METAL İŞLEMEDE KÜTLE

ŞEKİLLENDİRME YÖNTEMLERİ Kütle Şekillendirme

1. Haddeleme Başlangıç formu saç olmayıp kütle olan metal parçaları
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
2. Haddelemeyle İlgili Diğer Şekil Verme Yöntemleri şekillendirerek önemli şekil değişimine neden olan
3. Dövme metal şekil verme işlemleri
4. Dövmeyle İlgili Diğer Şekil Verme Yöntemleri ƒ Başlangıç formları:
5. Ekstrüzyon ƒ Silindirik çubuk ve kütükler,
6. Tel ve Çubuk Çekme ƒ Dikdörtgen kesitli kütükler ve slablar ve benzer
şekiller
ƒ Bu yöntemler metale, istenen şekle doğru plastik
akmaya neden olmaya yeterli gerilme uygular
ƒ Soğuk, ılık ve sıcak işlemler halinde uygulanırlar

1 2

Kütle Şekillendirmenin Önemi Dört Temel Kütle Şekillendirme Yöntemleri

ƒ Sıcak işlemede, önemli şekil değişiklikleri 1. Haddeleme – slab veya levha, karşılıklı merdaneler
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
gerçekleştirilir arasında sıkıştırılır
ƒ Soğuk işlemede, şekil değişimi sırasında dayanım 2. Dövme – parça, karşılıklı kalıplar arasında sıkıştırılır
artar ve şekillendirilir
ƒ Az veya hiç atık oluşumu – bazı işlemler net şekil 3. Ekstrüzyon – parça, bir açık kalıp içinden geçecek
veya net şekle yakın yöntemlerdir şekilde sıkıştırılarak açık kalıbın şeklini alır
ƒ Parçalar, sonradan hiç veya çok az talaşlı 4. Tel ve çubuk çekme – tel veya çubuğun çapı, bir
işlemeye ihtiyaç gösterirler kalıp açıklığı içinden çekilerek azaltılır

3 4
 Haddeleme Merdaneler
Parça kalınlığının, karşılıklı iki merdane Dönen merdaneler, iki temel fonksiyonu yerine getirir:
tarafından uygulanan basınç kuvvetleriyle
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
düşürüldüğü şekillendirme yöntemi ƒ Parça ve merdaneler arasındaki sürtünme ile,
parçayı aralığa çeker
Merdane
ƒ Aynı anda, kesitini azaltacak şekilde parçayı sıkıştırır

Parça akış yönü

Parça

Şekil 19.1 Haddeleme yöntemi (burada, yassı haddeleme).

5 6

Merdane Türleri Çelikten Mamul Hadde Ürünleri

Ara haddelenmiş form Son haddelenmiş form
ƒ Parça geometrisine dayanan: Yapısal şekiller
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
İri kütük
ƒ Yassı haddeleme – bir dikdörtgen kesitin Raylar
kalınlığını azaltmakta kullanılır
ƒ Profil haddeleme – kare kesit, örneğin bir
I-profil haline şekillendirilir
ƒ Parça sıcaklığına dayanan: Yassı kütük Bantlar
Levhalar, saçlar
ƒ Sıcak haddeleme – büyük deformasyon
miktarları gerektiğinden, en yaygın türü
ƒ Soğuk haddeleme – son şekle sahip saç veya
Kütük Çubuk, filmaşin
levhalar üretir

Şekil 19.2 Bir haddeleme tesisinde üretilen çelik ürünlerden bazıları

7 8
 Yassı Haddeleme Diyagramı Yassı Haddelemede Kullanılan Deyimler
Draft = kalınlıktaki azalma miktarı
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
d = t o − tf
Merdane hızı
Merdane yarıçapı
Merdane basıncı Burada:
d = draft;
to = başlangıç kalınlığı; ve
Temas boyu tf = son kalınlık

Şekil 19.3 Yassı haddelemenin yandan görünüşü. Burada önceki ve

sonraki kalınlıklar, parça hızları, merdanelerle temas açıları ve diğer
özellikler gösterilmiştir. 9 10

Yassı Haddelemede Kullanılan Deyimler Profil Haddeleme

Redüksiyon = başlangıç levha kalınlığının oranı Parça, düz (dikdörtgen) yerine profil haline şekillendirilir
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
cinsinden belirtilen draft ƒ Parçayı, istenen şeklin tersine sahip haddelerin
d arasından geçirerek gerçekleştirilir
r =
to ƒ Ürünlerden bazıları:
ƒ I-kiriş, L-kiriş ve U-kanal gibi konstrüksiyon
Burada r = redüksiyon profilleri
ƒ Demiryolu vagonları için raylar
ƒ Yuvarlak ve kare kesitli çubuklar

11 12
 Hadde Tezgahları
ƒ Ekipman büyük kütleli ve pahalıdır
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Hadde tezgahları düzenlemeleri:
ƒ İkili – karşılıklı iki merdane
ƒ Üçlü – parça her iki yönde de merdaneler
arasından geçer
ƒ Dörtlü – altlık merdaneleri, daha küçük parça
merdanelerini destekler
ƒ Demet hadde tezgahı – küçük merdaneler
üzerinde çoklu altlık merdaneleri
ƒ Tandem hadde tezgahı – ikili hadde düzeni serisi

Sıcak yassı haddeleme

için bir haddehane.
13 14

İkili Hadde Tezgahı Üçlü Hadde Tezgahı

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

Şekil 19.5 Değişik hadde tezgahı düzenlemeleri: (a) ikili

Şekil 19.5 Değişik hadde tezgahı düzenlemeleri: (b) üçlü hadde
hadde tezgahı. tezgahı

15 16
 Dörtlü Hadde Tezgahı Demet Hadde Tezgahı
Çoklu altlık merdaneleri, daha küçük merdane
çaplarına izin verir
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Şekil 19.5 Değişik hadde tezgahı düzenlemeleri: (c) dörtlü hadde
tezgahı. Şekil 19.5 Değişik hadde tezgahı düzenlemeleri: (d) demet tezgah

17 18

Tandem Hadde Tezgahı Diş Haddeleme

Sırayla çalışan bir seri merdane bulunur Diş oluşturmak üzere, silindirik parçaların iki kalıp
arasında haddelendiği kütle şekillendirme yöntemi
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Cıvata ve ve vidaların seri üretimi için önemli ticari
yöntem
ƒ Diş haddeleme makinalarında soğuk işleme ile
uygulanır
ƒ Diş kesme (talaş kaldırma) yöntemine göre
üstünlükleri:
ƒ Daha yüksek üretim hızları
ƒ Daha iyi malzeme kullanımı
ƒ Soğuk sertleştirme (pekleşme) nedeniyle daha
Şekil 19.5 Değişik hadde tezgahı düzenlemeleri: (e) güçlü dişler ve daha yüksek yorulma direnci
tandem hadde tezgahı.

19 20
 Diş Haddeleme Halka Haddeleme

Küçük çaplı ve kalın cidarlı bir halkanın daha ince cidarlı

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Başlangıç parçası Bitmiş parça ve daha büyük çaplı bir halka formuna haddelendiği
şekillendirme yöntemi
ƒ Kalın cidarlı halka sıkıştırıldıkça deforme olan metal,
Sabit kalıp
halkanın çapının büyümesini sağlayacak şekilde uzar
Hareketli
ƒ Büyük çaplı halkalar için sıcak işleme yöntemi ve
kalıp daha küçük halkalar için ise soğuk işleme yöntemi
ƒ Uygulamaları: Bilye ve merdane yatak kılavuzları,
demiryolu vagonları için çelik tekerlekler ve borular,
basınçlı kaplar ve dönen makinalar için halkalar
Şekil 19.6 Tarak denilen yassı kalıplarla diş haddeleme: ƒ Üstünlükleri: malzeme tasarrufu, ideal tane
(1) çevrim başlangıcı ve (2) çevrim sonu.
yönlenmesi, soğuk sertleştirme yoluyla dayanım artışı
21 22

Halka Haddeleme Dövme

Parçanın iki kalıp arasında sıkıştırıldığı
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
deformasyon yöntemi
ƒ Metal şekillendirme işlemleri arasında en eskisi;
Tespit merdanesi
geçmişi yaklaşık M.Ö. 5000
Ana merdane ƒ Bileşenler: motor krank milleri, biyel kolları,
Kenar
merdaneleri İlerleme dişliler, moment kolları, uçak yapısal parçaları,
jet motoru parçaları
ƒ Ayrıca, temel metal endüstrisi, sonradan talaş
kaldırılarak son şekline ve boyutuna getirilecek
büyük parçaların başlangıçtaki büyük formlarını
elde etmek için dövmeyi kullanır
Şekil 19.7 Bir halkanın cidar kalınlığını azaltmak ve çapını büyütmek için
kullanılan halka haddeleme: (1) işlemin başlangıcı ve (2) tamamlanması.
23 24
 Dövme İşlemlerinin Sınıflandırılması Dövme Kalıplarının Türleri

ƒ Soğuk veya sıcak dövme: ƒ Açık kalıpta dövme – parça, malzemenin en az

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Sıcak veya ılık dövme – önemli oranda sınırlama oluşacak şekilde akmasını sağlamak
deformasyon gerektiğinden ve parça üzere, iki düz kalıp arasında sıkıştırılır
malzemesinin dayanımını düşürüp sünekliğini ƒ Kapalı kalıpta dövme – kalıp, parçayı içine
arttırmak ihtiyacından dolayı en yaygın yöntem alacak boşluk veya bölüm içerir
ƒ Soğuk dövme – üstünlüğü: şekil değiştirme ƒ Metalin akışı, çapak oluşacak şekilde
sertleşmesinden kaynaklanan artan dayanım gerçekleştirilir
ƒ Darbe veya preste dövme: ƒ Çapaksız dövme – parça tamamen kalıp içinde
ƒ Dövme şahmerdanı – bir darbe yükü uygular şekillendirilir
ƒ Dövme presi – yavaş basınç uygular ƒ Fazladan çapak oluşmaz

25 26

Açık Kalıpla Dövme Kapalı Kalıpla Dövme

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Parça
Üst kalıp
Üst kalıp
Parça Çapak
Alt kalıp (sabit)
Alt kalıp (sabit)

Şekil 19.9 Üç dövme türü: (a) açık kalıpta dövme.

Şekil 19.9 Üç dövme türü: (b) kapalı kalıpta çapaklı dövme.

27 28
 Çapaksız Dövme Açık Kalıpla Dövme
Parçanın iki düz kalıp arasında sıkıştırılması
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Parçanın silindirik kesite sahip olduğu ve ekseni
Zımba (Şahmerdan kafası) boyunca sıkıştırıldığı basınç testine benzer
ƒ Deformasyon işlemi, parçanın boyunu kısaltırken
Parça çapını büyütür
ƒ Yaygın adı, yığma veya yığma dövmesi’dir

Kalıp (sabit)

Şekil 19.9 Üç dövme türü: (c) çapaksız dövme

29 30

Sürtünmesiz Açık Kalıpla Dövme Sürtünmesiz Açık Kalıpla Dövme

Parça iIe kalıp yüzeyleri arasında sürtünme oluşmaz ve
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
homojen deformasyon oluşursa, bu durumda parça
boyunca radyal akma üniformdur ve gerçek birim
şekil değiştirme ifadesi:
ho
ε = ln olur.
h
Burada ho= başlangıç boyu; ve h = sıkıştırma
sırasında herhangi bir noktadaki boy
ƒ h = son değer hf olduğunda, gerçek birim şekil
değiştirme maksimum değerinde olur Şekil 19.10 Bir açık kalıpta dövme işleminde ideal koşullar altında,
silindirik bir parçanın homojen deformasyonu: (1) parça orijinal boy
ve çapındayken işlemin başlangıcı, (2) kısmi sıkıştırma ve (3) son
şekil.
31 32
 Sürtünmeli Açık Kalıpla Dövme Sürtünmeli Açık Kalıpla Dövme

ƒ Parça ve kalıp yüzeyleri arasındaki sürtünme,

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
fıçılaşma etkisine neden olarak, parçanın yanal
akmasını sınırlar
ƒ Açık kalıpta sıcak dövmede bu etki, kalıp
yüzeylerindeki ve kenarlarındaki ısı transferinin
metali soğutarak deformasyona direncini arttırması
nedeniyle daha da baskın hale gelir

Şekil 19.11 Fıçılaşma olarak adlandırılan durumu gösteren, açık

kalıpta dövmede silindirik bir parçanın gerçek deformasyonu:
(1) işlemin başlangıcı, (2) kısmi şekil değiştirme ve (3) son şekil.

33 34

Açık Kalıpta Dövme Uygulamaları Kapalı Kalıpla Dövme

Parçanın, istenen şeklin tersine sahip kalıplar tarafından

Üst kalıp
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Üst kalıp
sıkıştırılması
Parça
Parça ƒ Metalin kalıp boşluğunun dışında, kalıp plakaları
Alt kalıp
Alt kalıp arasındaki küçük boşlukların içine doğru akmasıyla
çapak oluşur
ƒ Çapağın sonradan budanması gerekir; ancak
Kesikli çizgiler bir sonraki basıncı gösteriyor sıkıştırma sırasında önemli bir fonksiyon üstlenir:
Üst kalıp
ƒ Çapak oluştukça sürtünme, metalin kalıp
Son kalınlık Başlangıç kalınlığı
boşluğunu doldurmasını sağlayacak şekilde,
Alt kalıp
Aralıklı parça besleme aralığa metalin daha fazla akmasına direnç
gösterir
Şekil 19.13 Açık kalıpta dövme uygulamaları: (a) dışbükey
ƒ Sıcak dövmede metalin akışı, kalıp plakaları
düzleme, (b) içbükey düzleme ve (c) kademeli dövme arasındaki soğutma tarafından daha da sınırlanır
35 36
 Kapalı Kalıpta Dövme Kapalı Kalıpta Dövme Uygulaması
ƒ Her adımda kalıp boşluklarının ayrıldığı, genellikle
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
çok sayıda dövme adımı gerekir
ƒ Başlangıç adımları, daha üniform deformasyon ve
sonraki adımlarda istenen metalurjik yapı için
Üst kalıp metali yeniden dağıtır
Başlangıç parçası
Çapak
ƒ Son adımlar, parçayı son geometriye getirir
Alt kalıp
ƒ Kapalı kalıpta dövme, genellikle elverişsiz koşullar
altında, becerikli operatör tarafından manuel olarak
gerçekleştirilir

Şekil 19.14 Kapalı kalıpta dövmede işlem sırası: (1) Ham parça ile ilk
temasın hemen öncesi, (2) kısmi sıkıştırma, ve (3) kalıp plakaları
arasındaki boşlukta çapak oluşmasına neden olan son kalıp kapanışı.

37 38

Üstünlükleri ve Sınırlamaları
ƒ Kapalı kalıpta dövmenin dolu bloktan talaşlı
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
işlemeye göre üstünlükleri:
Şekil 19-15. Parçadaki metal tane akışının karşılaştırılması: (a) yüzey
ƒ Daha yüksek üretim hızları talaş kaldırmalı sıcak dövme ve (b) tamamen talaş kaldırarak
ƒ Daha az atık metal oluşturulmuş.
ƒ Daha yüksek dayanım Çapak uzantıları

ƒ Metalde olumlu tane yönlenmesi

ƒ Sınırlamaları:
ƒ Dar toleranslara sahip değildir
Ayırma
ƒ Doğruluğa ve istenen özelliklere ulaşmak yüzeyleri
için genellikle talaş kaldırma gerekir
Şekil 19-16 (a) geleneksel ve (b) hassas dövmeyle elde edilen kesitler.
(a)’daki kesikli çizgiler, geleneksel dövmeden sonra kesitin hassas
dövmeye denk hale getirilmesi için, sonradan talaş kaldırılması
39 gereken bölümü göstermektedir. 40
 Çapaksız Dövme Çapaksız Dövme

Parçanın, kalıp boşluğunun çapak oluşmasına izin

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
vermediği, koç ile kalıp arasında sıkıştırılması
ƒ Başlangıç parça hacmi, çok dar toleranslarla,
kalıp boşluğuna eşit olmalıdır Koç
(Şahmerdan
ƒ Kapalı kalıpta dövmeye göre hassas işlem zımbası)
kontrolü daha çok gerekir
ƒ En çok, basit ve simetrik parça geometrilerine Başlangıç parçası
Bitmiş parça
uygundur Kalıp
ƒ Çoğunlukla hassas dövme işlemi olarak
sınıflandırılır

Şekil 19.17 Çapaksız dövme: (1) parçayla ilk temastan hemen öncesi, (2)
kısmi sıkıştırma, ve (3) son darbe ve kalıbın kapanışı.
41 42

Dövme Çekiçleri (Şahmerdanları)

(Düşüm Şahmerdanları)
Parçaya darbe yükü uygular
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Koç
(zımba) ƒ İki türü:
Bitmiş
ƒ Yerçekimi şahmerdanları – ağır bir koç’un düşen
parça
Başlangıç parçası ağırlığının sağladığı darbe enerjisi
ƒ Güç şahmerdanları – koç, basınçlı hava veya
buarh tarafından hızlandırılır
ƒ Zayıflığı: darbe enerjisi, örs tarafından döşemeye
Kalıp Durdurucu veya yapıya iletilir
ƒ Genellikle kapalı kalıpta dövme için kullanılır

Şekil 19.18 Çift kalıpla çapaksız dövme: (1) parçayla ilk temastan hemen
öncesi, (2) sıkıştırma, ve (3) alt kalıbın itici fonksiyonu yaparak parçayı
kalıptan çıkarması. 43 44
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Düşüm Çekicinin (Şahmerdanının) Detayları

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Kafa (silindirleri
içerir)

Piston çubuğu
Gövde (çerçeve)
Koç

Örs

Şekil 19.19 Sağdaki konveyör ve ısıtıcı ünite tarafından beslenen düşüm

çekici (şahmerdanı) Şekil 19.20 Kapalı kalıpta dövme için bir düşüm şahmerdanının detayları
45 46

Dövme Kalıpları
İç taraf eğim açısı Dış taraf eğim açısı
Koç
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Üst kalıp Dış köşe İç köşe Çapak
(meme) deposu
Üst kalıp

Ayırma yüzeyi

Başlangıç
malzemesi Çapak
Kaburga Web Alt kalıp
Alt kalıp Eşik

Şekil 19-21 Dövmede, geleneksel kapalı kalıp için terminoloji

47 48
 Dövme Presleri
ƒ Sıkıştırma işlemini gerçekleştirmek için yavaş basınç
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
uygular
ƒ Türleri:
ƒ Mekanik pres – tahrik motorunun dönme
hareketini koç’un lineer hareketine dönüştürür
ƒ Hidrolik pres – koç’u hidrolik piston harekete
geçirir
ƒ Vidalı pres – koç’u vida mekanizması tahrik eder
Yığma Dövme
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Durdurucu Sıkıştırma kalıbı
Zımba
Besleme
Tel kütlesi
Şekil 19.22 Bir cıvata veya benzer hırdavat parçasında baş oluşturmak
için yığma dövme işlemi. Çevrimi oluşturan adımlar: (1) tel kütlesi
durdurucuya kadar beslenir, (2) sıkıştırma kalıpları kütle üzerine
kapanır ve durdurucu ile durdurulur, (3) zımba ileri hareket eder, (4)
başı oluşturmak üzere itilir.
Yığma ve Baş Şişirme
Çivi, cıvata ve benzer hırdavat ürünlerinin başlarının
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
oluşturulmasında kullanılan dövme yöntemi
ƒ Diğer dövme işlemlerine göre daha çok sayıda parça
üretilir
ƒ Baş şişirici veya baş şekillendirici denilen
makinalarda soğuk, ılık veya sıcak olarak
gerçekleştirilir
ƒ Tel veya çubuk kütlesi makinanın içine beslenir; ucu
şişirilir ve daha sonra parça belirli uzunlukta kesilir
ƒ Cıvata ve vidalarda sonradan dişleri oluşturmak için
diş haddeleme yapılır
49 50
Baş Şişirme (Yığma Dövme)
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Kalıp
Zımba
Parça (tel kütlesi)
Şekil 19.23 Baş şişirme (yığma dövme) işleminin aşamaları: (a) açık
kalıpları kullanarak bir çivi başı oluşturma, (b) zımba tarafından
oluşturulan yuvarlak baş, (c) ve (d) kalıp tarafından oluşturulan vidalar
için iki yaygın baş türü, (e) zımba ve kalıp tarafından oluşturulan taşıyıcı
51
cıvata başı. 52
 Döner Kalıpla Çekme Döner Kalıpla Çekme

Parça kalıp içine itildikçe, radyal olarak döverek eğim Kalıp

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
oluşturan döner kalıplarla gerçekleştirilir
ƒ Boru veya dolu çubuk kütlelerin çaplarını Parça

küçültmekte kullanılır
ƒ Bazen borusal parçanın şeklini ve iç çapının Son
Başlangıç çapı
ölçüsünü kontrol için mandrel gerekir çap

Besleme

Şekil 19.24 Dolu çubuk kütlelerin çapını düşürmek için döner

kalıpla çekme yöntemi; kalıplar dönerken parçayı ezer. Radyal
dövmede, parça dönerken kalıplar parçayı ezecek şekilde sabit
bir yönde kalır.
53 54

Merdaneyle Dövme Orbital Dövme

Bu yöntemde deformasyon, aynı anda hem döndürülen
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
hem de parçaya bastırılan konik şekilli bir üst kalıp
aracılığıyla gerçekleştirilir.

Şekil 19-27 Orbital

Şekil 19-26 Merdaneyle dövme dövme. Deformasyon
çevriminin sonunda, alt
kalıp parçayı çıkarmak
55 için yükselir 56
 Budama Kapalı Kalıpta Dövmeden Sonraki Budama

Kapalı kalıpta dövmede, çapakların parçadan

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
uzaklaştırılması için kesilme işlemi
ƒ Genellikle parça sıcakken yapılır; bu nedenle dövme Zımba
istasyonuna ayrı bir budama presi dahil edilir
ƒ Budama, taşlama ve testere ile kesme gibi farklı Çapak
yöntemlerle de yapılabilir
Kalıp

Kesme kenarları

Şekil 19.29 Kapalı kalıpta dövmeden sonra çapağı

uzaklaştırmak için budama işlemi (kesme yöntemi)
57 58

Ekstrüzyon Direkt Ekstrüzyon

İstenen kesit şeklini elde etmek için parçanın bir kalıp Silindir
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
boşluğundan akmaya zorlandığı basınçlı
şekillendirme yöntemi
Piston Son parça şekli
ƒ Yöntem, bir diş macununun tüpten dışarıya çıkması
için sıkıştırılmasına benzer
ƒ Genel olarak ekstrüzyon, aynı kesite sahip uzun
Kalıp
parçaların üretiminde kullanılır
ƒ İki temel türü: Parça kütüğü
ƒ Direkt ekstrüzyon
ƒ Indirekt ekstrüzyon
Şekil 19.30 Direkt ekstrüzyon.

59 60
 Direkt Ekstrüzyon Üzerine Yorumlar Boru ve Tüp Şekilleri
Çerçeve
ƒ İleri ekstrüzyon olarak da adlandırılır
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Piston kalıp açıklığına yaklaştığında, kalıp Piston Son parça şekli

açıklığından geçemeyen küçük bir kütük parçası kalır

ƒ Kütükçük olarak adlandırılan bu fazla kısmın,
ekstrüzyondan çıkan mamulün sonu kesilerek
Mandrel
ayrılmalıdır
Parça kütüğü Kalıp
ƒ Başlangıç kütük kesiti genellikle yuvarlaktır
ƒ Ekstüzyon ürününün son şekli, kalıp açıklığı
tarafından belirlenir

Şekil 19.31 (a) İçi boş veya yarı boş kesit elde etmede direkt ekstrüzyon;
61 (b) içi boş ve (c) yarı boş kesitler 62

İndirekt Ekstrüzyon İndirekt Ekstrüzyon Üzerine Yorumlar

ƒ Geriye ekstrüzyon ve ters ekstrüzyon olarak da
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
adlandırılır
Silindir Silindir
ƒ İndirekt ekstrüzyonun sınırlamaları:
ƒ İçi boş pistonun düşük rijitliği
ƒ Ekstrüzyon ürünlerini parçadan çıkarken
İçi boş piston Piston
desteklemekteki zorluk
Parçanın Kalıp Parça kütüğü Parçanın Kalıp Parça kütüğü
son şekli son şekli

Şekil 19.32 (a) dolu kesit ve (b) içi boş kesit üretmek
için indirekt ekstrüzyon

63 64
 Ekstrüzyonun Üstünlükleri Sıcak ve Soğuk Ekstrüzyon
ƒ Özellikle sıcak ekstrüzyonda, değişik şekillerin ƒ Sıcak ekstrüzyon – kütüğün yeniden kristalleşme
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
oluşturulması mümkün sıcaklığının üzerine ısıtılması
ƒ Sınırları: parça kesiti tüm uzunluk boyunca ƒ Daha fazla redüksiyona ve daha karmaşık
üniform olmalıdır şekillere izin verecek tarzda, metalin dayanımı
ƒ Soğuk ve sıcak ekstrüzyonda tane yapısı ve düşer ve sünekliği artar
dayanım iyileştirilir ƒ Soğuk ekstrüzyon – genellikle ayrık parçalar
ƒ Özellikle soğuk ekstrüzyonda dar toleranslar üretmekte kullanılır
mümkün ƒ Darbeli ekstrüzyon terimi, yüksek hızlı soğuk
ƒ Bazı uygulamalarda, hiç veya çok az atık ekstrüzyonu nitelemede kullanılır
malzeme

65 66

Ekstrüzyon Oranı Ekstrüzyon Kalıplarının Özellikleri

Redüksiyon oranı da denilen bu değerin tarifi:

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Silindir
A
rx = o

Piston kuvveti (ve parça)

Af Küçük α’da yüksek sürtünme
Kalıp açısı
Burada rx = ekstrüzyon oranı; Ao = başlangıç
Kalıp
kütüğünün kesit alanı ve Af = ekstrüze edilen profilin Büyük α’da daha yüksek
gereksiz iş
son kesit alanı
Optimum
ƒ Hem direkt hem de endirekt ekstrüzyona
Kalıp açısı (α)
uygulanabilir

Şekil 19.35 (a) Direkt ekstrüzyonda kalıp açısının tanımı; (b)

kalıp açısının piston kuvvetine etkisi.
67 68
 Kalıp Açısı Üzerine Yorumlar Ekstrüzyon Kalıbının Açıklık Şekli
ƒ Küçük kalıp açısı – kalıp ile kütük ara yüzeyindeki ƒ En basit kesit, dairesel kalıp açıklığıdır
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
sürtünmeyi arttıran yüzey alanı büyüktür ƒ Kalıp açıklığının şekli, piston basıncını etkiler
ƒ Yüksek sürtünme, daha büyük piston kuvvetlerine ƒ Kesit karmaşık hale geldikçe, daha yüksek basınç ve
yol açar daha büyük kuvvet gerekir
ƒ Büyük kalıp açısı – redüksiyon sırasında metal ƒ Kesit şeklinin basınca etkisi, kalıp şekil faktörü Kx ile
akışında daha fazla türbülans açıklanabilir
ƒ Türbülans, gerekli piston kuvvetini arttırır
ƒ Optimum açı, parça malzemesine, kütük sıcaklığına
ve yağlamaya bağlıdır

69 70

Karmaşık Kesit Ekstrüzyon Presleri

ƒ Ya yatay ya da dikey
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
ƒ Yatay olanlar daha yaygın
ƒ Ekstrüzyon presleri – çoğu kez, özellikle uzun
kesitlerin yarı sürekli direkt ekstrüzyonuna uygun
olan hidrolik tahriklidir
ƒ Mekanik tahrikler – daha çok tek tek parçaların
soğuk ekstrüzyonu için kullanılır

Şekil 19.36 Isı paneli için karmaşık bir ekstrüzyon kesiti

71 72
 Ekstrüze Ürünlerdeki Hatalar Tel ve Çubuk Çekme
Bir çubuk veya telin kesiti, bir matris (kalıp) açıklığı
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
içinden çekilerek küçültülür
ƒ Ekstrüzyona benzer; ancak çekmede parça matris
boyunca çekilir (ekstrüzyon’da itilir)
ƒ Çekmede çekme gerilmeleri uygulanmasına rağmen,
basma da önemli rol oynar; çünkü metal, matris
açıklığında geçerken sıkıştırılır

Şekil 19-39 Ekstrüzyondaki bazı yaygın hatalar: (a) merkez

boşlukları, (b) borulanma, ve (c) yüzey çatlamaları
73 74

Tel ve Çubuk Çekme Çekmede Alan Redüksiyonu

Çekme matrisi Parçanın boyutundaki değişim genellikle alan

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
redüksiyonuyla tanımlanır:
Başlangıç stoğu
Ao − Af
r =
Ao

Burada r = çekmede alan redüksiyonu; Ao = parçanın

orijinal alanı; ve Af = son parça
Son parça boyutu

Şekil 19.40 Çukuk veya tel çekme.

75 76
 Tel Çekme ve Çubuk Çekme Çekme Uygulamaları ve Ürünler
ƒ Çubuk çekme ile tel çekme arasındaki fark, stok ƒ Çekme uygulaması:
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
boyutundadır ƒ Genellikle soğuk işleme olarak gerçekleştirilir
ƒ Çubuk çekme – daha büyük çaplı çubuk stoğu ƒ Çoğu kez yuvarlak kesitler kullanılır
ƒ Tel çekme – küçük çaplı stok – tel boyutunda 0.03 ƒ Ürünler:
mm’ye kadar ölçüler mümkündür ƒ Tel: elektrik teli; çitler için tel bloğu, elbise askıları
ƒ Mekanizması aynı olmasına rağmen, yöntem, ve alışveriş arabaları
ekipman ve terminoloji dahi farklıdır ƒ Çiviler, vidalar, perçinler ve yaylar için çubuk
kütlesi
ƒ Daha kalın çubuk bloğu: talaş kaldırma, dövme ve
diğer işlemler için metal çubuklar

77 78

Kalın Çubuk Çekme Kalın Çubuk Çekme Tezgahı

Başlangıç parçası Giriş tablası
ƒ Tek kademede kesit küçültme olarak uygulanır - stok
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
Matris tutucu
bir matris açıklığından çekilir
Çekilen çubuklar
ƒ Başlangıç stoğu büyük çaplıdır ve düz bir silindirdir
Araba
ƒ Parti tipi işlem gerekir

Hidrolik silindir
Çıkış kızağı

Şekil 19.41 Metal çubukların çekilmesinde kullanılan,

hidrolik tahrikli çekme tezgahı.
79 80
 Tel Çekme Sürekli Tel Çekme
ƒ Toplayıcı tamburlarla ayrılmış, çoklu (genellikle 4 to
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
12) çekme matrislerini içeren sürekli çekme
makinaları
ƒ Her bir tambur (kapstan) sonraki matrise doğru tel Yağlama kutusu
Başlangıç tel stoğu (bobin formunda)
stoğunu çekmek için uygun kuvvet sağlar Çekme matrisi

ƒ Her bir matris, küçük bir redüksiyon oluşturur;

böylece seri sonunda istenen toplam redüksiyona
ulaşılır
ƒ Soğuk sertleşmeyi azaltmak için bazen matrisler
arasında tavlama gerekir Kapstan tamburu (çoklu tel sarımlarını tutar)

Şekil 19.42 Sürekli tel çekme.

81 82

Bir Çekme Kalıbının Özellikleri Çekme Kalıbının Detayları

ƒ Giriş bölgesi – parça ve kalıbın aşınmasını önlemek
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)
için kalıp içine yağı besler
Giriş
ƒ Deformasyon – çekmenin oluştuğu konik şekilli bölge
Deformasyon
ƒ Silindirik kılavuzlama – son stok boyutunu belirler Çıkış
Silindirik kılavuzlama
ƒ Çıkış bölgesi – yaklaşık 30°’lik (yarım açı) bir çıkış Deformasyon açısı
açısına sahiptir
ƒ Matris malzemeleri: takım çelikleri veya semente
karbürler

Şekil 19.43 Yuvarlak çubuk veya telin çekilmesinde

kullanılan çekme matrisi

83 84
 Parçanın Çekmeye Hazırlanması
ƒ Tavlama – stoğun sünekliğini arttırmak için
EÜT 231 Üretim Yöntemleri – Doç.Dr. Murat VURAL (İTÜ Makina Fakültesi)

ƒ Temizleme – çekme matrisi ve parça yüzeyinin

hasarını önlemek için
ƒ İşaretleme – çekme matrisine girebilmesi için
başlangıç ucunun çapının küçültülmesi

85