Professional Documents
Culture Documents
ĐI TÌM MỘT ĐỊNH NGHĨA DUY NHẤT VỀ NHÀ NƯỚC
ĐI TÌM MỘT ĐỊNH NGHĨA DUY NHẤT VỀ NHÀ NƯỚC
I. Lý thuyết, quan niệm khác nhau về nhà nước, bản chất của nhà nước trên thế
giới
1. Các học thuyết, tư tưởng tiêu biểu về nhà nước
Trong lịch sử nhân loại đã có rất nhiều những học thuyết khác nhau về nhà nước. Mỗi
một học thuyết gắn với thời điểm lịch sử khác nhau, thể hiện quan điểm chính trị, lợi ích
khác nhau. Những học thuyết, quan điểm về nhà nước tiêu biểu bao gồm:
a) Thuyết thần quyền (Theologische Theorie): Tác giả của những lý thuyết này cho rằng
nhà nước là sản phẩm do thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung. Nhà nước phải
chịu trách nhiệm trước Thượng đế/ Chúa. Nhiệm vụ của nhà nước là thực hiện ý muốn
của Thượng đế/Chúa. Lý thuyết này tồn tại lâu dài ở thời trung cổ (Mittelalter).[1]
b) Lý thuyết quyền lực (Machttheorie): Đại diện tiêu biểu của lý thuyết này là
Machiavelli (1469-1527). Machiavelli cho rằng bản chất chung của nhà nước là ở việc tổ
chức và thực thi quyền lực, không phụ thuộc vào việc thực thi đó là tốt hay xấu, phục vụ
lợi ích cho ai. Machiavelli mong muốn xây dựng một nhà nước tập quyền mạnh, có khả
năng chống lại xu hướng phân quyền cát cứ và đàn áp của các lãnh chúa. Nhà nước là chủ
thể nắm quyền lực tối cao. Lý thuyết này ra đời và tồn tại ở thế kỷ 17, 18, cổ súy cho sự
tồn tại của những nhà nước quân chủ chuyên chế, nhà nước toàn trị.[2]
c) Lý thuyết khế ước xã hội (Vertragstheorie): Đại đại diện tiêu biểu của thuyết khế ước
xã hội là John Locke (1632-1704), Jean Jacques Rousseau (1712-1778), Charles Louis
Montesquieu (1689-1775). Các nhà tư tưởng này đều thừa nhận nhà nước là sản phẩm
của một khế ước (hợp đồng) được ký kết trước hết giữa những con người tự do trên cơ sở
mỗi người tự nguyện nhường một phần trong số quyền tự nhiên vốn có của mình giao
cho một tổ chức đặc biệt đó là nhà nước, để bảo vệ lợi ích chung. [3]
e) Lý thuyết nhà nước phúc lợi chung (Wohlfahrtstheorie): Nhà nước có nhiệm vụ hiện
thực hóa những lợi ích của số đông người dân. Để đạt được mục đích này, nhà nước cần
phải được trao nhiều quyền hành một cách toàn diện, tối đa. Lý thuyết này cổ vũ cho
cảnh sát can thiệp sâu vào đời sống của cá nhân và dẫn đến hiện tượng nhà nước cảnh sát
(Polizeistaat) thế kỷ 17, 18.[5]
f) Lý luận Macxit về nhà nước (Marxismus): Nhà nước là “sản phẩm và biểu hiện của
những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được.” Nhà nước là công cụ, là bộ máy của
giai cấp thống trị về kinh tế để đàn áp các giai cấp đối kháng. Cùng với tính giai cấp, nhà
nước còn có tính xã hội, là bộ máy quản lý các công việc chung nảy sinh từbản chất xã
hội. Nhà nước XHCN là nhà nước kiểu mới, là công cụ của nhân dân lao động nhằm xây
dựng xã hội tiến bộ, dân chủ, công bằng.[6]
h) Lý thuyết “nhà nước là một trật tự pháp lý” (Staat als Rechtsordnung) của nhà luật
học Hans Kelsen (đầu thế kỷ 20): Kelsen cho rằng nhà nước và pháp luật luôn có sự
thống nhất, vì nói đến vấn đề nhà nước thì đã bao hàm vấn đề pháp luật rồi.[8] Nhà nước
là tổ chức có sứ mệnh bảo vệ công lý, đảm bảo cho công lý được thực thi. Nhà nước là
một thực thể pháp lý, không có hệ thống pháp luật nào tách rời nhà nước và cũng không
có một nhà nước nào không quản lý xã hội bằng pháp luật. [9]
i) Lý thuyết nhà nước dưới góc độ xã hội học (Soziologische Staatslehren): Đại diện tiêu
biểu của lý thuyết này là Max Weber, Hermann Heller. Nhà nước nhà nước là một tổ
chức chính trị với một hệ thống quyền lực thống nhất trong phạm vi một lãnh thổ nhất
định. Nhà nước tồn tại nhờ hành động của con người, mà những hành vi này mang dấu ấn
của các qui phạm xã hội. Nhà nước là một mạng lưới các tương tác xã hội.[10]
2. Quan điểm về "nhà nước hiện đại" thể hiện trong các giáo trình hiện nay ở
CHLB Đức
Nhà nước hiện đại phân biệt với nhà nước sơ khai
Các giáo trình lý luận về nhà nước hiện nay ở CHLB Đức thừa nhận lý thuyết nhà nước
hiện đại (Lehre des modernen Staates) của Georg Jellinek (1851-1911). Theo đó, “nhà
nước hiện đại” khác với nhà nước sơ khai. Nếu như nhà nước sơ khai là phương thức tổ
chức quyền lực chính trị chưa hoàn chỉnh, chưa mang đầy đủ những đặc trưng cơ bản của
một nhà nước, quyền lực nhà nước chỉ nằm trong tay một người hoặc một nhóm người cụ
thể, thì nhà nước hiện đại phải thỏa mãn các tiêu chí cả bên trong và bên ngoài.[12] Ở
bên trong, phải hội tụ đủ những tiêu chí như: 1) là một nhà nước dân chủ, quyền lực nhà
nước thuộc về nhân dân (khác với nhà nước sơ khai quyền lực thuộc về một người hoặc
một nhóm người); 2) có cơ chế phân công quyền lực, cân bằng, giới hạn và kiểm soát
quyền lực nhà nước; 3) có một hệ thống các quyền cơ bản có hiệu lực trực tiếp và có cơ
chế bảo vệ hiệu quả.[13] Ở bên ngoài, nhà nước được hiểu là quốc gia (Sovereign state)
đặt trong mối quan hệ đối ngoại với các chủ thể khác của Công pháp quốc tế, được công
nhân là một chủ thể cơ bản của Công pháp quốc tế. Georg Jellinek cũng đưa ra luận
thuyết ba yếu tố (Drei-Elemente-Lehre) trong đó khẳng định một nhà nước hiện đại được
luật pháp quốc tế công nhận khi có các điều kiện về dân cư (Staatsvolk), lãnh thổ
(Staatsgebiet) và chủ quyền (Staatsgewalt).[14]
Nhà nước hiện đại là một pháp nhân của luật công
3. Định nghĩa nhà nước trong các Từ điển luật học trên thế giới
Theo Từ điển Black’s Law, nhà nước là một hệ thống có tính chính trị của nhân dân, do
nhân dân tổ chức nên; là hệ thống nơi mà các phán quyết của tư pháp và quyết định hành
chính được thực thi thông qua hành vi của con người cụ thể được nhà nước trao quyền.
[18]
Theo Từ điển Oxford, nhà nước (State) là “a. một cộng đồng chính trị có tổ chức dưới
hình thức là một chính quyền (government); một khối thịnh vượng chung (a
commonwealth); một dân tộc (a nation). b. một cộng đồng theo nghĩa một bộ phận của
một nền cộng hòa liên bang, ví dụ như Hợp chủng quốc Hoa Kỳ”.[19]
Nguồn ảnh (Quelle): beck-shop.de
Theo Từ điển luật học (Rechtswörterbuch) ở Đức của tác giả Creifelds, nhà nước được
hiểu là “một cộng đồng của các các cá nhân trong một tổ chức chính trị của mình, tổ chức
ấy bao gồm lãnh thổ (ein Staatsgebiet), dân cư (ein Staatsvolk) và hệ thống chính quyền
có chủ quyền (eine Staatsgewalt).”[20]
Theo Từ điển lịch sử pháp luật Châu Âu (europäische Rechtsgeschichte) của tác
giả Köbler, nhà nước là một tổ chức thỏa mãn ba điều kiện dân cư, lãnh thổ và quyền lực.
Nhà nước trước hết phải có dân cư, bao gồm những người có cùng chung một quốc tịch.
Ngoài ra, nhà nước nào cũng có một lãnh thổ giới hạn, trong đó dân cư sinh sống và tổ
chức quyền lực. Bên cạnh đó, nhà nước phải có chủ quyền, chủ quyền ấy thể hiện ở việc
quản lý của nhà nước đối với dân cư theo lãnh thổ, thể hiện ở quyền tự quyết của nhà
nước đó trong các vấn đề đối nội và đối ngoại. Nhà nước có thể được gọi tắt, thông qua
những đại diện như các cơ quan nhà nước, nhân viên nhà nước hoặc các tổ chức. Nhà
nước theo nghĩa là pháp nhân của luật công như ở Đức hiện nay bao gồm liên bang và
tiểu bang (Bund und Länder). Tùy cách giải thích về chính trị mà nhà nước có thể được
giải thích thành nhà nước cảnh sát (Polizeistaat), nhà nước pháp quyền (Rechtsstaat), nhà
nước xã hội (Sozialstaat), Nhà nước phúc lợi chung (Wohlfahrtsstaat).[21]
II. Quan điểm hiện nay của các nhà luật học Việt Nam
1. Định nghĩa nhà nước trong Từ điển luật học
Theo Từ điển luật học của tập thể tác giả do tác giả Nguyễn Đình Lộc (Chủ tịch Hội đồng
biên soạn), xuất bản năm 2006, nhà nước được định nghĩa là: “tổ chức quyền lực chính trị
của xã hội có giai cấp, có lãnh thổ, dân cư, và chính quyền độc lập, có khả năng đặt ra và
thực thi pháp luật nhằm thiết lập trật tự xã hội nhất định trong phạm vi lãnh thổ của
mình”.[22] Trong cuốn Từ điển thuật ngữ lý luận nhà nước và pháp luật, tác giả Thái
Vĩnh Thắng cũng có cách định nghĩa nhà nước tương tự và chỉ là thay cụm từ “của xã hội
có giai cấp” bằng “của xã hội”.[23]
2. Định nghĩa nhà nước trong các Giáo trình đào tạo luật học
Về phương diện giáo trình, hiện nay cũng có nhiều cách định nghĩa khác nhau về nhà
nước. Những định nghĩa nhà nước này thường được xác định qua việc nêu một số dấu
hiệu, đặc trưng cơ bản của nhà nước, chức năng nhà nước, xu thế phát triển của nhà nước,
trong đó vẫn nhấn mạnh đến hai phương diện cơ bản thuộc bản chất của nhà nước theo
học thuyết Mác - Lênin là tính giai cấp và tính xã hội.
Chẳng hạn:
Theo giáo trình Lý luận chung nhà nước và pháp luật do tác giả Lê Minh Tâm (chủ biên):
“Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, một bộ máy chuyên làm
nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý đặc biệt nhằm duy trì trật tự xã
hội, thực hiện mục đích bảo vệ địa vị của giai cấp thống trị trong xã hội.”[24]
Theo giáo trình Lý luận nhà nước và pháp luật của tác giả Nguyễn Minh Đoan: “Nhà
nước là tổ chức quyền lực chính trị công cộng đặc biệt, một bộ máy đặc biệt để cưỡng
chế và thực hiện các chức năng quản lý xã hội, phục vụ lợi ích và thực hiện mục đích của
giai cấp thống trị và của toàn xã hội.”[25]
Theo giáo trình Lý luận về nhà nước và pháp luật của tác giả Nguyễn Văn Động: “Nhà
nước là sản phẩm của xã hội đã phát triển đến một trình độ nhất định, là tổ chức quyền
lực chính trị đặc biệt của một hay nhiều giai cấp mà tổ chức quyền lực chính trị đó có bộ
máy chuyên nghiệp vừa thực hiện trấn áp bằng bạo lực, vừa quản lý xã hội và điều tiết
các nhu cầu, lợi ích của các giai cấp, tầng lớp xã hội khác nhau nhằm bảo đảm cho xã hội
luôn ổn định, trật tự và an toàn.”[26]
Theo giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật của tập thể tác giả, Khoa Luật,
Đại học Quốc gia Hà nội, do tác giả Hoàng Thị Kim Quế (chủ biên): “Nhà nước là hình
thức (phương thức) tổ chức xã hội có giai cấp, là tổ chức quyền lực chính trị công cộng
đặc biệt, có chức năng quản lý xã hội để phục vụ lợi ích trước hết cho giai cấp thống trị
và thực hiện những hoạt động chung nảy sinh từ bản chất của xã hội.”[27]
III. Xu hướng nhà nước hiện đại: Nhà nước là một pháp nhân của luật công, Nhà
nước dân chủ, pháp quyền và chịu trách nhiệm
Các học thuyết, quan niệm khác nhau về nhà nước cho thấy: Mỗi một cách tiếp cận đều
phản ánh nhận thức, lợi ích và sự phát triển đa dạng của nhà nước ở các giai đoạn lịch sử
khác nhau. Tôi cho rằng sẽ không có một định nghĩa chung, duy nhất và phổ quát về
nhà nước. Trong tương lai, cũng sẽ không có một định nghĩa như vậy. Điều này là tất
yếu đối với một hiện tượng xã hội đa dạng, đa chiều và phức tạp như nhà nước.
Dù không có định nghĩa duy nhất, nhưng thế giới đương đại đang hiện hữu một xu hướng
chung trong quan niệm về nhà nước đó là:
1. Xu hướng quan niệm nhà nước trong lịch sử nhân loại có hai dạng là nhà nước cổ điển
(early state) và nhà nước hiện đại (modern state). Các nhà nước hiện đại ngày nay phải
thỏa mãn đầy đủ các tiêu chí nghiêm ngặt thuộc bên trong nhà nước (các tiêu chí của luật
hiến pháp hiện đại) và các tiêu chí ở bên ngoài nhà nước (các tiêu chí của luật quốc tế
hiện đại).
2. Xu hướng nhìn nhận nhà nước là một pháp nhân của luật công, là công cụ điều hòa
các loại lợi ích xã hội vì con người, đảm bảo công bằng và trật tự xã hội. Đó là xu hướng
từ nhà nước cai trị sang nhà nước phục vụ nhân dân, từ nhà nước chuyên quyền, độc
đoán, không chịu trách nhiệm sang nhà nước dân chủ, pháp quyền và nhà nước chịu
trách nhiệm.
07.09.2013
NMT