Aralin 10

Kabihasnang Klasiko ng Roma

Sa panahon ng pananakop, • Marc Anthony

lumaganap ang mga Kulturang • Lepidus
Romano at Griyego na niyakap • Octavius
Bigyang- ng sangkatauhan. Mula sa • Cleopatra
Pansin pagkakatatag nito, ang Roma ay • Augustus Caesar
naging isang maunlad na republika hanggang • Tiberius
sa maging isang malawak at makapangyarihang • Caligula
imperyo. Nakamit ng Roma ang rurok ng • Claudius
kapangyarihan subalit humantong din ito sa
• Nero
pagbagsak noong 476 BK.
• Vespacian
Natatanging Pokus • Nerva
v Paano masusuri ang mga pangyayaring • Trajan
naganap sa pagkakatatag ng Roma, pag- • Hadrian
usbong ng Kabihasnang Romano hanggang • Marcus Aurelius
sa pagbagsak ng Imperyong Romano? • Stoicism
v Paano mailalarawan ang mga hamong • Pax Romana
kinaharap ng Imperyong Romano? • Diocletian
v Sino-sino ang magigiting na lider ng • Constantine
Imperyong Romano at ano-ano ang kanilang • Byzantium
naging papel? • Constantinople
v Ano-ano ang mga salik na nagbigay-daan sa • Theodosius I
pagbagsak ng Imperyong Romano?
Mga Susing Salita / Pangalan “The wild beasts that roam
• Latino • Fabius over Italy have their dens. . .
• Etruscan Maximus But the men who fight and die
• Griyego • Latifundias Siniping for Italy enjoy nothing but the
• forum • equite Pahayag air and light; without home
• republika • Tiberius they wander about their wives
• Tarquin • Gaius Gracchus and children. . . They fight and die to
• Patrician • Spartacus protect the wealth and luxury of others,
• Plebeian • Gaius Marius they are styled masters of the world, and
• senado have not a clod of earth they call their
• Lucius Sulla
• tribune own.”
• Gnaeus
• Law of Twelve Tables — Plutarch
Pompey
• consul
• King Pyrrhus • Marcus Hinirang ni Plutarch, isang biograpo, ang
• Pyrrhic Victory Licinius magkakapatid na Gracchi bilang mga pinuno
• Legionnaire Crassus sa Roma. Ayon sa kaniyang paglalarawan,
• Punici • Julius Caesar anong uri ng mga pinuno ang mga Gracchi?
• Hannibal • Marcus Brutus Ano ang kanilang pinahahalagahan?
• Gaul • Gaius Cassius
167
S
a panahong umuusbong ang lungsod-estado ng Gresya, ang Roma ay isang maliit
na bayan sa Italya. Kung ang sinaunang Gresya ay naging lunduyan ng Kabihasnang
Kanluranin, ang Roma naman ay naging daan upang makarating sa Silangan ang
Kabihasnang Hellenistic. Mula sa mga payak na komunidad ng mga magsasaka,
naging malawak na imperyo ang Roma na sumakop sa Kanlurang Europa at sa mga bansang
nakapaligid sa Mediteraneo.

HEOGRAPIYA NG ROMA Nagtataglay ang bansa ng matabang lupang

Ang Italya ay isang tangway o peninsulang angkop sa pagtatanim. Bukod dito, mayroon
hugis-bota (italus) na nakausli sa Dagat itong mahalumigmig at mamasa-masang klima
Mediteraneo. Matatagpuan ang limang ilog sa na nakatutulong sa mga magsasaka upang
palibot ng Italya: (1) Arno; (2) Po, (3) Tiber, makapagtanim ng iba’t ibang produkto tulad ng
(4) Liri, at (5) Volturno na nagsilbing rutang butil, oliba, gulay, at mga prutas.
panlayag. Sa kabilang banda, naging limitado ang pag-
Ang sinaunang Roma ay matatagpuan sa aangkat at pagpasok ng mga produkto sa Roma
kanlurang sentral ng Italya na may habang dahil sa limitadong daungan. Dahil dito, ang mga
1 129 kilometro at lapad na 240 kilometro na sasakyang panlupa ay ginagamit sa paglalakbay
umaabot sa timog ng Europa patungo sa Africa at pakikipagkalakalan. Madali ring nagkaisa ang
at humahati sa Dagat Mediteraneo sa silangan at mga karatig-rehiyon ng Italya. Nang lumaon,
kanlurang bahagi. Ang Roma ay isang maliit na ang mga nagkakaisang rehiyon ay sumailalim sa
lungsod sa tabi ng Ilog Tiber, na may labinlimang iisang pamahalaan.
milya ang layo mula sa bukana ng ilog. Ang Ilog Ang pisikal na heograpiya ng Roma ay
Tiber ang naging daan upang magkaroon ng maaaring may kaugnayan sa kagitingan,
pagkakataon ang Roma na makipagkalakalan pagpapahalaga sa sarili, at mahusay na disiplina
sa ibayong-dagat. Dahil sa estratehikong ng mga Romano.
lokasyon ng Roma, naging napakadali para sa
mga Romano na pamunuan ang kabuuan ng
mga lupain sa Mediteraneo. Dagdag pa, ang
natatanging katangiang pangheograpiya ng
Italya ay nakatulong sa pag-unlad nito tulad
ng mga kabundukang bumabalot sa kabuuan
ng tangway. Sa katunayan, tatlong tangway
ang matatagpuan sa rehiyon ng Mediteraneo:
(1) Tangway ng Iberia sa kanluran; (2) Tangway
ng Balkan sa silangan; at (3) Tangway ng Italya
sa bahaging sentral ng rehiyon. Samantala,
inihihiwalay ang Italya ng Bundok ng Alps
sa hilaga sa kabuuang Europa. Ang Bundok
Apennines ay bumabagtas sa buong bansa mula
hilaga hanggang timog. Ang mga bulubunduking Roma, 600 BK
Alps at Apennines ang nagsilbing pananggalang
laban sa paglusob ng mga dayuhan. Ang dalisdis MGA UNANG TAO SA ROMA
ng mga ito ay mahusay para sa pastulan ng baka Noon pa mang Panahon ng Lumang Bato ay
at kambing. Samantala, ang mga burol nito ay may naninirahan na sa Italya. Hindi nagtagal,
mayaman sa marmol. patuloy ang pagdami ng mga emigrante at

168
mananakop na galing sa mga lupaing damuhan
sa hilagang bahagi ng Dagat Itim at Dagat
Caspian noong 3 000 BK. Nanahan sila sa iba’t
ibang bahagi ng Italya.
Mula 2 000 hanggang 1 000 BK, sinakop ang
Italya ng mga Indo-Europeo na pinaniniwalaang
may kaugnayan sa mga Mycenaean ng Gresya. Isa
sa mga nandayuhan sa Italya ay ang mga Latino
na nagtayo ng mga pamayanan sa kapatagan
ng Latium. Sila ang pinaniniwalaang unang
nanirahan sa sinaunang Roma at tinatayang
mga unang ninuno ng mga Romano na nanahan
sa Burol ng Palatina noong 1 000 BK. Ang ibang
Latino naman ay nagtayo ng panirahan sa
paligid ng Ilog Tiber.
Paglipas ng ilang daang taon, may iba pang
pangkat ng tao ang dumating sa Italya. Noong
600 BK, nasakop ng mga Etruscan ang Roma
at iba pang lungsod. Nanggaling sila sa mga
pulo sa Aegean. Sila ay nanahan sa Etrusia, sa
hilaga ng Tiber, na sa kasalukuyan ay Tuscany.
Sa panahong ito, pinaniniwalaang ang mga
Etruscan ay may pinakamaunlad na sibilisasyon.
Nagtayo sila ng mga templo at pampublikong
gusali sa Roma. Pinaunlad nila ang kalakalan at
pinasimulan ang pagtatatag ng asambleya ng
mamamayan. Dahil dito, umusbong ang Roma
bilang napakaunlad na siyudad.
Ang Roma ay nakilala rin bilang lungsod
na nakatayo sa ibabaw ng pitong burol sa tabi
ng Ilog Tiber noong panahon ng mga Etruscan
kaya't binansagan itong Lungsod ng Pitong Burol.
Diyos
Jupiter diyos ng langit at hari ng mga diyos
Juno tagapag-alaga ng kababaihan; asawa ni Jupiter; diyosa ng kasal
Neptune diyos ng dagat
Minerva diyosa ng karunungan
Phoebus diyos ng araw
Diana diyosa ng pangangaso at buwan
Mercury mensahero ng mga diyos at diyosa, diyos ng mga manlalakbay
Venus diyosa ng pag-ibig
Sa pagitan ng dalawang burol nakaluklok ang
forum o pambayang plasa.
Samantala, nagtayo rin ang mga Griyego ng
kanilang pamayanan sa katimugan ng Italya
at sa dulong bahagi ng Isla ng Sicily. Ang mga
Etruscan at mga Griyego ay nagkaroon ng
ugnayang pangkalakalan na nagbigay-daan
para maipamana ang kanilang kultura sa mga
Latino. Nagkaroon ng malaking impluwensiya
ang kulturang Griyego sa pamumuhay ng mga
Latino.
PAMILYA: SINAUNANG LIPUNAN
NG ROMA
Ang pamilya ang sentro ng sinaunang lipunan
ng Roma. Ang ama ang pinakamakapangyarihan
sa pamilyang Romano. Ang bawat mag-anak na
Romano ay may maliit na sakahan. Tinutulungan
ng mga anak na lalaki ang kanilang ama sa mga
gawaing-bukid at sa pag-aalaga ng mga hayop. Ang
bawat mag-anak ay gumagawa ng sariling damit
mula sa balahibo ng tupa at ng mga kagamitan sa
bahay na yari sa pinatigas na putik. Samakatwid,
makikitang pantay-pantay ang halos lahat ng
tao. Namumuhay silang payak at may mataas na
moralidad. Ang kababaihan naman ay may mataas
na kalagayan sa lipunan.
RELIHIYON
Sa larangan ng relihiyon, ang mga sinaunang
Romano ay sumasamba sa kanilang mga ninuno.
Tulad din ng mga Griyego, sumasamba sila sa
mga diyos at diyosa.
Katangian
169
 Mars diyos ng digmaan
Vulcan diyos ng underworld (blacksmith)
Bacchus diyos ng alak
diyosa ng mundo at agrikultura; ina ni Proserpina, diyosa
Ceres
ng kamatayan
Vesta diyosa ng hearth at tahanan
PAMAHALAAN: REPUBLIKANG
ROMANO
Noong 800 BK, nagsama-sama ang mga
Latino sa gitnang bahagi ng Italya sa isang
pamayanang tinawag na Roma. Sa panahong
ito, hawak ng mga Romano ang Ilog Tiber, ang
rutang pangkalakalan mula hilaga hanggang
timog ng Tangway ng Italya.
Isang monarkiya ang itinatag ng mga
Etruscan sa ilalim ng pamumuno ng pamilyang
kung tawagin ay Tarquin. Sa kanilang panu-
nungkulan, tinatag nila ang Roma bilang
pinakamayaman at pinakamalaking lungsod-
estado ng Italya. Inihalal ng mga pinuno ng
tribo ang kanilang hari na itinuturing na pinuno
ng estado at puno ng relihiyon. Tinutulungan
ang hari ng isang lupon ng mga maharlika na
personal na pinipili ng hari. Kung tawagin ito ay
senado. Ang mga kasapi ng senado ay binubuo ng
mga maharlikang nagmamay-ari ng malalaking
lupain na kung tawagin ay Patrician o ama ng
estado. Pinamumunuan nila ang mga Plebeian,
ang mga karaniwang mamamayan na bahagi ng
asambleya ngunit hindi nagtatamasa ng pantay
na karapatan.
Noong 509 BK, pinamunuan ni Lucius
Junins Brutas ang pagtataboy sa mga Etruscan.
Nagtagumpay siya sa pagpapaalis sa huling
haring Etruscan na si Tarquinis Superbus. Dahil
dito, naitatag ang Republika ng Roma nang
bumagsak ang monarkiya. Ang republika ay
isang uri ng pamahalaan na ang pinuno ay
inihahalal ng mga mamamayan. Sa pagkakatatag
ng Republika, taglay nito ang katangian ng
senado at asambleya ng mga mamamayan.
Tumagal ito mula sa 509 BK hanggang 31 BK.
170
Ang Republikang Romano ay binubuo ng
Sangay Tagapagpaganap (Executive) at Sangay
Tagapagbatas (Legislative). Pinamumunuan ng
consul ang pamahalaang binubuo ng dalawang
punong mahistrado na karaniwang mga
Patrician na tumatayong tagapagpaganap. Sila
ang nangangasiwa sa pamahalaan at sa hukbong
sandatahan. Ang mga consul ay maaari lamang
manungkulan sa loob ng isang taon. Bagama't
magkabahagi sa kapangyarihan ang dalawang
consul, maaari nilang i-veto o ipawalang-bisa
ang desisyon ng bawat isa. Kinakailangan
nilang magkasundo sa mga kritikal na desisyon.
Samakatwid, nasa mga kamay nila ang
kapangyarihan ng buong Roma.
Sa panahon ng krisis, maaari silang
magkaroon ng diktador mula sa hanay ng
mga opisyal ng pamahalaan. Ang diktador
ay may anim na buwang termino o pagtupad
sa tungkulin hanggang hindi natatapos ang
krisis. Sa ganitong pamamaraan, napipigilan
ang ganap na kapangyarihan ng diktador at
napangangalagaan ang demokrasya.
Samantala, ang tagapagbatas ay binubuo
ng 300 kinatawan na tinawag ding senado. Ang
mga senador ay mula rin sa mga Patrician ngunit
sila ay ibinoboto ng mga mamamayan at may
terminong panghabangbuhay. Ang mga senador
ay nagbibigay ng payo sa consul, naghahain
ng batas, at nagtatalakay ng mga patakarang
panlabas.
Noong 494 BK, naghimagsik ang mga
Plebeian upang makamit ang pantay na
karapatan. Buong tapang silang nagmartsa sa
buong Roma at lumikas sa mga karatig na lugar
na kung tawagin ay Banal na Bundok. Bukod
dito, noong 471 BK, nagpasiya ang mga Plebeian
na hindi maglingkod sa sandatahan ng Roma
bagkus ay nagtatag ng sariling lungsod-estado.
Sa takot ng mga Patrician, sumang-ayon silang
ipagkaloob ang nais ng mga Plebeian. Isa sa mga
ipinagkaloob na kahilingan ay ang karapatang
pumili ng sampung pinuno mula sa kanilang
hanay na tinaguriang tribune. Ang tribune ang
siyang magsusulong ng kanilang interes sa
pamahalaan. Sila ay may karapatang mag-veto
ng anumang desisyon ng consul at iba pang
pinuno ng pamahalaan. Ang karapatang mag-
veto ay nakatulong upang mapangalagaan ng
mga Plebeian ang kanilang interes laban sa mga
Patrician. Nagkaroon din ang mga Plebeian ng
kanilang sariling asambleya na kinilala bilang
Assembly of Tribes. Pagsapit ng 287 BK, isa na
itong pangunahing tagapagbatas sa Roma.
Sa simula ng Republika, hindi nakasulat ang
batas ng Roma. Kontrolado ng mga Patrician
ang batas at ipinaaalam lamang ito sa mga
Plebeian. Sa pagsapit ng 451 BK, nagkaroon ng
mga batas na nakasulat na tinawag na Twelve
Tables. Naging batayan ito ng iba pang batas sa
Roma sa mga sumunod na panahon. Ang Twelve
Tables ay mga batas ng Roma na inukit sa mga
tabletang tanso at inilagay sa forum upang
mabasa ng lahat.
Kasabay nito, bumuti rin ang katayuan ng
mga Plebeian. Pinayagan na silang makapag-
asawa ng Patrician at maglingkod sa mga
pampublikong tanggapan. Dahil sa mga
pangyayaring ito, nagkaroon ng pantay na
karapatang tinatamasa ang mga Patrician at
Plebeian pagsapit ng 287 BK. Subalit hindi
maipagkakaila na ang kapangyarihang politikal
ay nasa kamay pa rin ng mga Patrician at ng
ilang mayayamang Plebeian. Patunay ito na ang
Republika at ang senado ay nasa kapangyarihan
pa rin ng iilang mamamayan.
PAGLAWAK NG
KAPANGYARIHAN NG ROMA
Habang patuloy na nagnanais ang mga
Plebeian ng mas malawak na kapangyarihan
sa loob ng Republika, ang Roma ay patuloy na
nagpalaki ng kaniyang nasasakupan. Pagdating
ng 265 BK, nasa ilalim na ng kapangyarihan ng
Roma ang kabuuan ng Tangway ng Italya.
Sa katunayan, lumaganap ang kapangyarihan
ng Roma sa buong Italya matapos ang mga
digmaan mula pa noong 490 BK. Nasakop ang
mga Latino, Etruscan, at iba pang pangkat
tulad ng Hernici at Sabine. Nasakop din nila
ang gitnang Italya at ang lungsod-estado ng
Gresya sa timog. Noong 280 BK, naganap ang
unang sagupaan ng Roma at Gresya sa Heraclea,
Italya. Sa labanang ito, nanalo ang Gresya dahil
tinulungan si King Pyrrhus ng Epirus ng kaniyang
pinsang si Alexander the Great. Bukod dito,
gumamit din si King Pyrrhus ng mga elepante sa
digmaan na siyang kinatakutan ng mga Romano.
Bagama't nagtagumpay si King Pyrrhus, marami
rin sa kaniyang tauhan ang nalipol. Dahil dito,
tinawag itong Pyrrhic Victory na ang ibig sabihin
ay “madugo at mapaminsalang tagumpay.”
Pagsapit ng 275 BK, nagapi si King Pyrrhus sa
Beneventum, Italya. Sa panahong ito, ang Roma
ay naging reyna ng Tangway ng Italya.
Sa paglipas ng panahon nagpatuloy ang
pagpapalawak ng Roma. Sa katunayan, noong
275 BK, napalawak ng mga Romano ang
kaniyang teritoryo mula sa Ariminium at Pisa
sa hilaga hanggang sa Kipot ng Messina sa
timog. Sa kabila ng 16 na kilometrong kipot ng
Messina, nakaharap ng mga Romano sa Sicily
ang kanilang pinakamabigat na kaaway, ang
mga Carthagenian, at humantong sa Digmaang
Punic.
Mga Digmaang Punic (246–146 BK)
Nagpalakas ang Roma ng kaniyang hukbong
panlupa upang tapatan ang hukbong pandagat
ng Carthage. Nagsanay ang mga magsasaka
bilang mga sundalo kasama ang mga regular
na sundalo ng Roma. Walang humpay na pag-
eensayo ang kanilang ginawa upang mapalakas
ang kanilang hukbo. Bunga ng pag-oorganisa ng
Roma sa kaniyang sandatahang lakas, naging
hukbo na ang Roma.
Kung susuriin, ang hukbo ng Roma ay
binubuo ng mga legion o pangunahing yunit
ng hukbo na may 3 000 hanggang 6 000
171
sundalo na kung tawagin ay mga legionnaire.
Sa pamamagitan nito, ang sandatahan ay
mas malakas at mas mabilis makipaglaban.
Napaunlad nila ang sistemang phalanx na
ipinakilala ng mga Griyego. Ang phalanx ng mga
Romano ay mas mabilis kumilos, pakaliwa at
pakanan sa mga labanan.
Sa kabilang dako, ang Carthage ay may
bentahe sa hukbo dahil ito ay mayaman sa ginto,
mga tauhan, at mga barko. Ang Carthage (Tunis
sa kasalukuyan) ay itinatag ng mga Phoenician
mula Tyre noong 814 BK. Nang sakupin ng
Persia ang Tyre, ang Carthage ay naging malaya
at nakapagtatag ito ng imperyong komersiyal na
nakatulong sa pagpapalawak ng teritoryo nito sa
hilaga ng Africa, sa silangang bahagi ng Espanya,
at sa mga pulo ng Corsica, Sardinia, at Sicily. Ang
Carthage ay dating kolonya ng mga Phoenician
na umabot mula Espanya hanggang Sicily. Ito ay
itinatag bilang sentro ng kalakalang Phoenician.
Naging sagabal ang Carthage sa pagpapalawak
ng Roma sa Mediteraneo. Pagsapit ng 200 BK,
ang Carthage, na isang bansa sa Hilagang Africa
ang nag-iisang kalaban ng Roma sa Mediteraneo.
Sa pagitan ng 264 BK at 146 BK, ang Carthage
at Roma ay nagharap sa tatlong digmaan na
tinaguriang Digmaang Punic. Ang Punic ay
halaw sa Punici na salitang Latin para sa mga
Phoenician.
Simple ang naging dahilan ng kanilang
alitan: natakot ang Carthage na makuha ng
Roma ang Sicily. Ang Roma naman ay natakot
na baka harangin ng Carthage ang kalakalan sa
pagitan ng Italya at ng Sicily.
Unang Digmaang Punic (264–241 BK)
Sa Unang Digmaang Punic, sinakop ng Roma
ang Sicily, isang pulo sa dulo ng Italya na ginawa
niyang kolonya at unang lalawigan at teritoryo
sa labas ng Tangway ng Italya. Bilang kolonya,
ang Sicily ay nagbabayad ng tributo o buwis sa
Roma taon-taon.
Pagkaraan ng tatlong taon, nakuha rin
ng Roma ang Sardinia at Corsica, mga isla
sa Mediteraneo na ginawang probinsiya ng
Roma. Ang kapangyarihan ng mga Romano ay
172
hindi lamang nanatili sa Tangway ng Italya.
Umabot ito maging sa kanlurang Mediteraneo.
Gumamit ang mga Romano ng taktika
at dali-dali silang gumawa ng mga barkong
pandigma laban sa Carthage na nagresulta sa
pagkapanalo ng Roma. Tumagal ng halos 20
taon bago tuluyang napabagsak ng Roma ang
Carthage at nasakop ang Isla ng Sicily. Sa katu-
nayan, nagbigay ng bayad-pinsala (indemnity/
war reparations) ang mga Romano.
Ikalawang Digmaang Punic
(218–201 BK)
Sa Unang Digmaang Punic ay natalo ang
Carthage ngunit hindi ito tuluyang nanahimik.
Sa katunayan, nagpalakas at nagpalawak ito
ng kapangyarihan sa Espanya sa pamumuno
ni Heneral Hamilcar Barca. Pagsapit ng 221
BK, isang magiting na heneral ng Espanya na si
Hannibal ang nagplano kung paano lulusubin
ang Roma. Noong 218 BK, kasama ang hukbong
kabayuhan, mga elepanteng pandigma, at
libo-libong impanteriya, tinawid ni Hannibal
at ng kaniyang hukbo ang Gaul (Pransiya sa
kasalukuyan) hanggang makarating sila sa
Timog Italya.
Sa panahong iyon, ang Roma ay pina-
mumunuan ni Fabius Maximus, isang diktador.
Si Maximus ay maingat na pinuno. Hindi siya
padalos-dalos magdesisyon dahil ayaw niyang
malagay sa alanganin ang Roma. Ngunit hindi
nagustuhan ng mga Romano ang kaniyang
polisiya at mga desisyon. Kaya't noong 216
BK, naganap ang Labanan sa Cannae sa timog-
silangan ng Italya. Bagama't mas kaunti, nakub-
kob ni Hannibal ang mga sundalong Romano
ngunit ang reserbang puwersa ni Hannibal
at mga gamit-pandigma ay hinarang ng mga
hukbong Romano sa Tangway ng Italya at sa
Sicily.
Nakarating ang mga Espanyol sa bukana ng
Roma bagama't hindi nila ito pinasok. Umasa
si Hannibal na makikipagkasundo ang Roma
sa kanila ngunit hindi ito nangyari. Nilusob ni
Heneral Publius Scipio the Elder, isang sundalong
Romano, ang mga Carthagenian sa Espanya habang
ang hukbo ni Hannibal ay nasa Italya. Dahil sa
kabi-kabilang pakikipaglaban ni Hannibal sa
Italya hindi agad napadalhan ng tulong ang
kaniyang hukbo.
Noong 204 BK, sinakop na rin ng mga Romano
sa ilalim ng pamumuno ni Scipio the Elder ang
Hilagang Africa. Upang maipagtanggol ang
kanilang lupain, bumalik si Hannibal sa Carthage
ngunit siya ay natalo ni Scipio sa Labanan sa
Zama noong 202 BK. Ang pagkatalong ito ng
Carthage ang nagwakas sa Ikalawang Digmaang
Punic. Nanatili ang kalayaan ng Carthage ngunit
nawala na ang kapangyarihan nito.
Ikatlong Digmaang Punic (149–146 BK)
Makalipas ang 50 taon pagkatapos ng
ikalawang Digmaang Punic, nagkaroon ng
kapayapaan sa pagitan ng Roma at ng Carthage.
Sa mga panahong ito ay umunlad na muli
ang Carthage. Bagama't wala nang pangam-
bang maidudulot ang Carthage sa Roma, ang
malalagim na alaala ng mga ginawa ni Hannibal
ay patuloy na nagsilbing bangungot para sa mga
Romano. Ito ang naging dahilan upang naisin
nila ang tuluyang pagkawasak ng Carthage.
Pagsapit ng 149 BK, sinimulan ang Ikatlong
Digmaang Punic. Nagpadala ang Roma ng
mga sundalo sa Hilagang Africa at nilusob ang
Carthage. Sa loob ng tatlong taon, nagpatuloy
sa pakikipaglaban ang Carthage bago tuluyang
sumuko. Pagkatapos nito, sinunog ng mga
Romano ang kabuuan ng Carthage at sinabuyan
ng asin ang lupang sakahan nito upang tuluyan
na itong mawalan ng pakinabang. Samantala,
ipinagbili naman bilang mga alipin ang mga
taong hindi namatay. Ang tagumpay na ito
ng Roma ay nagbigay sa kanila ng ganap na
kapangyarihan sa Kanlurang Mediteraneo.
Tagumpay ng mga Romano
sa Silangan
Matapos ang Ikalawang Digmaang Punic,
ang mga hukbong Romano ay bumaling ng
pakikipaglaban sa Silangang Hellenistic. Pagka-
lipas ng mga serye ng labanan, natalo nila ang
Macedonia. Dahil dito, naging lalawigan ng Roma
ang Macedonia noong 146 BK. Sinunog at
sinakop ng mga Romano ang Corinto at ibang
lungsod-estado ng Gresya nang taon ding iyon.
Pagkatapos nito, nilusob ng Roma ang Gitnang
Silangan.
Noong 133 BK, napasailalim sa kapang-
yarihan ng mga Romano ang Kaharian ng
Pergamum sa Asya Minor dahil nagpasiya ang
hari ng Pergamum na ipamana ang kaharian
sa Roma. Bagama't nanatili ang kalayaan ng
Ehipto at Syria, naging kaalyado ng Roma ang
mga pamahalaang ito. Pagsapit ng 100 BK,
nasakop na ng Roma ang halos lahat ng lupaing
nakapaligid sa Mediteraneo.
ANG HINAHARAP
NG REPUBLIKA
Sa panahon ng Digmaang Punic at sa
panahon ng pananakop sa silangan, maraming
pagbabago ang naganap sa Republika. Sa
kabila ng natamong tagumpay, unti-unti itong
nakaranas ng mga panloob na suliraning
pampolitika at pangkabuhayan.
Ang mga lupaing nasakop ng Roma ay
kinailangang magbayad ng buwis at maging
tapat sa kapangyarihang Romano sa kabila ng
pagpayag nito na panatilihin ang kani-kanilang
wika, relihiyon, batas, kultura, at tradisyon.
Dagdag pa rito, naging probinsiya ng Roma ang
mga kolonya.
Upang mapadali ang pagsasaayos, nagka-
roon ng mga gobernador o proconsul ang mga
Romano upang mamuno. Subalit nagpabaya
ang maraming proconsul sa kanilang mga
tungkulin. Ang iba ay tumanggap ng suhol sa
mga transaksiyon ng pamahalaan. Kasabay
nito, humirang din ang mga Romano ng
mga publikano na mangongolekta ng buwis
mula sa mga probinsiyang ito. Subalit naging
abusado ang mga publikano sa pamamagitan
ng paniningil ng mas mataas na buwis sa mga
mamamayan.
Dahil dito, nagalit ang mga mamamayan
sa pamahalaan ng Roma. Ngunit dahilan sa
malakas at matatag ang sandatahang lakas,
napigil ang anumang banta ng pag-aalsa.
173
Unti-unting natanggap ng mga kolonya ang uri
ng pamamahala ng mga Romano.
Pagbabagong Panlipunan
at Pangkabuhayan
Sa kabila ng maraming tagumpay na tinamo
ng mga Romano sa pagpapalawak ng kanilang
mga teritoryo sa silangan, nagkaroon ng
matinding epekto sa kanila ang Ikalawang
Digmaang Punic at ang pananakop ni Hannibal
sa Italya. Nawalan ng kabuhayan ang mga
mamamayan, lalo na ang mga magsasaka na
napilitang ibenta ang kanilang mga sakahan sa
mayayamang Romano. Dahil dito, nagkaroon ng
malawak na mga lupaing sakahan ang mga ito.
Sa panahon din ng pananakop, nagkaroon
ng kapangyarihan sa mga lupa sa lalawigan ang
pamahalaang Romano at pinaupahan ang mga ito
sa mayayamang Romano. Di naglaon, nagkaroon
ng malalawak na lupain ang mayayamang
Romano na tinawag na Latifundias. Sari-saring
butil ang itinanim ng mga ito at ibinenta sa
Italya. Napakadali rin para sa mayayamang ito
na humanap ng mga trabahador sa kanilang
lupain dahil sa napakaraming alipin ang
handang magtrabaho kahit sa mababang
bayad o suweldo. Dahil sa mababang halaga
ng produksiyon mas mura nilang naibebenta
ang kanilang mga produkto. Sa pangyayaring
ito, ang mahihirap na magsasaka sa Italya ay
hindi makasabay sa pagbebenta ng produkto
sa murang halaga kung kaya't napilitan silang
huminto sa pagsasaka, magbenta ng lupa, at
lumipat sa mga lungsod.
Lalong bumigat ang suliranin ng Republika
sa paglipat ng mga magsasaka sa mga lungsod
dahil lumaki ang populasyon ng mga ito. Maging
sa Roma ay nagdagsaan ang mga magsasaka
na lalong nagpalawig sa pagkakaiba ng uri
ng pamumuhay ng mayayaman at mahihirap.
Kasabay nito, naging aktibo naman ang kalakalan
sa mga probinsiya na lalong nagpayaman sa
mayayamang Romano. Ang kapangyarihan sa
ekonomiya ng Roma ay napasakamay ng mga
equite o grupo ng mga negosyante. Maraming
174
matatandang Patrician at mayayamang Plebeian
ang lalong naging abala sa pagpapayaman sa
halip na isulong ang kapakanan ng Roma at ng
kaniyang mamamayan.
Pagbabagong Pampolitika
Sa gitna ng krisis sa pamahalaan ng Roma
noong Panahon ng Republika, may mayayamang
Romano ang nabahala sa katayuan ng mahihirap.
Nakita nila na dapat bigyang-solusyon ang
lumalalang sitwasyon bago pa man ito mag-
bunga ng pag-aalsa. Para sa kanila, ang
pagpapahalaga sa disiplina, pagsasakripisyo,
at pagiging tapat sa Republika ay kailangang
ibalik upang makaiwas sa anumang banta
ng pag-aalsa. Dahil dito, nagkaroon ng mga
reporma para maitaguyod ang mga karapatan
ng mahihirap.
Pamumuno ng mga Tribune: Tiberius
at Gaius Gracchus
Noong 133 BK, naging tribune si Tiberius
Gracchus, isang repormista at tagapagsulong
ng mapayapang pagbabago. Nagpasa siya ng
mga batas na nagtatadhana ng paghahati-hati
ng mga lupaing sakahang nakuha ng Roma sa
mga magsasakang walang hanapbuhay noong
panahon ng digmaan. Iminungkahi rin niyang
bawasan ang lupang maaaring ariin ng isang tao
at ito ay nangangahulugan ng pagbawas ng pag-
aari ng lupa ng mayayamang Patrician. Hindi
sinang-ayunan ng mga mayayamang senador
ang kaniyang ginawang pagbabago at nang
muling tumakbo si Gracchus bilang tribune,
nagkaroon ng madugong labanan na ikinasawi
niya at ng 300 pang kaalyado niya.
Makalipas ang sampung taon, ang nakaba-
batang kapatid ni Tiberius na si Gaius Gracchus
ang nahalal bilang tribune. Tulad ng kapatid
niya, isinulong din nito ang reporma sa lupa at
pinarami ang bilang ng maliliit na magsasaka.
Naging maayos ito sa kaniyang dalawang
termino bilang tribune, ngunit tulad ng kaniyang
kapatid, siya rin ay pinaslang ng kaniyang mga
kaaway sa isang madugong labanan.
 Ang tinaguriang “mga hiyas ni Cornelia” (si
Cornelia ang ina ng mga Gracchus) ay tuluyan
nang nawala sa landas ng mga Patrician. Lumala
ang tunggalian ng Partido ng Masa na suportado
ng mga Plebeian, at ng senado na tinangkilik ng
mga Patrician. Dahil dito, nagkaroon ng panloob
na kaguluhan sa Roma.
Sa paglipas ng panahon, nagpatuloy ang
kaguluhan sa Republika dulot ng lumalaking
populasyon ng mga alipin. Noong 73 BK,
nagdeklara ng digmaan si Spartacus, isang
alipin, upang palayain ang mga alipin sa Italya.
Sa loob ng dalawang taon ay nagpatuloy ang
labanan ng mga hukbo ng mga alipin at hukbong
sandatahan ng Roma. Natigil lamang ito nang
mapatay si Spartacus at ang 6 000 pang alipin
na sumama sa kaniya.
Ang pagtatangkang magkaroon ng reporma
ay nabigo. Nawalan na rin ng tiwala ang
mahihirap sa pamahalaan. Nagsunod-sunod
ang pag-aalsa ng iba’t ibang grupo na labis na
nakapagpahina sa Republika.
Pamumuno ng mga Heneral
Nagkulang ang Republikang Romano sa
paglutas ng mga suliranin ng mga taong-bayan
lalo na ang pag-aayos ng malaking agwat ng
mahihirap at mayayaman. Bunga nito, ang
mga tao ay gumamit ng dahas at naglunsad ng
digmaang sibil na tumagal sa loob ng mahabang
panahon. Sa panahong ito ng kaguluhan, nagka-
roon ng pagkakataong mamuno ang mga heneral
upang maibalik sa ayos ang Roma. Ang ilan sa
mga kilalang heneral ay ang mga sumusunod:
Gaius Marius. Noong 108 BK si Gaius Marius,
isang tanyag na heneral, ay nagsimulang kumuha
ng mga sundalo mula sa mga maralitang walang
hanapbuhay. Nagboluntaryo kay Marius ang
mahihirap dahil pinangakuan niya sila ng pera
at ng bahagi sa anumang lupaing makukuha
niya. Kaya naman, naging tapat sila kay Marius at
hindi sa pamahalaan.
Lucius Sulla. Si Lucius Sulla, isang Romanong
heneral, ang mahigpit na katunggali ni Marius.
Sa loob ng anim na taon, nagpalitan sila ni
Marius sa pagiging heneral. Pagsapit ng 82 BK
natapos ang kanilang tunggalian nang magwagi
si Sulla. Di nagtagal, itinanghal ni Sulla ang sarili
bilang panghabambuhay na diktador ng Roma
bagama't hindi siya nagtagal sa kaniyang puwesto.
Sa panahon ng diktadurya ni Sulla, napanumbalik
niya ang katatagan sa pamahalaan at kaayusan
sa Roma sa pamamagitan ng pagkakaroon ng
bagong pinuno. Dinoble niya ang bilang ng mga
senador at ipinagkaloob sa kanila ang lahat
ng kapangyarihan ng gobyerno. Sa kabilang
banda, binawasan niya ang kapangyarihan ng
mga tribune na mag-veto ng batas. Samakatwid,
nawalan ng saysay ang mga ipinaglaban ng mga
Plebeian.
Nang magretiro si Sulla noong 79 BK, muling
nagkaroon ng tunggalian sa kapangyarihan.
Pinakatanyag sa mga ito ay sina Gnaeus Pompey,
Marcus Licinius Crassus, at Julius Caesar.
Unang Triumvirate: Pompey, Crassus,
at Caesar
Noong 60 BK, muling sinimulan ng Roma
ang pagpapalawak ng kaniyang teritoryo sa
ibayong dagat. Sinakop ni Pompey ang silangang
Turkiya, Syria, at Palestina. Dahil sa kaniyang
tagumpay, dinakila siya ng mga Romano ngunit
binalewala ito ng senado. Bunga nito, si Gnaeus
Pompey, Marcus Licinius Crassus, at Julius
Caesar ay nagtatag ng alyansang politikal. Itina-
tag nila ang Unang Triumvirate, isang pangkat
na may tatlong pinunong magkakapantay ang
kapangyarihan.
Napagkasunduan nilang pamunuan ang
Roma nang halinhinan sa pamamagitan ng
pagsasanib puwersa. Sa paglipas ng panahon,
hindi nagkaisa ang triumvirate. Si Julius Caesar
na may malaking ambisyong politikal ay
nagsarili. Pinalakas niya ang kaniyang hukbo
sa Gaul at sinakop ito. Hindi nagtagal, pati ang
Britanya ay sinakop rin niya. Dahil dito, nasakop
nang ganap ng Roma ang hilagang bahagi ng
Europa. Sa pagkamatay ni Crassus sa isang
digmaan noong 49 BK, tuluyan nang nabuwag
ang triumvirate. Naging mortal na magkaaway
sina Julius Caesar at Gnaeus Pompey.
175
 Pumunta si Caesar sa Gresya kung saan tinalo
niya si Pompey. Tumakas si Pompey patungong
Ehipto ngunit napaslang naman siya ng hari
ng Ehipto na galit sa mga Romano. Kasabay
nito kinilala ni Caesar ang kapatid ng hari na
si Cleopatra na noon ay namumuno sa Ehipto,
bilang kaibigan ng Roma. Pagbalik ni Caesar
sa Roma, itinanghal siya bilang pinakadakilang
bayani na namuno sa pamahalaan. Nakuha niya
ang titulo bilang hari at consul nang sabay.
Maraming pagbabago ang ipinatupad ni
Caesar: (1) inayos niya ang pamahalaan at
binabaan ang buwis upang matulungan ang
mahihirap sa Roma; (2) ipinadala niya ang 100
libong sundalo at iba pang tao sa mga lupaing
kanilang nasakop at doon, sila ay binigyan
ng lupaing sakahan; (3) nagbigay siya ng
pagkamamamayan sa maraming tao sa labas
ng Italya; at (4) nagpalabas siya ng bagong
kalendaryo na ipinangalan sa kaniya, ang Julian
Calendar.
Noong Enero 10, 49 BK, tinawid ni Julius
Caesar at ng kaniyang hukbo ang Rubicon,
isang sapang naghihiwalay sa Italya at Gaul,
upang lusubin ang Italya. Pagsapit ng 44 BK,
naging ganap at panghabambuhay na diktador
si Julius Caesar. Ngunit naging dahilan ito
upang matakot ang mayayaman. Natakot sila
na kung magiging hari si Caesar, mawawala na
ang senado, at mawawasak nang tuluyan ang
Republika. Ito ang naging dahilan kung kaya't
isang pangkat ang binuo nina Marcus Brutus,
matalik na kaibigan ni Caesar, at Gaius Cassius
ang nagplanong paslangin si Caesar. Sinaksak
nila si Julius Caesar sa senado noong Marso 15,
44 BK. Ang pagpaslang nila kay Julius Caesar
ay tinawag na Ides of March. Ang Ides sa Julian
Calendar ay nagangahulugang “petsa.” Ito ay
nasa kalagitnaan ng bawat buwan na kasabay
sa pagbilog ng buwan.
Ikalawang Triumvirate: Octavius,
Marc Anthony, at Lepidus
Sa pagkamatay ni Julius Caesar, nagkaroon
ng panibagong tunggalian sa kapangyarihan
176
sa pamunuan ng Roma. Nabuo ang Ikalawang
Triumvirate na kinabibilangan nina Octavius,
isang malapit na kamag-anak ni Caesar; Marc
Anthony, isang heneral na kaalyado ni Caesar;
at Lepidus, isang pangunahing pinuno ni Caesar.
Ipinaghiganti nila ang naging kamatayan ni
Caesar. Hinati nila ang mga lupain ng Roma sa
kani-kanilang pangangasiwa. Kinuha ni Octavius
ang kanluran, samantalang ang silangan ay kay
Marc Anthony, at si Lepidus naman ang namuno
sa Hilagang Africa. Silang tatlo naman ang
namuno sa Italya. Tulad ng inaasahan, nagtalo-
talo rin ang tatlong pinuno.
Dinala ng bagong triumvirate ang kanilang
pinagsama-samang hukbo sa Gresya upang
tugisin sina Brutus, Cassius, at iba pang
republikano. Nagapi nila ang mga republikano
sa Macedonia. Dito nagpatiwakal sina Brutus
at Cassius sa pamamagitan ng pagsaksak sa
kanilang sarili. Pinilit ni Octavius na alisin sa
tungkulin si Lepidus upang siya na ang maghari
sa Italya at sa Hilagang Africa. Pagkatapos ng
digmaan sa Macedonia, itiniwalag sa samahan
si Lepidus. Bumalik sa Roma si Octavius upang
mamuno sa Kanluran. Samantala, naiwan
naman si Marc Anthony sa Antioch, Syria, upang
mamuno sa silangan. Namuno rin siya sa Ehipto
kasama ang reyna nitong si Cleopatra. Subalit,
nahaling sa kagandahan ni Cleopatra si Marc
Anthony kaya't hiniwalayan niya ang asawa na
kapatid ni Octavius. Ito ang nagpasimula ng
matinding alitan nina Marc Anthony at Octavius
na nauwi sa isang digmaan.
Pagwawakas ng Republika
Noong 31 BK, sa isang bahagi ng karagatan,
naganap ang Labanan sa Actium sa may kan-
lurang bahagi ng Gresya at tinalo ni Octavius ang
magkasanib na puwersa nina Cleopatra at Marc
Anthony. Si Octavius na lamang ang mag-isang
namuno sa Roma at sa mga lupain nito. Upang
hindi magpatuloy ang kaguluhan at manatili ang
kaayusan sa Republika, kinailangang magtatag si
Octavius ng bagong pamahalaan. Dito nagwakas
ang Republika sa Roma.
 PAGTATATAG AT PAGLAWAK
NG IMPERYONG ROMANO
Ang tagumpay sa Labanan sa Actium ang
nagbigay-daan sa panahon ng katahimikan at
matatag na pamahalaan para sa Roma. Ayon
kay Octavius, ang Republika ay hindi angkop sa
pangangailangan ng Roma. Tanging magaling na
pinuno ang makapagbibigay ng solusyon sa mga
suliranin ng mga Romano.
Augustus Caesar
Sa pagkakaluklok ni Octavius sa kapang-
yarihan noong 31 BK, ninais niyang buhaying
muli ang Republika. Ngunit dahil sa lawak
ng nasasakupan nito at sa paglaganap ng
korupsiyon sa pamahalaan, naging imposible
ang kaniyang mithiin. Sa halip itinatag ni
Octavius ang Imperyong Romano.
Sinarili ni Octavius ang kapangyarihan
bilang pinakaunang emperador ng Roma.
Sinuportahan ng senado si Octavius dahil
kinuha nila itong tagapayo at hinayaan naman
nitong pamunuan nila ang ilang probinsiya ng
Roma. Pinahintulutan din silang magkaroon ng
sariling kabang yaman o treasury.
Iginawad kay Octavius ang mga titulong
Augustus, na ang ibig sabihin ay “dakila o
kapita-pitagan”; Imperatur na ang kahulugan
ay “heneral”; Princep, na ibig sabihin ay “unang
mamamayan”; at Caesar bilang “emperador.”
Kalaunan, nakilala siya sa pinaikling tawag na
Augustus Caesar.
Sa loob ng 45 taong panunungkulan ni
Augustus Caesar, siya ay naging mabuti at
malikhaing pinuno. Ginamit niya ang kaniyang
kapangyarihan upang magkaroon ng kaayusan
at kabutihan sa Roma at sa mga probinsiya nito
sa buong panahon ng kaniyang pamumuno.
Ang reporma sa sandatahang lakas ang
inuna niya. Kinuha ni Augustus Caesar ang
pamumuno sa sandatahang lakas at binigyan
niya ang mga sundalo ng malalaking bonus at
lupain. Ginawa niyang sentro ng pamahalaan
ang Roma upang mapalawak ang pagkakaisa
sa imperyo. Isinulong din niya na ibalik ang
mga ipinagmamalaking ugali ng mga Romano,
gaya ng pagmamahal sa bayan, pagkakabigkis-
bigkis ng pamilya, kasipagan, disiplina, at
simpleng pamumuhay. Dagdag pa, sa kaniyang
panunungkulan, umunlad ang kultura, sining, at
panitikang Romano. Itinuturing na Ginintuang
Panahon ng Roma ang kaniyang panunungkulan.
Mga Emperador na Julian
Noong AD 14, namatay si Augustus Caesar
at sa sumunod na 54 na taon, ang imperyo ay
pinamunuan ng mga emperador na Julian o
emperador mula sa pamilya ni Julius Caesar.
Mula AD 14 hanggang AD 37, si Tiberius,
ampon ni Augustus, ang naging emperador.
Ipinagpatuloy niya ang mga patakaran ni
Augustus Caesar. Samantala, hindi ganito ang
ginawa ni Caligula, ang sumunod kay Tiberius.
Bukod sa pagiging malupit na pinuno, maraming
nagsasabi na siya ay baliw sapagkat hinirang
niyang consul ang kaniyang mga alagang kabayo.
Pagkalipas ng apat na taon, pinatay siya ng sarili
niyang mga sundalo sa kaniyang palasyo. Ang
mga sundalo ang pumili ng bagong emperador
sa katauhan ni Claudius, tiyuhin ni Caligula.
Tanyag na emperador si Claudius dahil sa
panahon ng kaniyang pamumuno (AD 41–54),
naglunsad ng ekspedisyon at naging bahagi ng
imperyo ang Britanya. Pagkamatay niya noong
AD 54, ang ampon niyang si Nero ang humalili
sa kaniya. Di tulad ni Claudius, si Nero ay
malupit at sinasabing baliw rin. Hinihinala niya
na lahat ng tao ay gusto siyang patayin maski na
ang kaniyang asawa at ina kaya't ipinapatay niya
ang mga ito pati na ang kaniyang mga senador.
Noong AD 64, nagkaroon ng malaking sunog
sa Roma at siya ang pinaghinalaang gumawa
nito. Pagkalipas ng apat na taon, nag-alsa laban
sa kaniya ang mga sundalo na dahilan upang
magpakamatay siya.
Ang Limang Mabubuting Emperador
Sa sumunod na 30 taon, napasailalim
ang imperyo sa kamay ng mga emperador na
sinusuportahan ng militar tulad ni Vespascian.
Sa sampung taon ng kaniyang pamumuno
(AD 69–79), naibalik niya ang disiplina sa
sandatahang lakas at napigil niya ang mga pag-
aalsa sa Gaul at sa Judea.
177

Ang labi ng Colosseum na ipinatayo ni Vespascian
bilang regalo sa mga Romano; simbolo ng Roma at ng
kasaysayan nito
Sa pagitan ng AD 79 at 98, tatlo pang
emperador ang sumunod kay Vespascian.
Dalawa sa mga ito ay mga anak niya, at ang
ikatlo ay si Nerva na pinili ng senado, bilang
kapalit niya. Inampon ni Nerva si Trajan, isang
kilalang Kastilang heneral, na naging dahilan
ng kaniyang mga naipanalong digmaan sa
Kanlurang Asya. Noong AD 117, si Hadrian na
pinsan ni Trajan ang naging emperador. Para sa
kaniya, pinakamahalaga ang pagkakaroon ng
mabuting pamahalaan kung kaya't sinimulan
niya ang sistema ng promosyon at pinalakas rin
ang mga pamahalaang lokal. Ang pinakahuli sa
mabubuting emperador ay si Marcus Aurelius,
na naglingkod mula AD 161 hanggang 180.
Siya ay matalinong tao at sumusunod sa
pilosopiyang Stoicismo. Isinulat niya ang aklat
na Meditation na naglalarawan ng pilosopiyang
ito. Ang Stoicismo ay naniniwala na ang mga
pagsubok sa buhay ay dapat na gamitin para
sa sariling bentahe, pigilin ang mga bagay na
kayang kontrolin, at tanggapin ang mga bagay
na hindi kayang tanggapin. Naging maunlad
ang kaniyang panunungkulan at lumaganap ang
negosyo at kalakalan na nakarating hanggang
sa India at Tsina. Sa pagkamatay ni Marcus
Aurelius noong AD 180, natapos nang tuluyan
ang mapayapang panahon sa Roma.
178
PAX ROMANA
Ang panahon ng kapayapaang naranasan ng
Roma mula 27 BK hanggang AD 180 ay tinawag
na Pax Romana o kapayapaang Romano. Sa
panahon ng Pax Romana, ang Roma ay naging
tahanan ng humigit-kumulang isang milyong
tao at naging sentro ng sibilisasyong Kanlu-
ranin. Ang panahong ito ay di lamang panahon
ng kapayapaan, panahon din ito ng kaunlaran
para sa mga mamamayan. Bumuti ang mga
daanan, naiayos ang mga daungan at ilan pang
mga pangunahing daanan ng kalakalan, at
naging masigla ang kabuhayan at kultura ng
Roma. Sa loob ng halos 200 taon na ang Roma
ay nasa panahon ng Pax Romana, nagpatuloy
ang pamumuhay na nagbigay-daan sa pagsibol
at pamumulaklak ng kulturang Greko-Romano
sa maraming lugar sa Italya.
Diocletian at Constantine
Sa kabilang banda, may mga emperador
na nagsikap na pigilan ang lumalalang krisis
sa imperyo. Kabilang na dito si Diocletian na
inihalal ng mga hukbong sandatahan noong
AD 284. Marami sa mga pagbabagong ginawa ng
mga emperador na ito ay sinang-ayunan ng mga
mamamayan. Ilan sa mga pagbabagong ito ay:
(1) ang pagpilit sa mga magsasaka na manatili
sa kani-kanilang lupang sakahan; at (2) sa
pagnanais na masuportahan ang pangunahing
pangangailangan ng sandatahan at ng imperyo,
tinaasan ni Diocletian ang buwis. Samakatwid,
ang mahirap na pamumuhay ng mga taga-
lungsod ay lalo pang naging mahirap.
Sa kagustuhan din ni Diocletian na mapadali
ang pamumuno sa imperyo, hinati niya ito sa
dalawa. Nagtalaga siya ng isang heneral upang
makatulong niya sa pangangasiwa ng kanlurang
bahagi. Pinili niyang pamunuan ang silangang
bahagi ng imperyo. Inilipat din niya ang
pamunuan sa Asya Minor at namuno siya roon
kung kaya't hindi na ang Roma ang naging sentro
ng imperyo. Ang paghahati ng imperyo ay lalong
nagpalaki at nagpalala sa krisis. Nagpatuloy
ang alitan sa pagitan ng mga namumuno.
Upang maiwasan ang pag-aagawan sa posisyon
ng emperador, humihirang ng isang tagapag-
mana ang bawat emperador para matiyak
ang mapayapang paghalili at pahinain ang
impluwensiya ng hukbo. Sa panunungkulan ni
Diocletian, ipinatupad niya ang prinsipyong
despotismo, ang walang limitasyong kapang-
yarihan ng pinuno.
Sumunod sa kaniya si Constantine noong
AD 306 hanggang 337. Ipinagpatuloy niya
ang pamahalaang despotiko dahil ito ang
hinihiling ng pagkakataon. Nagpatupad siya
ng mas mahigpit na batas upang palakasin ang
bumabagsak na ekonomiya ng imperyo. Inilipat
niya ang kabisera ng Imperyong Romano sa
Byzantium dahil nakita niyang ang kanlurang
bahagi ng imperyo ay lubhang mahina kaysa
silangang bahagi. Ang Byzantium ay nasa
silangan ng imperyo.
PAGBAGSAK NG IMPERYONG
ROMANO
Pagsapit ng AD 330, ginawa ni Constantine na
kabisera ng imperyo ang Constantinople, kung
saan natatanaw ang katubigang nag-uugnay sa
Europa at Asya. (Sa kasalukuyan, ang Byzantium
o Constantinople ay ang Istanbul sa Turkiya
ngayon.) Tuluyan nang tinanggap ang pagiging
hati ng imperyo. Ang paglilipat sa silangan ng
kapangyarihan ay maraming ibinunga. Ang
kabuhayan ng imperyo sa kanluran ay bumagsak
at dahil hindi na sila makakuha ng tulong
pinansiyal mula sa mayayaman sa silangan,
naging malaking suliranin ang panggastos
ng hukbong sandatahan na nangangalaga sa
imperyo laban sa paglusob ng mga tribong
Aleman. Kung tutuusin, ang mga pagbabagong
pinairal nina Diocletian at Constantine ang
nagbigay ng kaayusan sa imperyo ngunit di nito
napigil ang tuluyang pagbagsak ng imperyo.
Ang huling emperador na namuno sa
Imperyong Romano ay si Theodosius I noong
AD 382 hanggang AD 395. Sa kaniyang pagka-
matay noong AD 395, muling nahati ang imperyo
sa dalawa niyang anak na sina Honorius at
Arcadius.
ANG BAGONG ROMA:
IMPERYONG BYZANTINE
Ang tuluyang pagbagsak ng Imperyong
Romano ang nagbigay-daan sa paglakas ng
kapangyarihan ng Imperyong Romano sa
silangan. Bunsod nito, itinatag ang Imperyong
Byzantine na binansagang Bagong Roma.
Ang Byzantine ay tumutukoy sa Imperyong
Romano sa silangan at ang kabisera nito ay ang
Byzantium.
Ang Imperyong Byzantine ay nagmula sa
salitang Byzantium, isang sinaunang kolonya ng
Gresya na matatagpuan sa Kipot ng Bosporus
na nag-uugnay sa Dagat Itim hanggang sa Dagat
Mediteraneo.
Ang Imperyong Byzantine ay nakapagtatag
ng malakas na pamahalaang may sapat na lakas
at kapangyarihan at matatag na kabuhayan.
Bukod dito, mayroon itong matatag na hukbong
nangangalaga sa kapayapaan at nagsasang-
galang sa imperyo laban sa pananalakay ng
mga barbaro.
Kristiyanismo ang nakapagpabuklod sa im-
peryo. Sa panunungkulan ni Justinian (AD 527–
AD 565), naging sentro ito ng kultura. Kaagapay
ni Justinian ang asawang si Theodora, tubong
Constantinople, sinikap nilang maging iba ang
wika at ang uri ng pamumuhay na minana sa
mga Romano.
Samantala, sa usaping relihiyon, nagkaroon ng
schism o paghihiwalay ang Simbahang Romano
sa silangan at sa kanluran na nagbunsod sa
Papa ng Simbahang Romano at sa Patriarka ng
Constantinople na itiwalag ang isa’t isa
noong 1054. Nagkawatak-watak ang mga
kaharian sa Kanlurang Roma, samantalang
nanatiling buo ang Imperyong Byzantine. Ang
magandang lokasyon ng imperyo sa pagitan
ng Asya at Europa ay nagdulot ng mayamang
kalakalan at maunlad na pamumuhunan na
nagresulta sa pagkakaroon ng masaganang
pamumuhay ng mga mamamayan. Dagdag pa,
dahil sa estratehikong lokasyon ng imperyo
ay paulit-ulit na sinalakay ito ng mga Goth,
Arabe, Bulgar, Mongol, at Turko hanggang sa
tuluyang bumagsak ito sa kamay ng mga Turko
noong 1453.
179
 Tandaan
Kabihasnang Romano

Estruktura ng Italya: Lahing Pinagmulan:

Pamahalaan: bansang pinagmulan Latin
Diktador Etruscan
Senado (Patrician) Imperyong Romano
Griyego
Tribune (Plebeian) Mga Pinuno ng
Mga Digmaang Punic
Imperyong Romano
Law of Twelve Tables: Pananakop sa Silangan
unang batas ng Roma Pax Romana Kaharian sa Pergamum

Krisis at Pagbagsak ng Proconsul

Imperyong Romano Publikano
Repormista
Pamumuno ng Heneral
Unang Triumvirate
Ikalawang Triumvirate
Emperador na Julian
Mabubuting
Emperador

Banal na Imperyong
Romano
(Holy Roman Empire)
Imperyong Romano sa
Silangan
(Byzantine Empire)

Subukin at Sagutin

A. Pagsusuri sa larawan. Ilarawan ang mga Romano ayon sa kanilang mga tanyag na kontribusyon
sa daigdig. Isulat sa patlang ang sagot.

1.




Colosseum

180
 2.




Basilica ng Maxentius

B. Pagtapat-tapatin. Hanapin sa hanay B ang angkop na salitang tinutukoy sa hanay A. Isulat ang
letra ng wastong sagot sa patlang.

A B

1. Pananggalang sa paglusob ng mga dayuhan a. Plebeian

2. Mga karaniwang tao b. Minerva

3. Dakilang heneral na Carthagenian c. Forum

4. Pangkat na may tatlong pinuno d. Pamilya

5. Kinilala bilang Augustus Caesar e. Bundok Alps

6. Pangunahing yunit ng hukbo f. Attila

7. Matapang na heneral na nagtangkang g. Triumvirate

sumakop sa Roma h. Octavius

8. Ang diyosa ng karunungan i. Hannibal

9. Kinilalang pambayang plasa j. Scipio

10. Sentro ng sinaunang lipunan ng Roma

C. Mapanuring Pag-iisip

1. Alin sa mga libangan sa kasalukuyan ang maihahalintulad sa libangan ng mga Romano noon?
2. Mayroon bang suliranin ang pamahalaan ng Pilipinas na kahalintulad sa naranasang suliranin
ng sinaunang imperyo ng Romano? Pangatwiranan.

Pagpapahalaga
Mahalagang salik ba ang pagkakaroon ng epektibong paraan
ng pamamahala at ng mahusay na pinuno sa ikapagtatagumpay ng
isang pamahalaan? Ipaliwanag ang sagot.

181
 Sulyap sa Kabanata

EBALWASYON
A. Kasaysayan Ko, Isalaysay Mo!

Gamitin ang circular bending process organizer upang ilarawan ang sinaunang kasaysayan ng
Gresya mula sa pagsisimula nito, ang pag-unlad, at ang pagbagsak. Lakipan ito ng mahahalagang
larawan na may kaugnayan sa paksa. Ipakita sa klase ang natapos na gawain.

182
B. I-Timeline Mo, Kasaysayan Ko!

Bumuo ng timeline na nagpapakita ng lahat ng mahahalagang pangyayaring naganap sa

kasaysayan ng Roma, mula sa pag-usbong nito, hanggang sa maging maunlad at malawak na
imperyo. Ibahagi rin ang mga pinagdaanang krisis na nagbunsod ng pagbagsak nito.

183