिणेतील कुठल्याही मंदिरात दे वदे वतांचे जवळून दर्शन होत नाही. या मंदिरातील मर्ति
ू अष्टभज
ु ा
असून ते कालीचे रूप आहे . सकाळी 5 ते रात्री 12 पर्यन्त भाविकांना दे वीच्या दर्शनाचा लाभ घेता येतो.
मराठ्यांच्यादृष्टीने कालिकांब मंदिराचे वैशिष्ट म्हणजे कर्नाटक दिग्विजयामध्ये स्वारीवर असणार्या छत्रपती
शिवाजी महाराजांनी 3 आक्टोंबर 1677 यादिवशी येथील मंदिरात येवून अंनुष्ठान केलेले आहे . कदाचित यावेळेला
नवरात्र असावी. छत्रपती शिवाजी महाराज कालिकांब मंदिरात येवून गेल्याची आठवण म्हणून मंदिरात प्रवेश
येथे आल्याचा मोठा अभिमान वाटतो. महाराजाविषयी ते फार उत्सुकतेने बोलताना आढळून येतात. शिलालेखाच्या
वरच्या बाजूला छत्रपती शिवरायांचा पूर्णाकृती फोटो असून या फोटोचे वैशिष्ट म्हणजे महाराष्ट्रातील फोटोप्रमाणे
येथील फोटोतही कालीकांबदे वी छत्रपती शिवरायांना तलवार भेट दे ताना दाखविलेले आहे .
चेन्नईमध्ये मराठी माणसांची संख्या ही जवळपास दहा हजार असून कालिकांब ही त्यांच्यासाठी प्रेरणास्त्रोत
आहे . त्यामळ
ु े च शिवजयंतीच्यावेळी या मंदिरामध्ये अन्नदान व इतर कार्यक्रम घेतले जातात. मंडळाचे अध्यक्ष रवींद्र
येते.