Ano ang Nobela?

Sa mga anyong patuluyang panitikan, isa na yata sa

pinakamakulay,pinakamayaman,at pinakamakabuluhan ang
nobela.Mangyari’y para itong buhay na mga pangyayaring namamasdan
sa pang-araw-araw na pamumuhay at pakikipamuhay ng tao sa mundo,
na kapag binabasa, hindi lamang itatampok na karanasan ang
nasasalamin kundi ang lahat ng mga kaugnayan sa “aktuwal na
kapaligiran.” Dito natutunghayan ang iba’t ibang takbo ng buhay ng tao

Ayon kay Inigo Ed Regalado, ang nobela ay bunga ng panitik ng isang

manunulat na naglalarawan ng buong kabuhayan o bahagi ng isang buhay
na hiniyasan ng mga bagay-bagay na nangyari o maaaring mangyari, na
ang layon ay magbinhi ng mga simulain o aral na hangad pagbungahin ng
sumulat, o magdulot ng aliw sa mga mambabasa sa pamamagitan ng
magandang paglalarawan, ng mga gawi at galaw sa pamumuhay, o
maglahad kaya ng panganib o sama na makalalason sa kadakilaang-asal
upang maiwasan at malayuan.

Ang nobela ay isang mahabang kathang pampanitikan na naglalahad

ng mga pangyayari na pinaghahabi sa isang mahusay na pagbabalangkas
na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalabas ng hangarin ng
bayani sa dako at ng hangarin ng katunggali sa kabila. Ito ay tinatawag
din sa Wikang Tagalog na Kathambuhay. Katha sapagkat likha ng panulat.
At Buhay sapagkat ang mga kasaysayan ngang isinalaysay, kung hindi
man lubos na gawa sa isip, ay hinahango sa mga pangyayaring tunay na
naganap sa buhay na maaaring nasaliksik, nasaksihan o naobserbahan,
Kabanata 1 napanayam, o kaya’y naranasan.
 Ang katagang nobela ay buhat sa salitang Kastila na
Novella na binaybay-Tagalog at pinanatili ayon na rin sa dikta
ng kasaysayan dahil ang mga kastila ang nagdala ng sangay
na ito ng panitikan sa kapuluan na lalong nagpatingkad sa
kanilang pananakop.
Ito ay isang makasining na pagsasalaysay ng maraming
pangyayaring magkasunod at magkakaugnay. Ang mga
pangyayaring ito ay may kanya-kanyang tungkuling
ginagampanan sa pagbuo ng isang matibay at kawili-wiling
balangkas na siyang pinakabuod ng nobela. Binubuo ng mga
kabanata, maraming tauhan at pangyayari -kinasasangkutan
ng 20 higit pang tauhan. Ito ay isang mahabang kuwentong
piksyon na binubuo ng iba't ibang kabanata. Mayroon itong
60,000-200,000 salita o 300-1,300 pahina. Noong ika-18
siglo, naging istilo nito ang lumang pag-ibig at naging bahagi
ng mga pangunahing literary genre. Ngayon, ito ay
kadalasan may istilong artistiko at isang tiyak na istilo o
maraming tiyak na istilo. Ang nobela ay isa ring masining na
sangay ng mga pangyayaring nagaganap sa buhay na
umiikot ayon na rin sa mga karanasan ng tao sa kanyang
sarili at sa kanyang kapaligiran.
Ang salitang nobela ay nanggaling din sasalitang Latin na
Novelus, at itinuturing nasupling o kaugnay ng Kasaysayan o
Istorya pagkat dito isinasalaysay ng saksi ang
mgakaalamang kanyang namasid, kung hindi manwalang
labis o kulang, nababawasan onadaragdagan, kung hindi
man pinatitingkad,pinalulungkot o pinasasaya. (Servando de
losAngeles, 1974).
Layunin ng Nobela:
 Gumising sa diwa at damdamin
 Nananawagan sa talino ng guni-guni
 Mapukaw ang damdamin ng mambabasa
 Magbigay ng aral tungo sa pag-unlad ng buhay at lipunan
 Nagsisilbing daan tungo sa pagbabago ng sarili at lipunan
 Nagbibigay inspirasyon sa mambabasa
 Napupukas nito ang kaalaman ng tao sa pagsulat ng nobela
Katangian ng Kaakit-akit na Nobela: (Rubin, T.L. et al. 2001. Panitikan
sa Pilipinas. REX Book Store: Manila, Philippines)
 Mahusay na pagpili ng mga salita
 May bahaging masaya at nakakatawa
 May sariling tatak ng kumatha
Sangkap ng Nobela
 Tagpuan - sumasaklaw sa panahon, pook at mga pangyayaring nasa
likod sa kuwentong nilalaman.
 Tauhan - dapat tumugon sa hinihinging tunay na buhay at di-karapat-
dapat makilala bilang iba. Hindi dapat maging parang mga tau-tauhan
na pinagagalaw lamang. Sila ang nagpapatakbo sa galaw ng kuwento
at hindi ang kuwento ang nagpapakilos sa kanila.
 Banghay - pinakabalangkas ng buong kuwento na  Bisa sa Asal - pagbabago sa sariling pananaw sa mga kaisipang
nagbibigay-hugis sa nobela. Ito ay karaniwang may isang nakapaloob sa akda.
punong hibla at mga kasangay na hibla ng
magkakaugnay ng mga pangyayari.  Bisa sa Damdamin - tumutukoy sa naging pagbabagong naganap sa
damdamin matapos mabasa ang isang akda.
 Pananaw - panauhang ginagamit ng may-akda
una - kapag kasali ang may-akda sa kwento  Bisang Panlipunan - nagiging salamin ng lipunan ang akdang binasa.

pangalawa - ang may-akda ay nakikipag-usap

pangatlo - batay sa nakikita o obserbasyon ng may-
akda
 Tema - paksang-diwang binibigyan ng diin sa nobela
 Damdamin - nagbibigay kulay sa mga pangyayari
 Pamamaraan - istilo ng manunulat
 Pananalita - diyalogong ginagamit sa nobela
 Simbolismo - nagbibigay ng mas malalim na kahulugan
sa tao, bagay at pangyayari
Apat na Bisa:
 Bisa sa Isip - mga pagbabago sa isipan dahilan sa
natutunan sa mga pangyayaring naganap sa binasa.
Uri ng Nobela:
 Nobela ng pangyayari o makabanghay
- nangingibabaw ang pagkakabalangkas ng mga pangyayari o ang
porma ng pagkakalahad ng kwento.
 Nobela ng tauhan
- binibigyang- diin ang katauhan ng pangunahing tauhan gayundin
ang mga pangangailangan at hangarin nito.

 Nobela ng romansa
- binibigyang-pansin dito ang pag-ibig: sa bayan, sa Diyos, sa
kapwa, sa mga magulang. Nagbibigay halaga s autos ng puso o
damdamin at paghuhumaling.
 Nobela ng pagbabago o panlipunan
- binibigyang-diin ang mga layunin ng may-akda o mga ninanais na
pagbabago sa pamahalaan at lipunan.

 Nobela ng kasaysayan
 - ang may akda ay hindi lamang naglalayong maiulat upang mapalawak ang nasasakupan. Pangatlo, ay upang mapalakas ang
ang mahahalagang pangyayaring may kinalaman sa kapangyarihan.
kasaysayan kundi maglarawan ng pagmamahal at
pakikipaglabang ginawa n gating mga bayani para sa
minimithing kalayaan ng Inang Bayan. Nobelang Didaktiko
-nangangaral o nagtuturo ng mga kabutihang-loob at kagandahang-
 Nobela ng layunin asal.

- nagbibigay-diin sa mga layunin at simulang Ayon kay Soledad S. Reyes, ang nobela sa panahon ng kastila ay
mahalaga sa buhay ng tao. kinabibilangan ng Epiko, Awit at Kurido, at mga akdang panrelihiyon.

 Nobela ng Masining Mga Nobela sa Panahon ng Kastila:

- mahusay ang pagkakahanay at pagkakatalakay ng
mga pangyayari. Taglay rin nito ang mahusay na 1. Barlaan at Josaphat
paglalarawan ng pagkatao ng mga tauhan. - ipinalalagay ng mga mananaliksik na kauna-unahang nobelang
Tagalog kahit saling wika lamang. Unang napasulat sa Wikang Griyego ang
aklat na ito. Ito’y sinulat ni San Juan Damasceno at isinalin naman sa
Kabanata II Tagalog ni Padre Antonio de Borja. Ang aklat ay ipinalimbag noong
1708 at 1712, ito ay binubuo ng apatnapung kabanata.
Panahon ng Kastila (1565 - 1872)
2. Urbana at Feliza
Kalagayan ng Nobela: - isinulat ni Padre Modesto de Castro. Ito ay pagsusulatan ng
magkaibigan na ang isa ay nasa lungsod at ang isa naman ay nasa
- Ang kasaysayan ng nobela sa Pilipinas ay nagsimula lalawigan.
noong Panahon ng Kastila na may paksain tungkol sa
relihiyon, kabutihang-asal, nasyonalismo, at
pagbabago. Nagpapatuloy ito hanggang sa kasalukuyang 3. Tandang Bacio Macunat
panahon. Hindi nakuhang umunlad ng nobela sa panahon ng - kinatha ni Padre Lucio Miguel y Bustamante
kastila. Ang mga kastila ay mayroong tatlong layunin. Una,
ay upang ipalaganap ang Kristiyanismo. Panagalawa, ay 4. Florante at Laura
- ni Francisco Baltazar
5. Ninay
- ni Pedro Paterno
Ang kalagayan ng nobelang Filipino noong panahon ng
Kastila ay hindi nakaalwan dahil bukod sa iilan lamang ang
nakapagtapos ng pag-aaral at may kayang magsulat at
makapagpalimbag ng kanilang akda, ang pamunuan ay labis
sa kahigpitan, sensurang naglilimita sa karapatang
pagpapahayag. Dagdag pa rito, nahilig din ang mga tao sa
pagtula at labis na mahigpit ang mga tagasuri sa
Commission Permanente de Censura.
Tunghayan natin sa ibaba ang buod ng Urbana at Feliza:
BUOD:
URBANA AT FELIZA
ni Padre Modesto de Castro
Sina Urbana, Felisa at Honesto ay magkakapatid na tubo sa
isang lalawigan.
Nang sila’y magsilaki na, si Urbana ay nagtungo sa Maynila
samantalang sina Felisa at Honesto ay nanatili sa lalawigan. Sina
Urbana at Felisa ay laging nagsusulatan at sa kanilang mga
pagsulat ay lagi nilang pinaaalala sa bawat isa ang mga ginintuang
aral tulad ng pakikipagkapuwa-tao, mga katungkulan ng tao sa
Diyos, pag-iibigan, kalinisan ng kalooban, at mga dakilang aral ng
ina sa anak o ng mga anak sa ina. Katulad ng sabi ni Pari Modesto
kay Urbana na, “Pakatantuin ng ina na ang kalinisan ng isang
dalaga ay parang bubog na kahit di nagkalamat, kahit di mabasag, mahingahan
lamang ay nagdurungisan.
Tungkol naman sa pakikipagkapuwa-tao ay binabanggit ni Felisa kay Urbana
na, “Ang kabaitang di-hamak na ipinakikitamo sa eskuwela na tinitipid mo ang
iyong gawi ng kabataang kalaro sa kapuwa-bata, ang kahinhinan ng iyong asal
na di-makitaan ng kagaslawa’t katalipandasang magpahanggang ngayo’y di-
malilimutan ay nagagalak ang loob ko’t nagnasang mahuwaran ang magandang
kaasalan mo.”
Likas kay Urbana ang mabining kilos at kabaitan sa kapwa, kaya’t kahit wala
na siya sa lalawigan ay bukambibig pa rin ng kanyang mga guro dahil sa
magandang-asal niya at katapatan sa pakikisama sa kapuwa. Ang magagandang
gawa ay di-malilimutan kailanman.
Sa kanilang pagsusulatan ay nabanggit din ang tungkulin ng mga magulang
sa pagtuturo ng kagandahang-asal, mga dasal, at karunungan sa pagkilala sa
Diyos. Kaya sinabi ni Urbana, na mapalad ang mga anak na may mga magulang
na marunong magturo ng mga katungkulan ng isang anak sa kanilang Diyos.
Napag-usapan din nila na kung magbinata si Honesto at magkaroon ng
pagkakataong alukin ng katungkulan sa bayan ay di niya dapat tanggapin ang
panunungkulan kung karangalan lamang ang nasa. Ngunit kung ito’y
pinagkaisahan ng bayan ay dapat tanggapin sapagkat kaloob ito ng Diyos.
Nabanggit din nila na karamihan sa mga nanunungkulan ay may kasakiman at di
marunong tumupad sa katungkulan at ang inisip ay pansariling kapakanan
lamang. Kung sakaling tanggapin ni Honesto ang panunungkulan ay dapat siyang
maging matapat at di dapat na maging palalo upang di maparusahan ng Diyos.
Ang huling tinalakay ni Urbana kay Felisa ay ang “kahatulang ukol sa
Pagsang-ayon sa Kalooban ng Diyos.”
Sa pagkamatay ng ama nila ay pinayuhan ni Urbana si Felisa na umayon sa
kagustuhan o kalooban ng Diyos. Ang kapalaran ng isang tao ay naitakda na at di
dapat sisihin ang sinuman bagkus ay ipanalangin ang kaluluwa
nito.
Kabanata III
Nobela sa Panahon ng Propaganda
Kaligirang Kasaysayan
Ang mahigit na tatlong daang taong paniniil at
pagsasamantala ng mga maykapangyarihang dayuhan,
paghamak sa mga Indiyo, suliranin sa sekularisasyon at
maling pamamalakad ng pamahalaan ay mga sanhi sa unti-
unting pagkakabuo at paglaganap ng damdaming
makabayan. Naragdagan pa ito ng mga pangyayaring tulad
ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na kalakalan,
pagkakabuo ng gitnang-uri, pagsapit ng diwang liberalismo,
pagpapadala sa kapuluan ng liberal na gobernador, Carlos
Ma. Dela Torre, pag-aalsa sa arsenal ng Kabite at
pagkakagarote sa tatlong paring gomez, Burgos at Zamora.
Sa biglang tingin ay tahimik at takot ang bayan dahil sa
ibayong higpit at pagbabanta ng mga Kastila, nguni’t sa
katotohanan, ay dito nagsimula ang pagpapahayag ng
kanilang mapanlabang damdamin. Nagkaroon ng mga
bagong kilusan sa pulitika at sa paniyikan dito sa Pilipinas at
sa ibayong dagat. Ang dating diwang maka-relihiyon ay
naging makabayan at humihingi ng pagbabago sa
pamamalakad ng pamahalaan at simbahan.
Ang bumuo sa pangkat ng mga intelektwal sa gitnang-uri,
na pawang naging repormista at propagandista ay sina Jose
Rizal, Marcelo H. Del Pilar, Graciano Lopez Jaena, Mariano
Ponce, Antonio Luna, Jose Ma. Panganiban, Pedro Serrano Laktaw, Isabelo
delos Reyes, Pedro Paterno atbp.
Ang pahayagang itinatag ng mga propagandista ay ang La Solidaridad
na pinaglathalaan nila ng mga pagtuligsa sa pamahalaan at simbahan,
pagtatanggol sa paninirang-puri ng mga banyaga at paghiling sa mga
kinakailangang pagbabago.
Ang Kilusang Propaganda
Hindi tahasang naghihimagsik ang mga kabataan. Humihingi lamang
sila ng mga pagbabago tulad ng:
1. Gawing pantay-pantay ang mga Pilipino at Kastila sa harap ng
batas.
2. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.
3. Ibalik ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng
Espanya.
4. Pairalin ang sekularisasyon sa mga parokya.
5. Kalayaang pangkatauhan tulad ng pamamahayag, pananalita at
pagtitipon.
Nadama nilang kailangang ito’y maipahayag nila sa kanilang panulat
at hindi magiging mabisa ang mga awit at korido sa mga pagpapahayag
na ito. Dito sa panahong ito naging laganap ang mga sanaysay na
naghahayag ng kanilang mga kurukuro tungkol sa mga nakikita nila sa
kapaligiran.
Mga Nobela sa Panahong Ito:
1. Noli Me Tangere at El Filibusterismo
 Labing isang taon pa lamang si Rizal nang maganap ang
walang katarungang pagpatay sa tatlong paring martir,
pagpapatapon at pagpapabilibid sa mga taong isinangkot sa
pag-aalsa, nguni’t hindi niya ito nalimot kailanman. Sa layong
gisingin ang natutulog na damdamin ng mga Filipino ay
inihandog niya sa kaniyang bayan ang Noli Me Tangere
(Huwag Mo Akong Salingin), at ang karugtong nitong El
Filibusterismo, sa tatlong pari: Gomez, Burgos at Zamora.
Ang Noli Me Tangere ang una at walang kamatayang
nobelang nagpasigla nang malaki sa Kilusang Propaganda at
siyang nagbigay-daan sa himagsikan laban sa Espanya. Ang
El Filibusterismo naman ay lantad sa mga kabulukan ng
pamahalaan, kasama rito ang katulong ngunit higit na naging
makapangyarihan, ang simbahan. Kaya’t madalas uriin ang
Noli na nobelang panlipunan at pampulitika naman ang Fili.
Ang dalawang nobelang ito’y tuwirang naglalahad ng
sakit ng lipunan, maling pamamalakad ng pamahalaan at
simbahan, depekto ng Edukasyon sa kapuluan, paniniil ng
mga mapagsamantala at pagnanasang pakinggan ng mga
maykapangyarihan ang hinaing ng bayan.
2. Ang Anak ng Prayle (La Hija Del Fraile) ni: Graciano
Lopez Jaena
- nobelang nag-uuyam sa mahalay na gawain ng mga prayle.
3. Ninay ni: Dr. Pedro Paterno
- ito’y naglalarawan ng lipunang Pilipino. Kung
pakasusuriin, mapapansing nakunan din ito ni Rizal ng
inspirasyon sa pagsulat, sa larangan ng paglalarawan at katauhan ng mga
pangunahing tauhan. Kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang
Kastila na sinulat ng isang Pilipino.
Ayon kay Soledad S. Reyes, sa nobelang ito ay inilarawan ang
kasalukuyan at hindi ang hinaharap, ang aktuwal na lipunan at hindi ang
isang daigdig na likha lamang ng imahinasyon. Masasabing ang Ninay ay
bunga ng Kilusang Propaganda na itinaguyod ng mga Pilipino sa Europa
noong ikalawang hati ng ikalabingsiyam na dantaon. Dahil sa pang-uuyam
ng mga Kastila na walang sariling kultura ang mga Indio, nagsupling ang
layuning patunayan na may angking kultura ang mga katutubo. Sa mga
pahayagang tulad ng La Solidaridad ay ipinagtanggol ng mga
Propagandista ang mga inaaglahing kababayan. Sa Ninay, sinikap ni
Paterno na sagutin ang paghamak ng mga dayuhan sa pamamagitan ng
paglalarawan sa isang lipunang sibilisado at nagtataglay ng mayamang
kultura.
Kabanata IV
Panahon ng Himagsikan
 Panimula
Nahahati ang Panahon ng Himagsikan sa Himagsikan
Laban sa Kastila at Himagsikan Laban sa mga Amerikano. Sa
lubhang napakaikling panahon, napakaraming naganap na
makasaysayan sa kapuluan. Nagkaroon ng pagpapalit ng
administrasyon.
A. Himagsikan laban sa Kastila
Larawan ng Panahon
Ang pagkakapatapon kay Rizal sa Dapitan noong 1892
ang ating babala ng di-pagtatagumpay ng mga
propagandista. Gayunman, hindi naman nanlulupaypay ang
ibang masigasig sa paghingi ng reporma. Ang iba’y hindi na
naniniwalang reporma ang kailangan, naniniwala silang
kailangan na ng marahas na pagbabago.
Nagbago ang takbo ng panahon sa pagkakatatag ng
Katipunan noong gabi mismo nang mabalitaang ipatatapon si
Rizal sa Dapitan. Si Andres Bonifacio kasama nina Valentin
Diaz, Teodoro Plata, Ladislao Diwa, Deodato Arellano at ilan
pang may diwang makabayan ay lihim na nagpulong noong
ika-7 ng Hulyo, 1892 sa isang bahay sa Azcarraga (Claro M.
Recto, malapit sa Elcano, Tondo). Itinatag nila ang Kataas-
taasang Kagalang-galangan na Katipunan nang mga Anak
nang Bayan (K.K.K.) o Katipunan. Nagsanduguan sila at
inilagda sa pamamagitan ng kani-kaniyang dugo ang
kanilang pangalan bilang kasapi ng samahan. May tatlong
layunin ang katipunan: (1) politikal (mahiwalay ang Pilipinas
sa Espanya), (2) moral (maturuan ng katatagan at
kagandahang-asal ang mamamayan nang malayo sa
pagiging panatiko) at (3) sibiko (maging mapagtanggol sa
mga mahihirap at naaapi). Masasabing ang La Liga Filipina ni Rizal ang
naging instrumento rin sa pagtatag ng Katipunan. Ang organisasyon nito
ang tinularan nila. Miyembro ng La Liga Filipina si Bonifacio. May tatlong
sanggunian: (1) Ang Kataas-taasang Sanggunian, (2) Sanggunian Bayan at
(3) Sangguniang Balangay.
Ang mga manunulat na natampok sa panahong ito’y sina Andres
Bonifacio (Ama ng Katipunan) at Emilio Jacinto (Utak ng Katipunan).
Kabilang din dito si Pio Valenzuela. Ang wikang natatampok nang
panahong ito’y ang Tagalog. Kung sa panulat man ni Bonifacio’y sinasabi
niyang ang dapat mabatid ng mga Tagalog, mababasa namang ang
tinutukoy dito’y ang mamamayang Pilipino, hindi naman niya matawag na
mga Pilipino sapagkat ang mga Pilipino noo’y ang mga Kastilang
ipinanganak sa Pilipinas, hindi rin naman maaaring gamitin ang Indio
sapagkat ito’y panlilibak ng mga Kastila.
Naging aktibo ang mga Katipunero, gabi-gabi’y may pagpupulong sila
at nadarama ng mga Kastila na may mga nagaganap sa kapaligiran lalo
na sa Kamaynilaan at sa Gitnang Luzon.
Noong ika-19 ng Agosto, 1896, nabunyag kay Padre Mariano Gil sa
pamamagitan ni Teodoro Patino ang tungkol sa Katipunan. Dahil sa
pangyayaring ito, wala nang iba pang magagawa kundi ang
makipaglaban. Kaya noong ika-23 ng Agosto, ipinahayag nina Bonifacio
ang kanilang layunin sa pakikipaglaban sa Pugad-Lawin. Pinunit nila ang
kanilang mga sedula at isinigaw ang “Mabuhay ang Pilipinas”.
B. Himagsikan laban sa Amerikano
Larawan ng Panahon
Patuloy ang pakikipaglaban ng mga Pilipino sa mga Kastila. Ang
Gobernador- Heneral noo’y si Primo de Rivera. Hindi niya makumbinsi ang
mga Pilipino upang magsalong ng sandata. Si Aguinaldo ang pangulo. Si
Mariano Trias ang pangalawang pangulo. Ang Saligang-Batas
nito’y nilagdaan noong unang araw ng Nobyembre, 1897.
Sa tulong ni Pedro Paterno, naglagdaan ang panig ng
Pilipino at Kastila na kinatawan nina Paterno at Rivera.
Napagkasunduang si Aguinaldo’y kusang magpapatapon sa
ibang bansa at si Primo de Rivera’y magkakaloob ng
malaking halaga sa mga rebelde’t mga pamilya ng nasalanta
sa himagsikan.
Hindi rin naging matagumpay ang plano ni de Rivera
sapagkat nagpalit na naman ng pamamahala sa Espanya at
kinakailangang umuwi na si de Rivera. Pinalitan siya ni
Heneral Basilio Agustin. Sinabi nitong ipagpapatuloy niya ang
ginawa ni de Rivera ngunit hindi naman niya nalalaman ang
tunay na mga pangyayari.
Samantala, lalong lumubha ang ugnayang Kastila-
Americano dahil sa nagaganap sa Cuba. Dahil sa mga
pangyayaring naganap noong Pebrero 15, 1898, nang
pasabugin ang Maine sa daungan ng Havana, na ikinasawi ng
246 katao, ipinahayag ang pakikidigma sa Espanya. Pormal
na ipinahayag ito noong Abril 25.
Nang matanggap ni Komodor Dewey ang kable ng
Sekretaryo ng Hukbong Pandagat tungkol sa digmaan,
nagpasya itong tumungo na sa Maynila. Napalubog nila ang
plota ni Admiral Patricio Montojo ng Espanya sapagkat
nakapasok sila sa Look ng Maynila na hindi napuna agad ng
mga Kastila.
Sa kabilang dako, labis na dinamdam ito nina Aguinaldo.
Hindi nila alam na ganoon ang mangyayari sapagkat
nakausap na nina Aguinaldo ang konsul sa Hongkong na si
Rounseville Wildman. Sa madali’t sabi’y nagkaroon ng mga di
pagkakaunawaan ang mga Pilipino at mga Americano kaya muling
nagkaroon ng paghihimagsik ang mga Pilipino. Akala niya’y tutulungan sila
ng mga Americano.
Natatag ang unang Republika noong ika-12 ng Hunyo, 1898. Narinig sa
unang pagkakataon ang Marcha Nacional Filipino ni Julian Felipe. Itinaas
ang bandila ng Pilipinas sa Hongkong nina Marcela Agoncillo.
May mga diplomatikong nagsisikap upang ganap na makamit ng
Pilipinas ang kalayaan ngunit ang Kasunduan sa Paris ang siyang
isinakatuparan ng mga Americano na ang Pilipinas ay sasakupin ng
Americano. Naganap ito noong Disyembre, 1898.
Hindi tumutugot ang mga Pilipino sa pakikipaglaban. Ang panulat ay
mabisa pa ring sandata sa pagpapahayag ng mga niloob ng sambayan at
sa panahong ito, ang pangalan naman ni Mabini ang natampok.
Kabanata V
PANAHON NG AMERIKANO
Kaligirang Pangkasaysayan
Ang mga pangyayari sa Himagsikang Filipino ay dumating at lumisan
at ang kapangyarihan ng Amerika ay nagsimula. Ang mahigpit na pagtutol
ng ating mga bayani, ang salmo ng ating mga mang-aawit, ang paghingi
sa mga liberal na pagbabago, ang init at kasiglahan ng ating mga
kabataan at ang namimitak na kawalang pag-asa ay lumala na parang
kulog sa lahat ng sulok ng bansa na nagtapos lamang sa pagtatalo ng
mga maluwalhating paninidigan n gating mga bayani.
Nagtapos lamang sa pagpapalit ng isang panginoon sa ibang
panginoon.
Ang mga pangyayaring ito’y lalo lamang nagpsidhi sa
mga mamamayan. Noong una’y pinagdudahan ang
pagkakaisa ng mga Filipino, subalit ang ganitong paniwala ay
di nagtagal. Nakipaglaban ang lakas, ang panitikan at ang
prinsipyo. Ang Tagalog ay ginawang wikang pambansa.
Isa pang mahalagang pangyayari sa panahong ito’y ang
mabilis na pagdami ng mga babasahin, ang pagkakaroon ng
kalayaan sa pagsasalita, sa pahayagan, sa paniniwala at sa
mga samahan ng ipinag-utos sa panahong Amerikano. Ang
pagkakaroon ng ganitong kalayaan, ng bagong panginoon ay
malaking bagay sa kalinangan g ating panitikan. Ang totoo’y
maraming naniwalang higit na maraming nalimbag mula sa
pagdating ng mga Amerikano kaysa sa mahigit na tatlung
daang taong pagkasakop ng Kastila.
Ang mga moro-moro at senakulo noong panahon ng
Kastila ay unti-unting pinalitan ng mga makabagong dula at
sarsuwela. May ilang naniwala katulad nina Mariano Sequera,
Juan Abad at ilan pang mga manunulat na ang mga
makalumang dula ay nakapipigil sa pag-unlad ng kalinangan
ng bansa. Ang mga ito palibhasa’y aral sa mga paaralan at
mga pamantasang Kastila at nakaaalam sa umuunlad na
kalinangan sa ibang bansa kung kaya’t nais din nilang
sumunod ang kanilang bayan.
Mga Katangian ng Panitikan sa Panahong ito
Una, sa panahong ito’y dumami ang limbag na panitikan. Ito ang
bunga ng kalayaan sa pamamahayag, sa salita, sa relihiyon, at sa mga
samahan. Sa paglaya nila sa mga paraan ng pagsulat, at sa mga paksa ng
relihiyon ang mga manunulat ay nagpasok ng mga bagong pananaw at
paksa tulad ng sa pamahalaan, kalikasan at mga sanaysay na personal na
ginamitan ng kani-kanilang istilo. Ang kanilang mga karanasan sa
kahirapan at pakikibaka ay nagamit nilang mga paksa. Dagdag pa rito’y
nakapagsulat pa sila ng tungkol sa mga makasaysayang mga pook at mga
pangalan tulad ng “Ang Dakilang Martir” (Rizal), “Ang Dakilang Mahirap”
(Bonifacio), “Balintawak,” “Malolos,” at iba pa.
Ikalawa, ang pagdami ng mga samahan sa panitikan. Ang pagdami ng
mga samahan sa wika ay nakatulong nang malaki sa paglinang sa
panitikan. Ang mga samahang ito’y may kani-kanyang saligambatas at
siyang nagpasimuno sa iba’t ibang palatuntunan, paligsahang
pampanitikan tungkol sa mga sanaysay, mga tula, nobela, dula at
balagtasan, bukod sa mga bilang na musical. Sa Maynila na lamang ay
napakarami ng naitatag na mga samahan. Ang mga pinakakilala’y ang
Samahan ng mga Mananagalog; Ilaw at Panitik; Akademya ng Wikang
Tagalog; Kapulungang Balagtas; Aklatang Florante; Aklatang Bayan; atbp.
Sa mga lalawigan ng katagalugan ay natatag ang Diwa ni Balagtas;
Palihan ng Wika; Liwayway ng Pag-asa; Kapisanang Makabayan; Diwa ni
Rizal; Plaridel at daan-daan pang iba.
Ikatlo, lumitaw din ang makatotohanang Panitikan. Ang panitikang
nagpapakita ng tunay na mga pangyayari sa mga tao ay nagmulat sa
siglong ito. Lumitaw din ang mga satiriko at mga katanungang tula sa mga
pahayagan. Ang mga nobela kaht na maromansa ay di nakaligtaang
gawing makatotohanan. Naging kilala rin ang mga aklat tungkol sa
pulitika’t lipunan at pulitika’t relihiyon.
Ang Nobelang Tagalog
Sa loob ng panahong ito na sumasakop sa loob ng
dalawampung taon, mahigit na limampung nobela ang
nasulat at halos lahat ng ito ay orihinal ng may-akda at hindi
hango sa mga kathambuhay na Ingles at Kastila.
Kabilang sa mga napatanyag ang mga sumusunod:
Juan Masili o Pinuno ng Tulisan ni Patricio Mariano (1906),
Dalawang Puso sa Liwanag ng Buwan at Pinaglahuan ni
Faustino Aguilar (1907), Bulaklak ng Kalumpang ni Roman
Reyes (1907), Bulaklak ng Beno ni Mariano Seguerra (1907),
Namukong Bulaklak na Pinamulaklakan ni Justo San Jose
(1907), Mga Imbi ni Jose Sevilla (1908), Busabos ng Palad ni
Faustino Aguilar (1909), Lihim ng Isang Pulo ni Faustino
Aguilar (1909), Madaling-Araw ni Inigo Ed. Regalado (1909),
Hantik ni Jose Diaz Ampil (1909), Mga Anak-Bukid ni Rosauro
Almario (1911), Hiwaga ng Puso ni Carlos Ronquillo (1912),
Kung Magmahal ang Dalaga ni Inigo Ed. Regalado (1913),
Ang Babaing Uliran ni Maximo Sevilla (1914), Isa Pang Bayani
ni Juan L. Arsciwals (1915), Sampaguitang Walang Bango ni
Inigo Ed. Regalado (1918), Kung Maglaro ang Puso ni Juan
Rivera Lazaro (1917), Mutyang Itinapon ni Rosalia L.
Aguinaldo (1922), Mutyang Pinaghahanap ni Narciso Asistio
(1923) at Magmamani ni Teofilo Sauco (1923).
Ang ganitong uri ng sulatin ay lumaganap sa Pilipinas
pagkasakop ng Amerika sa ating pulo. Ang kalayaan sa
pamamahayag, salita, relihiyon, mga samahan at ang
katahimikan sa bansa ay malaki ang naitulong sa
pagpapalaganap sa mga nobela. Ang nobela ay mahahati sa dalawa –
nobelang panlipunan at nobela ng pag-ibig.
1. Nobelang Panlipunan – ang ganitong uri ng salaysayin ay naiiba sa
maromansa sapagka’t ang mga kilos dito’y hindi personal, kundi
kumakatawan sa lipunan o ekonomiya na nagpapaligsahan upang
mapabuti ang bawat panig. Ang mga may-akda ay maaaring naakit ng
mga babasahing nanghihingi ng panlipunang pagbabago sa Europa, at
mga pumukaw-siglang nakikita sa mga pangyayari sa loob ng bansa.
Inihayag nila ang mga nangyayari sa lipunan na ang layon ay magkaroon
ng pagbabago.
 Lope K. Santos
Si Lope K. Santos, ang “Ama ng Balarila”, makata, nobelista,
kuwentista, guro at pulitiko ay isa ring batikang mamamahayag. Sa
buong pagsusulat niya ay iba’t ibang sagisag panulat ang kanyang
ginamit katulad ng Sekretong Gala, Verdugo, Anak-Bayan, Hugo
Verde, Doktor Lukas, Lakan Dalita, Lukan Diwa, Lukas, Panginorin,
Pangarap, Perfecto Makaaraw, Poetang Peperahin, Taga-Pasig,
Talinghaga, Kulodyo at Gulite.
Ang pinakamagandang halimbawa ng nobelang panlipunan na
naisulat ni Mang Upeng ay ang “Banaag at Sikat”. Ang pagiging
pangulo niya sa “Union ng mga Mangagawa” sa Maynila ang
nagbigay ng di-karaniwang kaalaman sa paksa ng nobelang ito. Sa
nobelang ito ay apat na pag-uugali ang kanyang inilarawan: (1)
Nariyan ang radikal na sosyalismo sa katauhan ni Felipe, nag-iisang
anak ng mayamang propetaryo sa lalawigan. Siya ay panibagong
buhay ng mga pag-aaklas at sabotahe. Panig siya sa pagsira sa
anumang uri ng kapitalista. Siya si Bonifacio sa pagbabagong
lipunan. (2) Si Delfin ay kumakatawan sa katamtamang
 sosyalismong-pagbabago. Kahit na siya laban sa
kapitalista, ang ibig lamang niya’y katamtamang
pagbabago. Siya’y katulad ni Rizal, na gumagamit ng
pilosopiyang pagbabago na makabubuo sa matahimik
na paraan. (3) Si Honorio Madlang-layon, ay
manananggol na kumakatawan sa matalinong
konserbatibo. Naniniwala siyang hindi dapat
magkalaban ang kapitalista at paggawa. Naniniwala rin
siya sa pagbabago sa iba’t-ibang paraan at ang
maggagawa ay dapat umasa sa pagkukusa ng
pamahalaan. (4) Don Ramon Miranda at Kapitan Loloy
na mga kapitalista. Ang una’y ang mayamang
namumuhunan at ang pangalawa’y ang cacique sa
lalawigan. Kapuwa sila naniniwalang ang puhunan ang
lahat-lahat na at ang manggagawa na hindi nararapat
umunlad at walang dapat mahintay na
pagsasaalangalang.
Narito ang wika ni Inigo Ed Regalado pagkatapos
ng 33 taong pagtingin sa sambayanan ng nilalaman ng
“Banaag at Sikat”.
“Ang hukbo ng manunulat at ang bayan-bayanan
ng tunay na mahiligin sa pagbabasa ay ginimbal ng di
maulatang sigla, pagka’t sa “Banaag at Sikat” ay nakita
ang isang tunay na nobela na di lamang kinagigiliwan
ng puso kundi lalo’t higit sa layuning makabayan at
ligtas sa pagsikil sa mga karapatan.”
 Faustino Aguilar
Ang mga pangyayari sa kanyang panahon ang nag-udyok sa
kanyang isulat ang “Pinaglahuan”. Katulad ng “Banaag at Sikat”
ang “Pinaglahuan” ay paglalarawan din sa mga kaawa-awang
kalagayan ng mahihirap at naglayong iangat sila kahit kaunti.
Ipinakikita rin dito ang labanan ng puhunan at paggawa; ng mga
mayayaman at mahihirap. Sumulat din siya ng nobelang pag-ibig.
Ang kanyang “Busabos ng Palad” ay itinuturing na
pinakamagaling sa kanyang mga naisulat. Ito ay tungkol sa isang
babaeng hindi mabuti na naligtas sa paghihirap ng isang
mangingibig. Ang kanyang “Nangalunod sa Katihan” ay isang
nobela ng pag-ibig. Ang “Lihim ng Isang Pulo” ay tungkol sa
kuwento ng isang raha sa pagdating ng mga kastila. Ang
kagandahan ng pamumuhay at pangingibig ng sinaunang Pilipino.
Ang sa “Ngalan ng Diyos” ay isang nobelang laban sa relihiyon.
Ang mg tauhan ni Aguilar sa kanyang mga katha ay punong-puno ng
pananabik, madali ang istilo at pambihira ang kagandahan ng
pagkakahabi ng paglalarawan.
 Francisco Lacsamana
Tagapaglarawan ng buhay na dinanas ng ating mga
kababayan ang pinaksa ng nobelang “Anino ng Kahapon”. Ang
magkasintahang Modesto at Elisea ang kumatawan sa mga
Pilipinong naging biktima ng mga kaapihan sa kamay ng mga
guwardiya sibil, hanggang sa una’y sumanib sa mga tulisan. Mga
pangalang-sagisag ang ginamit ng nobelistang sa mga apelyido ng
mga pangunahing tauhan: Modesto Magsikap at Elisea Liwayway;
pagsisikap hanggang sa magliwayway ang kalayaang pinakaasam-
asam.
Ani Francisco Lacsamana sa Kabataang pinaghandugan ng nobela:”
… Bunga ng di matalinong isip, ang kasaysayang ito ay dahop sa
mga tandang mapagkakakilanlan ng ganap na mga nangyari. Ibig
 kong sabihin ay di pa umabot sa ikasampu ang
bahaging nasasalaysay dito ng mga tunay na
pinangyarihan. Datapwa, marahil di lihis ang pag-asa
ko, na makatutulong din sa Kabataang di-umabot sa
mga araw na nasabi at makapaglalagak ng munting
alaala doon sa kapanahunang malungkot ng
Kapilipinuhan.”
2. Nobela ng Pag-ibig – ang uring ito ng nobela ay
nagbibigay halaga sa utos ng puso, damdamin at
pagkahumaling kaysa katalinuhan. Ilan sa maaaring
banggiting magagaling na mga nobelista sa uring ito sina
Valeriano Hernandez Pen͂a, In͂igo Ed Regalado, Faustino
Aguilar, Remigio Mat Castro, Roman Reyes at Fausto
Galauran.
 Valeriano Hernandez Pen͂a
Si Valeriano Hernandez Pen͂a ay isang manunulat
at nobelista. Tandang Anon gang magiliw na tawag sa
kanya ng mga kakilala’t kaibigan. Ang ginamit niyang
sagisag-panulat ay “Kintin Kulirat” sa pitak niyang
Buhay Maynila sa “Muling Pagsilang”. Narito ang ilan sa
kanyang nobelang naisulat:
- Mag-inang Mahirap
- Hatol ng Panahon (1909)
- Dangal ng Magulang (1912)
- Kasawian ng Unang Pag-ibig (1915)
- Bunga ng Pag-iimbot (1918)
- at ang batikang Si Nena at Si Neneng
(1905)
Ang nobelang ito’y tungkol sa pakikipagkaibigan. Ayon kay Dr.
Victoriano Yanzon, ang nobelang ito’y pilipinung-pilipino sa mga
tauhan, pakikipagtalo, istilo, at wika at may orihinalidad.
Sa buong panahon ng pagsusulat ni Hernandez naging
karibal siya ni Lope K. Santos. Nagkaagawan sila ng atensiyon ng
mga mambabasa sapagkat kapuwa sila magagaling.
 In͂igo Ed. Regalado
Si In͂igo Ed. Regalado ay isang batikang peryodista, nobelista,
kuwentista, mandudula at makata. Kabilang sa mga nobelang
kanyang naisulat na nalimbag ay :
- Madaling Araw (1909)
- Kung Magmahal ang Dalaga (1911)
- Ang Labing Apat na Awa (1912)
- Sampaguitang Walang Bango (1918)
- May Pagsinta’y Walang Puso (1921)
- Huling Pagluha (1933)
- Ang Dalaginding
- Anak ng Dumalaga (1933)
- Naging Lunas ng Pighati (1933)
- Ang May Lasong Ngiti
- Nagdalawang Mukha
Marami rin siyang naisulat na libretto ng mga operang sarili tulad ng
: “Mariang Makiling”, “Pagmamahalan” at “Prinsesa Urduha”. Naging
patnugot ng “Ang Mithi”, “Pagkakaisa”, “Watawat”, at “Kapangyarihan ng
Bayan”, naging punong patnugot ng “Liwayway” at patnugot
tagapagpaganap ng “Ilang-ilang”. Matagal na naging editorial writer at
columnist ng Taliba. Naging isa sa mga unang kasangguni sa Surian ng
Wika. Siya ang tanging Pilipinong manunulat na binigyan ng karangalan
Master of Arts in Literature honoris causa ng Centro Escolar
University.
Bukod sa mga nabanggit na, kabilang sa mga napabantog
na nobelista nang panahong iyon ang mga sumusunod:
Pedro A. Paterno (sa Kastila, Tinagalog ni R. Reyes -
Ninay); Severino Reyes (Parusa ng Diyos); Aurelio
Tolentino (Ang Buhok ni Ester); Florentino T. Collantes
(Barasoain); Fausto J. Galauran (Ang Igorota sa
Baguio).
Ang kauna-unahang nobelang Pilipinong nasulat sa Ingles
ay ang “A Child of Sorrow” ni Zoilo M. Galang. Nasundan
ito ng “Visions of a Sower”, noong 1924 at “Nadia”
noong 1929 na pawang kay Galang.
Buod ng “NENA AT NENENG” (1905)
ni Valeriano Hernandez Pena
Sina Nena at Neneng ay dalawang magkaibigan na higit
pa sa tunay na magkapatid ang turingan sa isa’t-isa. Kapwa
sila ulila ng lubos sa kanilang mga magulang. Si Nena ay
kinalinga ng kanyang ale na si Aling Anday samantalang si
Neneng ay ang kanyang kuya Pepe na nag-asawa bago pa
man siya magdalaga. Pananahi ang kanilang hanapbuhay at
tuwing umaga ay dinaraanan ni Nena si Neneng at magkasabay silang
pumapasok sa patahian at kung hapon naman ay sabay silang lumalakad
pauwi.
Isang araw ay maagang nagising si Nena at idinahilan sa kanyang ale
na siya’y magsisimba. Si Nena ay niligawan ng lilong si Miguel at
nagpasya silang magkita sa tapat ng simbahan. Nagtaka si Neneng
sapagkat iyon ang unang beses na di siya dinaanan ng kaibigan kaya
pumunta siya sa bahay ni Nena upang malaman ang sanhi nito. Sinabi ng
kanyang ale na nagsimba kayat pumasok siyang mag-isa sa patahian na
punung-puno ng paghihinanakit. Ilang sandali ay nagkaayos din ang
dalawa subalit di napigilan ni Neneng na magsumbong sa ale ni Nena. Ang
nasa niya ay maputol ang nalululong na loob ng kaibigan kaya’t hinintay
niya ang pagkakataon na makausap ang ale nito at ipinahayag ang
pagkakasundo nina Nena at Miguel. Nagalit ang kanyang ale at nawikang
mabuti pa ang siya’y mamatay kaysa makitang mag-asawa kay Miguel
sapagkat siya ay isang lalaking mayabang at may palalong puso. Dahil sa
pahirap sa kanya ng kanyang ale ay sumulat siya kay Miguel subalit
hanggang sa lumubog ang araw ay di man lang niya nakita si Miguel.
Kinabukasan ay nakita nina Nena at Neneng na magkasama sina Miguel at
Chayong na na nagtatalik sa lansangan at kapwa naghahatiran ng sulyap
ng mga matang nag-iibigan. Magdamag palang magkasama ang dalawa
sa isang piging.
Labis na naninibugho ang puso ni Nena sa kanyang nakita. Dinamayan
ni Neneng ang kanyang kaibigan at pinayuhan na di siya dapat malungkot
at sa halip ay magalak sapagkat maaga niyang nakilala ang tunay na
katauhan ni Miguel at ipagpasalamat na di pa sila nakakasal ay natanto na
ang karungisan ng kanyang puso. Napagpasyahan ni Nena na
magpakalayo kay Miguel kaya naman nagalak ang kanyang ale.
 Samantala, labis na namighati si Narciso nang malamang
may relasyon ang kanyang pinsang si Miguel at si Chayong.
Nais niya sanang maghiganti subalit dahil sa tunay niyang
mahal si Chayong ay ipinaubaya na lamang ito sa kanyang
pinsan. Isang araw, nagkita si Tiya Belang at Narciso at
inanyayahan siya nito na pumunta sa kanila. Nagkita sila ni
Chayong, nagkausap at nagkapatawaran. Sa daan pauwi,
naglalakad si Narciso na lito ang isip sa paggunita ng mga
araw na nakalipas nila ni Chayong nang nagipit siya ng isang
karumatang matulin ang takbo at sa pag-ilag ay nabangga
niya si Neneng. Namangha siya sa kanyang nakitang binibini
at agad itong nakaagaw sa kanyang pansin. Agad siyang
humingi ng tawad dito at sinuklian naman ito ni Neneng ng
isang ngiti ng pagpapatawad.
Isang araw, isang sulat buhat sa lalawigan ang natanggap
ni Aling Anday. Nalaman niya buhat kay Gregorio Magpayo na
namatay ang kanyang asawa na si Andoy at pamangking si
Beatriz dahil sa sakit. Napagpasyahan nila ni Nena na umuwi
kaagad at inihabilin kay Neneng ang kanilang bahay.
Isang gabing nalulumbay si Nena sa pagkakalayo sa
kaibigang si Neneng ay nagkausap sila ni Deogracias at
nagtapat ito ng kanyang pag-ibig. Si Deogracias ay
pamangkin ni Andoy na buhat pa sa kamusmusan ay
inarugang kasama ni Nena.
Sa pagdalaw ni Narciso sa bahay ni Neneng ay nagkita at
nagkausap sila ni Pepe at naitanong nito ang sanhi ng
pakikipagkilala sa kanila. Ipinagtapat ni Narciso ang layunin
niyang umakyat ng ligaw kay Neneng. Sinang-ayunan naman
ito ni Pepe at pinayuhan na kilalanin muna ang isa’t-isa upang di magsisi
sa huli.
Isang hatinggabi, ay nagtanan sina Miguel at Chayong. Ganoon na
lamang ang paghihinagpis ng mga magulang ni Chayong dahil sa
ginawang pagtataksil ng kanilang anak. Tatlong araw din ang nakalipas
bago nila nadatnan ang pinagdalhan ni Miguel kay Chayong. Nagsakdal
ang mag-asawa sa may kapangyarihan at lumakad ang mga kawani ng
puno ng pag-usig at hinanap sila sa lahat ng sulok ng nayon. Nang
matagpuan ang dalawa ay niyakap si Chayong ng kanyang ina
samantalang si Miguel ay ipinadala sa pangulong lalawigan at pinatawan
ng salang “pag-agaw sa babae”.
Sinagot ni Nena si Deogracias. Di naglaon kumalat ang balitang si
Isiang na isang binibining kababayan ni Deogracias at ni Nena ay ninanais
ng kamag-anakan ni Deogracias na kanyang maging asawa kaya naman si
Nena ay tumangis nang husto subalit ang dalawang ito ay walang
pagtingin sa isa’t-isa at gawa ng mga kamag-anakan ni Deogracias na ang
adhika ay masira ang umaalingawngaw na pagkakasundo ng dalawa. Ang
matamis na paggigiliwan ni Nena at Deogracias ay nahantad sa kanilang
ale kaya ipinagtapat nila ang kanilang niloloob sa isa’t-isa at itinakda ang
kanilang kasal.
Sa malungkot na bilangguang pinagpiitan kay Miguel ay unti-unting
nangayayat, nanghina at di nakalaban sa dagsa ng mga sakit sa mga
dahilang kulang siya sa pagtulog, salat siya sa pagkain at pagkakaroon
niya ng tanod na animo’y mga halimaw. Nagtiis siya at idinadalanging
makatagal at magkita sila ni Chayong sa kanyang paglabas. Sa isang sulat
na tinanggap niya mula kay Narciso ay ibinalita nitong nanganak si
Chayong ng isang magandang sanggol na lalaki at sa linggo ito
pabibinyagan. Kasalukuyang pinagduduklay-duklay ni Miguel sa loob ng
bilangguan ang binyag ng kanyang anak kinabukasan nang tinawag siya
ng isang tinyente ng hukom at iniharap sa pasulatan ng
eskribano upang ibabala ang hatol. Buhat dito ay napag-
alaman niyang anim na buwan pa siyang ipipiit at siyam na
buwan na ang kanyang inilagi sa bilangguan bago siya
nahatulan.
Ikawalong oras at kalahati ng umaga ng Disyembre ay
dumating sina Nena at Deogracias sa Maynila at pumunta
sakay ng isang karumata sa bahay ni Neneng. Agad na
sinalubong ni Neneng ang kaibigang si Nena. Ipinakilala nito
ang makakaisang dibdib na si Deogracias. Maya-maya’y
pumunta ang tatlo sa Rosario at namili ng kanilang kailangan
sa kasal at sa di hinihintay na pagkakataon ay nasalubong
nila sa daan si Narciso at doo’y nagkakilala ang dalawang
binata sa pamamagitan ng magkaibigang Nena at Neneng.
Kinabukasan ay nagsimba sila sa unang araw ng “Misa de
Gallo”.
Dahil sa dagan-dagang mga hirap ng loob ay nangayayat
at nagkasakit si Miguel. Si Chayong naman ay laging umiiyak
at di makadalaw sa hospital ng San Juan de Dios kung saan
nakalagak si Miguel dahil bantay sarado siya ng kanyang
mga magulang. Namatay si Miguel na di man lamang
nakikita ang kanilang anak ni Chayong. Kinabukasan ay
dumating ang balita kay Narciso na pumanaw na si Miguel
kaya dagli-dagli niyang sinabihan si Chayong at pumunta sila
sa Hospital ng San Juan de Dios. Nakiusap si Narciso sa
namamahala upang ipagkaloob sa kanila ang bangkay ni
Miguel at sila na ang magpapalibing subalit hindi sila
pinahintulutan sapagkat may pinunong dapat magpasiya sa
gayong namamatay na di pa natatapos ang panahon sa
pagkakabilanggo. Makalipas ang ilang araw ay inilibing si Miguel sa isa sa
mga libingan sa Maynila kung saan nakatunghay na naghihinagpis si
Chayong at ang anak na si Narciso.
Sa simbahan ng Bayang B sa Bulacan ay idinaos ang kasal nina
Deogracias at Nena kung saan dumalo sina Neneng, Pepe, kanyang asawa
at mga anak nito.
Samantala, isang liham ang natanggap ni Neneng buhat kay Isko na
nagpapahayag ng kanyang pag-ibig sa dalaga. Pinabasa niya ito kay
Narciso at tinanong siya kung ano ang kanyang loob dito. Lumiham si
Neneng kay Isko at dito ipinagtapat niya na wala itong maaasahan sa
kanya.
Sa kalapit bahay ni Chayong ay may idinaos na piging. Isang sanggol
ang bininyagan at ang mga kilala niya na nagsidalo sa nasabing handaan
ay nagsipag-usisa ng makitang may iniiwi siyang sanggol. Tinanong nila
ang ama ni Chayong kung sino ang ama ng sanggol. Hindi ito nakasagot at
isang maasim na ngiti ang ipinamalas sa mga panauhing nagsisipag-usisa.
Di naglaon ay nalaman din ng mga panauhin ang tunay na dahilan at
pagkaalis ng mga ito ay nagngingitngit na dinaluhong si Chayong ng
kanyang ama ng isang suntok dahil sa matinding pagkapahiya. Pinigilan
ito ng kanyang ina subalit wala itong nagawa. Lumuluha si Chayong na
nagbalot ng ilang pirasong damit at mga lampin ng kanyang sanggol at
pumunta sa bahay ni Neneng. Doon ay malugod siyang pinatuloy ng mga
ito at kinalinga.
Pagkalipas ng isang buwan mula nang matanggap ni Isko ang liham ni
Neneng ay idinaos ang kasal nila ni Narciso. Dumalo sina Deogracias at
Nena at Chayong na nakikipisan sa kanila. Araw ng Linggo ay sumama
sina Neneng, Narciso, Chayong at sanggol nito kina Nena at Deogracias sa
pag-uwi sa probinsiya. Dahil dito, ay muling nakita ni Isko si Neneng.
 Bumalik ang mag-asawa sa Maynila at pagkaraan ng ilang
araw ay muling nakatanggap si Neneng ng sulat galing kay
Isko na patuloy pa ring nangingibig sa kanya sa kabila ng
pagkakaroon niya ng asawa. Ipinahayag niya sa sulat na
dadalaw ito sa kanila. Natilihan si Neneng at di niya malaman
kung ano ang gagawin. Napagpasyahan niya na ipapabasa
niya ito kay Narciso subalit dinatnan ng mabigat na sakit si
Pepe kaya nalimutan na niya ang tungkol dito. Namatay si
Pepe at naiwang nagdadalamhati si Neneng at asawa nito.
Isang araw ng naghuhusay ang mag-asawa ng kanilang
mga damit sa sisidlan ay nahulog ang isang sulat at
nadampot ito ni Narciso. Tinanong ni Narciso si Neneng kung
kanino galing iyon at tinugon niya na sulat iyon ni Isko.
Ipinaliwanag niya na natanggap niya ang sulat noong
magkasakit ang kanyang kuya at nakaligtaan niyang sabihin
ito sa kanya. Subalit hindi naniwala si Narciso at naghinalang
naglilihim sa kanya si Neneng. Muling lumiham si Neneng kay
Isko at sinabing kung magpipilit ito sa kanyang gusto ay
handa siyang magsakdal sa maykapangyarihan sapagkat
nakasisira ito sa relasyon nilang mag-asawa. Mula noon ay
nagkaroon na ng lamat ang kanilang pagsasama.
Si Isko ay nagpasyang lumuwas ng Maynila upang makita
si Neneng kaya naman ang ipinadalang sulat ay hindi niya
nabasa, sa halip ay ang alila nitong si Andres ang
nakatanggap. Sapagkat di alam ng alila kung nasaan si Isko
ay nagpasya itong itago na lamang ang sulat. Tanghali noon
ng dumating si Isko sa Maynila at pumunta kaagad sa bahay
ni Neneng. Pagkakita ni Neneng kay Isko ay nabigla ito at
nagdalawang isip kung patutuluyin ang bisita subalit dahil sa
kagandahang asal ay pinatuloy niya ito. Datapwat nang anyong nananhik
si Isko ay waring nagulumihanan ng maalalang parating na ang kanyang
asawa. Subalit naroon na si Isko at dito sinimulan ng masamang budhi ang
linuhug-luhog kay Neneng. Panay ang luha ng pakiusap ni Neneng na
siyay limutin na subalit mas lalo itong sumigla sa pagsamo. Nang walang
pamatasan ang abang si Neneng ay biglang pumasok sa silid at kumuha
ng sandatang pantanggol. Dumating si Narciso at dahil sa malaking
kahihiyan at pagkatakot ay tumalon si Isko. Lumuluhang sumalubong si
Neneng sa asawa ngunit ang mga luhang ito’y naging katibayan ni Narciso
ng isang pagtataksil.
Makapaghihinala si Narciso at ayon sa nakita niya’y walang mathid na
maitututol, ngunit ang hinalang ito’y isang sukat naman maging
kahulugan kay Neneng ng isang paghamak sa kanyang pagkababae. Ang
dating tamis ng pag-asang iniibig siya ni Narciso ay naging masaklap na
sakit noon. Walang anumang binanggit si Narciso ng anuman tungkol sa
kanyang nakita. Nagbihis na dali-dali, lumuluhang hinagkan sa noo ang
asawa at umalis. Tinanong ni Neneng kung saan ito patungo ngunit hindi
man lamang siya pinansin at patuloy sa patuling paglakad. Sa masungit
na dilim ay tinahak ni Narciso ang kabukiran, samantalang si Neneng ay
napatutungo naman sa bahay ng kanyang hipag. Napansin ng hipag ni
Neneng na malungkot siya nang dumating kaya’t tinanong niya ito.
Hanggang nalalaon ang pag-uusap ay unti-unting nabubuo ang
panghihinuha ng hipag sa palagay na pinagbuhatan siya ng kamay ni
Narciso. Gayun pa man, nakiusap pa rin si Neneng na samahan siyang
hanapin si Narciso at hindi naman siya tinanggihan ng kanyang hipag.
Nagmamasakaling makita ni Neneng ang kanyang asawa ngunit bumalik
silang bigo. Nanaog at parang ulol na lumakad ng mag-isa si Neneng
upang bumalik sa kanilang bahay. Sinamahan naman siya ng kanyang
hipag. Ngunit mas lalo pang bumibigat ang kanyang pagpipighati nang
hindi pa rin pumaparoon sa kanilang bahay si Narciso.
 Tatlong araw na ang nakalipas ngunit hindi pa rin bumalik
ang kanyang asawa. Dapatwat nang mabuo ang
sapantahang silang mag-asawa’y di na magkikitang muli, ay
sa hipag na lamang iniwan ang bahay, mga damit at ari-
ariang sarili nilang mag-asawa. Hinabilin niya sa kanyang
hipag na kay Nena lang siya pumaroon kung hahanapin man
siya nito. Hindi na siya napigilan pa at siya’y umalis.
Samantalang sukat ang malaking pamamangha ni Nena nang
siya’y makarating doon. Nalaman ni Neneng na nakapunta si
Narciso sa bahay ni Nena at hinabilin pa nitong doon muna
manuluyan si Neneng sa kaibigan sapagkat matatagalan pa
raw ang kanyang pagbabalik. Namangha si Nena sa pag-alis
ni Narciso at tinanong niya si Neneng kung ano ang dahilan.
Ipinagtapat naman ni Neneng kay Nena ang buong nangyari
at nang maawas-awasan sa bigat ng mga hirap na dala-dala
ng loob. Ngunit ang lihim na ito’y inuring kanya ni Nena at
kanino ma’y di ipinamalay. Lubos ang pagdadalamhati ni
Neneng hanggang siya’y magkasakit. Walang ibang sinisi si
Nena sa nangyari sa kaibigan kundi si Narciso at kung bakit
ito pa ang pinakasalan.
Samantalang walang ibang sinisi si Neneng kundi ang
kanyang sarili sa paglilihim kay Narciso sa sulat na galing kay
Isko at pagpapanhik nito sa bahay nang wala ang asawa.
Ngunit sinabi naman ni Nena na walang kasalanan si Neneng
sa nangyari sapagkat walang katuturan ang panibughong
iyon sa kanya ng asawa. Sa pag-iingat ni Nena na baka mas
lalong lumala ang pagdadalamhati ni Neneng sa matagal
nilang pag-uusap tungkol kay Narciso ay nagdahilang sandali
at siya’y iiwan, ngunit di pumayag si Neneng at muling
pinaupo sa kanyang piling at tinanong sa kaibigan kung
naniniwala ba ito sa isang panaginip. Sinabi naman ni Nena na kata-kata
niya lamang iyon. Napahinto sa pagtatawanan ang magkaibigan nang
dumating si Isko kasama ang isang manggagamot. Akmang ang lahat ng
dugo ni Nena ay umakyat sa mukha at ang katuwaa’y nahalinhan ng
malaking galit. Nakita naman sila ni Deogracias kaya pinaalis agad sila
nito. Nanaog si Isko at ang kanyang kasama, taglay ang nakauumid na
nangyari sa pagkaparoon, na parang bunga ng marumi niyang adhika sa
ngayo’y napahamak na pag-aasawa ng kulang-palad na si Neneng.
Sa di paghahantong ni Narciso ng nilakad-lakad na itinataguyod ng
nakalulumbay niyang napagsapit, ay sa malayong lalawigan umabot at
doon na tinangka ang makipamayan. Marami siyang nakasalamuha dahil
sa kaamuan ng kanyang pag-uugali. Madalas niyang nagugunita ang
asawa at may sandaling pinupukaw ang kanyang loob na magbalik. Ngunit
naisip niya ang nakauumid niyang palad. Dumating ang araw ng malaking
pagkawili na kaipala’y pagsisisihan din.
Wala nang magiging kagamutan ang sakit ni Neneng kundi ang muling
humilig sa sinapupunan ni Narciso. Hindi naman niya pinapahalata sa
kaibigan na malapit na siyang mamatay kaya’t nagkaroon ng pag-asa si
Nena na malunasan pa ang kanyang karamdaman. Ngunit dumating na
ang takdang panahong mamamatay na siya ay may habilin siya kay Nena
na isang sulat para kay Narciso. Hinabilin din niya na huwag gumugol ng
anuman sa kanyang libing at iyon ang kahuli-hulihang bilin na ibig
masunod. Hinawakan ng mahigpit ang kamay ni Nena at pawang
nakatulog lamang ng mahimbing. Noon din ay ibinalita sa hipag ng
kaibigan ang kamatayan niya. Kinabukasa’y idinaos ang libing at kay
Nena’y ito ang katapus-tapusang araw ng di kakaunting panahong
ipinagsama nilang dalawa.
Samantalang si Isko naman ay hindi tumigil sa mga masasama niyang
hilig sa pagsusugal hanggang sa naubos ding lahat ng mga aring minana
niya. Hindi naglao’t natutop siya ng mga kawal ng punong
nagsisiusig at isang punlo ang sa kanya’y lumagot. Tinapos
ang kamatayan ni Isko na walang dangal, kalait-lait, at
kahiya-hiya sa kapwa.
Tila iniaakma ng pagkakataon ang nangyayari kay
Narciso sa bayang kinalalagyan niya upang mapilitan ding
umuwi. May ilang Linggo na sa kanya’y laging matamlay
madalas na tila nanghihina, tuwina’y malungkot, at di nalaot
nagkasakit. Di naglaon ay napag-isipan din niyang umuwi sa
kanilang bayan. Pagdating niya sa bahay ng kaibigang si
Nena ay inabutan agad siya nito ng sulat. Doon, nabasa ni
Narciso ang kinahantungan ng kanyang asawa. Hindi siya
makapaniwala at gusto niyang makita ang libingan ng asawa
ngunit nahulog siya sa hagdanan at namatay. Ginanap ni
Nena at Deogracias ang kahuli-hulihang paglilingkod sa
asawa ng kaibigan,at sa libing din ni Neneng siya isinama. Di
sila nagsama sa buhay na ito ngunit nagsama sila sa hukay,
diyan sa mapanglaw na libing, diyan sa malumbay na
hangganan ng lahat.
Buod ng Nobelang “ANG PINAGLAHUAN” (1907)
ni Faustino Aguilar
Nalaman ni Luis Gatbuhay mula sa kanyang kasintahan, ang
magandang si Danding, na ipinagkasundo siya ng kanyang amang
ipakasal kay Rojalde, isang mayamang Kastila. Hindi pinakinggkan ng
kanyang ama ang kanyang mga pagtutol, bagkus ipinamata ng kanyang
ama ang kanyang karapatan bilang magulang.
Ang amang ito ni Danding na si Don Nicanor, bagamat mayaman nga
ay nagkautang naman kay Rojalde ng halagang tatlumpung libong piso na
naipatalo niya sa monte, jueteng at iba pang sugal. Naubos din niya ang
nasabing halaga sa mga pagpapamisa, at pagbibigay ng pagkain sa mga
simbahan, na ginawa niya sa paniwalang ito ang makakatakip sa kanyang
mga kasalanan at pagkukulang.
Naniniwala si Don Nicanor na kapag manugang na niya si Rojalde ay
kakalimutan nito ang utang niya. Ang isa pa’y, pinapangarap niya na siya
ang gawing tagapamahala ni Rojalde ng mga kabuhayan nito.
Sa kabilang banda, sampung taon nang naninirahan sa Pilipinas si Mr.
Kilsberg. Siya’y isang dating bill collector na nagtrabaho sa isang
negosyanteng Intsik. Nakatagpo si Mr. Kilsberg ng ilang kaibigang
handang mamuhunan sa kanya sa isang negosyo. Umangkat siya ng mga
tela na ipinamahagi niya sa mga Intsik na nagtitinda nito ng tingi sa
Rosario. Sa loob ng dalawang taon ay nagpahiram siya ng pera sa mga
kapwa niya negosyate at kinunan niya ng 30 porsiyento ng interes ng
utang bawat taon. Kapag ang mga nangungutang ay hindi makabayad,
binibili niya ang kalakal sa pamamagitan ng balance ng utang. Nadoble at
natriple ang tubo sa labis na pagpresyo sa kalakak. Dahilan sa mga
ginagawa niyang hindi na rin naiiba sa pagnanakaw, sang-ayon kay Luis, si
Mr. Kilsberg ay yumaman.
Bukod pa sa lahat ng ito, si Mr. Kilsberg ay may pagawaan ng bakal na
binubuksan sa ganap na alas sais en punto. Ang oras ng pagtatrabaho ng
mga manggagawa ay umaabot sa halos sampung oras at ang
kaukulang upa ay isang peseta o 25 sentimos. Halagang
limang piso ay ipinagkait ni Mr. Kilsberg sa isang alila na ang
kapatid ay walang pera para ipaglibing sa namatay na anak.
Nanghinayang siya sa pagbili ng matibay na kadena para sa
kanyang pagawaan kung kayat nang maputol ang marupok
na kadena para sa kanyang pagawaan na ginagamit sa
kanyang machine shop ay nagkaroon ng aksidente at
namatay ang isang manggagawa ngunit ito’y ipinagwalang-
bahala niya.
Ang ganitong mga pangyayari ay alam ni Luis kung kayat
nanguna siya sa mga pakikipaglaban para sa karapatan ng
mga manggagawa. Naging dahilan ito ng pagsangkot ni Luis
sa isang nakawan hanggang sa mabilanggo sa pakana ni
Rojalde.
Samantala si Rojalde ay nagpatuloy sa kanyang panunuyo
kay Danding sa kabila ng mahigpit nitong pagtutol. Ngunit
walang magawa ang kahinaan ni Danding na sumalunga sa
agos ng mga pangyayari. Siya’y napilitang pakasal kay
Rojalde.
Sa gitna ng mga pagbubulay-bulay tungkol sa mga
kagalingang panlipunan, namatay si Luis habang
pinagdurusa sa bilanggo. Nagsilang naman ng sanggol si
Danding pagkaraan ng pitong buwan simula nang ikasal sila
ni Rojalde. Ganoon na lamang ang pangingipuspos ni Rojalde
nang matiyak sa doktor na husto sa gulang ang bata. Ang
sanggol ay anak ni Luis. At sa pagkamatay ni Luis sa
bilangguan ay sumilang ang isang bagong buhay.
Buod ng “BANAAG AT SIKAT” (1906)
ni Lope K. Santos
Ang buod ng kasaysayan ng Banaag at Sikat ay lumiligid sa mga
adhikain at paninindigan ng dalawang magkaibigang sina Felipe at Delfin.
Si Felipe ay anak ng isang mayamang presidente ng isang bayan sa
Silangan. Dahil sa kanyang pagkamuhi sa mga paraan ng pagpapayaman
ng kanyang ama at sa kalupitan nito sa mga maralitang kasama sa bukid
at sa mga utusan sa bahay ay tinalikdan niya ang kanilang kayamanan,
pumasok na manggagawa sa isang palimbagan, at nanligaw sa isang
maralita ngunit marangal na dalaga, si Tentay. Samantala, siya’y nakatira
sa isang bahay ng amang-kumpil na si Don Ramon sa Maynila. Ang mga
paraan ni Don Ramon sa pagpapayaman, ang kanyang mababang
pagtingin sa mahihirap at ang pag-api niya sa mga pinamumunuan ay
nakapagpalubha sa pagkamuhi ni Felipe sa lahat ng mayayaman at
nagpapatibay sa kanyang pagiging anarkista.
Pinangarap niya ang araw na mawawala ang mga hari, punumbayan
at alagad ng batas, ang lahat ng tao’y magkakapantay-pantay at
magtatamasa ng lubos na kalayuan at patas na ginhawa sa buhay.
Nang pilitin ng ama na umuwi sa kanilang bayan, siya’y sumunod.
Subalit itinuro niya sa mga kasama sa bukid at sa mga katulong sa bahay
ang kanilang karapatan. Sa galit ng ama, siya’y pinalayas at itinakwil
bilang anak. Nagbalik siya sa datingpinapasukan sa Maynila at hinikayat si
Tentay na pumisan sa kanya kahit di kasal, sapagkat tutol siya sa mga
seremonyas at lubos na naniniwala sa malayang pag-ibig.
 Si Delfin ay hindi anarkista kundi sosyalista. Hindi niya ay tutol sa pangingibig ni Delfin sa kanyang anak; dahil ito’y maralita, at
hinangad na mawala ang pamahalaan ngunit katulad ni ikalawa, dahil tahasang ipinahayag nito ang kanyang pagkasosyalista sa
Felipe ay tutol siya sa pagkakaipon ng kayamanan sa ilang isang pag-uusap nilang dalawa sa isang paliguan sa Antipolo. Ang pagtutol
taong nagpapasasa sa ginhawa samantalang libu-libo ang na ito ay walang nagawa. Nakapangyari ang pag-ibig hanggang sa
nagugutom, nagtitiis at namamatay sa karalitaan. Tutol din magbinhi ang kanilang pagmamahalan.
siya sa pagmamana ng mga anak sa kayamanan ng mga
Nang mahalata na ni Talia at ni Madlanglayon ang kalagayan ni
magulang. Siya’y isang mahirap na ulilang pinalaki sa isang
Meni, hindi nila ito naipaglihim kay Don Ramon. Nagalit si Don Ramon;
ale (tiya). Habang nag-aaral ng abogasya ay naglilingkod siya
sinaktan nito si Meni at halos patayin, Sa a-uki ni Madlanglayon, pumayag
bilang manunulat sa isang pahayagan. Kaibigan siya at
si Don Ramon na ipakasal si Meni kay Delfin, Subalit nagpagawa ng isang
kapanalig ni Felipe, bagamat hindi kasing radikal nito.
testamento na nag-iiwan ng lahat ng kayamanan sa dalawa niyang anak;
Nais ni Felipe ang maagang pagtatamo ng kanilang si Meni ay hindi pinagmanahan.
layunin, sukdang ito’y daanin sa marahas na paraan,
Si Meni ay nagtiis sa buhay-maralita sa bahay na pawid na tahanan
samantalang ang hangad ni Delfin ay dahan-dahang pag-
ni Delfin. Paminsan-minsan, kung mahigpit ang pangangailangan, nagbibili
akay sa mga tao upang mapawi ang kamangmangan ng
siya ng mga damit o nagsasangla ng kanyang mga alahas noong dalaga
masa at kasakiman ng iilang mayayaman, sa pamamagitan
pa. Ito’y labis na dinaramdam at ikinahiya ni Delfin at ng kanyang ate,
ng gradwal na pagpapasok sa Pilipinas ng mga simulain ng
subalit wala naman silang maitakip sa pangangailangan.
sosyalismo.
Sa simula, si Meni ay dinadalaw ng dalawang kapatid, lalo na si
Si Don Ramon ay may dalawang anak na dalaga at
Talia, at pinadadalhan ng pera at damit. Subalit ang pagdalaw ay
isang anak na lalaking may asawa na. Ang mga dalaga’y sina
dumalang nang dumalang hanggang tuluyang mahinto, ay gayon din ang
Talia at Meni. Si Talia ay naibigan ng isang abogado, si
ipinadadalang tulong. Samantala, si Don Ramon, sa laki ng kanyang
Madlanglayon. Ang kasal nila’y napakarangal at
kahihiyan sa lipunan dahil sa kalapastangang ginawa ni Meni at ni Delfin,
napakagastos, isang bagay na para kina Felipe at Delfin ay
ay tumulak patungong Hapon, Estados Unidos at Europa, kasama ang
halimbawa ng kabukulan ng sistema ng lipunan na
isang paboritong utusan. Wala na siyang balak bumalik sa Pilipinas.
pinangyayarihan ng mayayamang walang kapararakan kung
Nakalimutan niya ang pagwasak na nagawa niya sa karangalan ng
lumustay ng salapi samantalang libu-libong mamamayan ang
maraming babae na kanyang kinasama; ang tanging nagtanim sa kanyang
salat na salat sa pagkain at sa iba pang pangunahing
isip ay ang pagkalugso ng sariling karangalan sa mata ng lipunan dahil sa
pangangailangan sa buhay.
kagagawan ni Meni.
Sa tulong ni Felipe noong ito’y nakatira sa bahay ni Don
Ramon, nakilala at naibigan ni Delfin si Meni. Si Don Ramon
 Samantala, nagluwal ng isang sanggol na lalaki si Meni. naninirahan sa isang hotel na malapit sa bar na kanyang pinaglilingkuran.
Sa pagnanais na makapaghanda ng isang salu-salo sa binyag Si Ruperto ang nagsabi kay Felipe na kaya pinatay si Don Ramon ay dahil
ng kanyang anak, susog sa mga kaugalian, si Meni ay sa kalupitan nito sa kanyang kasamang utusan.
nagsangla ng kanyang hikaw, sa kabila ng pagtutol ni Delfin
Ang libing ni Don Ramon ay naging marangya, kagaya ng kasal ni
na tutol sa lahat ng karangyaan. Ang ninong sa binyag ay si
Talia. Hanggang sa libingan ay dala-dala pa ng mayamang pamilya ni Don
Felipe na hindi lamang makatanggi sa kaibigan, subalit
Ramon ang ugali ng karangyaan ng pananalat at paghihirap ng maraming
kontra rin sa seremonyas ng pagbibinyag. Bilang anarkista ay
mamamayan. Sa libingan ay Naiwan sina Delfin at Felipe na inabot ng
laban siya sa lahat ng pormalismo ng lipunan. Sa karamihan
talipsilim sa pagpapalitan ng kuro-kuro at paniniwala.
ng mga pangunahing dumalo, kumbidado’t hindi, ay
kamuntik nang kulangin ang handa nila Delfin, salamat na Naalaala ni Felipe ang kaawa-awang kalagayan ng mga kasama’t
lamang at ang kusinero ay marunong ng mga taktikang utusan ng kanyang ama. Nasambit ni Delfin ang kawalang pag-asa para sa
nakasasagip sa gayong pangyayari. maralitang mga mamamayan habang namamalagi sa batas ang karapatan
ng mga magulang na magpamana ng yaman at kapangyarihan sa mga
Ang kasiyahan ng binyagan ay biglang naputol sa
anak. Nagunita nila ang laganap na kamangmangan at mga pamahiin, ang
pagdating ng isang kablegrama na nagbabalitang si Don
bulag na pananampalataya. Kakailanganin ang mahaba at walang
Ramon ay napatay ng kanyang kasamang utusan sa isang
hanggang paghihimagsik laban sa mga kasamang umiiral. Marami pang
hotel sa New York. Nang idating sa daungan ang bangkay,
bayani ang hinihingi ang panahon. Kailangang lumaganap ang mga
sumalubong ang lahat ng manggagawa sa pagawaan ng
kaisipang sosyalista, hindi lamang sa iisang bansa kundi sa buong daigdig
tabako sa atas ni Don Felimon, kasosyo ni Don Ramon, na
bago matamo ang tunay at lubos na tagumpay. Napag-usapan nina Felipe
nagbabalang hindi pasasahurin sa susunod na Sabado ang
at Delfin ang kasaysayan ng anarkismo at sosyalismo – ang paglaganap
lahat ng hindi sasalubong.
nito sa Europa, sa Aprika, at sa Estados Unidos. Sinabi ni Felipe na ang
Kasama sa naghatid ng bangkay sa Pilipinas si Ruperto, ilang buhay na napuputi sa pagpapalago ng mga ideyang makamaralita
ang kapatid ni Tentay na malaon nang nawawala. Pagkatapos ay kakaunti kung ipaparis sa napakamaraming tao na araw araw ay
makapaglibot sa Pilipinas, kasama ng isang Kastilang pinahihirapan. Subalit matigas ang paninindigan ni Delfin laban sa ano
kinansalaan niya sa maliit na halaga, siya’y ipinagbili o mang paraang magiging daan ng pagdanak ng dugo.
ipinahingi sa isang kaibigang naglilingkod sa isang tripulante.
Sa kabila ng pagkakaibang ito ng kanilang paninindigan ay nagkaisa
Dahil dito, nakapagpalibot siya sa iba’t ibang bansa sa Aprika
sila sa pagsasabi, sa kanilang pag-alis sa libingan, noong gumagabi na,
at Europa, at pagkatapos ay nanirahan sa Cuba at California,
“Tayo na: iwan nati’t palipasin ang diin ng gabi."
at sa wakas ay namalagi sa New York. Doon siya nakilala at
naging kaibigan ng utusang kasama ni Don Ramon na

Buod ng “Sampaguitang Walang Bango” (1918)
ni Inigo Ed. Regalado
Isang gabi may nabasa si Sela sa Taliba at Mithi,
dalawang pahayagang tagalog. Hindi siya makapaniwala,
baka binibiro lamang siya ng mga kaibigan ni Fidel. Ngunit
tunay na pangalan ni Fidel ang nakasulat at hindi ang sagisag
na “Takip-Silim’’. Kung kaya’t naisip niyang lahat ng iyon ay
totoo dahil apat na araw nang hindi siya sinisipot ni Fidel,
kulang din ng labinlimang piso ang binigay nito ngayong
buwan. Bumaba at pumunta sa kapitbahay na Aleman para
tawagan si Fidel at kumpirmahin ang balita. Ngunit wala daw
si Fidel sa pasulatan, hindi naniwala si Sela at inakala niyang
si Fidel ang kausap kung kaya’t sinabihan niya ang kausap na
“tapos na ang lahat sa atin”. Gayunpaman, inibig at iniibig
parin niya si Fidel, si Fidel ang nagturo sa kaniya ng pag-ibig.
Nabulaanan si Sela sa kaniyang hinala, ang nakausap sa
telepono ay hindi si Fidel.
Nang dumating si Fidel sa pasulatan ay sinisi niya ang
tatlo niyang kaibigan dahil sa sinulat nila tungkol sa nasabing
kasal. Niyaya ni Fidel ang matalik na kaibigan niyang si Felix
na makipag-inuman, kinuwento niya kay Felix kung paano
sila nagkakilala ni Sela.
Nagkakilala sila sa Ilaw, isang grupong kinasasapian ni
Sela noong Dec.30,1910. Si Fidel lang ang tao sa pasulatan
nung araw na pinadala doon ang imbitasyon para sa
anibersaryo ng nasabing grupo, nabasa niya sa huling bilang ng unang
bahagi ng imbitasyon ang isang tulang bibigkasin ni Marcela Nuñez na
minsan na niyang nakita sa isang piging kung kaya’t nagkaroon siya ng
interes na dumalo. Ang kaaya-ayang tindig at mapupungay na mata ng
dalaga ang nakatawag pansin kay Fidel. Ipinakilala ng pangulo ng grupo si
Fidel kay Sela at sinabing ito ang gumawa ng tulang bibigkasin ng dalaga
“Ang Bayani”. Nabatid ni Fidel na si Sela ay isang babaeng magaslaw at
nasabi niya sa kaniyang sarili na si Sela’y isang babaeng “madali” kung
kaya’t niligawan niya si Sela ngunit hindi upang ibigin ng pag-ibig na may
pagmamahal. Ang kagaslawa’t masasagwang kilos nito ay hindi karapat-
dapat sa isang malinis na paggiliw. Ang akala niyang iyon ang nag-udyok
para paglaruan si Sela. Sinabi niyang tutulaan niya si Sela, sobra ang saya
ng dalaga at paghatid ni Fidel sa kanya ay nasabi niyang “nahulog na sa
kamay ko”. “Bituin sa Lupa” ang itinaguri kay Sela sa tulang “Nang Tayo’y
Magwagi” (tungkol sa kapisanang ILAW sa Sta. krus) sinundan ni Fidel ng
mga liham at sinabi niyang “Iniibig kita ng taos wagas” ang tugon naman
ni Sela ay “Ikaw ay sinungaling, nagbibiro at walang ibang hangad,
marahil, kundi ang lantahin ang malalagong halaman ng isang bukong
bulaklak na bago pa lamang ngumingiti” Si Fidel ay muling tumula na
tanging paraluman niya si Sela at tuwing sabado ay sumusulat siya sa
pahayagan tungkol sa “Bituing Lupa”.
Si Sela ay nakatira sa Aling umampon sa kaniya at isang anak nitong
lalaki. Kakatapos lang ni Sela sa Intermediate at mag ha-highschool na
siya. Hatid-sundo siya ni Fidel. Kalaunan ay nabalitaan ni Fidel na
pinagkakaguluhan ang kanyang “Btuing-Lupa”. Ang ganda ni Sela ay
bumihag sa maraming puso. Binantayan niya ng maigi si Sela, palibhasa’y
nahirati siya ng kanyang dating katipan, si Maria.
Noo’y tag ulan at sinundo ni Fidel si Sela, inabutan sila ng ulan at
sumilong sila sa isang Koreo. Nabuo ang masamang hangarin ni Fidel kay
Sela, sinabihan niya si Sela na kung tunay ang kaniyang
pagmamahal ay sumama siya sa kanya at sila’y
mamamasyal. Nahalata ni Sela ang binabalak ni Fidel kaya
tumanggi ito. Sinabihan siya ni Fidel na huwag gumawa ng
anumang makakatawag ng pansin sa mga tao at baka ano
ang isipin ng mga ito. Sumakay sila sa isang karumata.
Nakarating na sila sa Paltok at pumasok sa bahay na
pinauupahan ng kaibigan ni Fidel. Pagkasapit ng ika-12 ng
tanghali ay ibabalik na sana ni Fidel si Sela sa kanila ngunit…
si Sela ay ayaw nang umuwi. Sinabi niya kay Fidel na “Kung
ako’y iiwan mo, patayin mo na lamang ako.” Nahawi sa
isipan ni Fidel ang palagay tungkol kay Sela, isa pala itong
babaeng malinis at karapat-dapat sa isang mabuting
pakikisama. Nagsama sila ni Sela at nakilala ito sa
katawagang “Babae ni Fidel” si Sela ay isang babaeng
malinis na sa kanya lang nadapa.
Pagkatapos ng kwentuhan nila ni Felix ay umuwi na si
Fidel sa kanilang bahay at nakatanggap siya ng isang sulat
mula kay Marya. Nagsasabi itong binabawi na ng kanyang
pamilya ang pagsang-ayon sa kasal dahil nalaman nila ang
tungkol sa kinakasamang babae ni Fidel. Hindi naniniwala si
Marya sa sabi sabing iyon at gusto paring magpakasal at
nagyaya itong magtanan, sinabihan niya itong magkita sila
sa bahay nina Doray. Pumunta ang kapatid ni Marya sa
pasulatan at nagbayad para ihayag na di totoo ang tungkol
sa kasal. Si Sela ay tuwang tuwa pagkabasa sa peryodiko at
inutusan ang kanyang katulong na si Kayang upang bumili ng
maraming pagkain dahil iimbitahn niya si Fidel na
mananghalian. Ngunit tumanggi si Fidel at sinabi kay Sela na
may malaki siyang kapansanan.
Lagi na lamang nakitingin si Sela sa kanyang bintana at binabantayan
lahat ng bumaba sa karumata, madalas itong mabigo, pagkalipas ng ilang
araw nandoon parin si Sela sa bintana at sinusuklay ang kanyang buhok,
bigla siyang napatayo. Kinuha ang panyo at iniwasiwas para makita siya ni
Fidel. Nag usap silang dalawa. Noong una ay masayang-masaya si Sela
dahil ang akala niya ay pumunta sa kanya si Fidel dahil hindi totoo ang
napabalitang kasal, inamin ni Fidel ang tungkol sa pahayagan at ang lahat
ng iyon ay naging totoo, ang tungkol sa kanila ni Marya at sinabing
habang siya ay nabubuhay ay di niya pababayaan si Sela. Mimintinahin
niya ito ng sustento buwan-buwan.
Tatlong araw na ang nakalipas ngunit di parin nabubunyag ang lihim
na pagpapakasal ni Fidel. Masayang masaya ang mag asawa sa tatlong
araw na dumaan. Magkagayon man ay iniisip parin ni Fidel ang
nararamdaman ni Sela. Alam niyang kasalanan niya ang pagka pariwara
ng buhay ni Sela. Si Sela ay matalino, ito sanay mag aabogada, ngunit
nasira ang pangarap nito noong sumama siya kay Fidel.
Pumunta ulit si Fidel kay Sela, hihingi ito ng tawad at sinabing hindi
niya pababayaan si Sela, bibigyan niya parin ito ng pera gaya ng dati at
hindi magkukulang kahit isang sentimos. Ngunit tumanggi si Sela sa alok
ni Fidel dahil sumama siya rito dahil sa kanyang tunay at malinis na pag-
ibig at hindi para sa salapi.
Pumunta si Sela sa kanyang kaibigan noong highschool, na si Pura.
Inimbitahan niya ng mga kaibigan niyang lalaki sa kaniyang bahay at
natulala ang mga ito sa dalagang si Sela lalo na si Rufo Mondregal na
masugid na manliligaw ni Pura ay lubos na nabighani. Napansin ng binata
ang lungkot ni Sela kung kaya’t tinanong niya ito kung namatayan ba.
Pinagtakpan naman ito ni Pura at sinabing kamamatay lang ng ina nito.
Sinabihan siya ni Pura na marami pang iba ang magkakagusto sa kaniya
ngunit ang tugon ni Sela ay “Akoy di na iibig muli liban kay Fidel. Isinumpa
kong sa kanino may di ako magpapaksal.” Napansin ni Pura
sa isang sulok si Sela at sinabi niya sa mga kaibigan niyang
“Noong kami’y nag-aaral pa sa Sampaloc Intermediate, ay
pinagpupustahan iyan ng mga lalaki ang makapagpapatawa
ay pinakakain ng kapusta. Itanong niyo pa kay Rafael.”
Kinindatan niya ng palihim si Rafael para sumang-ayon,
nangiti na lamang ito. Sinabihan siya ni Pura na limutin na
ang nakaraan.
Bago umalis si Sela sa bahay na pinagtirahan sa kaniya
ni Fidel ay pinuntahan siya ulit ni Fidel ngunit hindi para
makipagbalikan kundi para bigyan siya ng pera, nag usap sila
sandali at nang sumagi sa isipan niya ang asawang si Marya
ay nilapag niya ang sobreng may lamang pera sa sahig at
dali-dali itong bumaba ng hagdanan para hindi na maibalik ni
Sela ang pera ngunit itoy maliksi. Pinulot niya ang sobre,
binilog at binato ito kay Fidel na saktong sa mukha niya
natama.
Si Pakita ay nakabalita tungkol sa sinapit ni Sela kung
kaya nag pa burda ito ng mga damit kay Sela para kahit
papaano ay makatulong. Tinutulungan ni Pakita na maka
makalimot si Sela dahil parehas din sila ng sinapit noon.
Lumipas ang mga araw, nakasalubong ni Aleng Andeng si
Fidel sa palengke at may pinaabot ito kay Sela. Ang sobreng
may lamang pera. Ngunit sinabi ni Sela kay aling Andeng na
kikilalanin niyang malaking utang na loob kung maibabalik
ito kay Fidel. Sinabi rin niya na mas malaki pa ang kita niya
sa pagbuburda kaysa sa halagang iyon. Binibigyan ng pag-
asa ni Pakita si Sela, lagi niya itong kinakausap at
sinasabihan ng mga salitang makapagpapalakas sa loob nito.
Nakatanggap ulit ng sulat si Sela galing kay Fidel nagsasabi itong limutin
na nila ang isa’t-isa. Pagkatapos niyang mabasa ang sulat. Sinabi niya kay
Pakita na bilhin na nito ang kanyang makina.
Isang gabi sa sobrang pagkagiliw at pagkakahalina ni Rufo kay Sela ay
halos hindi siya makatulog sa kaiisip sa dalaga. Kung kaya’t
napagdesisyonan niyang magtapat kay Pura na tulungan siyang mapalapit
sa dalagang minimithi. Si Pura nama’y natuwa at di gaanong kasiyahang-
nadarama sa mga pangungusap ng mayamang binata at nagpasya silang
magtinginang magkapatid na lamang. Si Sela’y lumabas at mas lalong
gumanda sa mga panahong iyon at mas lalo ring nabihag ang puso ng
mayamang binata. Iniwan ni Pura sina Sela at Rufo at sinabing aalis muna
siya’t maghahatid lamang ng mga damit na natapos na niyang burdahin.
Nagkaroon ng pagkakaton si Rufo na maipagtapat sa dalaga ang kanyang
tunay na damdamin. Una una’y hindi makapaniwala si Sela’t sinasabing
binibiro lamang siya ng binata ngunit pinapatotohanan ito ng binata at
sinasabing sigurado na siya sa kanyang nararamdam tungo sa dalaga.
Maka-ilang beses siyang sinabihan ni Sela na mag isip-isip muna ng
mabuti at baka siya’y nalalabuan at nabubulagan lamang sa pagdaan ng
panahon ngunit sigurado na nga ang binata ayon pa sa kaniya, kung
kaya’t humingi muna si Sela ng panahon upang makapag-isip.
Sa tahanan naman nina Fidel ay ganap na payapa at ang pagsasama
ng mag-asawa ay lubhang matiwasay at punong-puno ng kaligayahan.
Limang buwan na silang magkasama ng asawa ngunit bunga ng
konsensya dulot ng nagawa niya kay Sela ay napasagi sa kaniyang isipan
kung saan na nga ba napaparoon si Sela? Dahil nga sa siya’y umalis sa
dating tinitirhan at naisip niyang ang dalaga’y ulila nang lubos. “Saan
kaya nasampid si Sela?” wika ni Fidel.
May dalawang buwan ng nagpapakamatay halos ng panunuyo si
Rufo kay Sela, minsan nga’y natutukso siyang sumagot na ng “OO” ngunit
sa kalinisan ng puso ng binata at sa kawalang malay nito ay ikinalulungkot ni Sela. Lumuluha na naman ang kaniyang mga mata at
ang lubos na kinaaawaan ni Sela. Si Pura nama’y walang pawang sinasaksak ang kaniyang nagdurugong puso.
ibang ginagawa kundi ang payuhan si Sela na ibaon na ang
Hating gabi na at hindi parin makatulog si Sela, patuloy parin sa
lahat ng nakaraan sa limot at magpatuloy sa ngumingiti
pag-iisip. Nagmumuni-muni sa kung anong dapat gawin. Unti-unting
nitong bukas sa piling ni Rufo. Dahil sa mga payo ni Pura,
natatauhan si Sela at naisip niyang kung saan siya narapa ay doon din
nang gabing iyon ay tinangka ni Selang ganap ng ibaon sa
siya babangon, kung kaya’t ang lahat ay pinag-aaralan na niyang limutin.
limot ang kasaysayan ng kaniyang kahapon.
Naramdaman ni Selang siya’y may pag-ibig na kay Rufo, ngunit hindi parin
Sa pagdaan ng mga araw at buwan ay patuloy parin sa nga niya tuluyang nalilimutan si Fidel.
panunuyo ang binata at iniisip na lamang niyang siya’y
Sina Fidel at Marya ay magkaka-anak na! Kalat na sa buong
sinusubukan lamang ng dalaga sapagkat ito’y hindi umo-oo
pahayagan ang bagong balitang iyon. Sa katunaya’y magdadaos sila ng
at hindi naman nagbibigay ng kahit anumang pag-asa.
“Pansit Party”. Sa pagkabasa naman ni Sela sa mga talatang iyon ay
Ipinagtapat ni Selang siya’y nag-aalinlangan parin at kung
parang nawala siya sa kaniyang sarili. Unti-unting namumuo ang mga luha
bakit sa dinami-dami ng mga babaeng kaniyang kauri ay
sa mga mata nito na siyang tinatago sa kaniyang kaharap. Ipinagtapat ni
bakit si Sela pa ang siyang pinagkakaabalahan. Walang ibang
Selang kahit sa mga sandaling yaon ay umaasa parin siya sa pag-ibig ni
magawa si Rufo kundi ang sumunod sa kagustuhan ng
Fidel. Ang kamandag ng buhay ay tumagos sa kaibuturan ng puso ni Sela.
dalagang iniibig, imbes na panlamigan ng loob, bagkus pa
ngang sumisigla. Dumating si Rufo. Muling nanunuyo kay Sela at habang sa kanilang
pag-uusap ay mas nakilala ni Sela si Rufo at napagtanto niyang kung
“Ako’y magtitiyaga, ako’y magtitiis at ipakikilala ko kay
gaano kalinis at kabanal ang pag-ibig at hangarin nito para sa kaniya. Mas
Sela ang dakila at banal kong pag-ibig na pinupuhunan ko sa
lalo namang nagdalang-awa ang dalaga dahil sa kawalang-malay ng
kaniya.” sabi pa ng binata. “Gabi-gabi buhat bukas ay
binata. Ngunit nang maalala ni Sela ang kaniyang natunghan sa
magsasadya ako sa kanila upang ipakilala kong ako’y wala
pahayagan, ang mga pangungusap na ibinigkis ni Fidel, mga pangungusap
nang ibang paroroonan kundi sila lamang.” dugtong pa ng
na siyang dumurog at lumusak sa kahuli-hulihang pag-asa ni Sela ay
binata. Ayon na nga’t tinotoo nga ng binata ang mga sinabi,
nalimutan niya ang habag at awa, at sa pag kuwan ay nangatal ang tinig
gabi-gabi na itong pumunta kina Sela.
at naitanong; “At saan ko makikita ang lahat ng iyong sinasabi?” kung
Minsan sa tuwing dumadalaw at nanunuyo si Rufo ay kaya’t nabuhayan ng loob si Rufo. “Kung saan? O, Aling Sela! Ngayon din
waring nakikita ng dalaga ang anino ni Fidel sa dakong kung inyong ibig ay pagtaliin natin nang mahigpit na pagkakabuhol ang
likuran ni Rufo. Pinandidilatan siya nito at pawang ating puso, pakasal tayo! May katunayan pa kayang dadakila sa
pinagbabalaanan at nginingisihan na siya namang labis na katunayang ibinibigay ko saiyo?” “Kung gayon ay umasa kayo na ang
malinis ninyong pag-ibig ay mag katugong pag-ibig na malinis din.”
 Halos di makapaniwala si Rufo sa mga nangyayari na
para bagang ang langit ay nagbukas para sa binata. Labis-
labis na kasiyahan ang nadarama ni Rufo at sa pagkuwan ay
malakas niyang natawag si Pura at sa sobrang galak ay
naibulalas niyang si Pura ang isa sa magiging saksi ng
kanilang pag-iisang palad.
Dahil kilala si Rufo Mondregal sa matataas na lipunan
sa Ermita ay walang ibang pinag-uusapan kundi ang walang
kaabog-abog niyang pakikipag-isang palad. May mga
nagsasabi ng masasama at magaganda sa kaniyang
pakikipag-isang palad. Hindi nila lubos akalaing mahuhulog
lamang siya sa kamay ng isang babaeng hindi kilala o
anuman ayon sa mga kaibigan ni Rufo na siyang kauri din
niya sa lipunan. Sa tulong ng mga kaibigan nina Sela at Rufo
na sina Ramos at Rafael na siyang kasintahan ni Pura ay
pinabulaanan nila ang mga sabi-sabing hindi magaganda
tungkol sa dalaga. Sinabi nilang si Sela’y napakaganda,
butihin, dalagang mahinhin at mapagtimpi. Sina Sela at Rufo
nama’y buong ligayang nagsusuyuan at nagpapalitan ng
mga sumpa’t pangako. Ngunit si Sela’y ganito lamang kung
kaharap at nasa piling si Rufo. Kung wala nama’y si Sela’y
malungkot at tuwi na’y nasa malayo ang pag-iisip.
Isang gabi nang niyaya ni Rufo si Selang mamasyal sa
Luneta ay si Sela’y tumanggi dahil sa takot na baka makita
siya roon ni Fidel dahil marami at klase-klaseng tao ang
napaparoon sa luneta kung kaya’t napagpasyahan nalang ng
mag-asawa na kina Pura na lamang magtungo. Sa kanilang
pag-uusap ay nabanggit ni Purang sila’y dapat na
magpakasiya o magliwaliw dahil sa sila’y bago pang kasal at
kailangan nilang namnamin ang bawat sandali. Napagpasyahan ni Rufo na
sila’y magtutungo sa Baguio.
Isang umaga noon sa pasulatan nina Fidel kaharap ang pahayagang
kastila na El Mercantil, nakasaad sa balitang ito ang pagpapakasal ni Rufo
Mondregal na siyang pinakamayaman sa bayan ng Ermita sa isang
babaeng nagngangalang Marcela Nuñez at na sila’y nagtungo sa Baguio
upang magliwaliw roon ng ilang buwan. Halos hindi makapaniwala si Fidel
na ang Marcelang Nuñez na nabanggit sa pahayagan ay ang babaeng
kanyang naging kalunya, ganoon din si Felix. Nabuhayan ng loob si Fidel
dahil sa wakas ay magkakaroon na rin siya ng pagkakataong Makita si
Sela at makita ang kanyang kinalalagyan. Naghanap ng paraan sina Fidel
at Felix upang matiyak kung ang Sela nga bang nabanggit sa pahayagan
ay ang dating naging kalunya ni Fidel. Nagtungo sila sa Ermita at
nagtanong-tanong tungkol sa babaeng pinakasalan ni Rufo Mondregal
ngunit wala silang natanggap na malinaw at tiyak na sagot sa kanilang
mga katanungan. Hindi man naging malinaw at tiyak sa kanila ang lahat
ay malakas parin ang kanilang kutob na ang Marcela Nuñez na nabanggit
sa pahayagan ay siya ring Selang naging dating kalunya ni Fidel.
Isang buwan na ang nakakaraan at may natanggap na sulat si Pura
mula kay Sela sa Baguio. Nakasaad sa sulat na kahit na sila’y masayang
nagliliwaliw doon ay hindi parin naalis-alis si Fidel sa kaniyang isip at sa
bawat sulok ng kaniyang silid ay si Fidel parin ang siyang nakikita. Na
lahat ng kaniyang mga ikinikilos ay pawang pagkukunwari na labis niya
ring ikinasasakit dahil sa mga nagagawa niyang iyon kay Rufo na siyang
napakabait at may napakalinis na pag-ibig para sa kaniya. Sinisikap
niyang pawiin ang kaniyang mga kasawian ngunit sadyang hindi niya
magawa dahil kahit saan man siya magtungo ay waring sinusundan parin
siya ng kaniyang madilim na kahapong nagdaan. Nangingilabot si Sela
para kay Rufo dahil siya ay kaniyang asawa ngunit para sa kaniya ay si
Fidel ang kaniyang asawa. Marami pa sanang nais isulat si
Sela sa kaniyang liham ngunit iyon ay napakahaba na. Buong
pusong nakiusap si Sela kay Pura na kung maaari’y matapos
niyang basahin ang liham na iyon ay sana’y kaniyang punitin.
Alang-alang sa puri’t karangalan ni Rufo. Nagmamakaawang
sabi ni Sela sa malapit na kaibigan.
Nagpalipat-lipat na sa labi ng mga kaibigan ni Rufo ang
balitang ang kaniyang naging asawa ay isang babaeng
bagaman tapat at mabait ay may kasaysayang marumi at
nahulog na sa ibang kamay. Ang may kagagawan ng pagkalat
ng balitang iyon ay si Benito Ramos. Iba’t ibang mga
pahayag at komento ang nagkalat sa buong Ermita tungkol
kay Rufo at sa kaniyang naging asawa. Labis-labis naman
ang pagsisising nadarama ni Pura kung bakit niya naipabasa
pa kay Rafael at Ramos ang malulungkot na talatang
ipinadala ni Sela buhat sa Baguio. Labis na dinamdam ni Pura
ang kaniyang nagawa sa kaniyang sawing palad na kaibigan.
Ilang buwan narin ang nakakaraan at ang mga bulong-
bulungang ukol sa naging asawa ni Rufo Mondregal ay unti-
unting nawawala. Si Pura’y parang nabunutan ng tinik.
Parang isang bagyo ang sumalubong sa pagbabalik nina
Rufo at Sela. Buong giliw na ibinalita ni Rufo kay Pura na
siya’y magiging isang Ama na! Oo, siya’y magiging Ama na.
Nagkatinginan lamang sina Pura at Sela. Binati ni Pura sina
Sela at Rufo ng buong giliw dahil sa isang napakagandang
balitang iyon.
Hindi parin mapalagay si Fidel sa Selang nakasulat sa
pahayagan. Nang hapong yaon ay nakarating narin sa kanila
ang balitang magkakaanak na sina Rufo Mondregal na pinakamayaman sa
Ermita at ang kaniyang asawang si Marcela Nuñez. Dala ng kanilang
reporter. Malakas parin ang kutob ni Fidel na si Sela nga iyon.
Hanggang sa dumating na nga araw ng panganganak ni Sela. At isang
mabilog na sanggol na lalaki ang iniluwal sa liwanag. “Parang pinilas na
mukha ni Mondregal” wari pa ni Pura. Halos mapaakyat sa langit si Rufo
ng marinig iyon mula sa labi ng kaniyang kaibigan.
Pagkaraan ng dalawang lingo ay nagsimula na namang
umalingawngaw ang mga bulong-bulungan tungkol sa naging asawa ni
Rufo na siyang nagpakabagabag ng lubos sa binata. Halos mawasak ang
puso ni Rufo buhat ng mga alingawngaw na iyon. Hindi siya
makapaniwala, halos mabaliw sa kaiisip at pinapaniwalang ang lahat ng
iyon ay hindi totoo bagkus ginagawa lamang upang siya’y siraan, sirain
ang kaniyang magandang pangalan, ang kaniyang magandang
pamumuhay at ang kaniyang pamilya. Agad na nagtungo si Rufo sa silid
ng kaniyang mag-ina at ipinagtapat na nakatanggap siya ng isang
napakalupit na balita na siyang ipinagtataka ni Sela. Lumuha si Sela.
Humingi ng patawad si Sela at ipinaalala kay Rufo ang lahat ng ginawang
pagpapaalala noong araw na huwag magpadalos-dalos at siya’y kilatisin
muna ng mabuti. Kinabukasan nang si Rufo ay pasa-opisina ay ramdam
niya ang mga pangungutya at mga pagkakatwa sa kaniya ng mga tao sa
paligid. Nang makapasok na sa kaniyang opisina ay napagtanto niyang,
walang ibang dapat sisihin kundi siya, ang kaniyang sarili.
Samantalang si Sela’y walang tigil sa kaiiyak sa kaniyang silid. Sa
matahimik na kaniyang pag-iisa ay naisip si Fidel at kahit laban man sa
kaniyang loob ay humingi siya ng tulong dito upang maiwasang
mapatunayan ni Rufo ang makamandag na balita, alang-alang man
lamang sa walang malay na bata.
 Nagsadya si Rufo kina Pura. Habang sa bahay naman ni
Pura ay nagtatalo sila ni Ramos dahil sa kanilang nagawa.
Dumating si Rufo, galit at hindi nakaimik ang lahat. Pabagsak
na umupo si Rufo. Inamin ni Ramos ang tungkol sa mga
balita na siya ngang makakasira sa kaniyang pangalan.
Tinangka pang pabulaanan ni Pura na ang mga balitang iyon
ay hindi totoo, ngunit sa pagmamatigas ni Ramos ay inamin
niyang ang lahat ay naging totoo! Kung kaya’t nawalan ng
malay si Pura. Galit na galit na sinugod ni Rufo si Sela sa
kanilang silid. Sinabi niyang si Sela’y walang hiya at isang
mandaraya. Umiiyak si Sela at lubos na humihingi ng tawad
at winikang kahit siya ma’y masama, ang sanggol paring iyon
ay laman ng kaniyang laman at dugo ng kaniyang dugo at
siya lang ang tangi nitong Ama. Si Rufo ay nahabag at
napagtanto niyang ang batang iyon ay kaniyang anak, at
pinaliguan niya ito ng sanlibong halik. Humingi ulit ng tawad
si Sela dahil sa kaniyang mga nagawa noon, isang mataus
pusong paghingi ng tawad sa kaniyang napakabait na asawa.
Ang sagot naman ni Rufo ay pinapatawad na siya nito alang-
alang sa kanilang minumunting anak. “Malinis ka sa aking
piling at ako ang ama ng aking anak!” waring naiwika ni Rufo
ng buong pagtanggap at buong pagmamahal.
Sa mga sandali namang iyon, si Fidel ay umaawit ng
tagumpay at pagwawagi habang nananaog sa hagdanan ng
kanilang Pasulatan. “Nasa kaligayahan na siya at nasa
tahimik na naman ako.” Huling wika ni Fidel.
Ang buhay nga naman ay isang pangarap at ang di
marunong umayaw at magtiis ay taong walang damdamin.
Kabanata VI
NOBELA SA PANAHON NG HAPONES
Larawan ng Panahon
Digmaan. Ika-2 Digmaang Pandaigdig
Ang yugtong ito ng panitikan ay sinasakop ng mga taong 1942-1945.
Itinuturing ito ng marami na gintong panahon ng maikling kuwento at ng
dulang tagalog. Ang wikang Ingles na nakuhang maipasok ng mga
Americano hanggang sa kamalayan ng mga Pilipino ay ipinagbawal ng
mga Hapones kung kayat ang nagtamasa ng bunga ng pagbabawal na ito
ay ang panitikang Pilipino sa wikang Tagalog. Ipinapinid ng mga Hapon
ang mga pahayagan. Ang lingguhang Liwayway ay inilagay sa mahigpit na
pagmamatyag ng mga Hapones. Ipinagbawal ng mga Hapones ang mga
pahayagan at magasing gaya ng Tribune at Free Press. Ang isang
manunulat ay likas na manunulat, kaya’t nang ipagbawal ang pagsusulat
ng Ingles siya’y napilitang gumamit ng Wikang Tagalog upang
makapagsulat lamang. Ang isang naging bunga nito ay ang paglitaw ng
isang uri ng pamamaraan sa pagsusulat na gagad sa Ingles, maging sa
pagbubuo ng mga pangungusap hanggang sa istilo ng pagsusulat.
Nabigyang-sigla ang Pambansang Wika dahil na rin sa pagtataguyod
ng mananakop. Binigyan pa nila ng pagkakataon ang isang Pilipino, si Jose
P. Laurel upang mangulo sa bayan sa kanilang
pamamatnubay. Nasangkot ang Pilipinas. Nasakop ng mga
Hapones.
Mga Paksang Tinalakay sa Panahon ng Hapones
Mapapansing ang mga nasulat nang panahon ng Hapones
na maikling katha, tula, dula at nobela ay karaniwang may
damdaming makabayan ngunit ang mga manunulat ay ingat
na ingat na hindi ito mahalata ng mga mananakop. Nabigyan
ng diin ng mga manunulat ang katutubong kulay, ang uri ng
buhay ng panahong iyon, ang pananalat at ang kadahupan
ng pang-araw-araw na buhay.
ANG NOBELA O KATHAMBUHAY
Sa panahon ng pananakop ng mga Hapones, masasabing
lalong hindi namulaklak ang pagsusulat ng nobela. Ang
masasabing dahilan nito ay ang kahirapan ng buhay at halos
ay walang magamit na papel ang mga manlilimbag. Alam
naman natin na sa lahat ng sangay ng panitikan, ang nobela
ang siyang nangangailangan ng lalong maraming papel
upang maipalimbag.
Ilang taon bago ganap na nalusob ng mga Hapones ang
bansang Pilipinas ay lumutang sa panitikang Pilipino ang mga
nasulat sa Wikang Ingles, sa ilalim ng pangunguna ng
Philippine Book guild at ng Philippine Writer’s League. Sa
kathambuhay ay nagningning ang pangalan ng mga
manunulat na sina Jose J. Reyes, Victorina Lopez-Araneta,
N.V.M Gonzales at Juan C. Laya.
Ang mga napatanyag sa panahong ito na nakapaglathala ng mga aklat
sa Ingles ay ang mga sumusunod:
Manuel A. Arguilla - How My Brother Leon Brought Home a Wife; Arturo
B. Rotor - The Wound and the Scar; R. Zulueta da Costa - Like the Molave;
Juan Cabreros Laya - His Native Soil; N.V.M Gonzales - The Winds of April;
Salvador P. Lopez - Literature and Society at iba pang manunulat na tulad
nina Armando G. Dayrit, Francisco Icasiano at Antonio Estrada.
Ang ilan naman sa mga nobelang lumabas noong panahon ng
Hapones at nasusulat sa sariling wika ay ang mga sumusunod: Sa Lundo
ng Pangarap ni Gervacio Santiago, Pamela ni Adriano P. Laudico at A.E.
Litiaco, Tatlong Maria ni Jose Esperanza Cruz, Zenaida ni Adriano P.
Laudico, Magandang Silangan ni Gervacio Santiago at Lumubog ang Bituin
ni Isidra Zarraga-Castillo.
Kabanata VII
Panahon ng Isinauling Kalayaan
(1946-1972)
LARAWAN NG PANAHON
Ang paghihintay ng mga Pilipino sa pangakong pagbabalik ng mga
Amerikano ay natupad noong 1945. Nagdiwang ang mga Pilipino at ang
mga namundok na gerilya nang may higit sa tatlong taon ay kasa-kasama
na ng mga hukbong mapagpalaya ng mga Amerikano.
 Naging makasaysayan sa ating mga Pilipino ang ika-4 ng
Hulyo, 1946 sapagkat dito isinauli ang kalayaan. Ibinaba sa
tagdan ang bandilang Amerikano at mag-isang winagayway
ang bandilang Pilipino. Nawala ang tanikala, nawala ang
gapos. Sa unang pagkakataon ay naging malaya sa turing
ang mga Pilipino.
Tulad ng sinumang may katuwaang biglang mag-iisa,
naging napakabigat para sa mga Pilipino ang naging labi ng
digmaan. Marahil, kung hindi nagkadigma, naging maganda
sana kaagad ang pagsasarili ng Pilipinas.
Maraming mabigat na suliranin ang iniwan ng digmaan sa
nagsasariling Pilipinas. Ang ekonomiya ng bansa ay
humantong sa kababaan.
May mga salaping ipinamudmod sa mga gerilya bilang
gantimpala ng kagitingan at pagkamakabayan, subalit
walang pag-uukol ng pansing ginawa sa kabuhayan ng
bansa. Walang puhunang ibinigay sa mga pangunahing
gawain tulad ng pagsasaka, pangingisda, pag-aalaga ng
hayop, at pagtatatag ng mga pabrika o pagawaan. Sa
madaling salita, walang naging balangkas na ekonomiya ng
bansa bago ito pinalaya.
Ang Hukbalahap (Hukbong Bayan Laban sa Hapon) na
binubuo ng pangkat ng mga gerilyang may pagkiling sa
komunismo, ay isa pang pamana ng digmaan na naging
malaking sagabal sa pambansang kaunlarang pang-
ekonomiko. Maraming bayan sa gitnang Luzon noong 1950
ang may “tagong pamahalaan ng mga huk” na
nakapaniningil ng buwis, nakapagpapakalat ng mga
kautusan, nakapagpapataw ng parusa laban sa sariling
paglilitis. Maraming mga naging tiwangwang na bukirin sa
mga bayang nalaganapan ng mga huk. Ngunit ang pakikipaglaban ng mga
Huk, ay naging daan ng maraming pagbabago para sa mabuting
pamumuhay ng mga mamamayan. Nakakilala ng kahit bahagyang
katarungan ng mga dukha.
PANITIKAN SA PANAHON NG ISINAULING KALAYAAN
Tila naging mapaghangad sa makukuhang gantimpala ang mga
manunulat nang panahong ito sapagkat bago pa sumulat ng anumang
akda ay inaalam muna kung aling pahayagan kaya ang magbabayad dito
ng malaking halaga. Gayun pa man ay hindi rin natin tahasang
masasabing walang-wala nang sinumang nagtataglay ng pag-ibig sa
sining ng panulat. Isa sa naging kapansin-pansing pangyayari sa
panitikang Pilipino sa panahong ito ay ang pagsulpot ng mga kabataang
mag-aaral sa larangan ng panulat. Naging mga ulirang manunulat na
Amerikano sina Ernest Hemingway, William Saroyan, at John Steinback sa
kanilang mahusay na teknesismo ng panulat. Ang mga panunulad sa estilo
ng tatlong manunulat na Amerikanong nabanggit ang nagbigay ng diwang
mapanghimagsik at kapangahasan sa panitikang Tagalog at Ingles.
ANG BAGONG PANITIKAN SA TAGALOG SA PANAHONG ITO
Muling sumigla ang panitik ng mga Pilipino nang panahong ito. Ang
halos naging paksa ng mga akda ay tungkol sa kalupitan ng mga Hapones,
ang kahirapan ng pamumuhay sa ilalim ng pamamahala ng mga Hapones,
ang kabayanihan ng mga gerilya at iba pa.
Nabuksang muli ang mga palimbagan ng mga pahayagan at mga
magasin, tulad ng Liwayway, Bulaklak, Ilang-ilang, Sinag tala at iba pa.
Nagkaroon ng “laman” at hindi salita’t tugma lamang ang mga tulang
tagalog. Nagtataglay na nang mabuti-buting tauhan, mga
pangyayaring batay sa katotohanan at mga paksaing may
kahulugan ang mga maikling kuwento. May mga nobela ring
namalasak subalit binabasa ng mga tao bilang libangan
lamang. Ang pagkagiliw ng mga tao sa pakikinig sa bigkasan
ng tula ay higit kaysa rati at pinagdadayo ng pulu-pulutong
na mga tao ang pakikinig sa sinumang mambibigkas.
Maraming mga aklat ang nalimbag nang panahong ito.
Narito ang mga sumusunod:
- Mga Piling Katha (1947-48) ni Alejandro Abadilla
- Ang Maikling Kuwentong Tagalog (1886-1948) ni Teodoro
Agoncillo
- Ako’y isang Tinig (1952)- Katipunan ng mga tula at
sanaysay ni Genoveva Edroza Matute.
- Mga Piling Sanaysay- (1952)- ni Alejandro Abadilla
- Maikling Katha ng Dalawampung Pangunahing Autor
(1962)- nina A.G. Abadilla at Ponciano B.P. Pineda.
- Parnasong Tagalog (1964) Katipunan ng mga piling tula
mula kina Huseng Sisiw at Balagtas na tinipon ni A.G.
Abadilla.
- Sining at Pamamaraan ng Pag-aaral ng Panitikan (1965)-
ni Rufino Alejandro.
Inihanda niya ang aklat na ito bilang panturo sa
pamumuno o pagpapahalaga sa tula, dula, maikling kuwento,
at nobela.
- Manlilikha, Mga Piling Tula (1961-1967) ni Rogelio G.
Mangahas
- Mga Piling Akda ng Kadipan (Kapisanang Aklat ng Diwa
at Panitik) (1965) ni Efren Abueg.
- Makata (1967) Ito ang kauna-unahang tulung-tulong na pagsasaaklat
ng mga tula ng may 16 na makata sa wikang Filipino.
- Pitong Dula (1968) ni Dionisio Salasar.
- Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino (1970) ni Efren Abueg. Sa aklat
na ito naipakita ni Abueg na “posible ang pambansang integrasyon ng
mga kalinangang etniko sa ating bayan.”
- Mga Aklat kay Rizal - Sa panahong ito lumabas ang maraming aklat
tungkol kay Rizal. Ang batas na nag-aatas ng pagdaragdag ng pag-aaral
sa buhay ni Rizal ay nakatulong nang malaki sa sigla ng ating mga
manunulat na makasulat ng aklat tungkol kay Rizal. Kabilang ay ang mga
sumusunod:
- Nang Musmos Pa Si Rizal ni Diosdado Capino
- Ulirang Mag-aaral si Rizal ni Diosdado Capino
- Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal ni Ben C. Ungson
- Rizal, Ang Bayani at Guro nina Domingo Landicho at iba pa.
- Gabay sa Pag-aaral ng Noli nina Efren Abueg atbp.
- Gabay sa Pag-aaral ng Fili nina Efren Abueg atgbp.
MGA NOBELA SA PANAHONG ITO
Sa alinmang panahon, ang panitikan ay nagagamit na mabisang
kasangkapan sa paghubog sa damdamin ng mga tao. Maaari itong gamitin
upang gisingin ang hangaring lumaya o magtaguyod ng kilusan sa
pagbabago. Maaari rin namang ito ang maging tagapagpahimlay ng mga
mamamayan sa kawalang malasakit na kumilos at pagtanggap na lamang
ng kanilang walang pagbabagong kalagayan. Ganito ang naging tungkulin
ng panitikan sa Pilipinas noon.
 Sa isang panayam na binasa ni Efren Abueg sa
Unibersidad ng Manuel L. Quezon noong Agosto, 1970 ay
sinabi niya:
Noong panahon ng mga Kastila, ang panitikan ay
kasangkapan lamang ng relihiyon. Noong panahon ng
mga Hapones, ang panitikan ay ginawang balatkayo ng
pagkamakabayan. Sa kasalukuyang panahon, ang
panitikan ay bilangguan ng huwad na kasarinlan. Marahil,
sa darating na mga araw, ang panitikan ay magiging
bandila ng bagong kalayaan.
Sa ganitong kasaysayan ng panitikan sa Pilipinas, may
malaking pananagutan ang nobela. Sa lahat ng anyo ng
panitikan, ito ang pinakamalayang gamitin. Malawak ang
saklaw nito na parang kasaysayan o bibliya; hindi sagabal
dito ang limitasyon ng tula o ang katotohanan ng
talambuhay o kathambuhay. Ang nobela, sa kabuuan ay
nasa katayuang magtala, magtimbang-timbang at
humusga ng mga nangyayari sa isang lipunan.
Tatlo sa mga nobela ni Lazaro Francisco ang sa pagsusuri
ni Rogelio Sikat ay kumakatawan sa pagtutol o paghihimagsik
sa kalayaan noon. Ang mga ito ay ang “Ama, Ilaw sa
Hilaga” (Bayang Nagpatiwakal) at Sugat ng Alaala.”
Ang mga katangian ng mga nobelang ito ay ang mga
sumusunod: (1) kamalayang sosyal, (2) kamalayang
pangkasaysayan, (3) nasyonalismo at (4) intelektwalismo.
Isa sa mga nobela noong taong 1950 ay ang Fort
Santiago ni Pedrito Reyes. Lumabas ito nang buo sa
magasing Aliwan na nagpasimuno ng paglalathala ng isang
buong nobelang tapos sa bawat labas nito, samantalang ang lingguhang
Liwayway naman ay nagpatuloy sa paglilimbag ng mga kuwentong tapos
at ilang nobelang yugtu-yugto kung ilathala.
Ang pamagat na “Fort Santiago” ni Pedrito Reyes ay nagpapahiwatig
na nagkaroon ng malaking kinalaman sa nobela ang pook na itong
pinagbibilangguan ng maraming Pilipinong napagbibintangang girelya.
Halos di-makataong mga pahirap ang tiniis nila roon at maaaring doon na
rin nalibing nang sama-sama.
Ang Fort Santiago ay isang nobelang tunay na kinatawan ng panahon
ng pagkakalimbag nito. Napunan nito ang pangangailangang magbigay-
kaaliwan sa mga mambabasa sa paggamit ng isang paksang malapit sa
kanilang kalooban sapagkat bawat isa ay bahagi ng makatotohanang
karanasang iyon ng bansa, ngunit naisakatuparan ito sa paraang
romantiko sa pamamagitan ng maiinam na pananalita at ng takbo ng
pangyayaring nagwakas sa inaasahan at nabuhay sila nang maligaya
hanggang katapusan para sa dalawang tauhan.
Ilan pa sa mga nobelang naisulat nang panahong yaon ay ang
Daluyong (1955) at Maganda pa ang Daigdig na isinulat ni Lazaro
Francisco. Sinundan naman ito ng Mga Ibong Mandaragit (1959) at
Luha ng Buwaya (1963) ni Amado V. Hernandez. Sa mga nobelang
nabanggit ay damang-dama ang kamalayang panlipunan. Masusing
dinaliri ang mga sakit ng lipunan, ang di pantay na pakikitungo ng tao sa
kanyang kapwa, ang mga pagkukulang ng lalong may kakayahan at may
magagawang bahagi ng lipunan sa iba pang bahaging nangangailangan
ng pag-unawa, pagmamalasakit at paglingap.
Sa paghahangad na “tumuklas ng mga bagong manunulat,
nagtaguyod ang Liwayway ng patimpalak sa pagsulat ng nobela, noong
1963 na nagpatuloy nang sumunod pang mga taon. Dito nakilala ang mga
pangalang Dominador Mirasol (Mga Halik sa Alabok at Apoy sa
Madaling-araw), Edgardo Reyes (Sa Kagubatan ng Lungsod at Sa
mga Kuko ng Liwanag) at Rogelio Sikat (Dugo sa
Bukang-Liwayway). PANAHON NG BAGONG LIPUNAN

Kaligirang Kasaysayan
Simula nang idineklara ang Batas Militar noong 21 ng Setyembre 1972,
marami nang pagtatangkang baguhin ang sistema. Binuwag ang Kongreso
at napasakamay ng pangulo ang kapangyarihang magbaba ng batas.
Nagkaroon ng bagong konstitusyon noong 1973. Nagpalabas ang pangulo
ng mga dekretong nagbabawal sa mga demonstrasyon, “Group Action”,
pagwewelga sa mahahalagang industriya at sa pangingibang-bansa.
Nagkaroon ng kontrol sa medya, pamantasan at iba pang institusyon. Ang
mga bagong patakaran ay binigyan ng katuturan ni Pangulong Marcos sa
kanyang konsepto ng Bagong Lipunan.
Ito ay isang pagbabagong-isip at pagbabagong-tatag sa pamamagitan
ng pagtatakwil sa mga dating masasamang gawi. Ayon na rin sa
Pangulong Marcos, ito ay isang tahimik na pagbangon laban sa mga
maling gawaing umiiral sa ating nabubulok na lipunan, lalo na sa mga
katiwalian sa pamahalaan at pagmamalabis ng mga mayayaman at nasa
kapangyarihan, na kung hindi pa malulunasan ay magtutulak sa mga nasa
ibaba upang makisanib sa isang madugong paghihimagsik na lubusan
nang gigiba sa demokratikong pamumuhay sa pinagbuwisan na natin ng
maraming buhay upang makamit. Kasama rin sa mga pagbabagong
itinataguyod ng pamahalaan ang pagpapahalaga sa mga bagay na atin
tungo sa pagpapayaman ng sariling kalinangang unti-unting
napangingibabawan ng kalinangang banyaga.
Noon umalingawngaw ang mga bagong kasabihang gaya ng: “Sa
ikauunlad ng bayan, disiplina ang kailangan” o kaya’y “Ang panlalamang
sa kapwa ay gawaing masama”.
Sapagkat nang sinundang panahon ay malaki ang negatibong naging
Kabanata VIII bias laban sa pamahalaan ng mga pamamahayag na sa maraming
pagkakataon ay nagmalabis din sa paggamit ng kalayaan sa
pamamahayag, sa pamumuna at paninira sa pamahalaan,
marami sa mga pahayagan at iba pang babasahin ang hindi
binigyan ng pahintulot na magpatuloy sa paglilimbag.
Natatag ang Paglilingkod-bayan sa Pagbibigay Kaalaman
(Public Information Service) at sa Kagawaran lamang ng
Kaalamang Pambayan nanggagaling ang ma balitang may
kinalaman sa pamahalaan, na maaaring malathala. Sa
pagkakatatag naman ng National Media Production Center ay
malawakang ginamit ang media, lalo na ang radyo,
telebisyon at sine sa paggising ng damdaming makabansa at
pag-akit sa lahat upang magkaroon ng positibong
pakikisangkot sa mga bagay-bagay na may kinalaman sa
lipunan niya. Malimit marinig lalo na noong bagu-bago pa
ang batas-Militar, ang mga maiikling panawag-damdamin
tungkol sa bagong Pilipino at pagkakaroon ng pagpapahalaga
sa pagka-Pilipino. Lumikha rin ng mga awiting naaayon sa
ganitong tunguhin, gaya ng Awit ng Bagong Lipunan.
Samantala, natatag sa lahat ng dako ng kapuluan ang
mga Barangay, Kabataang Barangay, mga samahang-nayon,
kooperatiba at mga bangkong pang-nayon. Pusupusang
itinaguyod ang Luntiang Rebolusyon o masigasig na
pagtatanim ng mga gulay at namumungang kahoy sa lahat
ng maaaring pagtamnan upang maparami ang pagkain,
populasyon, pagpaplano ng pamilya, reporm sa lupa,
saligang-batas at iba pang may kinalaman sa pag-aangat ng
kalagayan ng masa.
Sa larangan ng pakikipagtalastasan ay umunlad ang
paggamit ng Filipino, lalo na nang pairalin ang patakarang
bilinggwalismo. Kahit sa telebisyon ay dumami ang mga
palabas na ginagamitan ng Filipino. Sa mga sinehan naman ay naging
masigla rin ang pagtatanghal ng mga pelikulang Tagalog bagamat marami
pa ring dapat pabutihin sa paglikha nito.
Nobela sa Panahon ng Bagong Lipunan
Kung paksa ang pag-uusapan, masasabing nagbalik sa romantisismo
ang karamihan sa mga nobelang lumabas sa Liwayway sa panahong ito.
Nawala ang mga manunulat na may layunin sa pagsulat at hindi na
napantayan ang Sa Mga Kuko Ng Liwanag ni Edgardo Reyes. Karamihan ay
nasa pamantayang komersiyal, lalo na iyong isinulat na ang pananaw ay
nakatuon sa pagkapili nito upang isapelikula.
May mangilan-ngilang nagsikap na maiba kahit paano, gaya sa Maling
Pook, Maling Panahon Dito, Ngayon na akda ni Liwayway Arceo
Bautista. Ang pinaksa niya rito ay ang kaluwagang moral. Dito, isang
dalagang may makabagong pananaw sa buhay at sawang-sawa na sa
kahirapan ang umibig at nakisama sa isang lalaking maykaya bagamat
batid niyang ito’y may asawa’t anak na. Sa kabila nito, ang simpatya ng
mambabasa ay nakukuha pa rin ni Kathy kahit maliwanag na ang ginawa
niya’y pag-aagaw ng asawa, sapagkat naaakay silang magkaroon ng pag-
unawa sa mga kadilananang nagtulak sa kanya upang maging ayon, gaya
ng kahirapan sa buhay na nais takasan, di-kasiya-siyang atmospera sa
sariling tahanan, kasabihang magkaroon naman ng karanasang
magbuhay-mayaman at pagkakaroon ng tunay na pag-ibig sa lalaking
sinamahan, na hindi rin naman isang masamang mag-asawa’t anak,
ngunit parang mahinang layak na nahigop ng uli-uli ng mga pangyayaring
nagtulung-tulng upang silang dalawa ay malulong sa isa’t isa. Ito ay
nakapagpapagunita sa tema ng Dr. Shivago na ang tunay na maybahay ng
bidang lalaki ay may mahinang katauhan kayat nadaig ng babaing higit na
nagkaroon ng papel na ginagampanan sa buhay ng Dr. Shivago.
 Sa Nakaluhod na Kasalanan naman ni Rosario Guzman
Lingat, ang pangunahing tauhan naman ay hindi ang mabait
at dakilang babae, manapa’y siya ang uring kapag may
naiibigan ay gagawa ng paraan kahit laban sa matuwid,
makamit lamang ang nais. Ganito si Carol, na nang matutong
umibig sa katipan ng kaibigan niya ay nagpakana hanggang
sa mapilitan siyang pakasalan ng lalaki sa pag-aakalang
nagdadalang-tao siya at ito ang dapat managot.
Nagpatiwakal ang iniwang katipan. Kahit sa likod na ginawa
ni Carol ay natutuhan na rin siyang mahalin ng lalaki,
hanggang sa dumating ang iba pang pangangailangang
pagtakpan ang naunang panlilinlang. Lumaki nang lumaki
ang ganitong mga pangangailangan, hanggang sa dakong
huli ay iwan siya ng lalaki, namatay pati ang sanggol na anak
naman niya sa iba – sa isang tunay na nagmahal sa kanya
ngunit kinasangkapan lamang niya sa kanyang obsesyong
matamo ang isang pag-ibig kahit agaw sa iba.
Isa pang nobelang wari’y nagbigay-katuwiran sa
pagkabaon sa lusak ng mga babae ay ang nobelang
Maputik ang Landas ng mga Anghel ni Bienvenido A.
Ramos. Dito, ang naging sanhi naman ng kusang paglusong
sa putik ni Divina (pansinin ang kahulugan ng pangalan) ay
ang masidhing hangaring maipaghiganti ang kaapihan ng ina
na naging sanhi ng pagkawasak ng kanilang tahanan at
pagkamatay nito. Kahit may mga bahaging makatotohanan
sa paglalarawan at usapan, nanaig pa rin sa kabuuan ng
nobela ang romantisismo, lalo’t sa katapusan, kahit ang
akala ng isang manliligaw ay may batik na si Divina, Ito’y
pinakasalan pa rin niya.
Si Teodoro Santos ay nagtangkang maghandog ng nobelang
gumigising sa pagkamakabansa sa kanyang nobelang Ikaw at Ako;
Pilipino, na ang ginamit na batayan ay ang pagtutulungan ng mga
Pilipino at Muslim noong panahon ng Kastila upang maipaglaban ang
kalayaan.
Sinundan niya rito ng Matalim ang Kidlat sa Apayao na ang
ginagamit namang panlikod-larawan ay ang mga kaugalian ng isa sa mga
minority groups. Narito rin ang katutubong kulay.
Sa Inagaw na Pulut-gata ni Pelagio Cruz, ang paksa ay may
kinalaman sa walang katarungang pagkabilanggo ng isang tao gayong
siya pa ang ginawan ng kasamaan – ginahasa sa harap niya ang kanyang
asawa at pagkatapos ay siya ang napagbintangang pumaslang sa isang
pinatay ng lalaking gumahasa rito. Nakapagpapagunita ito sa katatanghal
pa lamang na pelikulang Rubia Servios, na bagamat hindi naman
ganitung-ganito ang takbo ng pangyayari ay may ilang paralelismo.
Sa kabuuan, masasabing sa lakad ng panahon ay tila nauuwi sa mga
karaniwang kathain ang mga nobela ngayon, lalo pa’t nauuso ang mga
isinakomiks na nobelang nangangailangan ng mga aksiyon at kawing-
kawing na mga suliranin ng pangunahing tauhan upang mabigyan ng
walang patlang na pananabik ang bumabasa.
Kabanata IX
PANAHON NG BATAS-MILITAR
Kaligirang Kasaysayan
Dahil sa lalong sumasamang kalagayang pangkabuhayan at
pampulitika, malimit na mga demonstrasyon ng mga estudyante’t
manggagawa, at sumisidhing mga kaguluhan maaaring samantalahin ng
mga komunista upang ibagsak ang demokratikong Republika ng Pilipinas,
ipinahayag ng Pangulong Marcos ang pagpapairal ng Batas
Militar ika-21 ng Setyembre, 1971.
Marami ang naligalig at nasindak sa pag-aakalang hindi
na maiiwasan ang pagdanak ng dugo. Napatuon sa Pilipinas
ang mata ng daigdig at buong pananabik na minatyagan
kung hanggang kailan at kung hanggang saan
maipagtatagumpay ang ganitong uri ng pamahalaan.
Sa ilalim ng Batas-Militar ay pansamantalang napinid ang
Batasan. Ang mga dekrito ng pangulo (presidential decree) at
mga liham-panuto (letters of instruction) ang ginamit na
pamatnubay sa iba’t ibang hakbanging dapat isagawa.
Malaki ang ikinabawas ng mga krimen at mga kasamaang
pumipinsala sa bayan, gaya ng labis na pagtutubo sa mga
panindang maituturing na pangunahing kailangan, labis na
pagtaas ng paupa sa bahay, napakababang pasahod sa mga
manggagawa, panggagaga ng lupa at iba pang
pagsasamantala. Gayunman, kahit sa ganitong uri ng
pamahalaan ay hindi pa rin lubusang nabunot ang ugat ng
iba’t ibang salot na sumisira sa lipunan.
Panitikan sa Panahong Ito
Sa pagpasok ng taong 1970 ay nagkaroon ng mga
pagbabago sa paksa, istilo at anyo ng wika ang panitikang
Pilipino. Nagkaroon ng mga impluwensiyang Kanluran ang
ating panitikan dahil sa mga bagong babasahin galing sa
ibayong dagat na kinalalathalaan ng mga hidwaan sa
ideolohiya. Kaya’t ang ating mga kabataang manunulat ay
hinarap ang mga suliranin pampulitika at pangkabuhayan ng
bansa. Lumitaw ang kathang mapanuri gaya ng malaking
pagkakaagwat ng mga mayayaman at ng mga dukha, ang
pagmamalabis ng mga nakapangyayari sa bansa at ang mga kapuspalad
na nawawalan ng mga karapatan.
Sa mga kampus ng mga kolehiyo at mga pamantasan sa kani-
kanilang mga payahagang pampaaralan nagsimula ang mga lathalaing
matatapang at mapaghimagsik. Ang mga kathang pampulituka,
panlipunan at pangkabuhayan ay sa mga panulat ng mga kabataan
natatagpuan. Mithiin nila ang makatulong pa sa mga kahabag-habag na
masa na makaahon sa kinasasadlakang kahirapan. Ang laganap na wikang
ginamit nila ay Pilipino. Sa paglaganap ng ganitong paksa at istilo ng
panulat ay sumunod na ang mga lingguhang babasahin gaya ng
Liwayway, Tagumpay, Kislap, Pilipino at mga iba pa.
Nang totoong maging mapaghimagsik at pangahas ang mga akda
ng mga kabataang manunulat, gayon din ang madalas na demonstrasyon
laban sa pamahalaan ay ibinaba ang Batas Militar noong Setyembre 21,
1972.
Tinalakay ng mga kabataan ang kabulukan ng lipunan at pulitika.
Ang alinmang establisyemento ay naging sagisag ngkabulukang dapat
baguhin. Madarama sa simbahan, sa paaralan, at maging sa tahanan ang
lason ng kawalang pag-asa ng mga kabataan sa pamahalaan. Maging ang
mga pari, mga guro, at mga magulang bilang awtoridad o mga taong
dapat igalang ay niyanig ng mga kabataang radikal bilang kalaban na
pabigat sa hinihingi nilang pagbabago.
Humangga ang panitikang ito ng mga aktibista sa pagsasaad ng
dapat gawin upang lutasin ang suliranin.
Ang ilan sa mga kabataang bumandila sa panitikang rebolusyunaryo
ay sina Rolando Tinio, Rogelio Mangahas, Efren Abueg, Rio Alma,
Clemente Bautista, at iba pa.
Nobela sa Panahong Ito
 Labis na naging mapangahas ang mga manunulat ng
nobela sa panahong ito, hindi lamang sa paksa kundi maging
sa usapan o salitaan ng kanilang mga tauhan sa akda.
Payak ngunit makatotohanan ang salitaan o
lenggwaheng ginagamit nila ngunit kadalasa’y ang payak at
makatotohanang usapan o lengguwaheng ito, bagama’t nasa
makabagong panahon na ay hindi pa ring makayanang
basahin nang hindi pamumulahan ng mukha ng mga
babaeng may bakas pa ni Maria Clara, lalo’t ang usapan ay
usapang lalaki o ginagamit sa tagpo sa pagtatalik.
Ang ganitong takbo ng panitikan ay dumagison pa
hanggang sa dalawang taon ng mga 1970. Ito’y natigil nang
ipahayag ang Batas Militar.
Ilan sa mga nobelang naisulat sa mga panahong ito ay ang
Dekada ‘70 taong 1983, “Gapo” taong 1980 at “Bata
bata pano ka Ginawa” noong 1984 na mga panulat ni
Lualhati Bautista, “Tutubi tutubi ‘wag kang magpapahuli
sa Mamang Salbahe” na naisulat ng taong 1981 at
nailathala taong 1987 ni Jun Cruz Reyes, at “Canal dela
Reina” taong 1972 ni Liwayway A. Arceo.
BUOD:
TUTUBI TUTUBI ‘WAG KANG MAGPAPAHULI SA
MAMANG SALBAHE
Ni: Jun Cruz Reyes
Kasasara lang ng eskwelahan at kabababa lang ng
batas militar. Si Jojo, nag-aaral sa Philippine School for
Science and Technology, ay napadaan at binalak na bumisita
sa nagbagong paaralan. Militar na ang pumalit sa mga gwardiya. Nakipila
siya sa mga ininspeksiyon para makapasok. Kinukumpiska nila maski ang
suklay na patulis ang dulo. Dapat din ay naka proper uniform. May
nakasabit na ring karatulang may nakasulat na “Sa ikauunlad ng bayan,
disiplina ang kailangan” kasama pa ang ibong walang pakpak at paa.
Noong siya na ang kinapkapan, hinanap nila ang kanyang ID, sinita kung
bakit hindi siya nakauniporme at ininspeksyon ang kanyang libro.
Napagkamalan pa nga siyang aktibista dahil sa kanyang porma. Dinala
siya sa dati nilang library at inusisa ng miltary interrogator(Gardonet) na
parang di marunong magtagalog. Kada iling ay maybatok. Pinipilit siyang
komunista siya. Pinagsabi pa nga siya ng mga kilala niyang komunista at
nagimbento naman siya. Maya-maya’y ginupitan siya ng buhok ng isa
pang militar. Biglang dumating si Kulas, matalik niyang kaibigan at
kabarkada at parang may sinesenyas ito na hindi naintindihan ni Jojo.
Pinaglinis muna si Jojo ng mga sasakyan suot ang malaking plakard bago
pinauwi at doon niya narinig ang mga sigaw ni Kulas mula sa loob ng
lumang library nila.
Napilitan siyang maglakad dahil nga nagastos niya ang tirang pera
sa barberya. Naglabasan ang mga billboard ng multinational.
Napinturahan ang suso ni Moran at baril ni Bronson. Nilapitan siya ng
Amerikanong preacher na di umano’y may dalang “Good News” yun pala’y
naniningil pa sa leaflet na ibinigay niya. Lumayo rin ang Kano nang walang
maibigay si Jojo at nagpatuloy sa paglakad. Naisipan niyang ibenta ang
relo na bigay ng kanyang ama para masulusyunan ang problema ng
kanyang bulsa. Buti umabot siya sa Tambunting at naibenta ito ng higit
ochenta. Bumili siya ng sigarilyo, pagkatapos ay kumain sa restawrant at
nang marinig ang kampana ay nagmadali ng umuwi. Napadaan siya sa
simbahan kung saan napagbentahan at kinuwentuhan siya ng mga
palengkera. Naisipan niyang makipila rin sa sinasabing milagrosang
imahen(na muntik manakaw) dahil kristiyano rin naman daw
siya. Biglang niyang naalala ang mga kaganapan noong bata
pa siya na kung saan pinakokolekta sila ng porno materials
ng pari at noong high school ay pinakukumpisal ukol sa
kahalayan. Napilitan siyang mangumpisal tungkol sa
pagmamasturbate dahil sa pamimilit ng pari at doon
nagsimula ang paglayo ng loob niya sa pagsisimba, di
umano’y dahil sa kahihiyan. Nang pumasok na siya sa
simbahan pilit na dinidikta ng pari ang Good News pero abala
ang utak niya sa pag-iisip na pagsasamahin daw niya lahat
ng mga taong ayaw niya sa isang floating school na iiwanan
niya pagkatapos sa dagat na maraming pating. Hindi siya
nagtagal at lumabas din pagkatapos ng misa. Busy pa rin
ang labas ng simbahan, may nagtatawaran at may
nagdedebate.
Pagkaalis ng simbahan naalala niya ang mga unang
araw sa eskwela at pagbabago ng paniniwala sa talino.
Kapareho niya ng paniniwala ang kanyang mga kabarkadang
sina Kulas, Minyong, Joey, Herbi, Lib at si Mr. Kabayan. Mga
aktibista ang kanyang mga kasama kaya medyo nahawa na
rin siya. Ikinuwento rin niya ang mga pangyayari sa kanilang
paaralan lalo na ang tungkol sa mga chismis ni Miss
Spermatozoa(na bastos). Isang araw ay nagpatigasan sila ni
Jojo dahil sa hindi pagsusuot nito ng proper uniform. Hindi
siya nagpatinag at sa huli ay sumuko rin ang guro. Akala niya
ay kickout na siya pero biglang nagsara ang paaralan dahil sa
pagkakababa ng batas military. Napadaan siya sa tindahan
ng hayop at halaman at napansing nakakulong ang mga
hayop at ginawang bonsay ang mga halaman. Sa kanyang
palagay, maski ang hayop at halaman ay tutol sa
pagkakakulong at naghahanap din ng tunay na kalayaan. Lumabas siya ng
tindahan at si Tess naman ang pumasok sa kanyang isipan. Naalala niya
nang una silang magkita sa lamay at kung paano nahulog ang kanyang
loob sa dalaga.
Pumasok siya sa isang Ma-mon-luk para kumain nang tinabihan siya
ng isang matandang parang nagpapabata. Hinimas-himas ang kanyang
hita at yinaya pa sa I.C. Nagpaalam siyang jijingel muna para makaiwas sa
masamang balak ni Lola at paglabas niya nang banyo ay din na nagbalik
pa at iniwan ang bill sa matanda. Inabutan siya ng curfew kaya napilitang
makitambay sa mga naglalamay.
Kapag nasa probinsya akala ay lagi siyang tama. Pero may kwento rin
naman ng kamartiran tulad ng kay Idyo(na dapat ay valedictorian nila).
Malas niya lang at napagmali na lahi sila ng mangkukulam at nang lumaon
ay lumuwas rin ng maynila. Mayroon ring ibang sikat sa kanila tulad ni
Doming na naging Sundalo; si Zeny, dating puta na naging kabit ng
pulitiko; si Mayor Adlaza na payaman ng payaman at ang huli nama'y si
Tininte na dating magsasaka na naging asendero.
Kinaumagahan ay humigop muna siya ng goto bago naisipang
dumeretso sa boarding house. Hindi sila nagpansinan ng landlady dahil
alam niyang galit iyon. Dumeretso siya sa kwarto at nadatnang tulog sina
Minyong at sisiw(anak ni landlady) pero wala pa rin si Kulas. Umidlip siya
at paggising ay kinausap na lang si Minyong. Hindi pa talaga umuuwi si
Kulas at dagdag pa si Kwakkwak(pusa) na pinalayas dahil nahuling
nagnanakaw ng pagkain sa ref(kasama si Minyong). Nadamay pa tuloy sila
ni Kulas. Nalaman niya rin na hindi pa umuuwi si Mr. Kabayan. Umalis si
Minyong para makibalita sa tribo nila. Gusto niya ring lumabas pero wala
namang maisip na pupuntahan. Nakita niya ang sulat ng kanyang itay(na
walang lamang pera). Pero kakaiba ang nasa sulat, parang hindi maayos
ang kalagayan nila at ang huling salita pa eh “mag ingat ka.” Gusto niya
ring sumulat pero hindi niya alam kung magsasabi siya ng
totoo hinggil sa mga nangyayari sa kanya. Noong minsan
kasing nagsabi siya ng totoo ay nakagalitan pa(pumunta
kasing central luzon). Gusto na nga rin siyang ilipat sa
kanilang probinsya pero napilit pa rin na huwag. Gusto
niyang magdoktor noong una pero ngayo'y ayaw na niya.
Gusto na nyang umuwi pero hindi niya maisulat. Naisip niya
namang si Tess nalang ang susulatan pero napunta lang sa
basurahan ang nagawang sulat.
Tumawag si Joey sa telepono para yayain sa meeting si
Jojo. Pero naiilang siyang pumunta dahil nandon sina Ven at
Tess. Kasi nang magbreak sina Ven at Tess ay siya ang
ginawang pantakip butas ng babae. Kaya nang magkaayusan
na ay naging panggulo na lang siya. Hindi talaga siya mapilit
ni Joey ngunit nang sinabi nitong manghuhuli sila ng tutubi
ay pumayag na rin ito. Ibig sabihin noon ay may meeting ang
grupo nilang pinangalanang tutubi. Dumating siya sa folk
house (na may umaawit na trying hard na Bob Dylan at
walang folk). Hindi na niya makita ang matandang waiter na
tumanggap sa kanila noong una at naging malapit din sa
barkada. Nang dumating na si Joey(nakapaburgis na
kasuotan dahil daw ayaw magpahalatang aktibista),
pinagusapan nila ang nangyayari sa grupo. Si Kulas ay hinuli.
Pinlano nila na sunugin kaagad lahat ng maaaring ebidensya
sa boarding house at sa umaga nila yon gagawin kaya
tumuloy muna sila kina Herbi. Pagbisita kina Herbi, una
kaagad na pinoblema ang pagkain. Si Herbi ay anak ng
pastor at sanay sa hirap. Ang pisong baon sa buong semestre
ay pinapadami sa chess. Sabi niya ay may solusyon pa
naman siya sa kanilang gutom. Sa tabing lagoon ay
maraming kangkong. Tulad ng dati si Jojo ang lookout at sinwerte pa rin
sila sa kangkong. Nang magluluto na si Herbi, napagkatuwaan ni Jojo at
Joey na magchess(pero pareho silang nagdayaan). Naisip niya na naman si
Tess pero dinaan na lang nila sa kain at biruan ang problema. Nakatulog
na ang dalawa pero siya ay nag-iisip pa rin. Bago pa man din siya
makatulog ay napansin na niyang may sakit si Herbi. Ginising niya si Joey
at naghanap naman si Jojo ng gamot sa mga gamit ni Herbi. Nakakita siya
ng gamot at “calamine lotion” ang basa niya. Ipinahid niya sa pantal ng
kaibigan. Nang gumanda-ganda na ang pakiramdam ay napansin ni Joey
na anti-allergy syrup pala ito at kulang na para ipainom. Dumeretso sila sa
infirmary at doon nakatulog ang tatlo. Nagising lang sila Joey at Jojo nang
dumating ang doktor.
Ngayon na pinabalik ni Joey si Jojo sa boarding house para linisin
ang dapat linisin. Pagdating sa boarding house, nakita niya na maraming
tao at nalaman niyang pinasok ito ng mga militar. Minabuti niyang lumayo
muna. Sa paglalakad, nakita niya ang maraming pagbabago sa Maynila at
naalala din ang mga naging pagbabago sa kanilang probinsya. Nang
mapagod na ay bumalik din sa boarding house at doon niya nakasalubong
si Inday. Tinangay nga sila sisiw at landlady. Hinahanap raw si Mr. Kabayan
at mga estudyanteng nakatira dito. Pagpasok niya ng kwarto ay wala na
ang ilan sa kanyang mga gamit at kakaunting pera maliban sa
maruruming damit, jacket na bigay ni tess at silindro ni Kulas.
Pagbalik niya sa bahay ni Herbi, may iniwang note si Joey na
pinapapunta siya kina Lib. Ayaw niya doon dahil sa mga magulang nito.
Tinawagan niya muna ang bahay nila Lib at nalamang gabi pa ito uuwi.
Kulang na ang pamasahe niya(at gutom na gutom pa) kaya naisipan na
lang niyang dumiskarte sa Bus. Sinwerte naman siya at nakasakay.
Pagdating sa Cubao ay nakaupo na siya pero minabuti niya na ibigay na la
ng sa matandang ale ang upuan. Dahil nga sa gutom at pagod ay
nahilo siya at hinimatay. Pagkagising niya, nakita niya ang
isang matandang babae na nagsusubo ng mainit na sabaw
sa kanya. Siya ang babaeng binigyan niya ng upuan at
“Mamay” ang tawag sa kanya. Dadalhin sana niya si Jojo sa
ospital kaso ay mahirap lang rin sila at manghihilot naman
siya. Gusto ng umuwi ni Jojo pero masakit pa ang kanyang
binti at baka abutin ng curfew (at nalaman niyang 3 araw na
pala siya doon). May dumating namang buntis na nagkwento
sa mga pagbabago sa kanilang lugar. Tutol dito si Mamay.
Maya maya lang ay dumating si Boy, alaga ni mamay, na
basang basa. Nagkausap sila ng kaunti (nabanggit ni boy ang
aktibistang kuya) at nang dumating si Jem ay natulog na sila.
Kinabukasan, pagkatapos mag almusal ay nagpaalam na
siya. Inabutan siya ng limang piso ni mamay at hinatid
naman siya ni Boy palabas ng looban.
Minabuti niyang magpunta muna sa kababayang si
Idyo para makibalita sa bayan nila. Pagdating kina Idyo,
sinama siya ng kaibigan sa raket nito, maging fixer. Nang
makaipon na ay pumunta sa isang Kritikal na Papel 7
eskenita at nakipag-inuman. Habang nagdadaldalan ang mga
lasenggo ay tahimik siya hanggang mapansin ang isang
makapal na sinturong nakadispley. Pagkatapos magsalita ay
siya naman ang napunta sa “hot seat” ng usapan. Tuloy ang
inuman at walang nagpapahalatang lasing. Merong lumabas
at humiga dahil pala wala nang mainom. Buti ay may
nagpakuha pa ng isang kahon. Noong malasing na si Jojo
tsaka lang sinabi ni Idyo ang mga nangyari sa kanilang
probinsiya. Nasunog ang kanilang tindahan at nabugbog si
Tata Selo. Ikinalungkot ito ni Jojo, Nagkayayaan ang barkada
ni Idyo na manood ng aktwal na pagpapalabas ng bomba.
Napakarumi ng sinehan, Matapos ang naging palabas sa sine ay pumasok
ang isang announcer na nagyayaya sa isang live show sa maliit na silid sa
gilid ng sinehan. Medyo may kamahalan ang tiket pero bumili pa rin ang
magkakasama. Mabaho at makalat ang silid na iyon, parang isang
malaking basurahan. Nag-umpisa na ang palabas sa pagitan ng isang
babaeng medyo may edad at lalaking maton. Iba't ibang posisyong
kanilang ginawa at palipat-lipat naman ng upuan ang mga kasama ni Idyo,
sinusundan ang bawat eksena. Nang matapos na sila ay nagyaya ang
announcer na manood uli. Naisipan ng grupo na pumunta muna sa lamay
ng kamag-anak ng isa sa mga kaibigan ni Idyo. Papauwi na sila nang may
nakasalubong silang grupo ng mga lasing. Lumapit ang isa at tinadyakan
ang isa nilang kasama. Nakatakbo sila ngunit nakasalubong naman sila ng
pulis, agad na nagsumbong, at binalikan ang mga lasing. Nang magharap-
harap ay inagaw ng lasing ang baril sa pulis at kasabay nito ang
dahandahan nilang pagtakas. Humiwalay na si Jojo sa grupo ni Idyo nang
makitang may umaalialigid na metrocom sa daan. Pagdating ni Jojo kina
Lib, nadatnan niya si Joey at agad na kinwento ang mga nangyari sa
kanya. Binalita naman nina Joey na patay na sa engkwentro sila Kulas at
Mr. Kabayan. Hindi ito matanggap ni Jojo. Dahil dito napagpasyahan ni
Joey at Jojo na hindi na sila babalik sa pag-aaral kasama ang planong
buuin muli ang grupo nilang tutubi. Sa sarili’y siniguro ni Jojo na hinding-
hindi siya magpapahuli sa mamang salbahe.
Bata, Bata… Pa’no ka Ginawa
ni Lualhati Bautista
Nagsimula ang kuwento sa pagtatapos ni maya ng Kinder alas siyete
ang usapang pag-uumpisa ng programa’y pero pasado alas otso na psado
hindi nag-uumpisa ang seremuni sa arwa na iyon. Sa araw na iyon nakita
ni Lea si Ding na umatend ng Graduation no Maya at nasabi nalang niya
na nagayon niya lang nakita ulit si Ding. Sa hindi malaman
na dahilan kung bakit nandun si Ding at naisip nalang niay na
simpleng tao lang si Ding at simpling karaniwang ama sa
kanayng anak.Nang matapos na ang seremony agad umuwi
sina Lea at anak na si Maya upang ipagdiwang ang
pagtatapos ni Maya ng Kinder at nagpahanda ng kaunting
handaan si Lea na dinaluhan ng mga kaklase ni Maya na
naging dahilan ng pagkakulang nang kanilang inihanda, at
laki nalang ng pagtataka ni Lea kung bakit marami ang
pumunta sa kanlang bahay pati narin si pilar upang kausapin
si Lea pasalihin ulit si Maya sa isang patimpalak pero hindi na
pumayag si Lea at payabang na sinabi iyon. Sa maraming
buwan at taon malaman ni Lea na dumating na pala si Raffy,
ang kanyang dating asawa. Nakipagkita si Lea sa kanya, sa
pag-asa na baka manunumbalik pa ang kanilang dating
relasyon. Pero sa kabiguan ni Lea, makikipagkita lang si Raffy
sa kanyang anak na si Ojie at nalaman rin niya na may
bagong asawa na ito. Ang kanyang asawa ay si Elinor na
buntis sa anak nila ni Raffy, sa mga pinag-usapan din nila
ang mungkahi ni Raffy na dalhin na lang ang anak sa State
kasama niya.Pero hindi agad sumagot si Lea sa gusting
mangyari ni Raffy at kakusapin muna ng anak para hindi ito
magulat na isasama ni Raffy ito sa Amerika upang doon na
mag-aral at nang magkita ang mag-ama. Ipinagtapat ni Raffy
iyon sa anak ng nagbabakasyon si 0jie sa kanya. Nagpasiya
rin si Lea na pabayaan na lang ang anak na magdesisyon
para sa kanyang sarili kahit na mabigat sa loob niya dahil si
0jie ang mayhawak sa buhay niya. Nagkaroon ng PTA miting
noon dumalo si Lea. Nagkaroon ng malaking pagtatalo doon
ng inisulto si Lea ng isang lalaki. Napunta sa miting ng isang
pagaalitan ng guro nilang 0jie at Maya tungkol sa apelyido ni Lea.
Nalaman ito ni 0jie at halata na rin na naapektuhan siya nito. Hindi na siya
pumapasok sa paaralan. Isang araw, nakita ni Lea at sa matinding galit
niya, nasampal niya si 0jie. Unti-unting nahulog ang loob ni Lea sa
kaibigan niyang si Johnny. Nang makikita siya ng pagkakatoon na pumunta
sa bagiuo at mapag-isa kasama si Johnny,ibinigay niya kaagad ang mga
bata sa pagaalaga ni Raffy. Pero hindi sumipot si Johnny sa halip ay
nagpapalit ito kay Sister ann upang may makasama si Lea papuntang
Baguio.
Lumipas ang isang lingo ay umuwi na si Lea ngunit hindi niya
agad nakuha ang kanyang mga anak dahil sa labis na pagod at gabi na.
Isang umaga ay nabalitaan na lamang niya na naaksidente ang dalawang
bata sa kanilang bisikleta at dinala sa ospital. Binintangan ng dalawang
ama si Lea dahil sa nangyari. Sinasabi nila na wala nang panahon si Lea
para sa anak niya dahil palagi na lang siyang nasa trabaho. Galit nag alit
si Lea, dahil dito iniwan niya ang dalawang ama para mag-alaga sa
kanilang mga anak. Umuwi na rin ang mga bata sa bahay. Lumipas ang
Pasko at Bagong Taon na hindi kapiling si Ding. Umuwi si Ding kay Lea na
dala-dala ang balitang kasal na pala siya sa iba niyang nabuntis. Sana
lang bago siya umalis madadala niya si Maya. Kagaya ni 0jie, ibinigay ni
Lea kay Maya ang pagpasya. Sa wakas, umiral pa rin ang pagmahal ng
dalawa sa kanilang nanay, sa halip ng pakasabik sa tatay. Nagpasya ang
dalawa na manatili kapiling si Lea. Bago umalis si Raffy, humingi siya ng
isang gabi para manumbalik sa dating tamis ng kanilang pagmamahalan.
Nagtatapos ang kuwento sa pag graduate ni 0jie. Nagbigay ng isang
inspirasyonal na talumpati si Lea, dala ang kanyang inosenteng tanong;
“Bata, bata... pano ka ginawa?”
CANAL DELA REINA
 ni Liwayway A.Arceo
Nagsimula ang kuwento ng minsang binalikan ni Caridad
ang kaniyang dating tinitirhan noong siya ay bata pa, Ang
Pook ng Canal dela Reina kasama nito ang kaniyang Asawa
na si Salvador at kaniyang dalawang anak na si Leni at Junior,
hindi makapaniwala ang kaniyang mga anak na dito lumaki
ang kanilang ina dahil isang lugar na di nila inaasahan lubog
sa putik, puno ng basura at masamang amoy sa paligid ang
kanilang natunghayan, na kung saan noon ay isa itong estero
na mabughaw-bughaw, malinaw, malinis at walang amoy ang
tubig. Sa damdamin ni Caridad ay sumilang ang
kalungkutang nadama niya ng yumao ang kaniyang ama.
Napagpasiyahan nilang si Caridad at Junior na lamang
ang bababa sa kotse at tumungo ang dalawa, nagpauna si
Junior sa pagtunton sa andamyo at inalalayan ang ina.
Habang naglalakad ay tinatanaw niya ang mga bahay na
dikit-dikit na nakatayo sa magkabilang panig ng daan.Sa
tanging palatandaang naiwan sa pook na iyon ang Ilog ng
Canal dela Reina ngunit wala na raw ilog roon, at tanging
Estero lamang ang naroon. Tinanong ni Caridad ang isang
babae na nagbabantay ng tindahan na kasalukuyang
nakadikit ang tainga sa radio na abala sa pakikinig ng drama
at sinabi niyang hinahanap nito si Tisya ang biyuda ni Osyong
na enkargador niyong kanilang lupa, ngunit nagulat siya sa
sinabi ng babae na simula daw noong namatay si Mang
Osyong ay may iba ng nagmamay-ari ng lupang iyon, at iyon
ay si Nyora Tentay at galit na galit na lumabas at hinarap si
Caridad, Misis Delos Angeles po ang pakilala ni Caridad na
may-ari ng lupa, at tinanong niya ito kung kilala itong Osyong
Santos na asawa ni Tisya, at sinsbi ni Nyora Tentay na kilala raw nito at sa
kaniya niya nabili ang lupa, at nagkainitan ang dalawa at sa halip na
makipagtalo pa ay sinabi na lamang ni Caridad na siya’y babalik na
lamang. At bumalik ang mag-ina sa sasakyan. Hanggang sa nakauwi sila
sa kanilang tahanan ay hindi pa rin makatulog si Caridad sa kakaisip na
dinaya sila ni Osyong at may iba ng nagaangkin sa kanilang lupa, narinig
niya ang tinig ni Salvador,”sa husgado naman ay papeles lang ang pinag-
uusapan”.
Sa kabilang dako ay nag-uusap si Nyora Tentay at si Doro at nag-abot
ito ng pera sa kaniya, si Tentay ay nagpapautang sa mga tao at kahit
napakalaki ng tubo nito ay marami pa ring mga taga roon ang lumalapit
sa kaniya. At nalaman ni Nyora Tentay mula kay Doro na si Caridad pala
ay anak ni Mang Gorio ang talagang may-ari ng lupang kanilang tinitirhan,
ngunit nagpumilit si Nyora Tentay ng kaniya rin daw ang lupa dahil may
hawak siyang Titulo.
Sa bahay naman ng mga Angeles ay may handaang nagaganap,
kasama ni Salvador sa mesa si Attorney Agulto, at sa teresa naman
naroon sila leni kasama niya ang mga kasamahang interno at interna sa
ospital at ang masugid nitong manliligaw na si Vic, napag-usapan nila
Caridad ang tungkol sa kaso sa lupa na nais niyang mabawi, kalaunay
dumating si Junior kasama ang kaniyang mga barkada na sina Ben, Dody,
Dante at saka si Betty, napansin ni Caridad na isa sa mga kasama ni Jun
ay babae na nakasuot ng panlalake agad nitong sinundan paakyat sina Jun
at nakitang nakahiga ang mga ito kabilang na iyong babae. Nabigla siya
sa nakita agad niyang tinawag ang anak dahil nababahala sa ikinikilos ng
mga kasama at sinabihan lang siya ng kaniyang anak na sila’y
nagpapahinga lamang sa pagkat katatapos lang nilang maglaro ng
basketball, ngunit labis na nadismaya ang ina sapagkat ang isang babae
daw hindi dapat pumapasok sa silid ng isang lalake.
 Sa bahay ni Nyora tentay ay may lumapit na naman sa
kaniya upang magsanla, si Maring gusto niyang isanla ang
kaniyang bahay dahil sa ayaw rin naman ni Nyora Tentay na
kaniyahg relo. Si Maring ay iniwan ng kaniyang kinakasama
na si duardo, binigyan naman siya ni Nyora Tentay na isang
libo at sinabing beinte porsiyento ang tubo!” nabigal si
Maring, ngunit nagmamadaling pinaalis ito ni Nyora Tentay,
dahil may humintong itim na sasakyan sa tapat ng kanilang
bahay, mga kinatawan pala ito ng agrimensor ng gobyerno at
sinabing sila magsusukat. Hindi maikubli ni Nyora Tentay ang
nararamdamang nerbiyos, Habang hinandaan niya ang mga
ito ng hindi karaniwang inuming pampalamig. Isang malaking
bote ng wiski na hindi pa nabubuksan, ipinalabas niya at
malaking lata ng sitsarong baboy. At habang namumula na
ang kanilang sikmura sa alak, ay nagtanong si Nyora Tentay
patungkol sa talagang ipinunta nila doon, atapos ay napunta
ang usapan kay kongresman, naalala ni Nyora Tentay ang
kaniyang sariling regalo rito tuwing pasko mamahaling
Ternong pantalon at amerikana o sapatos na mula sa Estados
unidos o italya. Tila naalimpungatan si Tentay ng magsalita
ang isa sa kanila at sinabing delakdo hindi pa raw na
tyempuhan ng bagyo ang lugar na iyon at masama raw
kapag inapatay ang estero, dahil marunong daw itong
maghiganti, At umalis sila dala ang pabaon sa kanila ni Nyora
Tentay. Pagbalik ni Nyora Tentay ay naabutan niya si Ingga
ang kaniyang katiwala ng kinakain ang pirasong sitsaron,
labis ang galit ni Tentay pinagsabihan n iya io ng masasama,
at ka walang hiyaan at sinabing para lang raw iyon sa mga
piling bisita. Katunayan ay hindi tinatrato ng maganda si
Ingga buti pa ang alagang aso ni Tentay ay kumakain ng
mamahaling pagkain kesa kay ingga. Matapos noon ay si lucing naman
ang tinawag nito, tinanong kung bakit ito matagal na nagtatago sa kaniya,
bayaran mo ako ani ni Tentay tutal magaling na ang anak mo, nagulat si
Lucing akala nito ay bigay iyon ni Tentay ngunit nagkamali pala siya at
ngayon ay sinisingil siya ng malaki. At sinabing babayaran na lang ito
kung magkakasahod na siya sa kaniyang paglalaba.
Sa emergency room ng charity ward ay tila hinalukay ang sikmura ni
leni, wala nang kulay ang mga labi ng babaing nakahiga sa kamilya buntis
ito. Malalim na ang nakalapat na mga mata at namamarak ang
namumutlang mga pisngi. Nagbakasakali si Leni at pinatusukan niya ng
iniksiyon, halos hindi bumaon ang karayom. At hindi na nagkaroon ng
kabuluhan ang pagsasalin ng dugo, nang lagdaan niya ang papeles ng
pasyente ay napako ang kaniyang tingin .Paz Cruz. Tirahan: Canal Dela
Reina.
Nabalitaan ni Nyora Tentay ang nangyari sa asawa ni Dado na si Paz,
alam nitong sandali na lamang ay paroroon na si dado at mangungutang
ng pera, asukal at kape. At totoo nga ang kaniyang iniisip ilang sandali
lamang ay dumating si Dado. At katulad ng laging ginagawa ni Tentay ay
pinapautang niya ito, ngunit iniipit naman sa tubo.
Sa lamay ng asawa ni Dado, may biglang tumawag sa kaniya ito ay si
Misis Garcia hindi nag-usap sila sa hindi mataong lugar, ang babae ay
dating asawa ng anak ni Nyora Tentay na si Vic, matagal na silang hiwalay
dahil sa hindi maganda pagtrato ng ina ni Vic sa kanilang mag-ina. At
ilang sandali pa ay nagpaalam na si Misis Garcia.
Isang araw noon ay tumawag si Ingga kay Caridad, at sinabing
humihingi ng tulong ngunit hindi ito agad nakilala ni Caridad, pagbalik
niya sa kinaroroonan nina Salvador at ng kanilang abogado ay ibinalita
niyang si Ingga ang tumawag at nag-usap usap sila tungkol sa kaso sa
lupa. Habang si Ingga naman ay pinagalitan ni Tentay dahil naabutan
nitong gumagamit na telepono at kung minsan ay sinasaktan na niya ito.
 Samantala hindi alam nila Caridad na binalakin ni Jun ang
pook ng Canal dela Reina, hindi rin siya nagpaalaam sa ina
na gagabihin siya. Nakipagkita siya kay bindoy ang layunin
lamang niya ay magmasid-masid sa paligid. Ngunit
kinabahan siya dahil marami siyang naririnig tungkol sa
droga na laganap roon. Alam na ni Jun kung ang dala-dala ni
bindoy na binalutan ng makapal na papel. Pinasok nila ang
isang di matatagpuang lugar ito’y pasikot-sikot madilim sa
loob, may lumapit sa kaniyang babae at pinainom nila ito ng
Capsula unti-uni nag-iba ang pakiramdam ni Jun at bago
tuluyang makatulog ay ipina sa Diyos na lang nito kung
anong mangyayari sa kaniya.
Nang makauwi si Jun ay paulit-ulit ang paghingi nito ng
paumanhin sa kaniyang mga magulang, at ikinuwento sa
kanila ang toong nangyari sa kaniya sa Canal Dela Reina, at
doon siya nagpalipas ng gabi kina Dodi kaibigan ni niya. Si
Jun ay dating sumasali sa mga pulu-pulutong na
pagpupulong na tumatalakay sa nangyayari sa bayan.
Isa sa mga manananggol sa tanggapan na kinatawan ng
kanilang Distrito ang kinasundo ni Nyora Tentay upang
humawak sa kanyang usapin. Bantulot si Attorney Pena sa
pagtanggap sa kaso. Ngunit dinaan na naman ni Nyora
Tentay sa pag-abot ng pera, at dahil sa nagdadalawang-isip
ang attorney ay sinabi niyang kakatawanin muna niya ito sa
unang Hearing.
Dumating ang araw ng Hearing, hindi nakaligtas sa
pamimintas nila Jun si Nyora tentay si Tentay ay may
kaanyuan ng isang agila na nag-aabang ng masisila, laluna
kung pinatitigas ang leeg. At nagsimula na nga ang Hearing
kalauna’y itinigil ng piskal ang pagtatanong. Hindi masawata
ang bibig ni Nyora tentay. Kumumpas, at nilapitan ang anak, umalis si
Tentay at tumindig din sina caridad, paglabas nito ay may naghahanap sa
kaniya, paglabas nito ay sinabing may importanteng sasabihin ngunit
kukunin na lang daw ang numero ng kanilang telepono.at agad umalis ang
sasakyan na babae na si Misis Garcia.Paglabas ni Salvador ay sinabing
may susunod pang hearing. Pagsapit ng gabing iyon ay tumawag nga si
Grace kina Caridad at sinabing maaari itong tumulong maging testigo kng
kinakailangan, at kinuwento rin niya dito na siya ay dating manugang ni
tentay at kung anong pagapakasakit ang ginawa nila sa kaniya noon.
Nagkapalagayang loob kaagad ang dalawa.
Isang malakas na bagyo ang dumating, madilim at malakas na
malakas ang ulan at patagal ng patagal ay umaapaw na ang tubig sa mga
kabahayan pati ospital na pinagtatrabahuan ni leni, kaliwa’t kanan na ang
mga balita sa radyo tungkol sa pagbaha at lalong pagbugso ng ulan. Ayon
sa balita maaaring lumubog ang buong lalawigan, at madamay pati ang
karatig na lalawigan ng Bulacan, Bataan, Tarlac, at maaaring ang buong
gitnanag Luzon.
Sa bahay nila Nyora Tentay ay pinapagalitan nito si Ingga dahil hindi
raw kumikilos samantalang pumapasok na sa kanila ang baha, wala ang
kaniyang anak na si Victor simula noong nagkasagutan silang dalawa ay
umalis na. at ipinapasok kay Ingga ang kaniyang aso na si king kong
ngunit naging matigas si Ingga hindi ito kumilos, kasabay ng pagtahol na
kaniyang aso ang abut-abot na katok sa kaniyang pinto, malalakas ang
pukpok sa pinto nais nilang sumilong sa bahay ni Tentay dahil itong lang
ang bahay roon na tanging mataas, ngunit hindi pumayag si Tentay kinapa
niya sa kalapi na silya ang kaniyang bayong na naglalaman ng mga alahas
at pera hinawakan niya ito ng mahigpit. Biglang nagbukas ang pintuan
kasabay nun ang pagpasok ng mga tao na papasok sa kaniyang bahay,
nagalit si Tentay ngunit hindi siya pinakinggan ng mga tao. Biglang nag-
iba ang tahol na aso kasabay rin niyon ang malakas na baha naramdaman
ni Nyora Tentay na nawawalan siya ng lakas, tinatangay na
siya ng tubig, at patuloy siyang tinangay..
Nagising si Tentay na nasa isang pook na noon lamang
niya nakita at napg alaman niyang rescue center iyon. ,
umulan pa rin maraming ring tao ngunit hindi niy kilala. Bigla
nitong naalala ang kanyang mga alahas, ang dalawa nitong
bayong napuno ng pera, tinawag niya si Ingga ngunit wala
ito.
Nagtalo ang mag amang Salvador at Jun dahil ninais ni
Jun na makatulong sa pagrescue sa mga tao, ngunit hindi
pumayag ang ama dahil delikado, ngunit kalaunay pumayag
ito at sinabing, hanapin na lang rin niya si Ingga na nawagan
sa radyo, humngi muna ng tawad ang anak bago pumanhik.
Sabay sila ng kaibigan nitong si Dodi.
Labis na ang naramdaman ni Caridad nang makita niya si
ingga pagkaawa, paghanga, aywan niya kung ano. Dinala
siya ni Jun pauwi sa kanila nag-uusap sina Caridad at Ingga
tungkol sa mg anangyari sa kanila sa kasagsagan ng bagyo,
pati na rin sa paninilbihan niya kay Tentay. Ipinakita nito ang
bayong na nakuha niya kay Tentay at sinabing hindi na iyon
isasauli sa kaniya ngunit bigla itong tinutulan ni Caridad at
siabing hindi iyon, magandang gawain, ngunit nagmatigas si
Ingga sa pagpapahirap daw ba naman na ginawa ni Tentay sa
kaniya ay kabayaran na iyon.
Sa ospital naman ay maluwahating nakapagsilang ng
sanggol ang babaeng tinulungan nila Leni at Geronimo, si
Geronimo ay isang General Practitioner magkasama ang
dalawa, nagkamabutihan ito simula noong naghapunan sina
Grace at Geronimo sa kanilang bahay at nagtuloy-tuloy ang
kanilang pagkikita. Sabay silang naglibot-libot sa mga ospital
para tumulong sa mga may natamong pinsala, maging sa mga
nanganganak. Ngunit hindi na sila nag sabay pang bumalik sa kabilang
panig ng gusali.
Kangina pala’y nakita na ni Gernimo ang kaniyang ama ngunit hindi
nito pinansindahil sa may asyente rin siyang inalalayan, ngayon ay nasa
harap na siya ng nakahigang matanda ang kaniyang Lola na si Nyora
Tentay. Kinuwento ng ama ang nangyari sa matanda at nabigla si
Geronimo ng anyayahan siya ng ama nakapag gumaling si Tentay ay baka
pwede silang magkita, ngunit hindi na siya nakasago dahil tinawag siya ng
social worker at sinabing may nangangailangan ng kaniyang tulong.
Nang bumalik sa sasakyan ay sa likod nakasakay si Geronimo at leni at
napag-usapan nila ang tungkol sa pagkakita nito sa ama at sinabi ring
kasama ang kaniyang lola, nahihiya si Geronimo na ang lola nito ang
umaangkin sa lupa ng pamilya ni Leni, ngunit wala siyang kasalanan ang
naging tugon lang ng babae, wala kang kinalaman tungkol roon. At
matapos nun ay nagpalaam na uuwi muna si Geronimo sa kanila.
Ibinalik na pamilya ni Caridad ang bayong sa may-ari nitong si Tentay
pinahatid niya ito sa anak na si Jun. dahil na kumbinsi rin nila si Ingga na
ibalik na lamang ito, nabalitaan rin nilang parang nawawala na sa
katinuan si Tentay, hindi makapaniwala si Victor na ang mga De los
Angeles ang nagbalik ng bayong ng kaniyang ina, “sobra-sobra silang
gumanti, pero hindi nila ginawa! Sa halip… ipinakita pa rin ang kalakhan
ng kanilang puso!” ang tanging nasabi ni Victor sa sarili, labis na nahiya si
Victor sa pangyayari kinakausap niya ang ina “tinuruan niya kami ng
liksiyon” ani niya.
Sa kabilang dako sa pa-uusap ni Jun, Geronimo at ni Leni
napagalamang mahirap-hirap ang kalagayan ni Nyora Tentay sa panahong
iyon, ngunit nakatulong sa pagbalik niya sa dati ang pagkakita sa bayong,
at baka ito daw ang tuluyang makapagbalik sa kaniya sa katinuan. Ngunit
patagal ng paagal ay hindi parin gumagaling si Tentay. At balik sa dati
naman sina Leni na nagtatrabaho sa ospital dahil tapos na
ang kanilang pag Volunter pati na rin si Geronimo muling
bumalik sa kaniyang sariling pagamutan.
Isang araw noon pumunta si Victor sa klinika ng anak na
si Geronimo at humingi ng tulon para sa kaniyang ina na si
Tentay, biglang kinabahan si Geronimo dahil naroon din at
nagpapahinga ang kaniyag ina. At nangyari nga ang
kaniyang ikinabahala biglang pumasok ang kaniyang ina at
saglit napatigil, pagkuway sinabi nitong babalik na lamang
siya, dahil may bisita pala ang anak, natigilan ang dalawa.
Ng umalis na ang kaniyang ama, ay nag-usap ang mag-ina,
sinabi ni Gerry na bakit hindi na lang daw nila bubuing uli
ang kanilang pamilya ngunit hindi sang ayon roon ang
kaniyang ina.
Matapos ng mga pangyayaring iyo ay gumaling na si
Nyora tentay, at doon na sila nanirahan ng kaniyang anak na
si Victor sa apartment nito, samantalang di magkamayaw
ang bati kay leni dahil nakapasa na ito at siya’y isa ng
manggagamot.
Hindi inaasahan ng pamilya ni Caridad na magpapakita
pa sa piskal si Nyora Tentay, walang sinuman sa kanila ang
umaasang darating ito. Nang marinig nito ang hatol ng
hukom ay bigla itong sumigaw sa pagtutol at nawalan ng
malay.
Minsang dumalaw si Victor sa pamilya Delos Angeles
kasama ang kaniyang anak na si Gerry at humngi ng tawad
sa mga ito, nakadama siya ng galak ng maayos silang
tinanggap ng pamilya.
Matapos ang mga pangyayari, itinakda namang ikasal sina
Gerry at Leni, nabawi nila Caridad ang lupa ng kaniyang mga
magulang. At napagdesisyunan nilang magtayo ng ospital para sa mga
tao, sa Canal dela Reina at hindi na ito gaya ng dati na puro putik. Gusto
rin ni Caridad magpatayo ng maliit na klinika, ani naman ni Jun” ang
itatayo natin dito dad ay isang simbolo sana ng pagtindig ng isang bagong
pamayanan..na malaya!.
Samantalang pumayag naman ang mga magulang ni Jun pag siya’y
nakatapos ay magpapatuloy siya sa law dahil yong ang pinapangarap
niya. Sinabi niyang kailangan ang pagbabago, kailangang magkaroon ng
kahulugan ang lupang iyo, hindi lang lupang sinilangan ng kaniyang ina o
namana sa lolo. Ito’y isang simbolo, simbolo ng Pagbabago.
GAPO
ni Lualhati Bautista
Nagsimula ang kuwento ng kung tawagin ay Freedom Pad isang
panggabing aliwan sa Olanggapo na tagpuan ng mga kanong US navy at
ang Hostess na pinay. Na kung saan nagtatrabaho si Michael Taylor, Jr.
edad byenteng folk-singer na pagmamay-ari naman ng Instik. Ang mga
kinakanta ni Mike ay mga uri ng awiting pampasaya at pampatama sa
mga kano. Hindi naman ito naiintindihan ng mga kano kaya tuwang tuwa
pa rin sila na sumasabay sa musika. Ang mga babaeng bayaran ay
nakaakbay sa mga sundalong kano. Sige ang tawag ng isang pinoy sa
wayter na rumoronda sa bar subalit hindi siya nito naririnig dahil
kasalukuyan pa nitong pinaglilingkuran ang mga kano. Naiinis ang pinoy
kaya nagsiklab ng away sa bar. Galit na galit ang instik na may-ari ng bar
at dahil sa nangyaring kaguluhan. Nagreklamo ang hostess at sinabing
huwag ng magpapasok ng pinoy sa bar dahil puro gulo lang ang inihahatid
ng mga ito.
 Ang downtown Olongapo naman ay walang kaibahan sa
ibang lugar ng probinsya. Pagtungtong ng alas singko ay
lumalabas na ang mga taga-aliw sa lansanggan. Ang lugar ay
nahahati sa iba’t ibang teritoryo.Merong lugar na puro black
American lang ang pwede meron din namang puro puti lang.
Si Mike ay hindi inaasahang napadpad sa lugar ng mga itim
kaya pinaghahahabol siya ng mga ito. Puti kasi si Mike.
Naanakan ang ina niyang si Dolores ng isang sundalong kano
noon. Nakuha ni Mike ang pisikal niyan katangian kaya
marami ang napagkakakamalan siyang kano kahit na Tagalog
ang salita niya. Nagtatakbo si Mike at nakita siya sa gilid ng
iskinita si Modesto at Si Ali. Tinulungan siya ng mga ito kaya
nakaligtas siya. Nang makaalis si Mike, napag-usapan ni
Modesto at ni Ali ang diskriminasyon na nangyayari sa
lipunan nila dahil sa base ng mga kano.
Nang makauwi si Mike sa kanilang bahay ng madatnan
ang kaibigang si Magda na may kasamang isang kano na
nagngangalang Sam. Ibinarog ni Mike ang pinto pagpasok
niya sa kwarto. Na ikinagalit ni Sam at iniwan si Magda.
Kinaumagahan ay nag-usap si Magna at si Mike. Nagkaroon
sila ng sagutan dahil sa nangyari.Lalong lumaki ang galit ni
Mike sa mga kano.Sinabi naman ni Magdalena na kailangan
na nilang maghiwalay ng tahanan dahil kung anu-ano ang
iniisip sa kanila ng mga tao, pati na rin si Sam. Sinabi ni Mike
na kung may aalis ay si Magdalena daw ito dahil siya naman
ang tunay na nakatira doon mula pa noon.
Umalis ang barko ng mga sundalo sa daungan.Nawalan
ng sigla ang negosyo sa Olongapo.Ang mga hostess ay
nagsimula ng manamlay at hindi mag-ayos ng sarili. Natuwa
ang mga Pilipino dahil sa wakas ay maibebenta na ng mga
hostess ang kanilang mga colored tv na mula states.at iba pang gamit
dahil mauubusan na sila ng kita. Si Magdalena ay namili muna nag mag
pagkaing galing sa states. Niyaya niyang kumain si Mike subalit tumanggi
ito dahil sabi niya ay nabalita daw sa telebisyon na maraming nagkasakit
dahil sa imported na produkto. Sinabi din ni Mike na tira tira lang ang
dumadating na produkto sa bansa natin dahil nagsisilbi lang tayong
tapunan ng mga Amerikano. Biglang nakaramdam ng kulo sa tiyan si
Magdalena kaya isinuka niya ang kinain niya. Nagsimula na ding
magbenta ng mga gamit si Magdalena dahil wala na siyang kita. Tuwang
tuwa ang pamilyang Pilipinon nabentahan niya ng TV galing sa kano.Iniisip
nila na kapag galling sa States ang gamit mo, sikat ka. Ayos.
Maagang umalis si Mike sa bar dahil wala din namang gaanong
kostumer.Tinawag siya ni Modesto at niyayang makipag-inuman.May isang
hostess dun ang nagsisilbi sa kano, at nagsilbing waiter sa kanila Mike at
Modesto. Kada utos ng dalawa ay sigeng tawag din ng isang kano. Nainis
si Modesto kaya sinabihan si Rosalie na mag bihis dahil ilalabas daw siya
ni Mike. Nagulat si Mike sa sinabi ng kaibigan. Nadarama niya na gusto ni
Modesto na maghamon ng away kaya umalis na palabas si Mike at
Rosalie.Kinabukasan, sa kabila ng mga patawa ni Mike ay kapansin pansin
na nananamlay pa din ang Freedom Pad.
Si Ali naman ay na problemado kasi sa kanya iniwan ang pamangking
si Jeffrey na lumaki sa Amerika. Biglang nawala ang kapatid niyang si
Alicia na nabutis ng isang kano, kaya ito tagapag-alaga siya ngayon ng
isang batang kano.Napag-isip isip niya na kailangan niya ng makahanap
ng mapapang-asawa dahil baka lumaking bakla ang pamangkin. Kailangan
kasing makahanap ito ng ideyang lalaki upang hindi ito lumaking
mahina.Pinuntahan ni Ali si Modesto. Pinakiusapan na baka pwedeng
magsama sila kahit alam ni Ali na may pamilya na si Modesto. Hindi
umepek ang paiyak iyak ni Ali kaya sa huli, kinuha niya na lamang si
Modesto bilang ninong ni Jeffrey sa kumpil. Kasama din si Michael sa
pagiging ninong.Dumating ang araw ng kumpil ni Jeffrey.
Pagtapos noon ay nagtungo sila sa beach. Abalang-abala si
Micheal at Modesto sa pag-aaliw kay Jeffrey. Nakatulala si Ali
ng biglang nilapitan siya ng isang kano nagngangalang
Richard Halloway.
Ang araw ng pagdaong ulit ng barko ng US sa Olongapo
ay dumating na. Nabuhayan nanamang muli ang lahat.
Kasabay ng mga umusbong na pangarap ng mga hostess na
makahanap ng katambal na magdadala sa kanila sa lupaing
pinapangarap. Pinana ni kupido si Ali kay Richard. Nalove at
first sight daw. Hayun naman si Magdalena at nakakilala
nanaman ng bagong kano na nagngangalang Steve Taylor.
Dinala ni Magda si Steve sa bahay nila ni Michael. Ipinakilala
at sinabi na pareho silang Taylor. Naabutan nila na
nagpapraktis ng gitara si Mike sa tulong ng Jingle Chord
Book. Nakinig ang kano at nagkapalagayan sila ng loob ni
Mike. Masaya si Magda dahil sa wakas ay hindi na naging
suplado si Mike sa mga kano. Kinagabihan, nagtatatka si Mike
kung bakit hindi niya aabutan ang kano sa apartment. Iba si
Steve sa mga naunang karelasyon ni Magdalena. May
respeto ito at masayang kasama. Masayang nag inuman si
Modesto at si Mike. Napagkwentuhan nila ang usad ng mga
relasyon ni Ali at ni Richard, Magdalena at Steve. Masaya
silang nag angat ng alak para sa ligaya ng mga
kaibigan.Tuwing dumadalaw daw kasi si Richard kay Ali ay
may dala pang bulaklak at pinapasyal ang pamangkin nitong
si Jeffrey,ani ni Modesto. Naging magkaibigan naman si Mike
at Steve, lagi siyang pinapanood ng kano sa pagpapraktis.
Pumasa sa eksamin ang anak ni Modesto na
makapagtrabaho sa Base. Natatakot siya kung paano
sasabihin sa ama. Ayaw kasi ni Modesto na magtrabaho dun si Jun dahil
nga alam niya na ang patakaran doon.Sinabi ni Jun na natanggap na nga
siya. Tinanung nito sa ama kung ano ang ibig sabihin ng salitang
“yardbird”. Nanlamig ang pakiramdam ni Modesto. Sinabi niya na ang
kahulugan nun ay pataygutom at walang dapat magsabi nun sa anak.
Sinagot naman ni Jun ang ama, sinabi nito na hindi naman siya ang
tinatawag na ganoon ni Johnson kundi ang ama. Natahimik si Modesto,
nalaman na ng anak niya ang pang-aapi sa kanya sa base na araw-araw
niyang tinitiis. Ang alam kasi nila ay matigas ang tatay nila at walang
makakapang-api dito.
Nakaka-ilang alak na si Modesto at kahit sino ay hindi nito pinapansin
pati na si Mike. Noong pumasok siya sa trabaho hindi rin niya kinakausap
ang kaibigan niyang si William Smith. Isa itong kanong naging sobrang
bait kay Modesto. Hindi ito sang-ayon sa patakaran ng Amerikano. Tunay
na kaibigan ang turing ni William kay Modesto. Sa trabaho, habang
nagwewelding si Modesto ay may tumatawag sa kanya ng yardbird. Hindi
niya ito pinapansin dahil baka ibang kasamahang Pilipino ang tinatawag ni
Johnson. Lahat na ng empleyadon Pilipino ay lumingon kay Johnson liban
kay Modesto. Nagpatuloy ang pagtawag. Napuno si Modesto at sinabing
wags na wag siyang tatawaging yardbird. Nagkainitan ang dalawa.
Pumagitna si William subalit hindi nita ito naawat. Sinapak ni Modesto si
Johnson. Babawi na si Johnson subalit bumanat ulit si Modesto. Umawat na
rin ang mga Pilipinong nagtatrabaho sa Base. Hinampas ng puting kamay
ang tubo sa ulo ni Modesto. Nakita ni William ang lahat ng nangyari sa
kaibigan, sa kanya tumatalsik ang dulo kada hampas ng tubo. Nagluluksa
ang lahat. Dumalaw sa burol ni Modesto si Mike. Inuuyam siya ng mga
nakikiramay dahil akala ay kano siya. Nagpaliwanag siya na kaibigan niya
ang namapatay. Si Ali naman ay hindi man lamang nakadalaw sa burol
hanggang pagkalibing ni Modesto dahil sa sobrang seloso ni Richard.
Handang tumestigo si William dahil alam niya ang nagyari at may
pinagsamahan sila ng kaibigan. Subalit inutos ng
pinakamataas sa barko na gawin na lamang ang idinidikta
niya. Pinabalik si William sa US kahit hindi siya sang-ayon
upang mapagtakpan ang kaso laban sa mga puti.
Sa bar, bigalang may tumawag sa telepono, hinahanap si
Mike. Nang makarating siya sa telepono ay wala namang
nagsasalita. Panay ang “Hello”’ niya sa linya. Naisip niya ang
kaibigang si Ali kaya pinuntahan niya ito.Saradong sarado
ang bahay nila Ali. Sumilip siya sa bintana ng biglang may
narinig siyang tinig ng paghihingalo. Binasag niya ang
bintana. Tumawag ng pulis ang mga kapit-bahay dahil akala
magnanakaw si MIke. Nang makapasok sila sa bahay ay
nakalupasay si Ali at hinang-hina. Sinabi nito na
pinagnakawan siya ni Richard. Dala nito ang kaha de
yero.Ginamit lamang siya nito dahil alam na mapera siya.
Umuwi na si Mike. Umaga na ng muli siyang magising.
Napansin niya na may kumakaluskos sa ibaba kay
bumanggon na siya. Si Magdalena pala. Hindi ito pumasok at
napansin ni Mike na namumugto ang mga mata nito. Sa bar,
napansin niyang nag iisa sa table si Steve. Matapos kumanta
ay pinuntahan niya ang kaibigan. Sinabi ni Steve na kaibigan
lang talaga ang turing niya ka Magdalena at may pamilya
siya sa Amerika. Kaya lang, masyadong umasa si Magdalena
kaya nabuntis ito dahil hindi nag-iingat. Nagpantig ang
tengga ni Mike sa mga pinagsasabi ni Steve. Kinuha niya ang
gitara at hinampas sa ulo ni Steve. At sa huli hulihang bahagi
ng nobela ay dumalaw si Magdalena kay Mike. Dinalahan ito
ng pagkain. Homicide ang kaso nito.Huminge ng pabor si
Mike na habang nagpapagaling si Ali ay si Magda muna ang
mag-alaga kay Jefferey. Masaya si Magdalena sa pabor dahil
gusto niya na daw maranasan makitungo sa batang kano upang
paghahanda sa paglabas ng anak.
DEKADA 70
ni Lualhati Bautista
God made a world out of his dreams,
Of magic mountains, oceans and streams…
Kasama ang paghingi ng paumanhin sa may-ari ng tula na hiniram ni
Amanda bilang prologo ng mahabang kwento nito. Si Julian Jr. dahil sa
panganay na anak ay itinuring ni Julian Sr. na ekstensyon ng kanyang
sarili, na bininyagan sa panahon na ang usong pangalan ay mga Micheal
at Lawrence at iba pang pangalang kolonyal; Isagani, bilang konsolasyon
kay Amanda sa pagkabigo nito na babae naman ang pangalawa nilang
anak at isinunod sa pangalan ng paborito niyang pinsang pulis na
namatay sa tungkulin; Emmanuel, na ibig sabihin daw ay tagapagligtas. . .
Ang tula ay dinala ni Julian sa kanya ng ipinanganak niya si Emmanuel,
para ipaliwanag kung bakit puro lalaki ang ginawa ng Diyos sa kanilang
mga anak. Matay mang isipin niya ay sila naman ni Julian ang gumawa
kay Emmanuel.
Prairies and plains and wooded land,
Then paused and thought, “I need
someone to stand
On top of the mountain to conquer
The seas,
Explore the plains and climb
the trees.
Someone to start out small and grow
Sturdy, strong like a tree and so. . .
He created boys. . .
Boys daw, at hindi girls, ang nilikha para magpakan-diyos
sa ibabaw ng bundok at maging sa karagatan. “Well it’s a
man’s world, honey; ang sabi ni Julian at mahilig silang mag
inggkes, may pagkakolonyal kasi sila.
Biglang nabilad ang kanilang pagkakolonyal ng
ipinanganak si Jason ang pang- apat nilang anak at banyan
ng pangalang inggles. At nawalan na siyang pag-asang
magka anak pa ng babae.
Maski paano ay nabuhayan siya ng loob ng muling
magbuntis sa panliman nilang anak sa ika apat na birthday ni
Jason at baka makamilagro’y maka babae rin sila. Lalaki pa
rin ang kanilang Bunso at pinangalanan nila itong Benjamin
na ang ibig sabihin ay panghuli nilang anak, at sa kanyang
sama ng loob ay nagpaligate nalang siya.
And when God completed the task
He’d begun,
He surely said, “That’s a job
well done!”
Pero parang nagtampo si Amanda sa Diyos, dahil binigyan
siya nag anak na puro lalaki, at hindi alam kung paano
magkokop up.
Para kay Amanda, mabait ang kanyang mga anak, eh
anak niya ang mga iyon. May masama bang sa kanya. Pero
mula sa kanyang mga kapitbahay sa kanan, sa kaliwa, sa likuran
hanggang sa hangganan ng subdivition titenhan niya ay dula siyang may
kukumporme. Masama ang mga rekords ng mga Bartolome boys. Sa
panahon na kanilang paglaki, hindi lang iisa ang nagsumbong sa kanya
kaugnay sa nabasag na salamin ng kanilang bintana, ng kotseng
pinaimpis ang gulong, ng harding sinagasaan ng bike ng antenna ng tv na
hinatak ng tsati. At, hindi niya malilimutan ang pagsugod ni Aling Dora sa
kanya, dahil si Emmanuel ay nagkwento sa anak ni Aling Dora na tungkol
sa kung paanong nabuntis nang pusang nilang si Rose… at kung paano
ang pagkakatulad ng pagbubuntis ng hayop sa mga nanay.
Itinuring ng mga taga subdivition, na ang kanilang kamalasan sa
buhay ay dahil sa mga batang Bartolome. Kaya galit sila kay Amanda. Ang
kakatwa ay kay Amanda lang sila galit, sweet pa rin sila kay Julian na para
bang wala siyang kinalaman sa mga batang Bartolome. Nag sumbong si
Amanda kay Julian, sa kanya lang sila galit bakit hindi pati kay Julian?
“Sila?” ang tanong ni Julian kay Amanda, “Yong mga babae riyan.”
“A sila” ngumiti si Julian. “Dahil silay mga babae at imposible para sa
mga babae na kalabanin ang mga lalaki. “It’s a man’s world.” Nagtirik na
ng mata si Amanda at sinabing, “This is a recording.”
Speaking of records, in fairness sa mga anak niya, may mabubuting
rekords din naman sila. Si Julian na aktibo sa mga campus activities na
kanilang eskuwelahan. Kumandidato at nanalo bilang presidente ng
student council. Si Isagani’y napasali sa exchange visitors program sa
pagitan ng Amerika’t Pilipinas at gumugol ng ilang buang pag-aaral sa
California. Nanalo sa spelling bee contest si Em; at si Jason ay
matagumpay na natatakpan ng kanyang mga katangian bilang anak –
siya ang anak na nang-hijack ng mga bulaklak sa bakod na may bakod
para maibigay kay Amanda para sa Mother’Day. Samantalang nagpaka
behave naman si Bingo sa kanilang mga educational trips ng mga taga-
prep school.
 Sa isip ni Amanda, siguro ay tumino na ang kanyang mga
anak, dahil nagsimula ng ngumiti sa kanya si Aling Dora,
tipong nalimutan na ni Mrs, Adriatico na nilapa ng unggoy
nila Amanda ang kuneho nila. Sa katunayan ay may get
together party ng mga magkakapitbahay na gaganapin sa
bahay ng mga Bartolome, at dadalo sina Aling Dora at Mrs.
Adriatico.
Isang gabi sa harap ng hapunan ay nagaganap ang isang
eksena sa pagitan ng mag-anak. Hinihiling nina Jules at Gani
na huwang pumayag si Amanda na maging kapartner nila
ang anak nina Aling Dora na si Pamela para kay Gani at ang
anak ni Mrs. Adriatico na si Mary Ann para kay Jules sa
acquaintance party sa eskuwelahan. Dahil nga sa
kagustuhang mapa in si Amanda sa mga kapitbahay ay baka
pumayag ito na maging kapartner ng mga anak nina Aling
Dora at Mrs. Adriatico kapag hihilingin sa kaniya. Kaya
inunahan na ng kanyang mga anak ang pagsasabi ayaw nila
silang makapartner.
At si Julian Sr. isang maikling talumpati ang : “All right, hon,
maliwanag ang mga papeles ng mga anak mo. Sang-ilan
nalang at ang amg anak mo’y magiging opisyal na mga tao
ng panlalaking mundong ito, …sa mundong ito na kung saan
kayong mga babae’y parang dahong natutuyo sa sanga sa
kahihintay sa ngiti’t pansin naming mga lalaki. Hanggang sa
maawa kaming isali kayo sa ligaya’t luwalhati ng mundong
ibabaw. Wala kayong magagawa. “Yon ang batas. It’s a man’s
world.”
Wala ng nasasabi pa si Amanda.
II
Sila, si Julian Batolome, Sr., ay tunay na apo ng isang hasendero sa
lugar sa Norte, na lahing-Kastila. Mayaman at piyudal. . . kung saan ang
mga lalaki ang Diyos at ang mga babae ay tagasunod lang niya at walang
karapatang kumibo sa mga isyung may kinalaman sa negosyo’t pulitika.
Si Amanda naman ay galing sa - middle class – pero isang pamilya na may
amang naniniwala ang edukasyion ay para lang sa mga lalaki. Kung
marunong mag-inggles si Amanda ay dahil iyon ang pangalawang
lengguwahe nila sa kanyang kinalakhan. Noong tin-edyer pa siya mahilig
na siyang mag-isip ng kung ano-ano, tulad nalang mga seksing iniisip,
kung ano kaya hindi kaya nakakahiya ang maghubad sa harap ng lalaki
kapag gaganunin na siya ng lalaki.
Si Julian ay palabiro at palatawa. Sa likod ng mga biro niya ang mundo
ay panglalaki lamang, ay isa talaga iyon sa matitibay na paniniwala niya.
Oo nga at mabait si Julian kung ang sukatan ang perang idinadating niya,
ang sitenta mil pesos (noong 1952) na ipinatayo niya ng bahay nila at ang
magandang disposisyon niya sa buhay. Ang katangian ng isang lalaki sa
panahon ngayon ay wala sa kanya. Ang paglambing, pagsuyo ay wala sa
kanya, na para bang kahinaan para sa kanyang ang mga iyon. Kaya si
Amanda ay mula pa noong unang araw na sila ay magkasama ay hindi
niya nararamdaman ang tunay na kaligayahan bilang isang asawa sa araw
at gabi, kung ang babasihan ay ang paglalambing ng asawa nito. Hindi
naman siya nito pinagbuhatan ng kamay o nag-aaway, ngunit gusto rin
siyang maging masaya sa kanilang pagsasama ng kanyang asawa.
Naiisip ni Amanda kung hindi ba naiisip ni Julian ang nararamdaman
niya sa tuwing magtatalik sila, kung nasisiyahan ba siya. Minsan gusto
niyang sabihin ang kanyang nararamdaman, ngunit ‘yon ang pinagbawal
na gawin ng isang babae at gusto niyang maghubad sa kahinhinan, kaso’y
natatakot siyang baka mag-alala si Julian kung ano na ang nangyayari sa
kanya.
 Naghihimagsik ang kanyang kalooban ngunit piniling
manahimik nalang dahil takot din naman siyang magulo ang
tahimik nilang pamumuhay.
Minsan sa kagustuhang magpapansin ni Amanda ay
sinabi niya sa kanyang asawa na magtrabaho siya, akala ni
Julian ay sa bahay lang nila siya magtrabaho kaya umoo siya,
ngunit noong nalaman ni Julian kung saan niya gustong
magtrabaho ay nagalit ito at sinabi kay Amanda na hindi siya
magtatrabaho habang siya ay nabubuhay.
III
SEPTYEMBRE, 1972
Magbibirthday si Jules. Tinanong kung ano ang gusto
niyang regalo. Sagot naman ni Jules ay gitara. Kaya
niregalohan siya ng gitara at may kasama pang kopya ng
Jingle Chirdbook. Ang unang kalabit ni Jules sa gitara ay mga
love songs. Ngunit, hindi napansin ni Amanda ang paglipat
ng kalabit nito ng gitara sa mas malalim malawakang
damdamin ng kanta nila, kasama ang kaibigang, kung sa
turingan ay mas kapatid pa kay sa kay Gani, na si Willy.
Habang tumagal ang kanta nila ay walang tangkang
pagtago sa kahulugan; mga kantang nagbabandila ng
pagkamakabayan at minsa’y talampakang nagpapamata ng
galit at paghihimagsik.
Tumindig ka, Bayan ko,
Tuguninin ang tawag ng panibagong himagsikan . . .
Tipanin mo, tipanin mo, Bayan ko . . .
Ang maaliwalas na kinabukasan!
Inutusan ni Julian si Amanda para sitahin ang
magkaibigan na kumakanta, ngunit ayaw ni Amanda, kaya si
Julian na labasin sina Jules at Willy.
Huminto ang daliri ni Jules sa pagitan ng mga bagting. Nagfade ang
boses ni Willy sa linyang “kung masawi yaring buhay, buong giting
iaalay…”
Kumamot ng ulo si Jules ng pinagsabihan sila ni Julian. Sumagot si Willy
na “freedom of expression po”. Nagkasagutan sila at nagpapaliwanag ang
dalawa kung bakit ganon nalang ang paghihimagsik ng mga kabataan.
Doon naganap ang unang pangamba ni Amanda para sa kanyang anak na
si Jules.
IV
Isang lingo bago ibaba ang martial law ay nagkaroon na ng
maramihang pag-aresto sa mga lider-estudyante sa kampus. Pinawalan
din ang marami sa bias ng piyansa pero may ilang naiwan at
sinamampalad na naabutan ng mga ilang pagsuspindi ng Writ of habias
corpus. Nag umpisa ang raids at zobning sa maraming lugar, at
nakulong ang mga kriminal. Binitay ang Tsinong pinuno ng mga drug
pushers at nilinis pati ang tanghalan ng bold show.
Ikinandado ang Free Press, Learde, Manila Times, at iba pang
“subersibong” babasahin.
Sinuspindi ang mga student counsil. Sinuspindi pati ang campus
papers. Kung paniwalaan ang mga balita, nilinis umano ng pamahalaan
ang marami sa kabulukang pinag-aalsa ng mga estudyante.
Nanahimik ang mga estudyante. Nawala pati si Willy. Sa pagkawala ng
welga’t mass action, ay ibinuhos ni Jules sa pag-aaral ang kanyang
panahon.
Marso, 1973
Bilang porma ng pagluluksa sa pagkamatay umano ng kalayaan kaugnay
ng batas-militar, may mga eskuwelahan no’ng ’73 ang nagpasyang h’wag
nalang magdaos ng commencement exercises. Kasama ang eskuwelahan
ni Gani sa mga basta nag-abot na lang ng diploma sa loob ng classroom
imbis na sa stage.
Balak ni Gani na makaipon lang ng 18 units, at pagkatapos
mag-aaply siya bilang US Navy. Medyo tutol si Jules dahil
siya ang number 1 na against sa mga kano. Ngunit, para kay
Gani, hindi ang paglilingkod sa mga kano ang habol niya,
kundi ang maraming opportunity at malaking sahod na hatid
sa pagtatrabaho sa doon.
Bago paman naka-eighteen units sa college si Gani, bago pa
man nakapagpalista sa US Navy, isang gabi’y may inuwi
siyang babae. Gusto sanang isuli ng mga magulang ni Gani
ang babae na si Evelyn sa mga magulang nito. Dahil bata pa
si Evelyn ay hindi pumayag ang kaniyang ama na mag-
aasawa siya. Akala nila Amanda tapos na ang kanilang
problema tungkol kay Gani at Evelyn, ngunit pagkaraan ng
ilang linggo ay nagtanan ang dalawa. Galit na galit si
Amanda.
DESYEMBRE, 1973
Nakatakda na ang kanilang kasal, ngunit hindi pa man
nakasal sina Evelyn at Gani ay nag-aaway na sila. Hindi tuloy
alam ni Amanda kung wise pa bang ipakasal ang dalawa.
Sinabi ni Evelyn na ngayon pa ba siya hindi pakasalan ni Gani
eh, buntis na siya ng apat na buwan. Parang nagsisisi naman
si Evelyn dahil sa lagi nilang pagtatalo ni Gani, kung alam
niya lang daw e sana nagbago na ang isip niya!
V pagtulong diumano ng Amerikano sa Pilipinas ngunit mas higit ang
Kailangang pakasalan ni Gani si Evelyn. Kailangang niyang
panindigan ang ginawa niya. That makes a man. Ang sabi ni
Julian. Yari ng trahe ni Evelyn at ang terno ni Gani. Nakipag-
usap na sila sa simbahan at hotel at restawran para sa
gaganapan ng reception. Handa na ang lahat. Liban sa hindi
pa handa kung tama bang ipakasal ang dalawa.
Kinausap ni Amanda ang kaniyang sarili, na dapat daw open siya at
napang-aralan niya ang kaniyang mga anak tungkol sa sex kahit pa mga
lalaki ito.
Masyadong abala si Amanda sa Desyembreng iyon. Kaugnay sa kasal nina
Gani at Evelyn, pag-alis ni Em para sa isang seminar sa learedship training
na inisponsoran ng Kagawaran sa Edukasyon at Kultura, bahagi ng
pagpapalaganap ng gobyerno sa mga development programs ng
pamahalaan. Hindi muna niya inasikaso ang iba niyang anak.
Si Bingo na abala sa pagsasaranggola, tinawag niya. Sumabit ang
saranggola sa bakod ni lola Asyang. Tinulungan ni Amanda si Bingo ngunit
nahatak ni Bingo at napilas yon, naiwan sa kamay ni Amanda ang isang
putting papel na may imprentang balita pala ng leftlet na may titulong
“Ang Bayan!”!
Hindi tanga si Amanda para hindi na niya maunawaan na iyon ay isang
papel ng communist party. Kinilabutan si Amanda. Nagalit si Bingo dahil
napunit niya ang saranggola ngunit hindi niya ito pinansin. Tinanong si
Bingo kung saan niya nakuha ang papel na iyon. At ang sagot ay sa
kwarto ng kuya niya Jules.
Nahanap nga niya iyon sa ibabaw ng mesa ni Jules sa kwarto. Dapat na
daw kausapin ni Julian si Jules ngunit naalala ni Amanda ang usapan nila
nang isang gabi, matagal-tagal na rin. Sinabi ni Jules na tapunan lang tayo
ng Amerika ng kanilang mga basura. At sinasagot ni Julian na tinutulungan
din naman tayo ng Amerika. Nagkasagutan silang mag-ama tungkol sa
pansariling kapakanan ng mga Amerikanong nagpapayaman lang.
Sinabi ni Amanda kay Julian ang tungkol sa mga babasahin na nakita niya
sa kwarto ni Jules subalit tanging sinabi lang niya ay “Loko talaga ‘yang
anak mong yan, e”.
GABI na’y hindi parin natutulog si Amanda, naghihintay siya kay Jules.
Mula sa silid nila Gani’t Evelyn naulinigan niyang bagamat mahihina ang
mga boses ay nahulaan niyang nagtatalo. Si Jason ay
kakuwentuhan ni Julian sa library, mas malapit ito kay Julian
higit pa sa iba niyang mga anak. Narinig niya na bumukas
ang pinto, akala niya si Jules ngunit si Bingo pala at may dala
pa itong susi. Pinaakyat na niya ito. Tumunog ang relo labing-
isang ulit mam’ya lang ay curfew na. Alas dose kase sa
panahong iyon ay may curfew sa buong bansa. Ilang ulit ng
ginawa iyon ni Jules na matutulog sa mga kaibigang hindi
naman kilala ni Amanda. Hindi nga din naitanong ni Amanda
kung nasaan na si Willy dahil hindi na niya ito nakita pa.
Bumukas na naman ang pintuan. At Si jules na ang dumating.
“Ginagabi ka.” Sabi ni Amanda. Ngunit, hindi na sumagot si
Jules at hindi na nagbukas ng ilaw. Dumiretso na sa kwarto.
Nagtaka si Amanda. Sinundan niya si Jules, binuksan ang
pinto sa kwarto dahil hindi naman nakalock.
Nakita ni Amanda si Jules na nakayupyop ang mukha sa mga
palad at malungkot. Inabot niya ang isang tabloid sa isang
malayong lugar. Nabasa niya ang Headline: NPA, NAPATAY SA
ENGWENTRO.
Tinanong muli si Jules kung napapaano siya, humikbi lamang
ito bilang sagot. Nag-usisa si Amanda at nalaman niyang
namatay na si Willy. Malungkot na malungkot dahil matalik na
kaibigan ito ni Jules.
VI
Nag-impaki na si Amanda sa dadalhin ni Ems a kanyang
pagpunta sa Baguio at inorder na niya ang mga bulaklak
para sa simbahang pangkasalan nina Gani’t Evelyn, at
nagpaalam sandali na bibili muna ng regalo para sa pang-
exchange gifts nina Jason at Bingo sa Christmas party nila sa
eskwelahan. Sinamahan pa ni Amanda si Jules na dadalaw
sa burolng matalik niyang kaibigan. At baka masala pa si Jules sa mga
dapat iligpit.
Tinanong ni Amanda si Jules kung alam ni Willy ang kanyang pinasok, at
kung alam din ba ito ni Jules.
“Kailangan.” Maikling sagot ni Jules. Nagtanong at nag-usisa pa si
Amanda. “Panahon na para mamili ang tao. Alinman sa dito o doon.
Nagtatanong at nangangatwiran ang isip ni Amanda, kinilala niya ang
kanyang batang anak na ngayo’y parang kaylaki ng ipinagbago. Hindi siya
nakakibo sa binitiwang mga salita ni Jules. Bukas-makalawa ba ay sasama
na rin siya sa sinamahan ni Willy. Tatawagin rin ba siyang NPA.
Hindi makatulog si Amanda kaya ginising niya si Julian sa kalaliman ng
gabi. Sinabi niya ang tungkol kay Jules ngunit ang tanging sinabi lang niya
ay “Basta’t h’wag lang silang pahuhuli!” Tumaas bigla ang boses ni
Amanda sa sagot ni Julian nagtataka si Amanda sa inasal niya at pati na
rin si Julian, at nagkasukatan sila ng tingin.
VII
Nagkalamigan sila ni Amanda at Julian kinabukasan ng ikasal si Gani.
Muli lamang silang nagpansinan ng pauwi na sila.
MAYO, unang lingo, ‘74
Nag-impaki si Jules. Sa pagtatanong ni Amanda ay nagkasagutan sila
at napagbuhatan niya ito ng kamay. Sumama na siyang tuluyan sa mga
rebelde.
VIII
Sobrang nalungkot ang lahat sa bahay sa pag-alis ni Jules. Si Em ang
may alam sa ginagawa ni Jules. Si Em ang nagpapaliwanag para kay Jules.
Hindi makatulog si Amanda naalala niya si Jules. Nagkausap sila ni Julian
at nagpalitan ng nasaisip, ngunit hindi parin sila close. Nalungkot din si
Julian sa pag-alis ni Jules.
IX
 Nanganak na si Evelyn at excited si Gani. Babae ang
kanilang anak. Excited ang lahat sa pagdating ng bagong
baby na pinangalanan nilang Anna Lissa. Gusto ring
magbago ng isip si Gani kaugnay sa pag-aaplay niya sa US
Navy.
PASUKAN na naman. Namimili na ng gamit si Amanda para sa
kanyang mga anak. Nadiskitahan ni Julian si Jason sa mga
hindi magandang nagawa noong nakaraang school year.
Isang sulat ang dumating galing kay Jules. Hindi idinaan sa
koreo kundi inabot-abot lang daw hanggang sa makarating
kay Em. Sulat pala ito para kay Gani at Evelyn. Isa palang
tula. Mas natiyak ni Amanda na para sa kanya ang tulang
padala ni Jules kina Gani at Evelyn. Hindi na binilhan ni
Amanda ng kagamitan pangschool si Jules.
X XII
OKTOBRE ng nakauwi rin si Jules. Niyakap siya ni Jules at
napaiyak si Amanda. Masaya si Julian pagkakita kay Jules.
Nag-imuman sila, si Julian, si Jules, si Gani at pati si Em.
Nagbalitaan sila. Ang anak ni Gani, ang pagkatanggap ni
Gani sa US navy at ang nakatakdang pagtetraining nito sa
San Diego. Ang tour ni Ems a Southeast Asian Educational
Tour at ang pagkalakwasador ni Jason. Masaya ang kanilang
buong gabi hanggang sa pagtulog. Muling nagkausap ang
mag-asawa ngunit hindi parin sila close.
Bumalik man si Jules pero hindi tuluyang umuwi. Minsa’y may
mga kasama siya na marunong gumagawa sa trabahong
pangbahay, na naging close ni Bingo si Domeng at mommy
rin ang tawag sa kanya. At natapos ang taong ’74. Pumasok
ang taong ’75.
XI
Lumipad na si Gani papuntang San Diego kung saan siya magtetraining.
Ngunit gusto ni Evelyn na umuwi sa kanila pag-alis ni Gani. At umalis si
Evelyn wala pang isang linggo.
Isang gabi ay pabigla ang pagtawag ni Julian kay Amanda na noon ay
nagwawashing ng mga damit pampalipas oras sa kalungkutan niya sa
pag-alis nina Evelyn at Anna Lissa sa kanila. Pinapaakyat na siya ni Julian
at kapag ganitong pinapapasok na siya ni Julian ay alam niyang may
kailangan na naman ito sa kanya. Hindi tumalima si Amanda at nagalit si
Julian. Unang pagkakataong tumanggi si Amanda ngunit hindi niya ito
tuwirang sinabi. Naghihimagsik ang kalooban ni Amanda dahil hindi siya
nasisiyahan sa tuwing may nangyayari sa kanila ng kanyang asawa.
Lumalalim ang pagsusuri ni Em sa mga sinasabi ni Jules. Naging
manunulat na estudyante na si Em. Eskolar na si Em ng nasa UP na siya.
Bigla na siyang may pakialam sa mga problemang panlipunan.
ISANG araw ng ilang linggong hindi pag-uwi ni Jules ay nagpasabi siya na
magkita sila ng kanyang ina. May ugnayan sa kanyang pag-aasawa ngunit
mas higit sa balita tungkol lang naman kay Domeng, na isa itong sarhento
ng PC. Pakawala ng military para magmanman sa mga rebelde. Pinalinis
niya ang kanyang kwarto at pinasusunog ang mga ibedensya.
XIII
Nagpaalam na si Jules sa kanyang ina. Napaiyak na lang si Amanda.
Nagalit si Julian pati ang letrato ay pinasunog ni Julian.
Normal parin ang buhay nila. Malaki ang dolyar na ipinapadala ni Gani at
mga sulat sa kanila at sa kanyang asawa. Gusto ni Gani na sumunod na
sila evelyn doon sa states ngunit ayaw na ni Evelyn.
Bumisita si Amanda kay Evelyn at nalaman niyang hiwalay na pala sila ni
Gani. Nagkausap sila ni Amanda at Julian tungkol sa mag-asawang
nagkahiwalay at sinabi ni Amanda na hiwalay na sina Gani at Evelyn.
Minsan tumawag si Evelyn. Bibisita siya kinabukasan.
XV
DISIOTSO ANYOS na si Em, lumitaw na ang
pagkamanunulat niya. Mula sa simpleng artikulo hanggang
sa naging mabigat na pagpuna sa mga nagyayari sa lipunan.
Si Julian ay hindi bumilib sa kanya.
XVI-xvii
Malaki na rin si Jason, kakaiba siya sa mga ibang anak ni
Amanda, mas mabisyo siya at mas mahilig sa barkada.
Namumroblema pati si Em sa lakas kung magpamusic. Kung
sa sagutan at paliwanag ay walang dadaig kay Jason.
Lumalaki na rin si Bingo. Magbebirthday na siya ulit. At
may party. Inaasahan ni Amanda na sana ay pupunta si Jules
dahil matagal na itong hindi umuwi. Pumunta rin ang mag-
inang Evelyn at Anna Lissa. Marami ang naaksayang mga
pagkain sa party na yon.
XVIII
Hindi na dumating si Jules pasya niya, nangungulila si
Amanda, sa kanyang mga anak at asawa. Matagal na rin
siyang hindi inaano ni Julian. Pinasok niya sa library si Julian
at nagkakwentuhan sila. Pinupuri siya ni Julian sa
pagpapalaki niya ng mga anak na mabuti at nagpapasalamat
siya kay Julian.
Madaling araw na nang dumating si Jules. Excited si
Amanda. May kasama si Jules. Si Rene. Kasamahan ni Jules sa
kilusan. May sugat siya sa paa dahil sa engkwenrto. Iniwan ni
Jules si Rene sa bahay nila para magpagaling. Inaalagaan
naman siya ni Amanda.
Sa mga kwento ni Rene nalalaman ni Amanda ang mga
buhay-buhay sa labas. Nakaiwi na si Rene at nangakong
babalik si Jules kinaumagahan na may dalang sorpresa.
Xx
Maikli ang pakilala ni Jules sa babae sa kanyang pamilya. Siya si Mara.
Asawa ang turingan nila, nakasal umano sila sa kilusan. Kaisa ni Jules sa
paniniwala. Buntis na siya. Muling naisip ni Amanda ang kanyang sarili at
ang mga tanong na gusto niyang masagot sa kanyang sarili.
Natapos ang ’76 at umalis na si Mara. Naiwan si Jules sa Manila.
Nagbalita si Jules na nanganak na si Mara, ngunit hindi pa niya ito nakita.
XXI
XXII
1978. Isang taon na hindi na nakikita nila Amanda sina Mara at Jules.
May biglang dumating na PC at may dalang search at arrest order at
hinahanap si Jules. Isang retrato ang pinakita nila na nagturo umano na si
Jules ay isang Political Officer.
8 ABRIL 1978
Laman lagi na mga pahayagan ang pinakamahalagang isyu sa bansa.
Ang pagbuo ng partidong LABAN para isagupa sa KBL. Nanguna sa
listahan ng komandidato ang pangalang Binegno Aquino. Dalawang gabi
bago mag election ay naglabasan ang halos lahat ng mga tao sa Maynila.
May banta ng digmaan. At nasa labas pa ang mga anak ni Amanda.
June 12. Nagsisipag ang mga PC. Panahong puposan ang pagsisipag ng
mga PC. Kinakabahan si Amanda, at June 22, may basihan ang kaba ni
Amanda. Sinabi ni Em nahuli si Jules at nasa Camp. Crame naka-detain.
XXII
Dinalaw ni Amanda si Jules kasama si Em sa Camp Crame. Nalaman ni
Amanda na tenortyor si Jules sa kulungan. Lumipas na ang taon
nakakulong parin si Jules. Regular na kinumusta ni Mara si Jules sa sulat.
Gumradyet din si Em. At nagtatrabaho siya sa isang advertising
company. Unti-unting naiintidihan ni Amanda na kailangan na ng
revulotion ang bansa.
 Si Jason ay nagpasyang huminto na sa pag-aaral.
Lumalayo na ang loob ni Jason kay Amanda sa pakiramdam
niya.
Isang gabi ginambala sila ng tunog sa telepono. Binalita
ng kaibigan ni Jason na hinuli siya, nakuhaan daw ng
mariwana.
Hinanap nila ang present at ang sabi ay nakalabas na
daw. Hindi pa rin nakauwi si Jason. Nagpasya si Em na siya
ang maghanap, hanggang sa natuklasan niyang patay na si
Jason. Nabiktima sa isang salvaged si Jason. Hubo’t hubad na
natagpuan sa damuhan. Gusto nilang magsampa ng kaso,
ngunit sino? Sino ang kanilang sasampahan?
Natala ang kaso ni Jason bilang isa sa daan-libong kaso na
hindi nalutas ng pulisya sa Maynila.
Nasa bilangguan pa rin si Jules, at hindi makadalaw si
Amanda dahil red alert dahil naghahunger strike ay nakita
niyang ang mga preso. Pagbaba ng red alert ay nakadalaw
na si Amanda at nakita niyang parang kalansay na si Jules.
XXVII
Dumaan na naman ang isang taon, ngunit lalong nadama
ni Amanda ang kakulangan ng kanyang pagkatao.
Magsisingkwenta na si Amanda. Kinakausap na naman ni
Amanda ang kaniyang sarili. Umabot sa isiping patay na siya
at kailangang magreport na naman sa isa pang lalaki. Sa
DIYOS.
1980. Matanda na si Julian, hindi na siya nakabawi mula
ng mamatay si Jason. Minsan papunta si Amanda kay Jules ng
nagsalita si Julian tungkol kay Mara. Kung hindi ito nakikisali
sa ginawa ni Jules ay siya sana ang mag-aalaga kay Jules sa
panahong tulad nito.
Nagkausap tuloy sila tungkol sa kanilang dalawa, at nabigla si Julian ng
sinabi niyang gusto ni Amanda na maghiwalay na sila. Nauwi na sobrang
galit na si Julian at pagkabasag ng pinggang dadalhin sana ni Amanda kay
Jules.
Habang nag-iimpake na ng gamit si Amanda, nagkaroon sila ng
pagkakataong magkausap ng tungkol sa mga nararamdaman nila. Nasabi
rin ni Amanda ang matagal ng nakabaon sa isipan niya. Sa huli’y ay
nasabi rin ni Julian na “It’s a woman’s world, too!” Hindi umalis ng tuluyan
si Amanda. Naglabasan na sila ng sama ng loob. Nagka-usap ng
masinsinan.
Mula noon ay naging maganda na ang relasyon ng dalawa. Malaki ang
ibinata ng mukha ni Amanda. Sa kalagitnaan ng taon ibinalita ni Gani na
nag-asawa na siya at ang balak na ipetisyon ang kanyang mga magulang
sa pagreretiro na ni Julian. Isa pang magandang balita ang dumating na
isa si Jules sa mga ma-release sa rekomenda ni Coronel Banal na may
hawak sa kanyang kaso. Pagbisita ni Amanda kay Jules ay siya ring
paglabas ni Jules mula sa pagkakakulog ng higit dalawang taon.
Ilang araw lang ang nakalilipas ay nagpasya na bumalik sa kilusan si
Jules. Walang magawa ang kanyang mga magulang para pigilin siya. Pero
sa mga nangyayari ay “namulat” na rin si Julian.
1981. Lantad na naman ang labanan. . . at simula ng malaking gulo!
Magkasamang pinanood ng mag-asawang Amanda at Julian ang itinanghal
ang dula ni Em na itinanghal sa isang unibersidad, at malinaw na ang
karugtong sa eksena na yon ang nakabilad na pang-aapi pa rin sa mga
mamamayang Pilipino. Nagpatuloy sa pagtuklas si Em sa kanyang
pagsusulat sa hindi lang sa kalakhaang Maynila kundi pati na doon sa
malalayo pang pook. Naging myembro narin siya sa isang fact-finding
committee ng isang human rights organization. Nag-kukwento si Em sa
kaniyang mga magulang tungkol sa mga nangyayari sa labas, sa lipunan,
sa malalayong mga pook.
 Minsan nag-uri si Em nagkasamahan na may sugat at ng Araw ng Kalayaan. Di inaasahan na inabot ng tatlumpong libong peso
pinagagamot kay Amanda. Dahil pinasok ng Metrocom ang ang dumalo.
picketline na kanyang pinagtatrabahuan. At nagkantahan ang mga tauhan at mga saksi. Lalakas pa ang tinig ng
SETYEMBRE 21, 1982 paghihimagsik, iigting pa ang tapang ng masang Pilipino … hanggang sa
TEN years ago today, ibinaba ang Marial LAW. makamit ng sambayanan ang tunay na kalayaan.
Si Gani ay nagbabalita na nanganak na ang kaniyang
pangalawang asawa. Si Jules ay may sulat din. Si Em, ay may
inuuwi ring batang babae, na isang survivor kasama ang
isang sanggol, sa isang malagim na masaker sa isang baryo
ng Samar no’ng 1981. Siya si Marela, walong taong gulang.
Si Bingo ay binata na rin, nasa unang taon ng kolehiyo.
Mahilig si Bingo sa crime stories, dapat criminology ang
kinuha niya sabi ni Amanda pero engineering ang kinuha niya
para ma please ang daddy niya.
May kanya-kanya ng buhay ang mga anak niya. Muli ay
itinanong niya kay Julian ang tanong niya ilang taon na ang
nakakalipas. “Pa’no na sila pag iniwan na sila ng tuluyan ng
kanilang mga anak?” tanging nasabi ni Julian na “hindi tayo Kabanata X
tuluyang iiwan ng mga anak mo,” tiyak ang sagot ni Julian.
“Babalikan nila tayo pana-panahon. Para dalhan ng apo. . . o PANAHON NG PEOPLE POWER REVOLUTION
aampunin!” natawa si Amanda. Ngunit sinabi niyang
nasisiyahan naman siyang tumulong at least may silbi ang Larawan ng Panahon
buhay niya. Nagpabulalas ng salita si Julian na nininerbyos Batay sa resulta ng halalan, laganap ang anomalya at karahasan sa
siya. buong kapuluan na nagtakdang nananatiling nakaluklok ang dominanteng
Sa panahong iyon ay naglalambingan sila at sinabi ni Julian partido ng Kilusan ng Bagong Lipunan. Kabi-kabila ang protesta dahil ang
na sagutin ang sulat ni Gani na hindi sila pupunta sa States. pananalig ng nakararami (kasama na ang NAMFREL, mga technical
Dahil narito ang laban. At pinatay na ni Amanda ang ilaw. canvassers at maging ilang opisyal ng pamahalaan ni Ginoong Marcos) ay
TULUYANG ng nagbago ang pagsasama nina Julian at tunay na nagwagi ang balo ni dating Senador Benigno Aquino na si
Amanda. Sa pagwawakas ng kuwento niya ay nanonood sila Corazon Cojuangco Aquino ng Tarlac.
ng makabayang pagtatanghal sa Araneta Coliseum kaugnay Humantong ang pagsalungat ng taumbayan sa isang payapang pag-
aaklas ng naganap sa harap ng dalawang kampo military sa lansangan ng
EDSA noong buwan ng Pebrero, 1986. Ang tagumpay ng
tinatawag ngayong EDSA Revolt ay hindi lamang
nakapagpatalsik sa dating diktaturya ngunit nakapaghandog
pa diumano ng panibagong pag-asa sa bansang nakabaon sa
utang at naging tampulan din ito ng mga kilusang
makabayan sa iba’t ibang dako ng daigdig. Nakilala ang
unang babaeng president ng bansa at tinagurian ng mga
titulong lalong nakapagtanghal sa pangalan ng Pilipinas sa
buong mundo sa interes ng pandaigdigang relasyong
diplomatiko.
Bagamat umani ng parangal ang administrasyong Aquino
sa mata ng mundo habang sunud-sunod ang pagpapatibay
nito sa pamamagitan ng pagratipika ng Konstitusyon noong
Pebrero 1987, halalang Kongreso sa Mayo at pagsasaayos ng
Gabinete sa Hunyo ng nasabing taon, hindi nakaiwas ang
bagong tatag na Republika sa pagharap sa mga manaka-
nakang kudeta ng mga sundalong rebelde ng AFP na siya
ring mismong instrumental sa pagkaluklok ni Aquino sa
pagka-pangulo. Maraming nagbuwis ng buhay sa
magkabilang panig at hindi malilimutan ng mga mamamayan
ang madugong sagupaan ng mga gobyernong sundalo at
RAM (Reform the Armed Forces Movement na sa malao’y
naging Rebolusyonaryong Alyansang Makabayan) isang
buwan ng Agosto at lalo na ang halos matagumpay na
kudeta noong Disyembre 1980.
Ang mabangong larawan ng musmos na administrasyon
ay pinabaho ng mga katiwaliang kinasangkutan ng mga
opisyal ng gobyerno. Naririyan ang mga expose, scandal at
scams tulad ng Garchitorena, Petroscam, Roppongi at PCGG
na naihatod sa kaalaman ng publiko sa pamamagitan ng
midya at ng Blue Ribbon Committee ng Senado. Makailang ulit nagkaroon
ng pagsasaayos ng Gabinete (Cabinet revamp) bunga ng malawakang
pagkabigo ng mga mamamayan sa serbisyong lokal, kundi man ito’y ang
kinahinatnan ng ilang panloob na tunggalian sa Malacanang. Higit na
tumindi ang tahasang pangungurakot at panghuhuthot sa kaban ng
bayan. Nabansot ang repormang pang-agraryo (CARP) mula nang ihain sa
mababang kapulungan ng Kongreso na pinaghaharian ng mga panginoong
maylupa.
Habang lalong bumababa ang pagtingin sa mga Pilipinong
manggagawa sa ibang bansa, isang nakalulugod na kaganapan sa
larangan ng sining at kultura mula sa mga malawakang patimpalak sa
labas ng bansa. Ang pagwawagi ni Lea Salonga ng tig-isang tropeo sa
Oliver Award sa London at sa Tony Awards sa Hollywood, wika nga ng
isang editor ng magasin, ay mistulang isang sariwang hanging malalasap
sa gitna ng nakaduduwal na mga pangyayaring pampulitika at
pangkapaligiran. Pinanabikan ng buong bansa ang anumang balita tungkol
sa Pilipinang bida ng Miss Saigon. At dahil maraming kapwa Pilipino ang
bumubuo ng cast ng dulang musical, nagsilbing pamukaw interes ito sa
tila nahihimbing na katayuan ng teatro sa bansa.
Sa pagpapatibay ng Filipino bilang wikang pambansa at lingua franca
na nakaukit sa bagong konstitusyon ng ikaapat na Republika, namutawi sa
isipan ng madla ang kahalagahan ng sariling wika bilang pagbubugkos ng
isang bansang may particular na kasaysayan ng salinlahi. Lumitaw ang
mga pahayagan, magasin, balita at palabas sa telebisyon na nasa wikang
Filipino. Mataas ang rating ng mga palabas na gumagamit ng wikang
pambansa tulad ng TV Patrol, Public Forum, Tele-ArALAN, Ating Alamin,
Batibot at Mel and Jay. Patunay na higit na nauunawaan at naihahatid ang
mga nagbabagong isyu ng kasalukuyan at mga mayayamang palaisipan
sa mas maraming manonood na kadalasa’y mga karaniwang kawani,
manggagawa o simpleng taong bahay lamang.
 Nagsulputan ang maraming publikasyon, organisasyon,
palabas at pelikula. Ang pagkakaroon ng mga daluyang
pangkomunikasyon ay nagpapatunay diumano ng kalayaan
sa pamamahayag (ng magkakasalungat man na saloobin) at
siyang itinuturing na manipestasyon ng ‘democratic space’
ng administrasyon. Kasabay ng pagpapaunlad ng isang
demokratikong kairalan ang putaputaking mga insidenteng
pagpaslang sa mga alagad ng pamamahayag - manunulat,
komentarista sa radyo, reporter sa telebisyon at pahayagan,
manggagawang pangkultura….
Habang naaantig ang buong mundo sa mga kaganapan
sa Yugoslavia, Russia, Silangang Europe at maging sa
katatapos na Digmaan sa Gulpo, patuloy pa ring
binabagabag ng CPP-NPA, RAM-YOU, MNLF, CPLA at iba pang
grupong etniko ang istabilidad ng pamahalaan. Ang krisis sa
Ajerbaijan, Croatia at mga Baltic states ay nangangahulugan
ng kahalagahang muling suriin ang katayuan at hinaharap ng
mga grupong etniko sa bansa sa usapin ng awtonomiya at
pambansang interes.
Dahil naharap kailan lang ang bansa sa malaking
pinsalang dulot ng mga malalagim na kalamidad tulad ng
lindol, bagyo, biglaang pagbaha at pagputok ng bulkan, hindi
maiiwasan ag paglaganap ng mga kuwento’y salaysay
tungkol sa mga milagro at aparisyon ng Birhen sa Montalban,
Dagupan, La Union at Lipa. Maliban sa mapagkanlong na
sanktuaryo ng simbahan, marami sa mga kapuspalad na
mamamayan sa tulong na maihahatid ng mga NGOs (non-
governmental organizations) na malimit katuwang ng
programa ng simbahan sa pagsuporta sa mga sibikong
tungkulin ng gobyerno.
Sa pagbalik ng ddating Unang Ginang Imelda Marcos sa bansa
matapos ang halos anim na taong pananatili sa Honolulu at United States,
nakaamba sa lahat ang mga posibleng eksena sa mga susunod na
kabanata sa makasaysayang yugtong ito ng pagkatuliro at pagdarahop ng
taumbayang dumaan sa lupit ng hagupit ng kalikasan at ng mga sosyo-
ekonomikong krisis ng mapulitikang kapaligiran.
Mula sa telon ng mga pangyayari sa lipunan nitong mga nagdaang
taon, gugunitain at susuriin ang mga naisulat na akda sa iba’t ibang
anyong pampanitikan na karamiha’y yaong mga inilahok sa patimpalak at
kinilala ng mga itinuturing na hurado ng panitikang Pilipino.
Sa loob ng apat na araw, mula noong ika-21 ng Pebrero hanggang ika-
25 nito ay namayani ang tinatawag na “People’s Power” o “Lakas ng
Bayan.”
Maraming tagpong makabagbag-damdamin ang nasaksihan ng mga
mamamayan na tunay na tatak-Pilipino. Sa apat na makasaysayang araw
ay naroon ang magkahawak-kamay at balikat-sa-balikat na barikada,
higaan sa kalye, pagsalubong ng mga ngiti, pagmamakaawa, pagsasabit
ng mga bulaklak sa mga taong nasa tangke na lulusob sana sa
pinararatangang dalawang “rebelled – Enrile – Ramos” pagkat sumama na
sa pangkat ng Pangulong Aquino. Muling naipamalas ng mga
mamamayang Pilipino ang Samahang Bayanihan tulad ng pagbabahagi ng
pagkain at inumin, ang pagbibigay-lunas sa mga nahihilo, ang pakikiisa ng
mga tao upang bumuo ng pulu-pulutong sa EDSA na papalit-palit sa mga
grupong naglalamay, at ang pagtatrapik ng mga sasakyan sa may Ortigas
Avenue ng mga seminarista at ng iba pa.
Lumabas ang ganda ng pag-uugaling Pilipino. Muling nasilayan ang
pagtutulungan, pagmamalasakitan, pagkakaisa, pagbibigayan,
pagkamatiisin, pagiging makaibigan, pananalig sa Panginoon o Dakilang
Lumikha, pagmamahal sa bayan, pagsunod sa batas, pag-unawa sa
kapwa, at marami pang iba na iisa ang tibok ng mga puso, iisa ang pulso,
walang rehiyon, walang relihiyon, marunong man o
mangmang, mayaman man o mahirap.
Sa panahong ito ay isinilang ang bagong uring PILIPINO…
ang mga Pilipinong marunong magmalasakit sa kapwa kalahi
at marunong magmahal sa asariling bansa hindi lamang sa
salita kundi sa tunay na gawa.
At para sa mga mamamayang Pilipino, ito pa lamang ang
tunay na bagong Republika – “Ang Tunay na Bagong
Republikang Pilipinas.”
Ang Kalagayan ng Panitikan sa Panahong Ito
Bagamat iilang buwan pa lamang ang pagkakasilang
ng tunay na Republikang Pilipinas ay may mababakas nang
pagbabago sa ating panitikan. At ang mga pagbabagong ito
ay madarama na sa ilang mga tula, awiting pilipino, sa mga
pahayagan, sa mga sanaysay at talumpati, at maging sa mga
programa sa telebisyon.
Ang taong 1986 ang tila naging bagong simula ng mga
tagpo para sa mga Pilipinong manunulat at artista. Ang mga
himpilan ng malikhaing pagsulat (Creative Writing Centers)
matapos ang Edsa ay nahati sa dalawa: Pang-akademikong
institusyon(Academic Institutions) at Samahan ng mga
Manunulat (Writer’s Organization). Nagkaroon din ng mga
panibagong pag-unlad sa larangan ng pagsusulat dahil sa
mga award giving bodies, taunang patimpalak at mga
palimbagan.
Nobela sa Panahong Ito
Sa panahong ito ay may ilang mga nobela ang nagwagi ng patimpalak
sa Gawad Carlos Palanca Memorial Awards. Kabilang na dito ang:
 Mga Aninong Hubad ni Cyrus P. Borja taong 1987 (Hon.
Mention)
 Mga Limbas sa Lupa ng Muhammad ni Ramon V. Lim taong
1987 (Hon. Mention)
 Kwadresentinyal ni De la Cruz, Rosauro taong 1990 (Hon.
Mention)
 Gagamba ni Reynaldo A. Duque taong 1990 (Hon. Mention)
Isa rin sa mga nakilala sa pagsulat ng nobela sa panahong ito si Gilda
Olvidado.
Siya ay isang tanyag na manunulat ng komiks at mga romansang
nobela sa Pilipinas. Siya ay itinuturing na isa sa mga pinakamagaling na
babaeng manunulat ng komiks sa bansa. Naging tagahanga siya ng isa
ring batikang komiks-writer na si Carlo J. Caparas. Siya rin ang nagsilbing
inspirasyon ni Gilda upang pasukin ang mundo ng pagsusulat ng komiks
bilang karera. Ang kaniyang kauna-unahang akda ay isang comedy,
ang Cha Lee's Angels na hinalaw sa isang sikat na American TV
series noong dekada 70's. Ngunit natuklasan niya ang kaniyang angking
galing sa pagsusulat ng mga romance-drama nang isilang ang isa pang
obra- ang kaniyang ikalawang komiks-novel na Kapag Puso ang
Nasasakdal. Lumabas ito sa mga pahina ng komiks ng Atlas Publications.
Nagsulat siya ng mga romance novels para sa Valentine
Romances, Twin Hearts, at Gemini pocketbooks at mga radio drama
serials, ang Dahlia, na inere sa DWWW. Noong 1993, nagsimula siyang
maglathala ng sarili niyang mga romance novels.
Nilikha niya ang mga nobela sa komiks na naging
mga blockbuster na pelikula tulad ng Sinasamba Kita (1982), Kung
Mahawi man ang Ulap (1984), Dapat Ka Bang Mahalin? (1984) at
Babangon Ako at Dudurugin Kita (1989) na tungkol kay (1988), Kung Kasalanan Man (1989), at Babangon Ako't Dudurugin Kita
Salve, isang dalagang taga baryo na ikinasal kay Alfred, na (1989).
nangagarap maging isang pulitiko. Nakilala ni Alfred si Via at
napag-alamang malaki ang maitutulong nila sa buhay ng
isa’t isa. Nakatuon si Alfred sa pagtupad sa kanyang karera
sa pulitika at si Via ay nagmula rin sa isang
makapangyarihang pamilya ng mga pulitiko na nagnanais na
maipatuloy ang kanilang pamumuno sa lugar. Magkasama si
Albert at Via sa balak na mawala sa landas nila si Salve.
Ngunit nakaligtas si Salve sa tangkang pagpaslang sa
kanyang buhay at si Salve ay naghiganti.
Bukod sa mga bantog niyang akda, nagsusulat din si
Gilda ng nobela, ang Erotika para sa tabloid na Abante,
partikular sa seksyong Brilgint.
Noong dekada '80, isinulat ni Gilda ang iskrip para sa
ilan sa kaniyang mga nobela sa komiks na binigyang buhay
sa pelikula. Ilan dito ang Sinasamba Kita (1982), Dapat Ka
Bang Mahalin? (1984) na patungkol sa buhay nina Myrna at
Lito na nag-asawa sa murang edad. Sila ay pawang hindi
handa at wala pa sa wastong gulang. Ngunit ang kanilang
relasyon ay biglang gumuho nang mapasok si Lito sa isang
ipinagbabawal na relasyon sa isang may edad nang si
Glacilda. Naiwan si Myrnang nag-iisa at nagdadalang tao.
Ngunit sa kabila nito ay nanatiling matatag si Myrna at Kabanata XI
nagpatuloy sa kanyang buhay.
Ina, Kasusuklaman Ba Kita? (1985), Huwag Mo Kaming NOBELA SA KASALUKUYANG PANAHON
Isumpa (1986), Pinulot Ka Lang sa Lupa (1987), Saan
Nagtatago Ang Pag – ibig (1987), Magkano ang Iyong Panitikan sa Panahong Ito
Dangal? (1988), Huwag Mong Itanong Kung Bakit Sa panahon ng kontemporaryo, ang mga manunulat na sina Rogelio
Sicat, Rogelio Ordones, Efren Abueg, Virgilio Almario, Ruth Mabanglo, Ave
Perez Jacob, Domingo Landicho, Clemente Bautista, at iba pa
ay naglantad ng mga totoong pangyayari upang
mapamayani ang realismo. Inilarawan sa kanilang mga akda
ang mga pangit at magandang nangyayari sa lipunan. Buong
tapang nilang inilantad ang mga kabulukan ng pulitika, ang
pamahalaan, ang paghihirap ng mga mamamayang biktima
ng karahasan at kahirapan, ang pagtaas at pagbaba ng
krimen, prostitusyon at eksploytasyon ng mga kabataan.
Nagpatuloy pa rin ang Liwayway sa paglalathala ng mga
akdang likha ng ating manunulat, lalo't higit pa iyong mga
nagsisimula pa lamang sa larangang ito ng pagsulat. Maging
ang mga komiks magasin ay nagkaroon ng mga pagbabago
sa kanilang porma at nilalaman at umayon sa hinihingi ng
mga simulain ng Bagong Republika. Nagpatuloy ang
pagpapayaman sa ating wika lalong higit nang ipalabas ng
Pangulong Aquino ang Executive Order No. 335 noong
Setyembre 1988. Ito ay nag-uutos sa lahat ng ahensiya ng
pamahalaan at iba pang sektor sa lipunan na payamanin ang
wikang Filipino sa pamamagitan ng tahasang paggamit nito
sa mga liham na korespondensiya, memorandum, mga
pulong at maging sa sesyon ng Senado at Kongreso. Ito ay
ibinatay ng pangulo ayon sa isinasaad ng Bagong Saligang
Batas na niratipika ng mga PIlipino noong 1987. Samantala,
ang Carlos Palanca Memorial Awards ay nagpatuloy sa
pagkilala sa mga manunulat ng ating bayan sa pamamagitan
ng patuloy na pagbibigay ng mga gawad taun-taon.
Gayundin ang ginagawa ng Cultural Center of the Philippines
at mga iba pang nananatiling patron ng panitikang Pilipino.
Maging sa mga paaralan, mula sa elementarya hanggang sa
kolehiyo ay nagkaroon ng sigla ang larangan ng panitikan sa
pamamagitan ng pagdaraos ng mga literary contest. Sa ganitong paraan
maraming mga kabataang may potensiyal ang natutuklasan na susunod
sa mga yapak ng ating magigiting at masisining na alagad ng sining ng
panitikan.
Mga Nobela sa Kasalukuyan
Si Francisco Sionil Jose ay isa sa mga pinakamagaling na
Pilipinong manunulat sa Ingles. Bagama't siya ay gumagamit ng ibang
wika sa pagsusulat ng kanyang mga istorya, makikita pa rin ang kanyang
pagka-nasyonalismo sa mga ito. Ilan sa mga nobelang kanyang isinulat sa
panahon ng kontemporaryo ay ang Po-on (1984), Ermita (1988), Viajero
(1993).
Dahil sa ang mga gawa ni Jose ay sadyang magaganda, ito ay
nailathala at naisalin sa iba't-ibang wika tulad ng Russian, Latvian,
Ukrainian, Dutch, Indonesian, atbp. Ang mga naisulat niya ay lumabas din
sa mga peryodiko at antolohiya sa Asya, maging sa mga publikasyon sa
Amerika at Alemanya. Nagtamo rin siya ng ilang mga parangal gaya ng
Palanca grand prize para sa nobela niyang Mass, 1981 at Napanalunan
din niya ang grand prize sa CCP Literary Contest para sa nobela
niyang Tree, 1979.
Si Domingo Goan Landicho ay isang Pilipinong manunulat,
patnugot, kolumnista, nobelista, at propesor na nagkamit ng iba't ibang
parangal. Si Landicho ay nagsulat at naging patnugot ng mahigit sa
tatlumpong aklat kasama ang mga kwentong kathang-isip, di kathang isip,
tula at panitikang pambata. Ang kaniyang mga gawa ay ginagamit sa
iba’t-ibang parte ng Pilipinas at naging bahagi na ng mga regular na
programa ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas o Cultural Center of the
Philippines (CCP), lalung-lalo na noong 1980s. Ang kaniyang zarzuela ay
ipinalabas na sa iba’t-ibang bansa kasama na ang U.S., Canada at
Australia ng University of the Philippines’ Concert Chorus.
Ang kanyang nobelang Bulaklak ng Maynila ay nanalo ng
Grand Prize sa Carlos Palanca Award taong 1993 at isinalin sa
pelikula. Siya rin ay naging aktor sa teatro at telebisyon at sa
kasalukuyan, siya ay Punong-Editor ng Tanod Publications.
Siya rin ang sumulat ng nobelang Anak ng Lupa.
Nabibilang din dito si Ellen Sicat na sumulat naman
ng Unang Ulan ng Mayo na nanalo ng Unang Gantimpala
sa Patimpalak Palanca taong 2005 sa Nobela. Master si Ellen
Sicat ng domestic space, ng pang-araw-araw at karaniwan, at
nababalanse niya, napapatagpo, ang personal at panlipunan
sa banayad na naratibo at wika na aakalain mong
napakasimpleng gawin at napakadali, gayung
pinagnanahanan ng marubdob na pag-unawa at pagtanggap
sa likas na mga katangian ng tao at buhay. Kaya matapat ang
nobela sa laman at anyo. Hindi nito kailangang magkunwari
dahil ito ay may totoong kuwento. Hindi nito kailangang
maki-uso, maging eksperimental, dahil ang posibilidad
mismo ng pagkukuwento ng isang pamilyar na simbolo at
pangyayari tulad ng pagbuhos ng unang ulan ng Mayo at ang
kaakibat nitong kahulugan sa buhay ng pangunahing bidang
babae na ina at manunulat, ay isang kagilala-gilalas na
proyekto.
Si Dr. Louie Mar Gangcuangco ay isang HIV
researcher, best-selling novelist at isa sa mga pinakabatang
lisensiyadong physicians sa bansa. Siya ang awtor ng multi-
awarded na nobela na Orosa-Nakpil, Malate. Ito ay
lumabas taong 2006 na pumapatungkol sa antropolohiyang
eksposisyon ng mga pamamaraan kung paano naisasalin ang
HIV sa mga pilipinong bakla sa Malate, Manila. Sa naturang
taon din ay ginawaran ng Sentro ng Wikang Filipino ang nasabing nobela
ng Sertipiko ng Pagpapahalaga. Ang nobelang ito ay naging National
Bookstore Best Seller noong Abril ng taong 2007 na siyang nagtanghal sa
kanya bilang isa sa mga pinakabatang best-selling na awtor sa bansa.
Ang nobela namang Walong Diwata ng Pagkahulog ni Edgar
Calabia Samar na nailathala ng Anvil Publishing taong 2009. Nagwagi ang
nobela ng NCCA Writer’s Prize noong 2005, at na-longlist sa Man Asian
Literary Prize noong 2009. Ang salin nito sa Ingles ay pinamagatang Eight
Muses of the Fall nina Mikael Co at Sasha Martinez. Noong 2010, kinilala
ito ng Ateneo de Manila University at ginawaran ng Loyola Schools
Outstanding Scholarly Work Award para sa School of Humanities. Umuusad
ito sa pag-iisip ng pangunahing tauhan, ang batang si Daniel na
naghahangad makasulat ng nobela. Ang pag-iisip bilang lunan/espasyo at
aksyon o pangyayari – ang naratibo mismo, ang pinapakita sa atin at ang
ikinukuwento ng nobelang ito.
Si Ricky Lee naman, bukod sa isang
premyadong Pilipinong manunulat ng dulang pampelikula na nakapagsulat
ng mahigit isang daang dulang pampelikula mula 1979, ay isang
manunulat din ng nobela, maikling kwento, at dula na pawang mga
pinarangalan din. Taong 2008 nang mailathala ang una niyang
nobelang Para Kay B (Kung paano dinevastate ng pag-ibig ang 4 out of 5
sa atin). Sinundan ito ng Si Amapola sa 65 na Kabanata noong 2011.
Ang ilan sa kanyang mga naisulat na nobela ay ang Manananggal.
Si Eros S. Atalia naman ay isang kontemporaryong manunulat na
kilala sa kanyang mga akda gaya ng “Ligo na U, Lapit na Me,” “Peksman
(Mamatay Ka Man) Nagsisinungaling Ako,” “Wag Lang Di Makaraos: 100
Dagli (Mga Kwentong Pasaway, Paaway at Pamatay)," at iba pa. Nakamit
ng kanyang nobela na Tatlong Gabi, Tatlong Araw, ang 2013 Carlos
Palanca Memorial Awards for Literature Grand Prize para sa Nobela. Ito ay
isang nobela kung saan hindi biglaang pananakot ang hatid. Hindi ito tulad
ng mga tipikal na kuwentong kababalaghan na patatalunin
ang mambabasa sa panandaliang pagkakagitla na saglit na
pananakot lamang din ang itinatagal. Pangmatagalang
pagkabagabag at pagkalito ang hatid ng nobela ni Atalia. Ito
ay isang kuwento ng mga tao sa maliit na bayan ng Magapok
at ng isang mamamahayag na nagbalik upang muling
kilalanin ang kaniyang iniwang tahanan.
Sibol sa mga Guho (1997): Nobelang Napapanahon
Bagaman 14 na taon nang nailimbag ng De La Salle
University Press ang nobelang Sibol sa mga Guho ni Ave
Perez Jacob, masasabi nating hindi kailanman naluluma ang
riyalidad na inilahad doon ng nobelista at peryodistang taga-
Hagunoy, Bulakan.
Uminog ang istorya sa buhay ni Satur, ang batang
ipinanganak sa Sitio Maligaya, isang lugar ng mga iskuwater,
malapit sa sementeryo’t dinadaluyan ng marumi at
mabahong estero. Tag-ulan nang ipanganak si Satur, na
naging sanhi ng kamatayan ng kanyang ina. Sa kanya
ibinunton ni Braulio, ang kanyang ama, ang sisi sa
pagkamatay ng kanyang inang si Belen, kaya ang nagkupkop
at nagmahal sa kanya ay isang ‘Magdalena’ sa Sitio Maligaya
—si Dolores na ina ng kababata ni Satur na si Julia. Marami
pang interesanteng karakter ang ipinakilala ng nobela ni
Jacob: ang matandang magbubulok na nakilala sa kanyang
nom de guerre na “Matang Lawin”, asenderong naging
sundalo at kalauna’y naging gerilya sa ilalim ng Hukbalahap
—Hukbong Bayan Laban sa Hapon at naging kumander ng
HMB o Hukbong Mapagpalaya ng Bayan nang matapos ang
digmaang Pilipino-Hapones. Nagtago si Matang Lawin sa
awtoridad matapos na paslangin ang sundalong namuno sa
pagsalakay sa kampong pinamumugaran ng kanilang grupo at ikinasawi
ng kanyang si Delia, ang amasonang naglaan sa kanya ng di-makasariling
pagmamahal.
Naririyan din ang mga kasamahang sepultorero ni Brauliong
Lasenggo (naging taguri sa ama ni Satur dahil nalulong sa pag-inom dahil
sa labis na kapighatian sa pagkamatay ng kabiyak) na sina Kiko at Bestre,
ang ninong ng dalawang sanggol—nina Julia at Satur—na sina Doy,
Badong at Turo, na pawang kilalang halang ang bituka’t takaw basag-ulo
subalit mapatutunayan sa isang bahagi ng nobela na nag-aangkin ng
mabuti at busilak na puso, partikular ang ugali ni Doy, na labis na umibig
at nagbuwis pa ng buhay kay Dolores.
Sa totoo lamang, masalimuot ang tinahing kasaysayan ng nobela ni
Jacob—ang karalitaang dulot ng inhustisya, ang kaipokrituhan ng ilang
relihiyosong nabubuhay rin naman sa kasalanan (sa kaso ni Mrs. Sales, na
kung isasalin sa Tagalog ay “pagbebenta o pagbibili” sapagkat ang
kanyang negosyo’y pagkalakal ng laman ng mga babaing gipit at walang
masulingan), ang pakikipagsabuwatan ng mga pulitiko sa kapitalista para
gipitin ang mga manggagawa, at ang pakikibaka ng mga kakaning-itik
(maralita) na pagka minsa’y dumudulo sa marahas at madugong pagganti
at paggiit ng kanilang karapatan.
Bagaman mabigat ang inilalahad na tema ni Jacob (inhustisya
sosyal, karalitaan, digmaan, kawalang kabanalan, atbp.), nagawa nitong
magaang na dalhin ang kabuuan ng istorya sa paggamit ng ilang
nakatatawang tagpo kagaya ng tudyuhan sa samahang
pangmanggagawang TUNDO o Tunay na Unyonismo ng mga
Demokratikong Organisasyon na nakatutuwang matatagpuan talaga sa
Tundo. Bukod pa rito, naipakita ng nobelista sa mga mambabasa ang
kahalagahan ng pagsusuring panlipunan para mamataan nila ang
katotohanang ikinukubli ng kinang at samyo ng mga pangako (kagaya ng
kaginhawahang dulot ng pagsandig sa malalakas na bansa gaya ng
Estados Unidos ng Amerika), na sa bandang huli’y makikitang
isang malaking kasinungalingan sapagkat ang pangakong
tulong ay sisingilin sa pamamagitan ng pag-ubos sa likas na
yaman ng bansa at pagsasamantala sa lakas-paggawa ng
lokal na uring anakpawis.
Naipakita rin ni Jacob, na nakasaksi rin marahil sa
nakapangingilabot na lagim na dulot ng giyera ang kawalang
katuturan ng digmaang inilulunsad ng malalakas na bansa
para makapagpalawak ng kapangyarihan, impluwensiya’t
merkado—o modernong imperyalismo at ang kagyat na
pagbabagong anyo nito, mula sa direktang pananakop
patungo sa di-direktang pagkontrol sa politika, ekonomiya at
lipunan ng isang bansa na kilala rin sa tawag na
semikolonyalismo o neokolonyalismo.
Masasabing isang testamentong pangkasaysayan,
bagaman nakaangkla sa isang senaryong kathang-isip
lamang (fictional), ang nobela ni Jacob. Makikita at
madarama ng mambabasa ang katalinuhan at sensibilidad
ng awtor dahil sa masinop niyang pagpili ng mga salita, ang
pagbabahagi ng ilang piraso ng kasaysayan ng bansa noong
panahon ng Liberation (pagtapos ng Ikalawang Digmaang
Pandaigdig), at maging ang pangyayari noong panahon ng
Batas Militar ni Marcos mula 1972 hanggang 1981.
Ngunit kahit gayon, gaya ng naitala sa nasabing
nobela, may pag-asa pa rin ang mga mamamayan at ang
tunay na pagbabago sa kanilang buhay, kabuhayan at
lipunan ay tunay nga namang nakasalalay sa kanilang mga
kamay. Sila lamang ang tanging makatutubos sa kanikanilang
mga sarili sa kuko ng pagsasamantala’t kabusabusan.