1

"ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲੇ

ਉਹ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ
ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਦੂਜੇ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ
ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੇ ਹਨ,
ਉਹ ਬਦਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਤੀਜੇ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ
ਖੂਬੀਆਂ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਨੁਕਸਾਂ ਦੀ ਤੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ
ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਖੂਬੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨੁਕਸ ਹੀ ਨਜ਼ਰ

2
ਆਓਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਖਰੀ ਕਿਸਮ
ਹੀ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।"

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ, ਇਸ ਆਖਰੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ

ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਇਸੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਹੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ
ਕਰਦੀ ਹੈ। 

*……….ਤੇ ਫੇਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ

ਫੌਜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਚੜਨ ਵਾਲੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ?

ਵਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੱਡਬੀਤੀ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ, ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ

ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੇ ਸੁਣਾਈ | ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਥੀ (ਇੱਕ ਮਰਦ ਤੇ ਇੱਕ

ਔਰਤ), ਛੇ ਤੋਂ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਦੇ 65 ਬੱਚੇ ਲੈ ਕੇ ਬੱਸ ਰਹਿਣ 2 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ

ਜੀ ਦਾ ਸਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ | ਫੌਜ ਵੱਲੋ ਸਖਤ ਕਰਫਿਊ

ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਕਰਨ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਘਿਰ ਗਏ| ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਰਸਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗੁਰੂ

ਰਾਮਦਾਸ ਸਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਘੁਸੜ ਗਏ | ਖੂਨ ਦੇ ਤਿਹਾਏ ਫੌਜੀ ਭੇੜੀਆਂ ਨੇ ਮਰਦ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ

ਨਾਲ 33 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 5 ਅਤੇ 6 ਜੂਨ ਵਿਚਾਲੜੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਸੁੱਟਿਆ| ਬਾਕੀ ਦੇ ਪਤਾ ਨਹੀ

ਕਿਵੇਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ| ਇਹ ਜਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾ, ਜਿਸਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜੇਲ੍ਹ ਚ ਮੈਨੂੰ ਇਹ

ਖੌਫਨਾਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ, ਨਾਲ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਮੂਹ ਕਾਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਥਣ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੂੰ

ਅਣਦੱਸੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲੈ ਗਏ | ਮੈਂ ਜਿੰਦਾ ਬਚੇ ਨਾਜੁਕ 32 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਚ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ

ਲੱਗਦੇ ਸਨ| ਮੈਂ ਵਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਇਹ ਖੌਫਨਾਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ| ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਆਸ ਵੀ

ਨਹੀ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਐਨੀ ਨਿਰਦਈ, ਐਨੀ ਜਾਲਿਮ, ਐਨੀ ਰਾਖਸ਼ੀ ਤੇ ਐਨੀ

ਚਰਿਤਰਹੀਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ|

ਕੀ ਨਾਜੁਕ ਉਮਰ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਸਨ ? ”

3
ਏ. ਆਰ ਦਰਸ਼ੀ Writer of “ The Gallant Defender”.

ਤੇ ਫਿਰ ਕੀ ਦੋਖੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਬੇਦੋਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖੂਨ

ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ? ਤੇ ਜੇਕਰ ਸਿਖ ਕੌਮ ਦੇ

ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸਨੁ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ?

ਹੈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ?

4
 ਕੁਲ ਪੱਤਰਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ
ਪੱਤਰਿਆਂ ਦੀ ਮਿਣਤੀ

ਕੁਲ ਪੱਤਰਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ

……………………………………………………………….. 005-008
“ਦੋ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਮ” ………………………………….……………..……. 009–
013
ਮੁਖ ਬੰਧ ………………………………………………………………….…… 014-018
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ …………………………………………………….…… 019-024 ਬੀਬੀ
ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ ਸਮਰਪਣ ………………………………………...…...…….. 024-026
ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਤੋ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ………….…….… 027-
031
ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਜਾਰੀ ਰਹੇ …………………………………………….…………... 032-035
ਸਿੱਖ ਇਕ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ …………………………………………………..……….. 035

ਜਲਗਾਓੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ …………………………………… 036-037

ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ …………………………………………………… 038-041 ਸੁਹਾਸ

ਮੁਨਸ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਜੁਲਮਾਂ ਦਾ ਸੱਚ …………..………………………...……. 041-042

ਇੰਦਰਾ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਖਿਲਾਫ ………………..……………….. 041-

044
ਕੀ ਇਹ ਦੰਗੇ ਸਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਸਲ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ? ……………………..…………. 045-
056
ਜਜ਼ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਵੱਲੋਂ 1984 ਦੇ ਸੁਆਲ ………………………………………. 057-058 ਦਿੱਲੀ

ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ……………………………………………..……. 059-065 ਪੁਲਸ ਦੇ

ਕਾਰਨਾਮੇ ……………………………………………………………….. 065-068

ਖਾਕੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਇਕ ਟੋਲੀ ……………………………………….. 068-072

1984 ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ-ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਕੈਮੀਕਲ ਪਦਾਰਥ

ਵਾਈਟ ਫਾਸਫੋਰਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓੰਦਾ ਸਾੜ ਕੇ ਕਤਲ

5
ਕਰਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦੰਗਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ …………………………….. 073-090

ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ …………………………………… 091-093

ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਦੇ

ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ; ……………………………………………………………. 094-095

ਤਹਿਲਕਾ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ

LG ਗਵਈ ਦਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇੰਟਰਵਿਓ …………………………………………… 095-099

ਵੇਦ ਮਰਵਾਹ—ਤਤਕਾਲੀ (ACP) ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ

ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ …………………………….....………. 099-102

4 ਕਮਿਸ਼ਨ, 9 ਕਮੇਟੀਆਂ ਅਤੇ 2 ਐਸਆਈਟੀ –

1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਰਸਤਾ …………….………...…………… 103-107

ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ……………………………………… 108-111

ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਹੁਣ ਭਾਜਪਾ) ਅਤੇ RSS ਦਾ

ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ …………………………………………………. 112-114

ਆਤਮਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਪਲ-ਨਾਨਾਜੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ …………………………………………….. 115-122

ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਅਤੇ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ……………….…………………………………………….. 123-129

ਬੀਬੀ ਬਿਮਲ ਕੌਰ ਖਾਲਸਾ ਸੁਪਤਨੀ/

ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੰਟਰਵਿਊ ……………….…………………………………. 130-131

ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਹ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੇ ਤਾ,

ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਵਾਏ …………………………………….……………...…. 132

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੧ ………………………………………….…….….. 133-138

ਨਰ ਸਿਮਹਾਰਾਓ,ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੨ ………………………………………………….…... 139

ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੩ ………………………………….….……….. 140-154

ਕਮਲਨਾਥ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੪ …………………………………….………………. 155-163

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੫…………………………….…………………… 164-175

ਸਿੱਖੋਂ ਪ੍ਰਿਵਾਰੋਂ ਕੋ ਬਚਾਨੇ ਮੈਂ ਅਪਨਾ ਸਰਵਸਵ

ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨੇ ਵਾਲੇ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ………………………………………………. 175-176

6
ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮੋਹਰੀ ਰਹੇ

ਸ੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਇਸਵਾਲ ਜੀ ………………………………………….…………. 176-182

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-6 …………………………….…………………….. 183-197

ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਾਗਰਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ

ਲਿਖਾਰੀ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਖੁਦ ………………………..…………...……….….. 194-196

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਮਦਦਗਾਰ ੪ ਪੁਲਿਸ

ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ……………………………………………………..…….. 196-197

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-7 ………………………...………….….…......198-

203
ਭਜਨ ਲਾਲ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-8 …………………………………….…...…….…… 204-207

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਜਦੋਂ

ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ

ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ……………………………………………..……….. 207-208

ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-9 …………………………………...……………....209-

210
ਅਰਜਨ ਦਾਸ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ ੧੦ ………………………………………..……….. 211-212

ਧਰਮਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-11…………..………………………’’’….…… 213-

215
ਆਲੋਕ ਤੋਮਰ, ਜਨਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ …………………………………………. 216-220

ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ 1984 ਦੇ ਰਾਖਸ਼ ……………………………………………….……… 221-224

ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਿਪੋਰਟ ……………………………….………………….……… 225-238

ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ………………………………………………………….. 239-240

੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ (ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ)

ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ………………………………...……………..……. 241-244

1984 ਡਾਲਟਨਗੰਜ, ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ …………………...……………….. 245-248

ਬੋਕਾਰੋ(ਓਦੋਂ ਬਿਹਾਰ, ਹੁਣ ਝਾਰਖੰਡ) ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ …………………..………….. 249-258

ਬੋਕਾਰੋ -ਮਿਸਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਿਪੋਰਟ …………………………………………………... 258-266

ਬਿਦਰ (ਕਰਨਾਟਕਾ) ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ …………………………………………… 267-282

7
ਕਿਸ ਨੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਸੀਂ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ? ………………………...…………………
283
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੋਖੀ ………………………………….... 284-289

ਜੀਆ-ਉਲ-ਹਕ਼ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਮੁਸਲਿਮ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਖਤਮ ਕੀਤੀ

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਜਿਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਂਝ ਖਤਮ ਕੀਤੀ ………………....… 290-
291
ਜਿੰਦੇ-ਸੁੱਖੇ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਆਖਰੀ ਖਤ ………………………...… 292-306

“ਦੋ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਮ”

8
 ਲਿਖਾਰੀ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵੱਲੋਂ:-

੧੯੮੪ ਚੌਥਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ- ਭਾਰਤ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸਾਹਘਾਤ

ਅਖੀਰ ੧੯੮੪ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚੌਥੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਵਜੋਂ
ਕਿਓਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜਦਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ
ਨਾਲ ੧੯੪੭ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ?

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਅੱਡ ਮੁਲਕ ਦੀ ਮੰਗ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ
ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਤਾਇਤ ਵਿਚ ਸੀ! ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਿੰਨਾ
ਜੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ (ਜੋ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸੀ) ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ
ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਕਰੋ, ਜਦ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ
ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਦਲ ਜਾਣਗੀਆਂ! ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਰੱਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ੬੦% ਅਤੇ ੪੦%
ਵਿਚ ਤਾਕ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਾਖਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਦਿਆਂਗੇ ! ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਨਕਾਰ
ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ!
ਕਿਓਂ?
ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਵੀ ਅਗੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ!

9
 ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 1929 ਦੇ ਕਾਂਗਰੇਸ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ
ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ," ਕਾਂਗਰੇਸ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ
ਸੀਸਗੰਜ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਖੇ ਪੂਰੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ
ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵੋ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ
ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਮਤਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ
ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਜੇ ਕਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗੀ,
ਤਾਂ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰੋ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਬਾਹੀ ਆਪ ਕਰੇਗੀ । ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦਿਲੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ
ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਰੱਬ ਦੀ ਮੌਜਦ ੂ ਗੀ
ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਵਾਅਦੇ ਮੈਂ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ
ਜਾਣਗੇ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਰਪਾਨ (ਤਲਵਾਰ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਜ਼ਾਬਤੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।“
ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਜਿੰਨਾ ਜਿਹੇ ਦੂਰੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਉਹ
ਸਿਰਫ ਹਾਲੀਆ ਹਾਲਤ (Present situation) ਤੋਂ ਅਗੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਸੀ!
ਇਸ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਜਾ ਦੱਸੀ ਜੋ ਕਿ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟ ਬੈਟਨ
ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਣ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਸਿੱਖ ਵੀ ਇਸ ਵੰਡ ਵਿਚ ਇਕ
ਪਾਰਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੱਡ ਮੁਲਕ ਦੇ ਦਾਵੇਦਾਰ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸਿਖਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ
ਨਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ!
ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹੀ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਵੇਰ ਪਹਿਲੀ ਫਲਾਈਟ ਤੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ
ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਪਰਤ ਆਇਆ! ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ ਜੇ ਕਿਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਮੰਨ ਲਈ ਤਾਂ
ਅੱਧਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੋਲ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ! ਵੰਡ ਵੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਇਹ ਵੰਡ ਵੀ ਸਿੱਖ
ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਜੇ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮਿਲਣ
ਲਈ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਸੀ! ਇਸ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬਾਰਡਰ
ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਸੀ, ਨਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵੀ ਇੰਡੀਆ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੱਦਾਖ ਜਾਂ
ਹਿਮਾਚਲ ਵਗੈਰਾ!
ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੂਨ ਖਰਾਬਾ, ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਹੁਦ ੰ ੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕਰੋੜ ਬੰਦਾ ਉਜੜਿਆ ਅਤੇ ੧੦ ਲੱਖ ਬੰਦਾ
ਮਰਿਆ, ਇਹ ਸਭ ਵੀ ਨਾ ਹੁੰਦਾ!
ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੋਰੇ (ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਲਿਖਤੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ) ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਆਪਣੀ
ਕਿਸਮਤ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨਾਲ ਜੋੜੀ, ਇਸ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੇ ਕੀ ਦਿੱਤਾ
ਸਿਵਾ ਧੋਖਿਆਂ ਦੇ?
ਪਹਿਲਾ ਧੋਖਾ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲਣ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਦ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਸ ਵੇਲੇ

(ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਫੌਰਨ ਬਾਦ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਵੱਲਭ ਭਾਈ

ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਯੂਨਾਇਟੇਡ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ, ਇਹਨਾ ਤਿਨਾ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਆਦੇਸ਼ (ਸਰਕੁਲਰ) ਭਾਰਤ ਨੂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ

ਵਿਚ ਹੀ ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ

(ਗਰਦਾਨਿਆ ਗਿਆ) ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜ਼ਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂ ਇਹਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼

ਸਖਤ ਕਦਮ ਚੁਕਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ!

ਇਹ ਓਹੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਓਹੀ
ਸਿੱਖ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੋਨਾ ਉਗਲਦੀ ਜਮੀਨਾਂ ਛੱਡਿਆ, ਵੱਸਦੇ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡੇ, ਆਪਣੇ ਵਿਓਪਾਰ ਛੱਡੇ
ਅਤੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਮੰਗਤੇ ਰਿਫਊਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ

10
ਠਿਕਾਣਾ ਲੱਭਦੇ? ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਵਾਸੀ ਸੀ, ਰਾਜੇ ਸੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ! ਸਿਰਫ ਫਰਕ ਇੰਨਾ ਹੀ ਪਿਆ
ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆ ਵਸੇ ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਰਿਫਊਜ਼ੀ
ਹੀ ਕਿਹਾ! ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ!
ਅਸੀਂ ਇਧਰ ਦੀ ਬੰਜ਼ਰ ਜਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਇਆ, ਜੰਗਲ ਵੱਡੇ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ
ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਵੱਸੇ! ਫੇਰ ਵੀ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਸੱਚ ਹੋਈ! ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਥੋਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ, ਇਥੋਂ ਦੀ
Majority ਵਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਰ ਕਦਮ ਤੇ ਧੋਖੇ ਕਿਤੇ, ਸਾਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ! ਅੰਤ
ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰਣ ਦੀ ਵਿਓਂਤ ਬਣਾ ਲਈ!
ਹੁਣ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਚਰਣ ਦੀ ਆਦਤ ਛੱਡ ਦੇਣ
ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਤੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਗੇ, ਤਦ ਤਕ, ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ
ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ! ਇਥੋਂ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ!
ਜੇ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਜੀਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਗਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਨਸਲਾਂ
ਇਥੇ ਸੁਖੀ ਵੱਸਣ ਗਿਆ ਜਾ ਓਹਨਾ ਦੀ ਵੀ ਇਹ ਮੁਲਕ ਕਦੀ ਫੇਰ ਤੋਂ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ?
ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੌਮੀ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ! ਦੂਜੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬੈਠੇ ਤੇ ਨਾ ਧਰਮ
ਰਹੇਗਾ, ਨਾ ਪੱਤ ਰਹੇਗੀ, ਨਾ ਪੱਗ ਰਹਿਣੀ ਤੇ ਨਾ ਕਿਰਪਾਨ, ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਦਿੱਖ ਤੇ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲੱਗ ਹੀ ਰਹੀਆਂ
ਨੇ, ਕਿਰਪਾਨ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਤੇ ਕਿਸ ਸਾਈਜ਼ ਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਕਿਓਂ ਇਹ ਕੌਣ ਹੁਦ ੰ ੇ?
ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ,
ਜੇ ਜੀਵੇ ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ
ਸਭੈ ਹਰਾਮ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ!!
ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਾਰਨਿੰਗ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ......
ਜਬ ਲਗ ਖਾਲਸਾ ਰਹੇ ਨਿਆਰਾ!!
ਤਬ ਲਗ ਤੇਜ਼ ਦੀਓ ਮੈਂ ਸਾਰਾ!!
ਜਬ ਇਹ ਗਹੇ ਬਿਪਰਨ ਕੀ ਰੀਤ!!
ਮੈਂ ਨਾ ਕਰਓਂ ਇਨ ਕੀ ਪਰਤੀਤ!!
ਠੀਕ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਵਿਸਾਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤੂਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਅੱਖੋਂ ਪ੍ਰੋਲੇ ਕੀਤਾ ਪਰ ੧੯੮੪
ਵਿਚ ਪਹਿਲੋਂ ਤੇ ਜੂਨ ੧੯੮੪ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਤੇ ਫੌਜਾਂ ਚਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ
ਸਰਵਉੱਚ ਅਥਾਰਟੀ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਉਡਾਇਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸੇ ਸਾਲ ਹੀ ੪
ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਦ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤ ਹੋਰਨਾਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਵੰਬਰ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ
ਕੀਤੀ ਗਈ!
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਦੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸੰਤ ਦੇ ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ
ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਿੱਖ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਗਰੀਬਾਂ, ਪਿਛੜੀਆਂ,
ਮਜਲੂਮਾਂ ਦਾ ਉਹ ਹਮਦਰਦ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਕੁਰਹਿਤੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ,
ਨੌਜੁਆਨ ਨਸ਼ੇ ਛੱਡ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸੱਜ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਮਾਂ-ਪੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ ਜੋ ਦਾਜ ਦਾ ਕੋਹੜ ਦੂਰ
ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ, ਬਰਾਤ ਵੀ ਕੁਲ ੧੧ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਆਓਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੁੜੀ ਹੁਣ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਤੇ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਰਹਿ ਗਈ! ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਹੱਥ ਲਾਉਣਾ ਤੇ ਬੜੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ
ਸੀ! ਪੁਲਸ ਰਾਜ ਦਾ ਖੌਫ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ! ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਸ ਜਿਸ ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਚਾਹੇ ਚੁਕ ੱ ਲਵੇ ਅਤੇ
ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦੀ ਫਿਰੇ, ਉਹ ਵੀ ੧੦ ਵਾਰੀ ਸੋਚਦੇ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸੰਤ ਜੀ ਨਾਲ ਪੰਗਾ ਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ?
ਸਹੀ ਮਾਇਨੇ ਵਿਚ ਹਲੀਮੀ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ....ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਫਿਰਕਾ ਪ੍ਰਸਤ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ
ਓਹਨਾ ਦੀ ਇਹ ਚੜਤ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ ਗਈ, ਹਿੰਦੂ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਫਿਕਰ ਲੱਗ ਗਈ ਕਿ ਜੇ ਸਿੱਖ
ਨੌਜੁਆਨ ਖਾਲਸਾ ਸੱਜਣ ਲੱਗ ਗਏ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਣਗੇ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਤ ਜੀ
ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਖਿਲਾਫ ਹਰ ਹਥਕੰਡਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਪੈ
ਜਾਵੇ!
ਅਖੀਰ ਇਹਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਜਨਸੰਘ) ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ
ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ, ਇਸਦੇ ਆਗੂਆਂ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ, ਲਾਲ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਡਵਾਨੀ ਅਤੇ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ
ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦਿਆਂ, ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਚੜਤ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਓ ਵਰਤਿਆ!
ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਸੁਨਹਿਰਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਹਿੰਦਆ ੂ ਂ ਦੀ ਰਾਖਨਹਾਰ
ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਓ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਕਲੀ
ਸਿੱਖ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੇਂਸੀਆਂ
ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਭੇਖ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕਿਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦੇਣੇ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿਰਿਧੀ ਕੰਮ ਕਰਵਾ

11
ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਖੁਦ ਟੀ ਵੀ ਤੇ , ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਆਕੇ ਇੰਜ ਦੇ
ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇਣੇ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਗੜੇ ਹਾਲਾਤ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਦੋਖੀ ਹੋਣ?
ਅਖੀਰ ਜੂਨ ੧੯੮੪ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਫੌਜਾਂ ਦਰਬਾਰ
ਸਾਹਬ ਤੇ ਚੜ ਆਈਆਂ, ਬਿਅੰਤ ਬੰਦਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਇਹ ਸਭ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ
ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਾਧੂ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ
ਘਾਣ ਕਰਣ ਲਈ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਲਈ ਮਿਥਿਆ
ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਈ ਸੰਗਤ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣ ਸਕੇ?
ਅਤੇ ਇੰਜ ਹੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਨਿਆਣਾ, ਬੁਢ ੱ ਾ, ਜੁਆਨ ਜਾਂ ਬੀਬੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਈ,
ਮੁੜ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ?
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲੇ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਫੌਜ਼ੀ ਜਨਰਲ ਸ਼ਾਹਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨਾਲ, ਜਿਹਨਾਂ
ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜੁਆਨ ਨੂੰ ਫੌਜ਼ੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ੨੦੦-੨੫੦ ਦੇ ਜਥੇ ਸਮੇਤ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ
ਜਾਮ ਪੀਂਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਸੱਚਖੰਡ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ ਪਰ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਮਹਾਵਾਕ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਰ
ਗਏ ਕਿ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਵਾ ਲੱਖ ਬਰਾਬਰ ਹੈ! ਇਹਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਦੇ ੨੦,੦੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫੌਜ਼ੀ ਹਲਾਕ ਕਰ
ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਮੂਹਰੇ ਹੱਥ ਖੜੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ!
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਇਸ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਨਾ ਸਹਿ ਸਕੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਫੌਜ਼ੀ ਜਨਰਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ
ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਣ ਲਈ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ! ਆਓਂਦੀ ੮ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦਾ ਦਿਨ ਮਿਥ ਲਿਆ
ਗਿਆ! ਇਸ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਜਿਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਦਸਪੂਰ ਵਗੈਰਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵੱਲੋਂ
ਬੰਬ ਸੁਟ ੱ ਣੇ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਮ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਲੈ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਏ ਹਨ, ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ
ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਸਿੱਖ ਵਸੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਗੁਰਪੁਰਬ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗਏ
ਹੋਣੇ, ਤੇ ਦੰਗੇ ਕਰਵਾ ਕੇ ਹਮਲੇ ਕਰਵਾਉਣੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਵਾਉਣੇ ਸੀ ਪਰ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ
ਇਸ ਦੀ ਭਿਣਕ ਲੱਗ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਪਾਪਨ ਦਾ, ਇਸ ਗੁਰਪੁਰਬ ਤੋਂ ਇਕ
ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੋਗ ਪਾ ਦਿੱਤਾ!
ਤੇ ਫਿਰ ਕੀ ਦੋਖੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਬੇਦੋਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੀ

ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ? ਤੇ ਜੇਕਰ ਸਿਖ ਕੌਮ ਦੇ ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸਨੁ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ

ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ?

ਹੈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ?

ਪੰਥ ਦਾ ਦਾਸ:

ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ

0091-9818610698

e-mail:- doonsikh13@gmail.com

ਮੁਖ-ਬੰਦ
ਓੰਝ  ਤੇ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਬਥੇਰਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ, ਫਿਰ

ਵੀ ਇਸ ਵਿਖੇ ਤੇ ਮੇਰਾ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਕ਼ਸਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ

ਨੂ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਭੈੜੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਖੇਡੀਆਂ ਗਈਆਂ,

ਓਹਨਾ ਸਭਨਾ ਨੂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂਹਰੇ ਰਖਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤਵਾਸੀ ਇਹ ਜਾਣ

12
ਸਕਣ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਨੂ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ

ਕੁਰਸੀ ਬਣਾਈ ਰਖਣ ਲਈ ਕਿੰਜ ਮਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀਆਂ ਨੇ , ਇਸ ਖੇਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਗੰਦਾ

ਖਿਡਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਲਭੇਗਾ! ਜਦਕਿ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਇਕ

ਹਿੰਦੁਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ) ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੂਬੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਇਸ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ

ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸੀ! ਇਹ ਬੜੀ ਚੁਭਵੀਂ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ  ਭਾਰਤ ਵਿਚ

ਭਾਂਵੇ ਕਾਂਗਰਸ ਹੋਵੇ ਜਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦਾ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦਲ (ਪਾਰਟੀ) - ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ

ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਹਿੰਦੂ ਦਲ ਇਕੋ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ - ਇਹਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਮਤਭੇਦ ਖਤਮ ਹੋ

ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਮਸੂਮ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ! ਇਹਨਾ ਦੀ ਸ਼ਕਲਾਂ ਭਾਂਵੇ

ਵਖਰੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਕੰਮ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ

ਜਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ! 

ਇਹ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਰਕਾਰ

ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਵੇ ? ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬਥੇਰੇ ਉਦਾਹਰਣ ਨੇ ਜਿਵੇਂ

ਕਿ ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲ, ਹਿਟਲਰ ਵੱਲੋਂ ਯਹੂਦੀਆਂ  ਦੇ ਕਤਲ,

ਮਿਸ਼ਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ 900 ਜੁਆਨਾਂ ਨੂ ਸਨ 2000 ਵਿਚ ਤਹਰੀਰ ਚੌਕ ਵਿਚ

ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦੇਣਾ, ਚੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ 3000 ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂ ਤਿਨਾਨਮਿਨ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹਲਾਕ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਹਿਦੋਸਤਾਨ ਨੂ ਅਜਾਦ ਹੋਈ ਹਾਲਾਂ ਕੁਲ 37 ਸਾਲ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ

ਮੁਲਕ ਨੂ ਅਜਾਦ ਕਰਵਾਓਣ ਲਈ ਇਸੇ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ

ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰੋਸਾਈ ਹੋਈ

ਇਹ ਖਾਲਸਾ  ਕੌਮ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਇਹ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕੀ, ਨ ਹੀ ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਕੌਮ

ਦੇ ਨੌ ਜਵਾਨਾ ਨੂ ਕਮਜੋਰ ਕਰ ਸਕੀ! 

ਤਾਂ ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹਨਾ ਬੇਕਸੂਰ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਕੇ? ਕੀ ਇਸ ਮੁਲਕ

ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਹਾਲ ਹੋ ਸਕੀ? ਨਹੀਂ ! ਅਸਲ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਗਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ

ਵਿਚ ਅੱਤਵਾਦ ਸ਼ਿਖਰ ਤੇ ਰਿਹਾ! ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਵਿਚ ਲਖਾਂ

ਬੇਕਸੂਰ ਨੌ ਜਵਾਨ ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਖਾ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ! ਅੱਜ  ਸਿਖ

ਕੌਮ ਬੜੀ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਹੈ ਕੀ ਓਹ ਇਸ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਨੂ ਆਪਣਾ ਮੁਲਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂ ਨਾ? ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂ ਇਸ

ਵਕ਼ਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਓਸ ਕੋਲ ਇਕ ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤੀ  ਸਿਖ ਲੀਡਰ ਦੀ ! ਜਿਸ ਦਿਹਾੜੇ

ਕੋਈ ਸਿਖ ਲੀਡਰ, ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਓਸੇ ਦਿਨ  ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਸਿਖਾਂ

13
ਦਾ ਭਵਿਖ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਾਂ  ਨਹੀਂ? ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ

ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਇਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਇਕ ਬਂਟਵਾਰਾ 1947 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ

ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੱਡ ਮੁਲਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਜੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਲਈ  ਕਿਸੇ ਦੋਖੀ ਨੂ ਸਜ਼ਾ

ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਇੰਜ ਹੀ ਸਿਖ ਵਿਰੋਧੀ ਰਵਈਆ ਰਖਦੀ ਤੁਰੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਗਲੀ ਵੰਡ

ਲਈ  ਕੌਣ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਘਟ ਤੋਂ ਘਟ ਅਸੀਂ ਸਿਖ ਤੇ ਨਹੀਂ! 

ਓੰਝ ਤੇ ਇਸੇ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਤੇ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ! ਜੇਕਰ ਇਸਦੇ

ਲੀਡਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਅਤੇ ਨ ਹੀ ਇਸ ਭਾਰਤੀ ਮਹਾਦੀਪ ਨੂ ਇਹ ਵੰਡ

ਦਾ ਜਹਿਰ ਪੀਣਾ ਪੈਂਦਾ! 35 ਕਰੋੜ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸਾਂਝੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕਰੀਬਨ 10 ਲਖ ਬੰਦੇ ਕਤਲ

ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਰੀਬਨ ਇਕ ਕਰੋੜ ਵਾਸੀ ਘਰੋਂ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਕੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਕੋਈ ਸਬਕ

ਸਿਖਿਆ --- ਨਹੀਂ, ਜੇਕਰ ਸਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬੇਕਸੂਰੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ 1984 ਵਿਚ ਦੋ ਵੇਰਾਂ

ਕਤਲ ਨਾ ਕਰਦੀ! 

1984 ਵਿਖੇ ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ

ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

ਤੇ ਫੌਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਚੜਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ! ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂ ਬੜੀ ਵਿਓਂਤ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ

ਹਮਲੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਤੇ ਨੂੰ ਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਓਂਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਨਵੰਬਰ

੧੯੮੪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ! ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਓਹਨਾ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂ ਲਿਖਣਾ ਜਿਆਦਾ ਜਰੂਰੀ

ਹੈ ਜਿਹਨਾ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ਇਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਨੂ ਟੈਂਕਾਂ ਨਾਲ ਉਡਾਓਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂ ਸਿਖ

ਕੌਮ  ਵੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚੋਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕਡ ਸਕਦੀ - ਕਦੀ ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਨੂ ਭੁਲਿਆ

ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ! 

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਜਰਨੈ ਲ ਐਸ ਕੇ ਸਿਨਹਾ, ਜੋ ਕਿ ਵੈਸਟਰਨ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਜੀ ਓ ਸੀ-ਇਨ-ਸੀ ਸਨ,

ਓਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ

ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਪਿਛਲੇ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ

ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਥਾਂ (ਚਕਰਾਤਾ) ਜੋ ਕੀ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਤੋਂ 90 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਦੀ ਵਿਥ ਤੇ ਹੈ,

ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਇਕ ਕੱਚਾ ਮਾਡਲ ਬਣਾ ਕੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂ ਓਸ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰ ਗ

ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ

ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾ ਆਵੇ

! ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈ ਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ

14
ਤਖਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦੀ ਵਿਓਂਤ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ

ਹਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂ ਜਾਇਜ਼ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਸਬਕ

ਸਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ -- ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਕੋਈ ਸਬਕ ਸਿਖਾਓਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਜੇ

ਕੋਈ ਲੋੜ ਸੀ ਵੀ ਤਾਂ ਓਹ ਖੁਦ ਇੰਦਿਰਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ਸੀ! 

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਖੁਲਾਸਾ ਜਨਰਲ ਸਿਨਹਾ ਇਹ ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂ ਇੰਦਰਾ

ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਚੌਕ ਮੇਹਤਾ, ਜ਼ਿਲਾ ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈ ਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ

ਹੈਡ ਕੁਆਟਰ ਨੂ ਟੈਂਕਾਂ ਨਾਲ ਉਡਾਓਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਾਲੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੀ

ਪੁਰਾਨੀ ਟਕਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਰਹਿ ਚੁਕੇ ਨੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਿਖ ਬਚਿਆਂ

ਨੂ ਧਾਰਮਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ! ਜਨਰਲ ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਮੰਨਣ  ਤੋਂ

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ  ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਖ ਅਫਸਰਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ

ਦੀ ਧਾਰਮਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂ ਸੱਟ ਵਜੇਗੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਫੁੱਟ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਓਹਨਾ

ਦੇ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਣ ਤੇ ਓਹਨਾ ਇਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ , ਓਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਮੁਖੀ ਬਣਨ

ਵਾਲੇ ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾ ਨੂ ਹੁਣ ਮੁਖੀ ਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਓਹਨਾ ਤੋਂ ਜੂਨੀਅਰ ਅਫਸਰ ਜਨਰਲ ਅਰੁਣ ਸ੍ਰੀਧਰ ਵੈਦ੍ਯ

ਨੂ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲੋਂ ਮੁਖੀ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਜਨਰਲ ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂ ਆਪਣੀ ਬੇ-ਇਜ਼ਤੀ ਜਾਣਿਆ ਅਤੇ

ਆਪਣੀ ਇਜ਼ਤ ਦੀ ਖਾਤਰ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਨੌ ਕਰੀ ਤੋਂ ਇਸਤੀਫਾ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ !

ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਸੰਘ ਦੇ ਇਕ ਮੁਖੀ ਅਸ਼ਵਿਨੀ ਕੁਮਾਰ, ਜੋ ਕਿ ਬੀ ਐਸ ਐਫ  ਵਿਚ ਡੀ ਆਈ ਜੀ

ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ 1974 ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ - ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਖੇ ਤਨਾਤ ਸੀ, ਅਪ੍ਰੈਲ 2006 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ, ਇਕ

ਸੈਮੀਨਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ 10 ਉਘੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਹੇਤ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਵਿਖੇ ਦਿੱਤੇ ਆਪਣੇ

ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ .....ਜਦੋਂ ਓਹ ਸ੍ਰੀਨਗਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਖੇ ਤਨਾਤ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ

ਓਹਨਾ ਨੂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਕ ਅਰਜੰਟ ਸੁਨੇ ਹਾ ਮਿਲੀਆ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂ ਫੌਰਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁਜਣਾ ਹੈ ਅਤੇ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨੀ ਹੈ! ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਓਹਨਾ ਝਟ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਜਾ

ਕੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਆਪਣੇ  ਆਓਣ ਦੀ ਖਬਰ ਜਾ ਦਿੱਤੀ! ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਕੋ ਹੀ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ ਕਿ

ਸਿਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਵੱਲੋਂ ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਕ ਸੁਨੇ ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਛਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ

ਦੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਇੰਨੇ ਸਿਖ ਕਿਓਂ ਲਏ  ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ  ? ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ

ਦਿੱਤਾ ਜਦਕਿ ਓਹ ਅੰਦਰੋਂ ਕਾਫੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਮਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ! ਓਹਨਾ ਇੰਦਰਾ ਤੋਂ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ

ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤੇ ਓਹ ਆਪਣੇ ਗੈਸਟ ਹਾਉਸ ਵਿਚ ਆ ਗਏ! ਆਓਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਸਭ ਤੋ

ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਓਹਨਾ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਓਹਨਾ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਆਪਣਾ ਇਸਤੀਫਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ! ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ

15
ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਦੁਨਿਆ ਵਿਚ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਅੱਜ ਕਿਥੇ ਹੈ - ਖਤਮ

ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਇਹ ਖੇਲ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ! 

1975 ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵੱਲੋਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ

ਇਸਤੇਮਾਲ਼ ਕਰਕੇ ਚੋਣਾਂ ਜਿਤਣ ਦੇ ਜੁਰਮ ਵਿਚ ਜਜ਼ ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਇਸਤੇ ਆਓਂਦੇ

ਅਗਲੇ 6 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਬਿਸ਼ਰਮੀ ਤੇ ਵੇਖੋ ਇਸ ਔਰਤ ਦੀ,

ਕਿ ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸੀਟ ਦਾ ਨਜਾਇਜ਼ ਇਸਤੇਮਾਲ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਹਕ਼ ਵਿਚ ਕਰਦੀਆਂ

ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇਮਰਜੇਨਸੀ ਲਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ! ਵਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਚੋਣਵੇਂ

ਮੁਖੀਆਂ ਨੂ ਜਿਹ੍ਲਾਂ ਵਿਚ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਇੰਦਿਰਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨ ਰਿਹਾ! ਭਾਰਤ

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਾਹਰਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ...ਭਾਰਤ ਇੰਦਿਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਦਿਰਾ ਹੀ ਭਾਰਤ! ਖੈਰ ਭਾਰਤ ਤੇ

ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਥੇ ਗਈ ਜੁਲਮੀ ਇੰਦਿਰਾ? ਹੁਣ ਕੋਈ ਵਰੋਧੀ ਤੇ ਸੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੰਦਿਰਾ ਇਕ

ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਈ!  ਗੈਰਤਮੰਦ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਸਿਖ ਕੌਮ ਤੋ ਇਹ ਜੁਲਮ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ

ਓਹਨਾ ਜੁਲਮੀ ਇੰਦਿਰਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਪਣਾ ਮੋਰਚਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ! ਰੋਜ਼ਾਨਾ 100-100 ਬੰਦੇ ਜਥੇ ਬਣਾ ਬਣਾ

ਕੇ ਜਿਹਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲਗੇ ! ਹੁਣ ਇੰਦਿਰਾ ਘਬਰਾ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵਰੋਧੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ

ਛਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ! ਪਰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨੂ ਲੈ ਕੇ ਇੰਦਿਰਾ, ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸਮਝਣ

ਲੱਗ ਗਈ ਕਿਓਂਕਿ ਇਮਰਜੇਨਸੀ  ਦੇ ਖ੍ਲਾਫ਼ ਪਹਿਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਚੁਕੀ ਗਈ

ਸੀ! ਓਦੋਂ ਤੋ ਹੀ ਇੰਦਿਰਾ ਨੇ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਸਬਕ ਸਿਖਾ ਕੇ ਹੀ ਰਵੇਗੀ! ਆਪਣੀ ਇਸ

ਨਫਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਓਸਨੇ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਇੱਤਹਾਸਕ ਗਲਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਉਸਨੁ ਆਪਣੀ

ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਤਾਰਨਾ ਪਿਆ! ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ, ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ

ਕੀਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਉਸਨੁ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਉਸਨੁ ਜਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਇਸ

ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਕ਼ਤ ਉਸਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਲਾਫ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਚਲਣੀਆਂ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ!  

ਵੀਰ ਸਾਂਘਵੀ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਖ ਅਖਬਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਇਮਸ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਏਡਿਟਰ ਨੇ , ਓਹਨਾ

ਨੇ ਸੋਨਿਯਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਯੂ-ਟੂਬ ਤੇ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ

ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਚ ਸੋਨਿਯਾ ਖੁਦ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਆਪਣੇ  ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂ ਆਪਣੀ ਅਚਣਚੇਤ ਹੋਈ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੀ-ਕੀ ਅਤੇ ਕਿੰਜ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ

ਦਸਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ! ਜਿਸਦਾ ਸਿਧਾ ਜਿਹਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਕਤਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ

ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਹੈ ---ਰਾਜੀਵ ਨੂ ਇਹ ਪਾਠ ਪੜਾਓਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ! ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਪੁਲਿਸ

16
ਅਤੇ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਮੁਖ ਓਹਦੀਆਂ ਤੇ ਓਸਦੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਫਿਟ ਸੀ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰਾਜੀਵ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂ

ਅੰਜਾਮ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ!

ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ

ਦਾ ਜਿੰਮਾ ਵੀ ਹੈ! ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂ ਕਮਜੋਰ ਰਖਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਸੰਨ 1973 ਵਿਚ ਆਨੰ ਦਪੁਰ

ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਨਾ ਸੂਬਿਆਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਖੁਦ

ਮੁਖਤਾਰੀ ਲਈ ਕੁਝ ਸੁਝਾਓ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ,! ਇਹਨਾ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸੂਬਿਆਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਦੀ

ਪਕੜ ਕਮਜੋਰ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਉਸਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਦਖਲੰਦਾਜ਼ੀ ਨੂ ਠੱਲ ਵਜਦੀ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ

ਨਾਲ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂ ਹੋਰ ਫਾਇਦੇ ਪੂਜਣੇ ਸੀ ! ਇੰਦਿਰਾ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਹਕ਼ ਵਿਚ

ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਪਾਸ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਦਖਲੰਦਾਜ਼ੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ

ਨਾਲ ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲ- ਛੱਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੇਗ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੋਰਨਾ

ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਜੋੜ-ਤੋੜ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਇਹ ਉਸਨੁ ਮਨਜੂਰ ਨਹੀਂ

ਸੀ! 

ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਇੰਦਿਰਾ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ

ਇਹਨਾ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਤੇ ਕੋਈ ਬੈਠਕ ਹੁੰਦੀ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਤੇ ਇਹਨਾ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਤੇ ਹਾਮੀ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ

ਜਿੱਦੀ ਇੰਦਿਰਾ ਆਪਨੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਤਲਬ ਕਰਕੇ ਅੰਨੀ ਹੋਈ ਆਪਨੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ

ਜਾਂਦੀ ਸੀ! ਪਰ ਕਿਓਂਕਿ ਟੀ ਵੀ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਸਰਕਾਰੀ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਿਖਾਂ ਵਰੁਧ ਝੂਠਾ

ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਹੀ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਸੱਚਾ ਸਾਬਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ! ਇਸ

ਕਰਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਹ ਵੇਖ ਲਿਆ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਪਖ ਵਿਚ

ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੀ ਪਿਆਸੀ ਹੈ! 

ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਇਸੇ ਮਾੜੀ ਸੋਚ ਕਰਕੇ ਓਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਕੀਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੂ

ਜਾਇਜ਼ ਦਸਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਤੋਂ

ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾਓਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸਦੀ ਮਰਿਆਦਾ  ਅਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਬਹਾਲ ਕਰਣ ਲਈ

ਇਹ ਫੌਜੀ ਕਾਰ੍ਰਵਾਈ ਬਾਹਲੀ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਕੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਦਸਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰੇਗੀ ਕਿ

ਜੇਕਰ ਸਿਰਫ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਓਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਕਾਇਮ ਰਖਣ

ਲਈ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂ ਓਥੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਡਣ ਲਈ ਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰਨਾ 40 ਦੇ ਕਰੀਬ

17
ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂ ਕਿਓਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ? ਕਿਓਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿਖਾਂ ਅਤੇ

ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਦਾ ਅੰਨੇ ਵਾਹ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ? 

ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਕ ਪਿਛਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਨਟਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

ਦਸਦੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ "profiles and letters " (ISBN: 8129102358) ਵਿਚ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ

ਹੈ ਕਿ 1968 ਵਿਚ ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ

ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਗਈ ਸੀ! ਨਟਵਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ (IFS ) ਵਜੋਂ ਇਸ ਟੂਅਰ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਏ

ਸੀ! ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਦੇ ਕੰਮਾ  ਤੋਂ ਫੁਰਸਤ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਸੈਰ ਵਾਸਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ! ਕਾਰ 

ਵਿਚ ਇਕ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਓਹ ਬਾਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਓਥੇ ਜਾਣ  ਦਾ

ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਥਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ! ਅਫਗਾਨੀ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਸ ਤੇ

ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਜਿੱਦੀ ਇੰਦਿਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨੀ ! ਆਖਿਰਕਾਰ ਓਹ ਓਸਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਹੀ

ਰਹੀ! ਓਹ ਬਾਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਖੜੀ ਰਹੀ! ਨਟਵਰ ਸਿੰਘ ਓਸਦੇ ਪਿਛੇ

ਖੜੇ ਰਹੇ! ਜਦੋਂ ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਰਦਾਸ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਓਹ ਮੁੜ ਕੇ  ਬੋਲੀ, "ਅੱਜ ਮੈਂ

ਆਪਨੇ ਇਤਹਾਸ ਨੂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ (Today we have had our brush with history) "ਇਥੇ

ਤੁਹਾਨੂ ਇਹ ਦਸ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਬਾਬਰ ਹੀ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ! 

ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਿਤਰਾਂ ਨੂ ਚੇਤੇ ਰਖਣ ਲਈ ਕਲਕੱਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰ

ਹੋਲਵੇਲ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਜਿਆਦਤਿਆਂ ਚੇਤੇ ਕਰਾਓਂਦਾ ਹੀ

ਰਹੇਗਾ ਪਰ ਸਾਡਾ ਦੁਖ ਇਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਾਧੂ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ 36

ਸਾਲ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ ਵੀ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਣਵਾ ਸਕਦੇ! ਇਸ ਯਾਦਗਾਰ ਤੇ

ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ! ਅਖੀਰ ਕਿਓਂ? ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇੰਜ ਪਬੰਦੀਆਂ ਲਾਓਣ ਨਾਲ ਕੀ ਸਿਖ

ਕੌਮ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੱਡਬੀਤੀ, ਆਪਣੇ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜੁਲਮ, ਫੌਜ਼ ਦੀਆਂ ਜਿਆਦਤਿਆਂ, ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਵੀਰਾਂ ਦੇ ਕਤਲ

ਅਤੇ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਦੀ ਬੇਪਤੀ ਭੁਲ ਜਾਏਗੀ ---ਨਹੀਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ?  

ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਡ, ਇੰਦਰਾ ਦੀ

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਓਨ ਦੀ ਕੋਝੀਆਂ ਚਾਲਾਂ, ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਅਤੇ

ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਅਫਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਧੋਖਿਆਂ ਦਾ ਰੱਜ ਕੇ ਖੁਲਾਸੇ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬ ਨੂ ਪੜਨ ਵਾਲੇ

ਪਾਠਕਾਂ ਨੂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਖਿਲਾਫ ਪਰ ਕਿਤੇ ਪਬੰਦੀਆਂ ਜਾਏਗੀ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ

ਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਣ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਸੀ?

ਜੇ ੧੯੮੪ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ , ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ੩੬

18
ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਕੀ ਲੋੜ ਆ ਪਈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ? ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ

ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਦਾ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਰਹੇਗੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ

ਜਮੀਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ਪਰ ਫੌਜ਼ ਵਾਸਤੇ ਜੋ ਸੀਮਾ ਤੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਕਰ ਸਕਣ!

ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਹਕ਼ ਮੰਗਣ ਦੀ ਗੁਸਤਾਖੀ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਕੀ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜੁਲਮਾਂ ਦੇ 36

ਵਰੇ ਬੀਤ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਹਲਾਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ---ਇਸਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ! 

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ 

31 ਅਕਤੂਬਰ 1984, ਦਿਨ ਬੁਧਵਾਰ ਨੂ ਸਵੇਰੇ 9.30 ਵਜੇ ਰੇਡੀਓ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਖਬਰ ਨਸ਼ਰ ਕੀਤੀ

ਗਈ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਓਹਨਾ ਨੂ, ਓਹਨੇ ਦੇ ਦੋ ਸਿਖ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਤੇ ਇਕ ਮੋਨੇ

ਬੰਦੇ ਵੱਲੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਹੀ ਵਿਚ ਹੀ ਹਲਾਕ਼  ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ !

ਇਹ ਤੇ ਸੌਖੀਆਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮਾਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਿਖ ਸੀ ਪਰ ਤੀਜੇ ਮੋਨੇ

ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਅਜੇ ਤਕ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰਖਿਆ ਏਜੇਂਸੀਆ ਨੇ ਚੁਪ ਧਾਰਣ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ!  ਭਾਰਤ ਦੇ

ਬਾਹਰਲੇ ਸਾਰੇ  ਹੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਦੂਤਾਵਾਸਾਂ (ਸਿਫਾਰਤ ਖਾਨੇ ) ਨੂ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂ ਹੀ ਸਵੇਰੇ 11

ਵਜੇ ਇਕ ਟੇਲੇਕਸ ਮੈਸੇਜ ਰਾਹੀਂ ਖਬਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋ

ਸਿਖ ਅਤੇ ਇਕ ਮੋਨਾ ਬੰਦਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ! ਦੋਨਾ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਤੇ ਪਤਾ ਚਲ ਗਿਆ ਪਰ ਓਹ ਤੀਜਾ ਮੋਨਾ ਬੰਦਾ

ਕੌਣ ਸੀ, ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ? ਇਸ ਸੁਆਲ ਨੂ ਪੰਜਾਬ

ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਮੁਖ ਜਜ਼ ਸਰਦਾਰ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਜੀ ਨੇ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮੀਸ਼ਨ, ਜੋ ਕਿ

08-05-2000 ਨੂ ਸਿਖ  ਦੰਗਿਆਂ  ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਨੋ ਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ

19
ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ 30 ਸੁਆਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਸੁਆਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ! 

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਖ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡ ਸੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ! ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ

ਵਿਚ ਸੀ, ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਨ 1980 ਤੋਂ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ

ਵਿਚ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹਾਲਾਂ ਨਵਾਂ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ

ਹੀ ਓਸਦੀ ਬਦਲੀ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ! ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਸੀ ਜਦਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰਬਾਈਨ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ

ਸੀ, ਪਰ ਤੀਜਾ ਮੋਨਾ ਬੰਦਾ ਕੌਣ ਸੀ, ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਲਾਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ!

ਇਸਤੋਂ ਬਾਦ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਸੁਰਖਿਆ

ਦਸਤਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਹਿਰੇ ਤੇ ਤਨਾਤ ਆਈ ਟੀ ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਨੂ

ਆਪਣੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ! ਇਹਨਾ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਹੀਲ ਹੁਜਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ

ਇਹਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਗਜ਼ ਕੇ ਬੋਲੇ, "ਅਸੀਂ ਜੋ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੁਣ ਤੁਸਾਂ ਜੋ

ਕਰਨਾ ਕਰ ਲਵੋ!" ਇੰਨਾ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਲਹੁ ਵਿਚ ਜਮੀਨ ਤੇ ਡਿਗੇ ਪਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਈ ਟੀ

ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਦੋਨਾ ਨਿਹਥੀਆਂ ਤੇ (ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਇਹਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ

ਚੁਕੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸੀ) ਨੂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ! ਇਹ ਗੋਲੀ ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੂਤ

ਮਿਟਾਓਣ ਲਈ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੇ ਪਿਛੇ ਹੋਰਨਾ ਵਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗੁਪਤ ਰਖਣ

ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ!

ਇਸਤੋਂ ਬਾਦ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਸੁਰਖਿਆ

ਦਸਤਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਹਿਰੇ ਤੇ ਤਨਾਤ ਆਈ ਟੀ ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਨੂ

ਆਪਣੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ! ਇਹਨਾ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਹੀਲ ਹੁਜਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ

ਇਹਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਗਜ਼ ਕੇ ਬੋਲੇ, "ਅਸੀਂ ਜੋ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੁਣ ਤੁਸਾਂ ਜੋ

ਕਰਨਾ ਕਰ ਲਵੋ!" ਇੰਨਾ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਲਹੁ ਵਿਚ ਜਮੀਨ ਤੇ ਡਿਗੇ ਪਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਈ ਟੀ

ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਦੋਨਾ ਨਿਹਥੀਆਂ ਤੇ (ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਇਹਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ

ਚੁਕੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸੀ) ਨੂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ!

ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।'

http://womansavers.com/women-who-changed-history.asp

20
 ਇਹ ਗੋਲੀ ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਓਣ ਲਈ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੇ ਪਿਛੇ ਹੋਰਨਾ ਵਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ

ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗੁਪਤ ਰਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ!

ਤੀਜੇ ਮੋਨੇ ਬੰਦੇ ਨੂ ਭੱਜਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅੱਜ ਤਕ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ

ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ! ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਉਹ ਜਿੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਗੋਲੀ

ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ? ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅੱਜ ਤਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ!

ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਬਰਟ ਕਨੇ ਡੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ‘ਲੀ ਓਸਵਾਲਡ’ ਨੂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ

ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਓਸ ਕਾਤਲ ਨੂ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਤਲ ਦੇ ਸਾਰੇ

ਸਬੂਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸੀ!  

ਖੁਦ ਇੰਦਰਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਓਣ ਵਿਚ ਮਹਾਰਤ ਰਖਦੀ ਸੀ!

ਉਸਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈੰਕ, ਕਨਾਟ ਪ੍ਲੇਸ ਦੇ ਮੁਖ ਖਜਾਨਚੀ ਮਲਹੋਤਰਾ ਜੀ ਨੂ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਫੌਰਨ

ਹੀ 50 ਲਖ ਰੁਪਈਏ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਨੂ ਭੇਜ ਕੇ ਪੈਸੇ ਲਿਆਓਣ ਲਈ ਕਿਹਾ! ਇਸ ਬੰਦੇ

ਦਾ ਨਾਓਂ ਸੀ ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਵਾਲਾ! ਓਹ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ, ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਲਿਖਾ ਪੜੀ ਦੇ

ਮਲਹੋਤਰਾ ਜੀ ਤੋਂ 50 ਲਖ ਰੁਪਈਏ (ਅੱਜ ਓਹ ਰਕਮ ਕਰੀਬਨ 60 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੀ ਉਪਰ ਹੋਣੀ) ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ

ਬਣਿਆ! ਹੁਣ ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਵਾਲਾ ਗਾਇਬ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ! ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਇਹ ਰਕਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਬਾਦ

ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਪੁਲਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵੀ ਲਿਖਾਈ ਗਈ ਪਰ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਓ ਮੁਤਾਬਕ ਓਹ ਸਾਫ਼ ਮੁਕਰ ਗਈ ਕਿ

ਓਸਨੇ ਕੋਈ ਰਕਮ ਮੰਗਵਾਈ ਸੀ ਜਾਂ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀ! ਹੁਣ ਪੁਲਸ ਓਸ ਗੁਆਚੀ ਰਕਮ ਅਤੇ ਮੇਜਰ

ਨਾਗਰਵਾਲਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਈ! 

ਪਰ ਇਸ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇੰਜ

ਹੀ ਪੈਸਿਆਂ  ਦਾ ਲੈਣ ਦੇਣ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਐਸ ਵਾਰੀ ਵੀ ਮਲਹੋਤਰਾ ਜੀ ਨੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ

ਲਿਖਾ ਪੜੀ ਦੇ, ਸਿਰਫ ਇਕ ਫੋਨ ਆਓਣ ਤੇ ਹੀ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਕੱਡ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ? 

21
 ਖੈਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੇਜਰ  ਨਾਗਰਵਾਲਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ, ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਓਹਨੇ ਸ੍ਕੂਟਰ ਦੀ

ਸਟਰਪਨੀ ਵਿਚ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰਖੇ ਸੀ ਜਦਕਿ ਹਾਲਾਂ ਓਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸ੍ਕੂਟਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਹੁਣ ਪੁਲਸ ਦੀ ਪੁਛ

- ਗਿਛ ਅਤੇ ਕੁੱਟ ਮਾਰ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਵਾਲਾ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ

ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਪਰ ਓਹ ਰਾਤ ਓਸਦੀ ਆਖਰੀ ਰਾਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ! ਓਸ ਰਾਤ ਪੁਲਸ

ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਨਾਲ (ਹੌਲ ਪੈਣਾ) ਓਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ! ਬਿਆਨ ਤੇ ਓਸਨੇ ਕੀ

ਦੇਣਾ ਸੀ, ਓਸਦਾ ਤੇ ਕਤਲ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! 

ਇਕ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਐਸ ਆਈ, ਡੀ ਡੀ  ਕਸ਼੍ਯਪ ਨੂ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦਾ ਜਿੰਮਾ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ! ਕੁਝ ਦਿਨਾ ਬਾਦ ਹੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਮਹਿਕਮੇ ਦੀ ਇਕ ਜੀਪ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਐਕਸੀਡੇੰਟ ਹੋਣ

ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਅਜਾਈਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ! 

ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਿਸ ਡਰਾਈਵਰ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਐਕਸੀਡੇੰਟ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਓਸਦੀ ਵੀ ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ

ਗਈ! ਇੰਜ ਸਭ ਕੜੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਿਹਨਾ ਕਰਕੇ ਪੁਲਸ ਕੋਈ ਤਫਤੀਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ, ਇੰਜ ਹੁਣ

ਇੰਦਰਾ ਤੇ ਕੋਈ ਗਲ ਨਹੀਂ ਆਈ ! ਇੰਜ ਭਾਰਤੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵੀ ਇਸ ਖੂਨੀ ਖੇਡ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਵਾਕਿਫ਼

ਸੀ! 

ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਿਖ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂ ਵੀ ਆਈ ਟੀ ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ

ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ! ਸਰਦਾਰ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਚੜਾਈ ਕਰ ਗਏ ਪਰ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਜਖਮੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ ! ਇਸ ਤੋਂ ਪੁਲਸ ਕੁਝ ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੀ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸਨੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਸੀ!

ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਰੋਲ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਲਾਨਿੰ ਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ! 

ਇਹਨਾ ਦੋਵੇਂ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡਾਂ ਨੂ ਕਿਹਨੇ ਭੜਕਾਇਆ ਜਾ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉਘੀ

ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਵੀ ਹਥ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕਰਣ ਦਾ ਇਹ ਇਕ ਵਧੀਆ ਅਤੇ

ਕਾਮਯਾਬ ਤਰੀਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਇਸ ਤੀਜੇ ਮੋਨੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅੱਜ ਤਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ! 

ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਅੰਦੇਸੇ ਨੇ ਉਸਨੁ ਉਸਦੇ ਆਖਰੀ 4 ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ

ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਇਸਦਾ ਪਤਾ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਭੁਵਨੇ ਸ਼ਵਰ  (ਉੜੀਸਾ) ਵਿਚ

ਆਪਣੇ ਇਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂ ਕਿਹਾ ਵੀ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਬੀ ਐਨ ਪਾਂਡੇ ਦੇ

ਨਾਲ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਤੇ ਗਲਬਾਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ

ਚਲਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਕਿ  ਓਹ 30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂ ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਆ ਗਈ ਸੀ ! ਓਹ ਧਾਰਮਕ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀ ਔਰਤ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਓਹ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਮਾੜੇ ਕੰਮਾ ਤੇ ਕੋਈ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ! 

22
 ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਆਪਣੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਖਿਆਲ ਤੋਂ ਵੀ ਓਹ ਬਹੁਤ

ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਉਚੇਚੇ ਓਹਦੀਆਂ ਤੇ ਲਾ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹਨਾ ਭਰੋਸੇ ਵਾਲੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਾਸ਼ ਕਰਣ ਲਈ

ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਪਲਾਨਿੰ ਗ ਕੀਤੀ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਹ ਤੇ ਪਤਾ ਲਗ ਚੁਕਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖ ਬੜੀ ਧਾਰਮਕ ਲੋਕ ਨੇ ,

ਇਹ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੂ ਸਭ ਤੋਂ ਉਚੀ ਥਾਂ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ! ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਸੇ ਸਾਲ 1984

ਦੇ ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ

ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਕਰਕੇ ਇਹ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ  ਸਿਖ ਸਭ

ਕੁਝ ਭੁਲ ਗੂਰਪਰਬ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਰੂਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ , ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਿਹਾੜੇ ਓਹ

ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਆਦਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋ ਅਵੇਸਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ , ਅਤੇ ਇੰਜ ਓਹਨਾ ਨੂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰੋਂ

ਬਾਹਰ ਮਾਰਨਾ ਵੀ ਅਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਿਖ ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੂ ਅੰਜਾਮ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਣਗੇ, ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ

ਆਪ ਨੂ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂ ਬਚਾਓਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਣਗੇ! ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਧਾਰਮਕ ਕਮਜੋਰੀ ਦਾ

ਫਾਇਦਾ ਚੁਕਣ ਲਈ ਓਸੇ ਸਾਲ 8 ਨਵੰਬਰ ਨੂ ਪੈਂਦੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ (ਗੁਰਪਰਬ) ਨੂ

ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਯੋਜਨਾ (ਪਲਾਨਿੰ ਗ) ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ!  

ਇਸ ਪਲਾਨ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਡਰ ਤੇ ਲਗਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਦਸਪੂਰ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ,

ਗੰਗਾ ਨਗਰ, ਬਟਾਲਾ ਆਦਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਵਸੋਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ

ਵਾਯੂ ਸੇਨਾ (Indian Air Force) ਦੇ ਲੜਾਕੂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ  ਜਾਣੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਜ ਇਕ ਤੀਰ

ਨਾਲ ਦੋ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਲੈਣੇ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਝੂਠ  ਡਿਪਾਰਟਮੇੰਟ ਆਕਾਸ਼ ਵਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕੇਂਦਰਾਂ

ਤੋਂ ਇਹ ਖਬਰ ਨਸ਼ਰ ਕਰਨੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖ ਪਾਕਸਤਾਨ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ ਹਨ, ਇੰਜ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਾਰੇ

ਮੁਲਕ ਨੂ ਭੜਕਾਓਣਾ  ਸੀ, ਫਿਰ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ

ਬਾਦ ਇਸ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾ ਦੇਣੀ ਸੀ ਕਿ ਹਮਲਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ!  

ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਵਿਚ ਸਬ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਓਹਦੇ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਪੋਸਟੇਡ ਸੀ, ਨੂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਖਤਰਨਾਕ ਪਲਾਨਿੰ ਗ ਦੀ ਸੂਹ ਮਿਲ

ਗਈ ਅਤੇ ਓਸਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਬਦਨਾਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਓਣ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂ ਫੇਲ ਕਰਨ ਦਾ

ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਨੂ ਸਿਰੇ ਚਾੜਨ ਲਈ  ਓਸ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ

ਰਲਾ ਲਿਆ !

31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂ ਸਵੇਰੇ 9.00 ਵਜੇ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਵਿਸ ਰਿਵੋਲਵਰ

23
(ਸਰਕਾਰੀ ਪਿਸਤੋਲ) ਨਾਲ ਇਕ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵੀ ਘਟ ਦਾ ਸਮਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਢਿਡ

(Abdomen) ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਠੋ ਕ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਹ ਵੇਖ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ

ਕਾਰਬਾਇਨ ਦੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਇੰਦਰਾ ਤੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਅਤੇ

ਢਿਡ ਤੇ ਵਜੀਆਂ! ਓੰਜ ਤੇ ਸਿਰਫ ਇਕ ਗੋਲੀ ਜੇਕਰ ਸਿਰ ਵਿਚ ਮਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕਤਲ ਤੇ ਹੋ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ

ਪਰ ਓਹ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਜੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇ ਨਾ ਵੱਜਦੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹ

ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਛਾਤੀ

ਅਤੇ ਢਿਡ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਰੀਆਂ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਓਸ ਦਿਨ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁਲਟ ਪਰੂਫ਼

ਜੈਕਟ ਨਹੀ ਪਾਈ  ਹੋਣੀ ! ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂ ਇਹ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ

ਕਿ ਧਿਆਨ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਧਵਨ ਨੂ ਨਾ ਵੱਜੇ ਕਿਓਂਕਿ ਓਹ ਓਸਦਾ ਦੋਸਤ ਸੀ! ਧਵਨ ਵੀ

ਓਸ ਦਿਨ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਇਹੋ ਵਜਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਜਖਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਹਾਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਪੁਲਸ

ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਖਮੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਓਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਬਚਾਓਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤੇ

ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਹੀ 5-6 ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋੰ ਕਿਸੇ ਨੂ ਵੀ ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੱਜੀ! ਏਨੀ ਹੁਸਿਆਰੀ

ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਵਰਤੀ ਸੀ! 

ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੋਹਾਂ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ

ਗਜ਼ਵੀਂ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, ਅਸੀਂ ਜੋ ਕਰਣਾ ਸੀ ਕਰਤਾ, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕਰਣਾ ਕਰ ਲਵੋ! 

ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੇ ਖਬਰਚੀ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਰੱਬ ਸਬਬੇ ਹੀ ਓਸ ਦਿਨ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦੇ

ਅਗਿਓਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂ ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹਲਚਲ ਨਜਰ ਆਈ, ਓਹਨਾ ਵੇਖਿਆ

ਕਿ ਚਿੱਟੀ ਏਮਬੈਸਡਰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਬੜੀ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂ ਲੈ ਕੇ

ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹ ਕਾਰ  ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਦੇ  ਮੁਹਰੋਂ  ਦੀ ਨਿਕਲ ਗਈ, ਓਹ

ਸਿਰਫ ਇਕ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਜਿਹਾ ਹੀ ਵੇਖ ਸਕੇ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਗਈ ਸੀ! ਝਟ

ਓਹਨਾ ਆਪਣਾ ਸ੍ਕੂਟਰ ਮੋੜਿਆ ਅਤੇ ਕਾਰ ਦੇ ਪਿਛੇ ਲਾ ਲਿਆ! ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਓਹ ਕਾਰ ਆਲ

ਇੰਡਿਯਾ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਟਯੂਟ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਈ! ਜਦ ਤਕ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਓਥੇ ਪੁਜਦੇ, ਓਹਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਥਿਏਟਰ ਵੱਲ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜੀ

ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਪੁਛਿਆ ਕਿ, 'ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੈ, ਕੀ ਓਹ ਠੀਕ ਹਨ?' ਇਹ

ਆਖਦੀਆਂ ਓਹਨਾ ਐਵੇਂ ਹੀ ਹਨੇ ਰੇ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਰ ਮਾਰਿਆ ਜਿਹੜਾ ਠੀਕ ਵਜਿਆ ਅਤੇ ਜੁਆਬ

ਮਿਲਿਆ ਕਿ  ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਓਹਨਾ ਨੂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਨੇ !

24
 ਇਹ ਖਬਰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੀ ਓਹਨਾ ਨੇ ਝਟ ਆਪਣੇ ਲੰਦਨ ਆਫਿਸ ਲਈ ਟਰੰਕ ਕਾਲ (Trunk

Call) ਬੁਕ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਅਪਰੇਟਰ ਨੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਰੂਰੀ ਖਬਰ ਦਾ ਹੋਣਾ  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਪ੍ਰੇਸ

ਰਿਪੋਰਟਰ ਦਸਦਿਆਂ ਕਾਲ ਛੇਤੀ ਲਾਓਣ ਲਈ ਅਰਜੋਈ ਕੀਤੀ! ਓਹਨਾ ਦੀ ਇਹ ਕਾਲ ਝਟ ਲਾ ਦਿੱਤੀ

ਗਈ, ਓਹਨਾ ਇਸ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਅੱਤ ਜਰੂਰੀ ਮੁਖ ਖਬਰ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਨੂ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸਨੂ ਝਟ ਹੀ ਰੇਡੀਓ

ਤੇ ਨਸ਼ਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! 

ਓਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ 8.30 ਵਜੇ ਪੀਟਰ ਉਸ੍ਤੀਨੋ ਵ, ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਡਾਕ੍ਯੂਮੇਂਟਰੀ ਫਿਲਮ

ਬਣਾਓਣ ਲਈ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਕਰਣ ਓਥੇ ਆਏ ਹੋਏ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਸਵੇਰੇ 8.30 ਵਜੇ ਦਾ ਵਖਤ

ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਆਓਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਾਸਤੇ

ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਡ੍ਰੇਸਿੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ ਕਰਣ ਵਾਲਾ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸ਼ਨ ਨਿਗਮ ਓਥੇ ਹਾਜਰ ਸੀ! ਪਰ ਥੋੜੀ ਹੀ ਦੇਰ ਵਿਚ ਪੀਟਰ ਉਸ੍ਤੀਨੋ ਵ ਦਾ ਸੁਨੇ ਹਾ ਮਿਲਿਆ

ਕਿ  ਓਹ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਦੇ ਮਿਥੇ  ਸਮੇ ਵਿਚ ਥੋੜਾ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਓਹਨਾ ਦਾ ਸਟਾਫ਼ ਵੇਲੇ ਸਿਰ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁਜ ਸਕਿਆ !

ਇਸ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਇਹ ਸਮਾ ਬਦਲ ਕੇ 9.20 ਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ!  

ਹੁਣ ਸਵੇਰੇ 9.20 ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ 1 ਸਫਦਰ ਜੰਗ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ

ਲਗਦੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ 1 ਅਕਬਰ ਰੋਡ --ਜਿਹੜਾ ਓਹਨਾ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ ਵੀ ਸੀ, ਵੱਲ

ਚਲ ਪਈ ! ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਕੋਠੀਆਂ ਨੂ ਜੋੜਨ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਖੁਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ (ਗੇਟ) ਨੂ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ,

ਜਿਥੇ ਓਸ ਦਿਨ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਡਿਉਟੀ ਤੇ ਹਾਜਰ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਡਿਉਟੀ ਓਥੇ ਹੀ

ਲਵਾ ਲਈ  ਸੀ!

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਓਸ ਗੇਟ ਕੋਲ ਪੁਜੀ ਤਾਂ ......ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੋਲ

(Revolver) ਦਾ ਮੁੰਹ ਓਹਨਾ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ! ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਹੋਸ਼ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਅਤੇ ਬਿਅੰਤ

ਸਿੰਘ ਨੂ ਪੁਛਿਆ ਕਿ, ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ?' ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ  ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰੀ

ਪਿਸਤੌਲ (Service  Revolver) ਤੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਠੋ ਕ ਦਿੱਤੀਆਂ! ਫੇਰ ਓਹਨਾ

ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂ ਵੀ ਝਟ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾਓਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਭਣਾ! ਹੁਣ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਬਾਇਨ ਦੀ ਸਾਰੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ

ਇੰਦਰਾ ਤੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ!  

ਇਥੇ ਇਕ ਸੁਆਲ ਤੇ ਜਰੂਰ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀਟਰ ਉਸ੍ਤੀਨੋ ਵ ਵੱਲੋਂ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਦਾ ਸਮਾ

ਬਦਲੀ ਕਰਨਾ ਕੀ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸੰਜੋਗ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗਿਣੀ-ਮਿਣੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ! ਇਸ ਤੇ

25
ਹਾਲਾਂ ਕੋਈ ਤਥ ਸਾਨੂ ਨਹੀਂ ਦਿਸਿਆ ਹੈ! 

ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਓਥੇ

ਡਿਓਟੀ ਤੇ ਹਾਜਰ ਜੁਆਨਾ ਮੁਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਹਨਾ ਨੂ ਆਈ ਟੀ ਬੀ ਪੀ ਦੇ ਜੁਆਨਾ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ

ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ

ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਪਰ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਜਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸੀ!

ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ (Back bone) ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਫਸ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੂ

ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਢਿਆ ! ਇਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵਜਿਹ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂ ਮਾਨਸਕ ਅਤੇ

ਸ਼ਰੀਰਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣੇ! ਮੁਕੰਮਲ ਇਲਾਜ਼ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਖਰੀ ਵੇਲੇ ਤਕ ਇਸ

ਤਕਲੀਫ਼ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਰਹੇ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਤਕਲੀਫ਼ ਜਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਨੇ ਜਖ੍ਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ

ਉਂਗਲ ਵਾੜ ਕੇ ਓਹ ਗੋਲੀ ਆਪ ਹੀ ਪੁੱਟ ਕੱਡੀ ਸੀ ਜਿਸਤੇ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਹਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਸੀ !

ਬਹਾਦਰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਤੋਂ ਰਹਿਮ ਦੀ

ਬੇਨਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ

ਸੌ ਹੋਰ ਜਨਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ

ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਦਲਾ ਲਏਗਾ! ਉਸ ਨੂੰ 6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੱਖ

ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤਹਿਤ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ

ਗਈ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਜਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ

ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਮਨਘੜਤ ਕਹਾਣੀ ਬਣਾ

26
ਕੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਕ

ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲੈ ਕੇ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ

ਸੱਜਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ

ਖਾਲਸਾ ਬਣਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ ਸਮਰਪਣ

ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੀ ਮੰਗ, ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 3 ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ

ਨੇ ੜੇ ਫਸੀ ਗੋਲੀ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤਕਲੀਫ ਦਾ ਵਜਹ ਸੀ। ਜੇਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ

ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਕੱਟਣ ਅਤੇ

ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਦੇ ਨਹੁੰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਖ੍ਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਂਗਲ ਵਾੜ ਕੇ ਓਹ

ਗੋਲੀ ਆਪ ਹੀ ਪੁੱਟ ਕੱਡੀ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੁੜ ਤੋਂ ਉਹ ਚੜਦੀ

ਕਲਾ (ਉੱਚ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਚਮਕਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੰਗ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ

ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ

ਕੌਰ ਨੇ ਹੁਣ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪੁਲਸ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ

ਨਾਖੁਸ਼ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਧੀ ਰਾਣੀਏ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ

ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸ

ਵਹਿਸ਼ੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅਦਾਲਤਾਂ ਤੇ ਜੱਜ ਵੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ

ਸਿਰਫ ਪਿਆਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਸਕੇਗਾ
!"
ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਬਾਪੂ ਜੀ, ਔਰਤ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ

ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰਾ ਪਤੀ ਮੰਨ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ,

ਹੁਣ ਉਹ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁਣ ਇੰਜ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ

27
ਭਰਾ, ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ

ਧੀਏ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ

ਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ!

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਪਿਆਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਮਰਣ ਲਿਖਾਇ

ਮੰਡਲ ਮਹਿ ਆਇ!! ਦੇ ਮਹਾ ਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਇਹ

ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮਰੇਗਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਮੇਰੇ

ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ, ਮੈਂ

ਤੁਹਾਡੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ, ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਉੱਤੇ, ਮੇਰੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਦਾਗ

ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿਆਂਗੀ!

ਹੁਣ ਸਾਲ 1988 ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁਣ

ਸ਼ੱਕੀ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਜਿੱਦ ਕਿ ਉਹ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ

ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਗੀ, ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਥੇਦਾਰ ਕੋਲ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਨਾ ਸਕਣ! ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਬੀਬੀ,

ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਕਾਰੀ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਬਿਨਾ ਡੂੰਗੀ

ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਾ ਕਰੋ।"

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਆਖਦੇ ਹੋ। ਪੁਲਸ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਹੀ ਦੇਣਗੇ। ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ

ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ

ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਜੇ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ

ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ। . ਮੈਨੂੰ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ

ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਕੰਮ

ਕੀਤਾ ਹੈ! ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਖੰਡਤਾ, ਇਸ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ

ਵਿਚ ਰੋਲ ਕੇ ਗੁਲਾਮ ਹੋਣ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਇਹ ਰੁਲੀ ਦਸਤਾਰ ਚੁੱਕ

28
ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰਤੇ ਲਈ ਲਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੂੰਹ

ਨਹੀਂ ਮੋੜ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ! ਮੈਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਦੇ

ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਦਾਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦੇਵਾਂਗੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ

ਵਜੋਂ ਹੰਡਾਵਾਂਗੀ!"

ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਭਾਈ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ

ਕੌਰ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ

ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ

ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ 2 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਾਪੂ

ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਪਤਨੀ, ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ

ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ। ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ

ਦੀ ਡੋਲੀ ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ।

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਅਨੰ ਦ ਕਾਰਜ ਦੀ ਇਕ ਫੋਟੋ

ਦਲੇਰ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ  ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲੋਂ

ਮੁਆਫੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗੀ ਨਾ ਹੀ ਰਹਿਮ ਦੀ ਕੋਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

ਕਾਇਮ ਰਖਦਿਆਂ ਓਸ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਫਾਹੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਆਪਣੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੀ ਮੰਗ

ਬੀਬੀ ਸਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫੇਰ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਲੈ ਕੇ, ਸਿਖ ਪੰਥ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਮੁਤਾਬਕ ਅਨੰ ਦੁ ਕਾਰਜ ਪੜ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ!

29
ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਓਹਨਾ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕੈੰਸਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ

ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਸ ਦੁਖ ਭਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲਈ ਅਤੇ ਸਚਖੰਡ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂ ਜਾ ਮਿਲੀ!  

ਪਰ ਇਸ ਤੀਜੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਬਾਬਤ ਹਿਦੁਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਖੁਫਿਆ ਏਜੇਂਸੀਆਂ ਨੇ ਚੁਪ ਧਾਰਣ ਕੀਤੀ

ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕੇ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ  ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਉੱਕੀ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ? 

ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਤੋ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਝੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼! 
ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ

ਨੂ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ- ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂ ਸਿਖ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰ

ਕੇ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰੇਡੀਓ (All India Radio) ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਟੀ ਵੀ ਚੈਨਲ (Door Darshan)

ਤੋਂ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਧ ਤੋ ਵਧ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋ ਸਕਣ - ਇਹੋ ਵਜਹ

ਸੀ ਕਿ  ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਮੋਨੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਵੀ ਕਤਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਛੁਪਾ ਲਈ

ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਦਸਿਆ ਸੀ! ਇਸ ਨੀਚ ਹਰਕਤ ਨੂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ

ਇਸਦੇ ਵਿਕਾਊ ਅਫਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਾਂਧੀ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਤਲਵੇ ਚੱਟਣ ਕਰਕੇ ਕਿਵੇਂ ਬਾਖੂਬੀ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ

ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਅਗੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ! 

ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਟੂਅਰ ਤੇ ਸੀ! ਓਥੋਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ

ਭੁਵਨੇ ਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇਕ ਸਭਾ ਵਿਖੇ ਓਹਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਓਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸਦੇ ਖੂਨ ਦਾ ਇਕ-

ਇਕ ਕਤਰਾ ਦੇਸ਼ ਨੂ ਹੋਰ ਮਜਬੂਤੀ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਸਿਖ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਜੁਲਮ ਨੂ, ਇਹਨਾ

ਕਤਲਾਂ ਨੂ ਭੁਲ ਸਕਦੇ ਨੇ ? ਅਤੇ ਕੀ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂ ਕਦੀ ਆਪਣਾ ਮੁਲਕ ਸਮਝਣਗੇ? -- ਅੱਜ 36 ਸਾਲਾਂ

ਬਾਦ ਮੈਨੂ ਤੇ ਕਿਤੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ! ਹਾਂ ਕੁਝ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਸ੍ਤ ਲੋਕ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨੇ ਜੋ ਇਹ ਝੂਠਾ ਦਾਹਵਾ

ਕਰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸ ਦਾ ਸਚ ਜਾਣਨ ਵਾਸਤੇ ਵੋਟਿੰਗ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ਪਤਾ ਚਲ

ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਸਚ ਕੀ ਹੈ ? ਹੁਣ ਸਿਖ ਆਪਣਾ ਅੱਡ ਮੁਲਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿਓਂਕਿ ਓਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਓਹਨਾ

ਦੀਆਂ ਆਓਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਜੁਲਮ ਕਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਫੇਰ

ਕਰੇ ਜਾਂ ਏਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਧ ਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੂ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਮਾੜੀ ਘਟਨਾ ਨੂ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ!

ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਿਖ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ! 

30
 ਭੂਵਨੇ ਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਸ਼ਾਮ ਨੂ 6 .30 ਵਜੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਇਹ

ਭੂਵਨੇ ਸ਼ਵਰ ਇੰਦਰਾ ਪਰਵਾਰ ਲਈ  ਕਦੀ ਵੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ, ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਪਿਓ

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ - ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂ ਵੀ ਮਈ 1964 ਨੂ ਦਿਲ

ਦਾ ਦੌਰਾ ਇਥੇ ਹੀ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਦਾ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਦਰਾ

ਨੂ ਇਥੇ ਪਬਲਕ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਨਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਇਥੇ ਹੋਈ ਪਥਰਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਨੱਕ ਦੀ ਹੱਡੀ

ਟੁਟ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਓਹਨਾ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਖੀਰਲਾ ਭਾਸ਼ਣ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ!  

ਭੂਵਨੇ ਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਇਹ ਸੁਨੇ ਹਾ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੋਤਰੇ ਰਾਹੁਲ ਅਤੇ ਪੋਤਰੀ

ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਦੀ ਕਾਰ ਦਾ ਐਕਸੀਡੇੰਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਉੜੀਸਾ ਦਾ ਟੂਅਰ

ਕੈਂਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓਸੀ ਰਾਤ ਓਹ ਦਿੱਲੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਸੀ! ਪਰ ਓਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਤਾਂ ਕਾਲ ਘੁਮ ਰਿਹਾ

ਸੀ! 

ਇੰਦਰਾ ਨੂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਟਿਓਟ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਓਥੇ ਪੂਜਣ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂ ਓਸਦੇ ਜਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੀਨੀਅਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਕੋਲ ਪੂਜ ਚੁਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ

ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ! ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪੁਜਦੇ ਹੀ ਉਸਨੁ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਥਿਏਟਰ ਲੈ ਜਾਇਆ

ਗਿਆ! 

ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਜੀ ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਕਰਣ ਤੇ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਬਚ ਨਹੀ ਸੀ ਸਕੀ! ਉਸਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ

ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਫੱਟੜ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੀ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਡੀਆਂ ਜਾ ਸਕੀਆਂ! ਰੇਡੀਓ ਨੇ ਉਸਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਜਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਤੇ ਜਰੂਰ

ਨਸ਼ਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਦੱਬ ਲਈ ਗਈ ਸੀ! ਇਹ ਖਬਰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਤੋ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਦੁਪਹਰੀ ਢਾਈ ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ

ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ (ਰੇਡੀਓ) ਅਤੇ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਨਸ਼ਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ

ਗਈ!  

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਓਹਨੀ ਦਿਨੀ ਇਕ ਹਫਤੇ ਲਈ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਟੂਅਰ ਤੇ ਸੀ! ਓਹ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ

ਛੱਡ ਕੇ ਝਟ ਦਿੱਲੀ ਨੂ ਟੁਰ ਪਏ !ਦਿੱਲੀ ਆਓੰਦਿਆਂ ਹੀ ਓਹਨਾ ਨੂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋ ਸਿਧੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ

ਮੈਡੀਕਲ ਇਨ੍ਸ੍ਟੀਟਿਓਟ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ!

ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਹੁਲ ਅਤੇ ਧੀ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਨੂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਖਾਸ ਸਹੇਲੀ ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ

ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬਚਨ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਤੇਜੀ ਬੱਚਨ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਗਿਆ

ਸੀ! 

31
  ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਖਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ

ਉਸਦੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਮੈਡੀਕਲ ਇਨ੍ਸ੍ਟੀਟਿਓਟ ਵਿਖੇ ਇਲਾਜ਼ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਹੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ

ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਮੈਨੂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਚੇਤੇ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਅਖਬਾਰ

'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਇਮਸ' ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਲਮ ਵਿਚ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖਬਰ ਛਪੀ ਸੀ

ਕਿ ਗਾਜਿਆਬਾਦ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕੂਟ-ਮਾਰ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਨਹੀ ਸੀ!

ਫੇਰ ਕੀ ਵਜਿਹ  ਸਨ ਕਿ ਓਸ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਕਹਿਰ ਵਾਪਰਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂ

ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਵਕ਼ਤ ਦੀ ਹਕ਼ੂਮਤ ਨੇ , ਜੋ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ?

31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ (ਸਰਕਾਰੀ ਟੀ ਵੀ) ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਟੇਟਾਂ ਤੋਂ

ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਅਤੇ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਜਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਬੜੇ ਜੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ

ਸਨ! ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਵੇਲੇ ਇਕ ਅਪੀਲ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਈ  ਕਮਾਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂ

ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਓਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਅਮਨ ਚੈਨ

ਬਣਾਏ ਰਖਣ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਣ!

ਮੈਂ ਬੜਾ ਹਰਾਨ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਮੈਨੂ ਕਿਤੋਂ ਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੜਬੜੀ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਮਿਲੀ, ਹਿੰਦੂ, ਸਿਖ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੋਈ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਿਆ! ਮੈਨੂ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ

ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਜਦਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਵਿਖੇ ਬਜਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਘੁਮ

ਰਿਹਾ ਸੀ! ਹਾਂ ! ਸ਼ਾਮੀ ਵੇਲੇ ਬਜਾਰ ਜਰੂਰ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਪਰ ਲੋਕੀ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਘੁਮ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ

ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਖਬਰਾਂ ਲੈਣ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਸੀ! ਦੇਰ ਸ਼ਾਮੀ ਕਰੀਬਨ 7 ਕੁ ਵਜੇ ਚਕਰਾਤਾ ਰੋਡ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸਿਨੇ ਮਾ ਹਾਲ

ਕੋਲ 200-250 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਭੀੜ ਵੇਖੀ ਸੀ! ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਰਾ ਸੜਕ ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ

ਇਕ ਪਥਰ ਚੂਕ ਕੇ ਮਾਰਿਆ, ਅਸੀਂ ਖੜ ਗਏ ਅਤੇ ਭੀੜ ਵੱਲ ਵੇਹਂਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦੁਖਾਂਤ ਨਾ

ਵਾਪਰਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਰਾਜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਗਏ! 

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਹੁਣ ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਪੂਜ ਚੁਕੇ ਸੀ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਯਮਨ

ਦੀ ਜਾਤ੍ਰਾ ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਹਾਲਾਂ ਪਰਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀ ਸੀ ਜੋ

ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਜੋਗ ਹੁੰਦਾ ਕਿਓਂਕਿ ਓਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਾ ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਧਾਨ

ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਨਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਹੀ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂ ਲੈ ਕੇ ਦੁਚਿਤੀ ਜਿਹੀ ਦਿਸ ਰਹੀ

ਸੀ !

32
 ਇਹ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਕਿਓਂ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਈ ਕਮਾਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਰੀ

ਸਟੇਟਾਂ ਤੋ ਆਏ ਲੀਡਰਾਂ ਅਤੇ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਕੇ ਅਮਨ ਚੈਨ ਬਣਾਈ ਰਖਣ

ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇ ਇਹਨਾ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ

ਵਰਕਰਾਂ ਨੂ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਈ ਕਮਾਨ ਨੇ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਕੇ ਮੋੜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ

ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰੋ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਬਾਰ ਫੂੰਕ ਦਿਓ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਆਦਿਕ ਲੁੱਟ ਲਵੋ,

ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਅਤੇ ਟਰੱਕਾਂ, ਬਸਾਂ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਭਾਲ-ਭਾਲ ਕੇ ਸਿਖ ਚਾਹੇ ਬੱਚਾ ਹੋਵੇ,

ਬੁਢੜਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜੁਆਨ, ਸਭ ਨੂ ਵੱਡ ਦੇਵੋ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਵੋ! ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ

ਨਾਲ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ! 

ਇਸ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਇਹ ਕਾਂਗਰਸੀ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ

ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਤ ਗਏ! ਹਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਪੁਲਸ ਮੁਖੀ ਨੂ ਇਹ ਹੁਕਮ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ

ਮਹਿਕਮਾ ਇਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ, ਫਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੂ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਦੇ ਘਰ ਅੱਗ ਲਗੀ

ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਪਰ ਜੇ ਜਾਣਾ ਪੈ ਵੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਾਲ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਗ

ਨਾਲ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂ ਆਪਣੀ ਜੱਦ ਵਿਚ ਨਾ ਲਵੇ ਪਰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਜਲਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪਾਓਣਾ! ਇਹਨਾ

ਕਾਂਗਰਸੀ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂ 72 ਘੰਟੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਕਤਲ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕਰ ਲਵੋ ਕਿਓਂਕਿ ਫੇਰ

ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਤੇ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਹੋਰਨਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋ ਵੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਆਓਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ 72 ਘੰਟੇ

ਕਤਲ ਕਰਣ ਦੀ ਖੁਲ ਸੀ! ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਲੋਥ ਨੂ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਾਇਆ

ਗਿਆ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਖਾਂ ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਉਸਨੁ ਕਹਿ

ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ - 'ਵੇਖ ਮਾਂ ! ਮੈਂ ਇਕ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਪੁੱਤਰ ਵਾਂਗੂ ਤੇਰੇ ਦੱਸੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਸਿਖਾਂ

ਦੇ  ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਨੇ  - ਵੇਖ ਲੈ ਮਾਂ! ਫੇਰ 3 ਨਵੰਬਰ ਨੂ ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ, ਨਹਿਰੂ  ਖਾਨਦਾਨ ਲਈ

ਰਾਖਵੀਂ ਥਾਂ ਦਿੱਲੀ ਰਾਜਘਾਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਰਿੰਗ ਰੋਡ ਦੇ ਕਨਾਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ !

31 ਅਕਤੂਬਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਯਮਨ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਰਕਾਰੀ

ਦੌਰਾ ਵਿਚੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਾਏ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆ

ਨੈ ਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਓਣ

ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਇੰਜ ਹੁਣ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਥਾਪ

ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ !

33
 ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਨੌ ਕਰ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਓਹ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰ

ਪਤੀ ਵੀ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਗਾਂਧੀ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਹੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰਖਦਿਆਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ

ਰਾਜੀਵ ਨੂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਓਹਦੇ ਦੀ ਸੌਂਹ ਜਰੂਰ ਚੁਕਵਾਈ ਪਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ

ਆਪਣੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਵਾਸਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਾਓਂ ਤੇ ਚੁਕੀ ਸੌਂਹ ਦੇ

34
ਉਲਟ ਜਾ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਫਰਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਨੂ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ---ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਸਭ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਕਤਲ

ਕਰ ਦਿਓ!

ਰਾਜੀਵ ਲਈ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਖ ਵਜਿਹ ਸੀ ਕਿ ਓਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂ

ਉਸਦੇ ਦੋ ਸਿਖ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਤਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਇੰਦਰਾ,

ਰਾਜੀਵ ਨੂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਓਂਤ ਸਮਝਾ ਗਈ ਸੀ !ਇਹ ਜਗ ਜਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰਾ

ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਨਫਰਤ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਧਰਮ ਸਥਾਨ, ਸਿਖੀ

ਦਾ ਧੁਰਾ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਜਿਸ ਨੂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ GOLDEN TEMPLE ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੇ

ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਾਬਿਤ ਵੀ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਫੌਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਜਾਲਿਮਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ

ਸੀ! ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸਦੇ ਇਕ ਜਰਨੈ ਲ ਕੇ

ਐਸ ਬਰਾਰ (ਜੋ ਖੁਦ ਇਕ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਪਰ ਸਿਰ ਗੁੰਮੇ ਅਤੇ ਪਤਿਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ

ਉਪਦੇਸਾਂ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀ ਸੀ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ 'ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ' ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ

ਫੌਜ਼ ਦੇ ਕੁਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜੁਆਨਾ ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ 15,307 ਅਤੇ ਜਖਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

17,897 ਦਸੀ ਹੈ!

 
 
 

ਇਹ ਅੰਕੜੇ 1984-1994 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇਹ ਵੀ

ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ

35
ਖੁਲਾਸਾ 20,000 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਪਾਇਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

 
 
 

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਝੂਠੇ ਅੰਕੜੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ੧੯੮੪

ਦੀ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦਿਖਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੇ ਝੂਠੇ ਪਣ ਦੇ

ਸਬੂਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਹੁਣ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ

ਮੁਤਾਬਿਕ ੨੭੩੩ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਿਰਫ ੧੬੦੫ ਹੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਜਾਰੀ ਰਹੇ;

ਹਾਲਾਂਕਿ ੧੯੮੪ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਚਮਕਦਾਰ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਚਮਕ ਨੇ ਇਸ

ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਹਨੇ ਰਾ ਵੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਦਾਗ,

ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵੱਲੋਂ ਨਹੀਂ , ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ-ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ

ਕਰਨ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਿਅਦਬੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦਿਨ ਚੜ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪਾਲਤੂ ਗੁੰਡੇ (ਬਦਮਾਸ਼) ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ -

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਪੁਲਿਸ, ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ, ਸੰਸਦ

ਮੈਂਬਰ, ਨਿਆਂ ਪਾਲਿਕਾ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਧਰਮ ਤੋਂ

ਹਿੰਦੂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ

ਅਦਾਰੇ, ਟੈਕਸੀ ਸਟੈਂਡ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਹੁਣ ਇਹ ਮੌਤ ਵੰਡਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤਕਾਰੀ ਦਸਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਸਨ,

ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਮਿਲਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਫੜਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ

36
ਦਾ ਤੇਲ ਜਾਂ ਕੋਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ [ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਇਹ ਜਲਨਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ WHITE

PHOSPHOROUS ) ਓਹਨਾ ਦੇ ਉਪਰ ਬੁਰਕੀਆਂ ਗਿਆ।] ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ

ਗਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਜ਼ੁਲਮ

ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ

ਧਮਕਾਇਆ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਦੇਣ ਦੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਜਾਂ

ਬਲਾਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਬਹਾਦਰ ਆਰੀਅਨਾਂ (ਅਖੌਤੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ) ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰਣ

ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਭੈੜੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਨਾਚ

ਹਰ ਪਾਸੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀਆਂ, ਭਰਾਵਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ-ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੀ

ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਆਈ ਹੋਣੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਗੁੰਡੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਅਪਮਾਨਿਤ

ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਲਮ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸਨ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ

ਵਿਖੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਤ

ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੇ ਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ

ਲਈ ਲੰਬੀ ਕਤਾਰ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਜੋ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਸਨ, ਖੁਦ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ! ਉਹਨਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ

ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ, ਸਿਨੇ ਸਟਾਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਖਲੋਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ

ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਵੀ ਅਜੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਉਸ

ਨੇ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਜੋ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਉਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ।

ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਵਿਖੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ

ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੈਮਰਾ ਟੀਮ ਨੇ ਸਾਰੀ ਤਿਆਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ

ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਅਕਸ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰੇ ਮੂਹਰੇ ਆ ਕੇ

ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਕਰਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਪੀਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ....ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ

ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਖੂਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ. “ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਖੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਂ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।“

ਇਸ ਲਈ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ

37
ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਟੀਵੀ ਚੈਨਲ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਆ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ

ਭੜਕਾਓਣ ਸੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਕਰਣ ਦੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ

ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ, ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ,

ਕਮਲਨਾਥ, ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਲਲਿਤ ਮਕਾਨ ਆਦਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ

ਭੌਂਕਦੇ ਅਤੇ ਕੱਟਦੇ ਸਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਟਾਂ, ਗੁਰਜਰਾਂ ਅਤੇ ਬਾਲਮੀਕੀਆਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਨਿਰਦੋਸ਼

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਸਿਰਫ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਹੀ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਅਪੀਲ ਕਰਣ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵਿੱਚ

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਸਰਦਾਰ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ

ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਰਣ ਲਈ ਭੜਕਾਹਟ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਤੇ ਖੁਦ ਵੀ ਲਾਇਆ ਸੀ।

ਦਿੱਲੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1984 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ 08

ਮਈ, 2000 ਦੇ ਇੱਕ ਨੋ ਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਮੂਹਰੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਸਵਾਲ

ਇਹ ਹਨ।

ਸਰਦਾਰ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ 38 ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵਿੱਚ 3 ਅਤੇ 4 ਸਵਾਲ

ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ;

3) - 31 ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੌਰਾਨ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ 'ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਸੀ (ਉਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ 'ਤੇ

ਖੜ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਜਨਤਕ ਨਜ਼ਰ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ) ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ

"ਸਰਦਾਰ ਕੌਮ ਕੇ ਗੱਦਾਰ" ਅਤੇ "ਖੂਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ" - ਸ਼ਰੇਆਮ ਸਿੱਖ ਖੂਨ ਦੇ ਡੁੱਲ੍ਹਣ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਂਦੇ

ਹੋਏ।

(ਜੁਆਬ: ਇਹ ਬੰਦਾ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਸੀ)

੪- ਉਸ ਬੰਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੋ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਰੇਆਮ ਬੇਰੁਖੀ ਫੈਲਾਉਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣਨਯੋਗ

ਬੰਦਿਆਂ (ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਜੋ ਪੱਗ, ਕੇਸ, ਕਦੇ, ਕਿਰਪਾਨ ਵਗੈਰਾ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਰੱਖਦੇ ਨੇ ) ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ?

38
 ਅਸੀਂ ਇਸ ਭੇਤ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ

ਬੰਦਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਦਾ ਸਿਨੇ ਅਦਾਕਾਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਸੀ। ਜਸਟਿਸ ਨਰੂਲਾ ਨੂੰ

ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸੰਹੁ ਚੁੱਕਣ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਜਬੂਰੀਵਸ਼ ਉਹ ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਨਾਮ

ਦੱਸਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਿਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਜ਼ਾਹਰ

ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਸਟਿਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੌਥੇ ਸਵਾਲ (ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ) ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ 'ਤੇ ਦੋਸ਼

ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਇਹ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

ਲੋਕ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦਾ ਨਾਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਤੇਜੀ

ਬੱਚਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਔਰਤ ਤੇਜੀ ਬੱਚਨ ਨੇ ਆਪਣੇ

ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ 10 ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਹੁਣ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਇਸਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਔਰਤ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਲਾਹਬਾਦ ਤੋਂ ਹੀ ਸੀ।

ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਉਸ (ਅਮਿਤਾਭ) ਨੂੰ ਖਵਾਜ਼ਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਫਿਲਮ 'ਸਾਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ'

ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਅੱਬਾਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ੀ

ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਮੁੜ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ

(ਅਮਿਤਾਭ) ਟੀਵੀ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ 'ਤੇ ਲਾਈਵ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਕਰਣ ਲਈ

ਉਕਸਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਖਿਲਾਫ ਭੜਕਾਹਟ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ

ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 20,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਜਾਂ ਤਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕੋਲ ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਕਲਿੱਪ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਕਾਪੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ

ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੈਂ ਖੁਦ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਉਣ, ਦੋ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ

ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾ ਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਣ

ਖਿਲਾਫ ਜਨਤਕ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੇਸ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ

ਜੱਜ ਮਨ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਸ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨਾਲ

ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਨੈ ਟ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਤੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਤੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਓੰਦੇ ਹੋਏ

ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਣ ਲਈ ਹਰ ਸੋਸ਼ਲ ਆਇਤ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ

39
ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ ਦੁਨੀਆਂ ਮੂਹਰੇ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਗਿਆ! ਕੁਲ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ

ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮੁਖ ਦੋਖੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ

ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਨੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ 1984 ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਖ

ਭੂਮਿਕਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਸੀ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਨੈ ਟ ਤੇ ਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਪ੍ਰਭਾਓਸ਼ਾਲੀ ਬੰਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

'ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਦੁਨੀਆ

ਸੱਚ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੀ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਬਿਆਨ ਪੜ੍ਹੋ
http://monsteramitabh.blogspot.com/

40
 ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਈ ਸੀ ਐਸ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ ਓਹਨਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ'

ਵਿਚਾਲੇ ਪੰਨਾ ਨ. 4-5 ਤੇ ਲਾਲ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਵੇਖੋ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਮੁਚੀ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂ ਭਾਰਤ

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! 

ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਸ ਵੇਲੇ (ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਫੌਰਨ ਬਾਦ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ,

ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਯੂਨਾਇਟੇਡ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ,

ਇਹਨਾ ਤਿਨਾ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਆਦੇਸ਼ (ਸਰਕੁਲਰ) ਭਾਰਤ ਨੂ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ

ਨੂ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ (ਗਰਦਾਨਿਆ ਗਿਆ) ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜ਼ਿਲਾ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂ ਇਹਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਖਤ ਕਦਮ ਚੁਕਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਇਥੇ ਇਹ ਚੇਤੇ ਰਖਣ

ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਕਰੋੜ ਸਿਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਉਜੜ ਕੇ ਇਧਰਲੇ ਭਾਰਤੀ

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਏ ਸੀ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ 10 ਲਖ ਵਿਚਾਰੇ ਕਤਲ ਹੋ ਗਏ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ

ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸੁਖੀ ਵਸਦੇ ਘਰ ਬਾਰ, ਪੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਛੱਡ, ਆਪਣੇ

ਸਕਿਆਂ ਨੂ ਗੁਆ ਕੇ, ਫਲਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਕੇ, ਪੈਸੇ ਪੈਸੇ ਨੂ ਮੁਹਤਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਵਿਚ

ਰ੍ਫੁਜ਼ੀ (Refujee) ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਫੇਰ ਵੀ ਇਹਨਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਓਸ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂ

ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ  ਕਿਹਾ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਇਹ ਮੁਲਕ ਅਜਾਦ ਹੋਇਆ! ਭਾਰਤ ਦੀ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਚੜਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਜਾਵਾਂ ਨੂ ਝੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਜੋ ਕਿ ਗੁਲਾਮ

ਭਾਰਤ ਦੇ 1% ਤੋਂ ਵੀ ਘਟ ਸੀ ਪਰ ਇਹਨਾ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ 93% ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਹੈ! 
 

41
  ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ 

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਨੂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਰਜਾ ਹੀ

ਲਾਹਿਆ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਹ ਓਹਦਾ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਚੋਣ

ਸ਼ੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ! 

ਵੇਖੋ ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ;
ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਵੀ ਓਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾ

ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਚੋਣ ਸ਼ੇਤਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ

ਸੀ!

ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਵੱਲੋਂ 6 Lancer, Armed core ਦੀ ਇਕ ਰੇਜਿਮੇੰਟ ਨੂੰ

"The Standards"ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਇਸ ਰੇਜਿਮੇੰਟ ਨੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਿਚ ਵੀ

ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ! Sikhs For Justice (SFJ) ਨਾਮ ਦੇ ਇਕ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ (NGO),

ਜਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੂ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਤੇ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਨੇ ਇਸ

ਸਨਮਾਨ ਸਮਾਰੋਹ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ

ਕੀਤੀ ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਨਿਭਾਓਣ ਨੂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੰਕਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਹੈ!

ਪਾਠਕਾਂ ਨੂ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜਲਗਾਓੰ ਵਿਚ ਨਵੰਬਰ 1984

ਵਿਚ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ  ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਓਸ ਵੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ

ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ(Cabinet Minister) ਸੀ! 

ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ, ਕਨੁਨੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਿਖਸ ਫ਼ੋਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ

ਮਹਾਰਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜਲਗਾਓੰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ 1984 ਵਿਚ ਕਈ ਸੌ ਬੇਦੋਸ਼ੇ

ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਪੁਖਤਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ! 1984 ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਵਿਧਾਇਕ ਅਤੇ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਸੀ! ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੋਲ

ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ 70 ਤੋਂ ਵਧ ਹਲਫਨਾਮੇ (Affidavits) ਪੁੱਜੇ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਹਨਾ ਕਤਲ ਕੀਤੇ

ਗਏ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਦੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਨੇ ੜਲੇ

ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਿਰਫ ਇਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਪਿਛੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਦੇ ਹਥ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸ਼ਕ਼ ਤੋ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ! ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ

ਹੈ ਕਿ 1984 ਵਿਚ ਇਸ ਜਲਗਾਓੰ ਨੂ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਹਮਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋਏ! 

42
 ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਟਿਲ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪਰਜਾ ਤਾਂਤਰਿਕ ਮੁਲਕ ਦੀ

ਮੁਖੀ ਨੇ , ਓਹਨਾ ਨੂੰ 1984 ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਹਥ ਹੋਣ ਦੇ ਸ਼ਕ਼

ਨੂ ਦੂਰ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪ ਮੁਹਰੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ! ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ

ਦੀ ਸਹੀ ਖੋਜਬੀਨ ਕਰਣ ਲਈ ਸਿਖਸ ਫ਼ੋਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ

ਕਰਦੀਆਂ 1984 ਵਿਚ ਜਲਗਾਓੰ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ (Massacre) ਦੀ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਪਤਾ

ਲਾਓਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਦਾਖਿਲ ਕੀਤੀ ਗਈਆਂ ਸਭ FIR ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰੇਗੀ! 

 ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ 

ਤੁਸੀਂ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੁਲਮਾਂ  ਦੀ ਬਾਬਤ ਤੇ ਜਰੂਰ ਹੀ

ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ...ਜੇਕਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਾੜਵੀ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦਾ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਨਾ ਕਰਵਾਓਂਦੇ

ਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਤਾਂ ਭਾਂਵੇ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਨਹੀਂ! ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਤੋ ਹਿੰਦੁਆਂ ਉਪਰ

ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂ ਬਚਾਓਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ! ਖਾਲਸਾ

ਧਰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੀ ਜ਼ੁਲਮ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਥੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਖੁਦ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੀ

ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਅਹਿਸਾਨ ਫਰਾਮੋਸ਼ ਸੀ, ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ/ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਮੋ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੀ ਮਿਟਾ

43
ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ?

ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਹੋਲਵੇਲ ਸਮਾਰਕ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣੁ ਜਰੂਰ ਹੀ ਹੋਵੋਂਗੇ ! ਇਸ ਸਮਾਰਕ

(ਯਾਦਗਾਰ) ਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਕਰੀਬਨ 122 ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਬੰਗਾਲ ਦੇ

ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਵਾਬ ਸਿਰਾਜ਼ ਉਦ-ਦੌਲਾ (ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ) ਵੱਲੋਂ 10' x 10’ ਫੂਟ

ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦਮ ਘੁੱਟਣ

ਕਰਕੇ ਹੋ ਗਈ ਸੀ! ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਜ਼ੁਲਮ ਭਾਰਤ ਸਕਰ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਉਪਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ

ਅਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹਾਲ ਹੇਠਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ.....

ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਪਤਰਕਾਰ ਹਰਬੀਰ ਸਿੰਘ ਭਂਵਰ ਆਪਣੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ (ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ) ਆਪਣੇ

ਇਕ ਦੋਸਤ ਵੱਲੋਂ ਅਖੀਂ ਡਿਠਿਆ ਹਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ, 'ਪ੍ਰੋਫ਼ੇਸਰ ਧਵਨ ਦੇ ਕੋਈ ਨਜਦੀਕੀ

ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਥਾਨਕ ਮਿਲਟਰੀ ਕੈੰਪ (ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ! ਓਹ ਕੈੰਪ ਵਿਚ POW (ਜੰਗੀ

ਕੈਦੀਆਂ) ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਏ ਹਨ! ਓਹਨਾ ਨੇ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬਾਹਲੀ ਤਦਾਦ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ

ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ! ਗਰਮੀ ਅੱਤਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਪੱਖੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਹੋਏ! ਦੋ ਨੂੰ ਟੱਟੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਓਹ

ਬਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ! ਫੌਜ਼ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ! ਕਿਹਾ ਇਹ ਗਿਆ

ਕਿ ਇਹ ਨੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ! (ਇਸ ਤਰਾਂ ਪਿਛੋਂ ਹੋਰ ਅਨੇ ਕਾਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕੈੰਟ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ

ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ! (ਪੰਨਾ 51) 

ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਵੇਖ ਲਵੋ ਕਿ ਸਿਖ ਧਰਮ ਹੀ ਸਿਰਫ ਐਸਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜੋ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਨਸਲੀ

44
ਰੰਗ ਭੇਦ ਧਰਮ ਜਾਂ ਊਂਚ-ਨੀਚ ਜਾਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮਨੁਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਪੰਗਤ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਖੁਆਓਂਦਾ ਹੈ

(ਲੰਗਰ) ਪਰ ਭੁੱਖੇ-ਧਿਹਾਏ ਜਾਂ ਬੀਮਾਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਣ ਦਾ ਕੰਮ

ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂ  ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਕਿੰਨਾ ਜਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ ਖਾਲਸਾ/ ਸਿਖ

ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ?

ਇਥੇ ਇਹ ਦਸਣਾ ਭੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਰਬੀਰ ਸਿੰਘ ਭਂਵਰ ਦਾ ਘਰ ਜਿਹੜਾ

ਕਿ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਵਿਖੇ ਸੀ, ਓਹ ਵੀ ਫੌਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਓਹਨਾ

ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਨਗਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਭੰਨ ਕੇ ਚੋਰੀ ਕਰ ਲਿਤੇ ਗਏ ਸੀ! 

ਅਸਲ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ 5 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਸੰਤ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ

ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ ਵੀ ਉਸ ਦਿਹਾੜੇ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹਾਜਰ ਸਨ

ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਮੰਦਰੀ ਹਾਲ (ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਂ) ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੈ! ਪੰਜ ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ 10 ਵਜੇ ਫੌਜ਼ ਨੇ

ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ! 

ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ, ਪਬਲੀਸਿਟੀ ਇੰਚਾਰਜ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਜੋ ਓਸ

ਰਾਤ ਖੁਦ ਓਥੇ  ਹਾਜ਼ਿਰ ਸੀ, ਦਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ....ਫੌਜੀਆਂ ਲਈ ਹਰ ਸਿਖ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੀ! ਖਾਸ ਨੋ ਟ ਕਰਣ

ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਫੌਜੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਰਕ ਸੀ(ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਰੱਬ ਤੋਂ

ਡਰਦਾ ਅਤੇ ਬੇਦੋਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨ ਹੀ ਓਹਨਾ ਨੂੰ  ਕਤਲ ਕਰਦਾ, ਇਸੀ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ

ਫੌਜੀ ਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧ ਸ਼ਰਾਬ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ) ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜਿਹੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਤੇ

ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਆ ਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ

ਛੇਤਰ ਵਿਚ ਘੱਚੋ=ਘਚ ਲੜਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ! ਇਸ ਵੇਲੇ ਸੰਤ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ,

ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਾਲ ਅਤੇ ਦਫਤਰ

ਵਿਚ ਸੀ! ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਾਲ ਅਤੇ ਦਫਤਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ SGPC ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਖਚਾ

ਖਚ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸੀ!

ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਛੇਤਰ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਸੀ! ਸਵੇਰੇ ਪੌਣੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਫੌਜ਼ ਨੇ

ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਾਲ ਨੂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਾਓਣ ਲਈ ਅੰਨੇ ਵਾਹ ਗੋਲੀ ਚਲਾਓਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ!

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸੰਤ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਜੀ ਅੰਦਰ ਨੇ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਜੋਰ ਦੀ ਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ

ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਖਬਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਤ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਜੀ ਇਥੇ ਨੇ ! 

ਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸੰਤ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਟੋਹੜਾ ਜੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ! ਇਕ ਅਫਸਰ ਨੇ ਇਹਨਾ

ਨੂੰ ਬਾਹਵਾਂ ਤੋਂ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ! ਹੁਣ ਇਸਤੋਂ ਬਾਦ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਦੀ

45
ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਾਸਤਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ! ਸਾਡੀ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਧਾਰਮਕ

ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਵਖਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸਾਡੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਵੀ ਲਾਹ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ

ਜੇਬਾਂ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ !

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਂ ਦੇ ਖੁਲੇ ਹਾਤੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ

ਕਰੀਬ ਨਿਹਥੇ ਸਿੰਘ ਇਥੇ ਜ਼ਮਾ ਸੀ, ਸਵੇਰ ਦੇ ਕੋਈ ਸਾਡੇ ਕੁ ਚਾਰ ਵਜੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋਣਾ, ਅਜੇ ਅਸੀਂ 5-6

ਲੈਨਾਂ ਹੀ ਲਾਈਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਕਿ ਸਰਾਂ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜਲ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੋ ਗ੍ਰਨੇ ਡ ਸਾਡੇ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ

ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਕੇ ਫੱਟੇ ! ਗ੍ਰਨੇ ਡਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਅਫਰਾ ਤਫਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਭਾਂਬੜ ਮਚ

ਗਈ, ਲੋਕੀ ਬਚਣ ਵਾਸਤੇ ਸੁਰਖਿਅਤ ਥਾਂ ਟੋਲਣ ਲੱਗੇ, ਇਸ ਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਭੀੜ ਤੋ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ,

ਅਨਗਿਨਤ ਬੰਦਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰਨੇ ਡਾਂ ਨਾਲ ਜਖਮੀ ਹੋਇਆ! 
 

ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਂ ਦੇ ਹਾਤੇ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਫੋਟੋ

  ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਂ ਦੇ ਬਰਾਮਦਿਆਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਅਸੀਂ

ਤੜਪਦੇ ਜਖਮੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਿਤਰੀਆਂ ਮਨੁਖੀ ਲੋਥਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸੀ! ਫੌਜੀ ਬੜੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ

ਮਜਲੂਮਾਂ (ਬੇਦੋਸ਼ਿਆਂ) ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ

ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਥ ਖੜੇ ਕਰਵਾ ਕੇ ਨਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ! ਕੋਈ ਕਮਰਾ ਇਹੋ

ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਥੇ ਲੋਥਾਂ ਨਾ ਹੋਣ? ਓਹ ਫੌਜ਼ ਜਿਸਤੇ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਫਖਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਖਾ

ਸਮਝਦਾ ਹੈ---ਅੱਜ ਓਸੀ ਫੌਜ਼ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ! ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਗ

ਲਾਓਣ ਵਾਲਾ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਫਾਇਰਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ! ਸਿਰਫ ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅੱਠ ਸੌ ਦੇ

ਕਰੀਬ ਲੋਕੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ!

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਿਰ ਇਹਨਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜੂਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ

46
ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ! ਹਾਲ ਨੰ ਬਰ ਵਿਚ 35 ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 31 ਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ

ਪਿਆਸੀਆਂ ਤੜਪਦੇ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ! 

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਫੌਜ਼ ਤੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਉਮੀਦ ਰਖ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਇਸ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਨੇ

ਨਿਹਥੀਆਂ  ਨੂੰ ਬਚਾਓਣ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦੂਰ, ਇਹਨਾ ਆਪ ਹੀ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਸੁੱਟਿਆ! ਕੀ

ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ ਇਹਨਾ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ? ਤੇ ਕੀ ਇੰਦਰਾ ਦੋਖੀ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਇਹਨਾ ਸਭ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਸੁਰਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਡਣ

ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਸੁਰਖਿਅਤ

ਆ ਸਕਣ?

ਤੇ ਫਿਰ ਕੀ ਦੋਖੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਬੇਦੋਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੀ

ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ? ਤੇ ਜੇਕਰ ਸਿਖ ਕੌਮ ਦੇ ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸਨੁ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ

ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ? ਹੈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ?

ਜੇਕਰ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਓਣ ਵਾਲਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਜਨਰਲ

ਡਾਇਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਨਜਰ ਵਿਚ ਦੋਖੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਿਸਨੇ , ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਦ

ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਜਤ ਰਖੀ ਅਤੇ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ

ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਕਹਾਇਆ ਤਾਂ ਇੰਦਰਾ ਜਿਹੀ ਜ਼ੁਲਮੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ

ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਬਚਿਆਂ ਨੂ ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਮਾਰ

ਮੁਕਾਓਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਨਹੀਂ ਤੇ ਕੀ ਓਹ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਨ? ਕਿਹੜਾ ਪਮਾਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅੱਤਵਾਦੀ

ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ?  ਓਏ ਅਜੇ ਤਕ ਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ

ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨੇ ਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਨਹੀਂ ਮਨਿਆ ਹੈ - ਮਨਿਆ ਹੈ ਤੇ

ਸਿਰਫ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਨਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ----ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜੋ ਤੇ

ਇਸ ਕੌੜੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਆਪ ਜਾਣ ਲਵੋ! 

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਉਪਰ ਗੈਰ ਮਨੁਖੀ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਣ ਵਿਚ ਤੇ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਵੀ

ਪਿਛੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਇਕ ਸਿਖ ਭੈਣ ਜੋ ਕਿ ਕਨਾਡਾ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ

ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ 13 ਸਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ

ਕੇ ਆਈ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਉਸਤੇ ਢਾਹੇ ਗਾਏ ਜੁਲਮ ਪੜ ਕੇ ਤੇ ਲੂੰ ਕੰਡੇ ਖੜੇ ਹੋ

ਜਾਂਦੇ ਨੇ , ਓਹ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਜਿਓੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਵਾਹ ਹੈ ਓਸ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਭੋਗਿਆ ਸੀ, ਓਸ ਨੇ

ਭੁਗਤਿਆ ਸੀ ਇਹਨਾ ਨੂੰ  ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਇਹਨਾ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ  ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ

47
ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਪੁਛ ਗਿਛ ਸੈਂਟਰ (Police Interrogation Center) ਵਿਚ,  ਜੋ ਇਹ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਕਿਸੇ

ਮਨੁਖ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ , ਜੋ ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ, ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਭੈਣਾ ਅਤੇ ਮਾਂਵਾਂ ਨੇ

ਝਲਿਆ ਹੋਣਾ ਜਿਹਨਾ ਤੇ ਇਹਨਾ ਰਾਕਸ਼ਸਾਂ ਨੇ ਇਹ ਜੁਲਮ ਕੀਤੇ ਹੋਣੇ? ਓਹਨਾ ਮਸੂਮ ਭੈਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ

ਨੇ ਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਗੱਲ ਲਾ ਲਿਆ ਹੋਣਾ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਬਦਨਸੀਬ ਭੈਣਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਜਿਹਨਾ ਨੇ

ਇਹ ਸਭ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਜਰਿਆ ਹੋਣਾ?  ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ ਹੋਣਾ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਇਹਨਾ

ਰਾਕਸ਼ਸਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਵੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੋਣਾ?  

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਹੀ ਜਾਣੇ!
  

ਅੱਗੇ ਪੜੋ ਪਤਰਕਾਰ ਸੁਹਾਸ ਮੁਨਸ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਜੁਲਮਾਂ ਦਾ ਸੱਚ

Suhas Munshi New Delhi, November 1, 2011 | UPDATED 14:53 IST
ਸਿਖ ਦੰਗਾ ਜੋਸੇਫ  ਮੱਲਿਆ ਕਾਨ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਬੇਦੀ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਓਹਨਾ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੇ

ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਟਾਈਮ ਕਡਿਆ !

ਉਚੇਚੇ ਪਤਰਕਾਰ ਰਾਹੁਲ ਬੇਦੀ ਅਤੇ ਜੋਸੇਫ ਮੱਲਿਆਕਾਨ 1984 ਦੇ ਹੌਲ (ਦਹਿਸ਼ਤ) ਵਿਚ ਅੱਜ

ਵੀ !

ਓਹਨਾ 72 ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਹੌਲਨਾਕ ਯਾਦਾਂ ਅੱਜ ਵੀ, ਜਦੋਂ ਭੜਕੀ ਗੁਮਰਾਹ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵੱਲੋਂ

1984 ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ! ਪੁਲਸ ਬਸ ਖੜੀ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੀ ਵੇਂਹਦੀ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਤਲ

ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ! ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੁਖ ਤੋਂ ਉਚੇਚੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਪਤਰਕਾਰ ਜੋਸੇਫ ਮੱਲਿਆ ਕਾਨ ਅਤੇ

ਰਾਹੁਲਬੇਦੀ ਵੀ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਜਿਹਨਾ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਇਹਨਾ ਸਾਰੇ ਵਾਕ੍ਯਾਤਾਂ ਨੂੰ  ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਇੰਜ

ਲਿਖਿਆ! 
"To visualise that time close your eyes and imagine that there's no state.
The police remain inert while rabid mobs attack you minute after minute with
military precision. The administrators look the other way with
complete indifference and the situation seems never to abate," Bedi, who covered
the massacre in Trilokpuri's Block-32, says.
ਓਹਨਾ ਦੁਖੀ ਵਾਕਿਆਤਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਣ ਲਈ (ਆਪਣੀਆਂ ਅਖਾਂ ਮੁਹਰੇ ਵੇਖਣ ਲਈ)

ਆਪਣੀਆਂ ਅਖਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਵੋ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਚੋ ਕਿ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਨਹੀਂ ਹੈ!

ਪੁਲਸ ਸਿਰਫ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਹਂਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਹਰ ਇਕ ਮਿੰਟ ਤੇ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ!

ਪਾਗਲ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਭੀੜ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਭਾਲ-ਭਾਲ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ! ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ

ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੁਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਅਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ , ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ

ਥਮੇਗਾ ! ਬੇਦੀ- ਜਿਹਨਾ ਤਿਰ੍ਲੋਕ੍ਪੁਰੀ ਬਲੌਕ 32 ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ  ਤੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜਪੂਰਨ ਰਿਪੋਰਟ

48
ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ !

ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਲੋਨੀ ਵਿਖੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਕਰਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀ

ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲੀਤੀ ਗਈ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾ ਸਾਰੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਸੂਹ ਕਡੀ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ

ਤਕਰੀਬਨ 320 ਸਿਖ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ! 

ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ (ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਦ) ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਪੁਜਣ

ਤੇ ਰਾਹੁਲ ਬੇਦੀ ਅਤੇ ਮੱਲਿਆਕਾਨ ਨੂੰ ਓਥੋਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਪਰ ਪਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰ

ਲਿਆ ਸੀ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ ਹੀ ਓਹ ਦੁਬਾਰਾ ਓਥੇ ਜਾ ਪੁਜੇ! ਜਿਥੇ ਇਹਨਾ ਵੇਖਿਆ ਕਿ,

"ਸਿਖ ਬੜੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਪੁਲਸ ਤੇ ਓਥੇ ਸੀ ਪਰ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦਿਆਂ ਵੀ ਕਿਸੇ

ਨੇ ਏਨੀ ਖੇਚਲ ਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਹੋਰ ਪੁਲਸ ਸਦਦੇ ? ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਓਹਨਾ ਦੇ

ਘਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ! ਕਾਤਲ ਏਨੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ

ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਲਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇ! ਓਹ ਆਪਣੇ ਰੋਟੀ

ਖਾਣ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚੋਂ ਵੀ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨੂ ਬੇਪੱਤ ਕਰਣ ਲਈ, ਕਤਲੋ ਗਾਰਤ ਲਈ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਣ  ਲਈ ਵਕ਼ਤ

ਕਢ ਰਹੇ ਸੀ!" ਰਾਹੁਲ ਬੇਦੀ ਨੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ !

ਮੱਲਿਆ ਕਾਨ ਜੋ ਹੁਣ JEM ਨਾਮੀ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਨੇ , ਦਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਓਹਨਾ ਨੂੰ

ਓਹਨਾ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਓਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਓਹ ਸੋਗ ਵਿਚ ਦੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ! 

ਓਹ ਦਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਓਹਨਾ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਇਕ ਸਿਖ ਨੌ ਜੁਆਨ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ

ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸਨੁ ਧੂਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਖਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ, ਉਸ ਨੌ ਜੁਆਨ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ

ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਜਿਓੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਵਾਕਏ ਨੂੰ ਓਹ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ

ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੇ! ਇਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣ ਦਾ ਤੇ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ !

ਓਹ ਓਹਨਾ ਦਿਨਾਂ ਨੂ ਚੇਤੇ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਫੌਜ਼ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ਸੀ

ਕਤਲਾਂ ਤੋ ਬਾਦ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਹ ਓਹ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਸੀ ਕਦੋਂ

ਪਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਤਲੋ ਗਾਰਤ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ! ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ

ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵੇਖੀ ਕਿ ਓਹ ਹੱਡੀ ਕਿੰਜ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ! ਮੱਲਿਆਕਾਨ ਦੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਲੰਮਾ

ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ! ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਜਿਹੜਾ ਪੀਲਾ ਪੈ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਪਿਛਲੇ

30 ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਦਾ ! ਜਦੋਂ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ACP ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ

ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਓਸਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਓਸਦੀ ਨਜਰ

49
ਵਿਚ ਵਰਦੀ ਦੀ ਥੋੜੀ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਇਜ਼ਤ ਬਚੀ ਹੋਵੇ!" ਓਹ ਦਸਦੇ ਨੇ ! 

ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਥੇ ਪੜੋ ;

http://indiatoday.intoday.in/story/1984-sikh-riot-senior-journalists-rahul-bedi-joseph-
malliakan/1/158167.html
 

ਸਾਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ
ਗਈ, ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਮਲੀਲਾ ਗਰਾਊਂਡ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਇਥੇ
ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਿ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਾਹਲੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਇਹ ਹੈ;
ਸੰਗਤ ਜੀ, ਇਹ ਸਬ ਵਾਪਰਨ ਲਈ  ਕੁਝ ਹੇਠਲੀਆਂ ਵਜਹ ਸਨ ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇੰਦਰਾ

ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੋ ਗਈ! ਨਤੀਜਾ.....1984 ਦਾ ਸਿਖ

ਕਤਲੇ ਆਮ.....?
 
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਮਲੀਲਾ ਗਰਾਉਂਡ ਵਿਚ 7 ਦਿਸੰਬਰ 1975 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ

ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਥੇ ਕਰੀਬਨ ਦੋ ਲਖ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜਲੂਸ ਰਾਮਲੀਲ ਗਰਾਉਂਡ

ਵੱਲ ਵਧਿਆ ! ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਖੁਦ ਵੀ ਸ੍ਟੇਜ ਤੇ ਆਈ ਜਿਥੇ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ

ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਓਸ ਵੇਲੇ ਸ੍ਟੇਜ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਆਓਣ ਤੇ ਉਸਦਾ

ਸੁਆਗਤ ਕਰਣ ਲਈ ਉਠ ਖਲੋਤੇ ਪਰ ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਮੁਖੀ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ) ਨਹੀਂ ਉਠੇ

ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮੁਹਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਬੈਠੇ ਰਹੇ! ਫੇਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਪਬਲਕ  ਨੂ ਆਪਣੀ

ਪੁਰਜੋਰ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਇਸ ਸਿਖ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਨੂ ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ

ਨੂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਜੂਰੀ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਉਠ ਖਲੋਣ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ

ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ ਹਾਜ਼ਿਰ ਗੁਰੂ ਨੇ , ਇਸ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਉਠ

ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ) ! ਓਥੇ ਹਾਜਰ ਅਨੇ ਕਾਂ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਤਰੀਫਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ

ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਬੜੇ ਗੂੜੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾ ਰਖੇ ਨੇ ਵਗੈਰਾ ਵਗੈਰਾ ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ,  "ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਹੀ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਅੱਜ ਇਹੋ ਦਿੱਲੀ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਮਥਾ ਟੇਕਦੀ (ਦੰਡਵਤ ਪ੍ਰਨਾਮ) ਹੈ! ਓਹੀ ਦਿੱਲੀ ਜੋ ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ਼ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਭੇਜਦੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਓਹੀ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਤੇ

ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ!"

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੁਣ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂ (ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪਬਲਿਕ ਨੂੰ ) ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸਮਾ ਹੁਣ ਬਾਬਾ

ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਆਪਣੀ ਧੀਆਂ ਦੇ ਡੋਲੇ ਮੁਗਲ

50
ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਫ਼ਖਰ ਮਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸੀ! ਅੱਜ ਸਿਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇ-ਇਜ਼ਤ ਸਮਝਣਗੇ ਜੇ ਓਹ

ਵੀ ਇੰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ? ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਬੇਇਜਤੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ, ਭੈਣ

ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਿਸੇ ਮੋਨੇ ਜਾਂ ਪਤਿਤ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ! ਸਿਖ ਰਹਿਤਨਾਮਾ Sikh Code of

Conduct ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, *ਕਨਿਆ ਦੇਵੇ ਸਿਖ ਕੋ ਲੇਵੇ ਨਹੀਂ ਕਿਛੁ ਦਾਮ! ਸੋਈ ਮੇਰਾ ਸਿਖ ਹੈ ਪਹੁੰਚੇ ਗੁਰੂ

ਕੇ ਧਾਮ! ਇਕ ਸਿਖ ਜੋ ਆਪਣੀ ਕਨਿਆ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ

ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਓਹ ਇਕ ਸੱਚਾ ਸਿਖ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਦਗੀ

ਦਾ ਸਫਰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਓਹ ਮੇਰੇ ਧਾਮ ਸੱਚਖੰਡ ਹੀ ਆਏਗਾ! (ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਪੰਨਾ
160)!
   ਇਹ ਵੇਖੋ;
�**ਪਹਿਲੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਲੈਣ ਲਈ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਛੱਡਦੇ ਸਨ । ਅੱਜ ਜੇ ਸਿੱਖ
ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ, ਮੋਨੇ ਜਾਂ ਪਤਿਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਰਿਹਤਨਾਮਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ**
ਕੰਨਿਆ ਦੇਵੈ ਸਿਖ ਕੋ ਲੇਵੈ ਨਹਿ ਕਿਛੁ ਦਾਮ । ਸੋਈ ਮੇਰਾ ਸਿਖ ਹੈ ਪਹੁਚੇ ਗੁਰ ਕੇ ਧਾਮ ।
ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਸੱਚਾ
ਸਿੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਚਖੰਡ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁਚ
ੰ ਜਾਵੇਗਾ।
(ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤਨਾਮਾ, ਪੰ 160)

ਦੂਜੀ ਅਤਿ ਹੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਜੋ ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਕਹੀ ਕਿ, ਅਸੀਂ ਇੰਦਰਾ

ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪੁਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਨੂਨ ਕਿਹਨੇ ਬਣਾਇਆ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ

ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਂਟ ਕਰਣ ਆਈ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ

ਚਾੜਿਆ! ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਸ ਤਖਤ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਕੋਈ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫੋਂ ਸਲਾਮ ਵਾਲੇਕੁਮ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣੀਆ ਸਨ!

ਤੁਹਾਨੂੰ  ਵੀ ਇਥੇ ਬੁਰਕਾ ਪਾ ਕੇ ਹੀ ਆਓਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ! 

ਜਿੰਨੇ ਰੋਮ (ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਵਾਲ) ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਨੇ , ਜੇਕਰ ਓਨੀ ਵਾਰ ਇਹ ਸਿਰ ਕਟਵਾ ਕੇ

ਵੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭੇਟਾ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਉਪਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ

ਹੋ ਸਕਦੀ! ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਤਾਕਤਵਰ ਕਿਓਂ ਨਾ ਹੋਣ? ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ

ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਜੋਤ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਹਾਜ਼ਿਰ ਨਾਜ਼ਿਰ ਗੁਰੂ ਨੇ , ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

ਹੈ! ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਠੀਏ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਨੂੰ

ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰੀਏ! ਏਨਾ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸਿਓਂ ਸਿਖੀ ਦੇ ਜੈ ਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਹਿਲ

ਉਠਿਆ !

ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕਹੇ ਗਏ ਇਹਨਾ ਸਚੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ

51
ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚ ਟਾਕਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ! ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਿ-

ਅਦਬੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੇ! ਇਹੋ ਵਜੀਹ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੇ

ਨਕਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੁਕੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 1984 ਦੇ ਸਿਖ

ਕਤਲੇਆਮ ਤਿਕਰ ਜਾ ਪੁੱਜੀ!

ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਠ ਸਾਲ ਤਿਕਰ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੇ

ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦਾ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ! 3 ਅਗਸਤ 1977 ਨੂੰ ਓਹ ਮਲੀਹਾ (ਜਲੰਧਰ) ਤੋਂ

(ਹਿਮਾਚਲ) ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਕਰ ਇਕ ਦਰਖਤ ਨਾਲ ਜਾ ਵੱਜੀ,

ਬੜੀ ਗੰਭੀਰ ਜਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ CMC ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਥੇ

6 ਅਗਸਤ 1977 ਨੂੰ ਓਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸਚਖੰਡ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ! ਓਹਨਾ ਦਾ

ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ (ਅਗਨ ਸੰਸਕਾਰ) 21 ਅਗਸਤ 1977 ਨੂੰ ਮੇਹਤਾ (ਬਟਾਲਾ) ਦੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! 

ਕੀ ਇਹ ਦੰਗੇ ਸਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਸਲ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ?

ਦੁਆਰਾ - ਅਰਤਿਕਾ ਬਖਸ਼ੀ

ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਦੁਖ ਭਰੀ--- ਡਰਾਓਣੀ ਪਰ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ

ਲਿਖਾਰੀ: ਅਰ੍ਤਿਕਾ ਬਖਸ਼ੀ

 ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ: ਅਨੇ ਕਾਂ ਲਫਜਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥ - ਓਹ ਜੋ ਹਰ ਮਤਲਬ ਤੇ ਵਰ੍ਤਨ ਜੋਗ- ਜਦੋਂ ਓਹ ਇਸਤੇਮਾਲ

ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਵਜੂਦ ਰਖਦੇ ਨੇ ! 

ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਨੂ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਓਹ ਵੀ ਓਦੋਂ ਜਦੋਂ ਓਹ ਭਾਰਤੀ

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਹੀ ਆਏ ਸਨ! ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਤੋਂ ਬੜੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ! ਇਕ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ

ਓਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਹਾਜਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਚਿਆਈ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ!  

ਓਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ 'The Riots' ਤੇ ਮੇਰੀ ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅਲਫਾਜ਼

ਮੈਂ ਇਥੇ ਦਸਦੀ ਹਾਂ! 

52
 ਇਹਨਾ ਸਭ ਦਸਿਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਨੂ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਚਲਿਤਰ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ

---ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਆਈ ਪੀ ਐਸ ਅਫਸਰ ਨੇ ਅਤੇ ਸੈਂਟ ਸਟੀਫਨ ਕਾਲੇਜ ਦੇ ਪੜੇ ਹੋਏ ਨੇ !

ਆਪਣੀ ਰੋਹਬਦਾਰ ਅਵਾਜ਼, ਛੱਲੇਦਾਰ ਜੁਬਾਨ, ਮ੍ਜਾਕਿਆ ਲਹਿਜਾ ਅਤੇ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਾਬ

ਦੇ ਪੈਗ ਲਾਓੰਦੇ ਰਹਿਣਾ - ਇਕ ਚੰਗੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਾਂਗ ਮਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਨੇ !

ਗੁਰਵਿੰਦਰ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀਆਂ ਓਹਨਾ ਨਾ ਭੁਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਚ

ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾ ਦੇ ਜਖਮ ਓਹਨਾ ਦੇ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਭ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਿਤੇ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਕਿਧਰੇ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਨੇ ! ਮੇਰਾ

ਮਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਜਿਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੁਪਨਾ

ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਓਹ ਇਹਨਾ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਸਕੇਗਾ! 

ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ 1984 ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਸਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਦੇ ਲਫਜ਼ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਤਕ

ਨੂੰ ਚੀਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ! ਅਸੀਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ..... ਤੇ ਇਕ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਮਨੁਖੀ ਹਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਪਰ ਇੰਦਰਾ

ਵੱਲੋਂ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਭੰਗ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ

ਸੀ! ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸੁਰਖਿਆ ਦੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਜੁਆਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਆ

ਕੇ ਤਾਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ! 

ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਵਾਪਰਿਆ ਓਹ ਸੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਤਰੀ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦਖਣੀ ਸਿਰੇ ਤਕ

ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ, ਇਕ ਬਦਨੁਮਾ ਕਾਲਾ ਨਾ ਮਿਟਣ ਵਾਲਾ ਗਹਿਰਾ ਦਾਗ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਥੇ ਤੇ

ਲਗਿਆ, ਇਸਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ! ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤਜੁਰਬੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਸ਼ੀ

ਥਰੂਰ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁਖ ਜਾਤ ਦੀ ਅਣਖੀਲੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਹਰ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਤਕ

ਪੁਚਾਓਣ ਦਾ ਇਕ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ! 

ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸ ਸਾਲ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਭਣੋਈਏ

ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਓਹ ਆਪਣੀ ਪੁਲਸ ਦੀ ਉੱਚੇ

ਓਹਦੇ ਵਾਲੀ ਨੌ ਕਰੀ ਤੋਂ ਇਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦੇਣਗੇ, ਪਰ ਓਹਨਾ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ!  

ਓਹਨਾ ਦੇ ਬਿਰਧ ਪਿਤਾ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਕਨੂਨ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਮਹਿਕਮੇ

ਵਿਚ ਅਫਸਰ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹੀ ਓਹ ਇੰਜ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਨੇ !, ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ

(ਪੁਲਸ) ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਨਹੀਂ! ਇੰਜ ਓਹਨਾ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਅਸੂਲ 'ਸਰਬਤ ਦਾ ਭਲਾ' ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ

ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਓਹਨਾ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਔਖਾ ਸੀ!  

ਇਸਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਬਤ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਰ

53
ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ!  ਪਰ ਇਹ ਤੱਥ ਕਿ ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਜ਼ਾਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ

ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਲਾ ਦੁਖਦਾਇਕ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ, ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ

"ਕਤਲੇਆਮ" ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੇ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾਗ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਦੰਗਾ

ਸੀ, ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਲਵੇਗਾ।

29 ਮਈ, 2012

ਤਵਲੀਨ ਸਿੰਘ tavleensingh@expressindia.com

ਆਨਲਾਈਨ ਪੋਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਐਤਵਾਰ, 31 ਅਕਤੂਬਰ, 2004

31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦਿਨ ਸੀ, ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ

ਨੂੰ ਦੋ ਸਿੱਖ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਣਾ

ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਗਾਂਧੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਵਾਪਸੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਜੋ

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਣਗੇ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੋ ਵੱਧ ਚੜ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣਗੇ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਰਾਜ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਗੇ? ਮੇਰੇ ਅੰਦਾਜੇ

ਵਿਚ ਐਸਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਝੌਤਾਰਹਿਤ ਧਰਮ

ਨਿਰਪੱਖ ਸਰਕਾਰ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵੀ ਕਥਿਤ ਫਿਰਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ

ਆਦਤ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿ ਸਕਣ ਕਿ ਨਿਆਂ ਅਜੇ

ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਲੋਕ ਵੀ

ਭੁੱਲਣ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਸਚਰਜ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਜੰਗਾਂ, ਦੰਗਿਆਂ, ਜਾਤੀ-ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ

ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ

ਜਿਹੜੇ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋਣਗੇ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੇਤਾ ਦੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ

ਮਾਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਿਊਜ਼ ਐਡੀਟਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਭੱਜਣ

ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਲ

ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਦੇ ਗੇਟ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ

ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਘੰਟੇ ਦੇ

ਅੰਦਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਇਹ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ

ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ

54
ਕੋਈ ਵੀ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਤਣਾਅ ਤੇ ਜਰੂਰ ਸੀ, ਇਕ ਅਸ਼ੁੱਭ, ਭਾਰੀ ਤਣਾਅ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ, ਅਤੇ

ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ

ਮਾੜਾ-ਮੋਟਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਡਰ ਸੀ!

ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉੱਥੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਵੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ

ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤਕ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਸੀ।

ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ

ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਓਥੇ ਕੋਈ ਟੈਕਸੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਖਰਕਾਰ ਇੱਕ ਤਾਮਿਲ ਸੱਜਣ ਨਾਲ ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰੀ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ ,

ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਟੈਕਸੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਟਰੋਲ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਚੀਥੜੇ ਲੈ ਕੇ

ਘੇਰ ਲਈ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ''ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ?'' ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦਕਿ ਤਾਮਿਲ

ਸੱਜਣ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘਬਰਾ ਕੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਤੱਕ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ

ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਓਹਨਾ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਜਾਇਦਾਦਾਂ

ਨੂੰ ਸਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਣ, ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ

ਸਾੜਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠ ਕੇ ਚੁੱਪ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ

ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਰਦਾਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਮਰਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ

ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਹੈ ਵਕ਼ਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ

ਮਨੁੱਖੀ ਬਾਂਹ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ੩੦੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ

ਅਚਾਨਕ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ

ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ! ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਦੀ

ਭੀੜਾਂ ਤਿੱਤਰ-ਬਿਤਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਇਸ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ।

ਕੋਈ ਵੀ ਜੋ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ

ਭੈੜੀ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ ਸੀ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਦ ਦਾ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਪਹਿਲੇ

ਹਫ਼ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਡਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ

ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ

55
ਦਿਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਿਰਫ ਟੋਕਨਵਾਦ ਹਨ।

ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਏ, ਕਿ ਮੋਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਠੱਗਾਂ ਨੇ ਰੋਕਣ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਦੁਬਾਰਾ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਾਤਲ, ਬਲਾਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਠੱਗ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ

ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੁਜਰਾਤ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੋ

ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਕਦੋਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ? ਮੈਂ ਇਹ

ਸਵਾਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਪੁੱਛਦੀ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ, ਪਰ ਜੇ

ਅਸੀਂ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਹਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਕਦੇ ਵੀ

ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰੇ ਤਾਂ ਬਚ ਨਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ੧੯੮੪ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇ

ਨਿਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰਣਾ ਇਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ

ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਬੈਕਲਾਗ

ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ੩੫੦ ਸਾਲ ਲੱਗਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ 'ਤੇ ਆਮ

ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ

ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਡੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਨਵੀਂ, ''ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ'' ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਹੈ ਜੋ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ Truth

commission ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਸਥਾਪਤ ਕਰੇ।

ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ (1984 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ) ਅਤੇ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ

ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕਮਿਸ਼ਨ

ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀਆਂ, ਭਰਾਵਾਂ

ਅਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੜਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ

ਦੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਛਾਣ ਕਰਨ।

ਨਵੀਂ ''ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ'' ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨੂੰ ਉਥੇ ਰੱਖਣ ਦਿਓ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦਾ

ਮੂੰਹ ਹੈ ਅਤੇ ਦੰਦਰਹਿਤ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ Truth commission ਵਿੱਚ ਬਦਲ

ਦਿਓ। ਮਰਣ ਵਾਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਸੀਂ ਘਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇੰਨਾ ਤੇ ਕਰ ਹੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ

ਦੋ ਸਿੱਖ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਬਕਾ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ

ਵੱਲੋਂ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭੀੜ ਦੀ ਭੀੜ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈ, ਆਪਣੇ

ਪਤੀਆਂ, ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਘਸੀਟਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ

56
ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਮੇਰੇ ਪਤੀ, ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ। ਮੇਰੇ ਛੇ ਭਰਾ ਸਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਈ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਜਵਾਈ ਵੀ ਮਾਰੇ

ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 18-19 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ

ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ," ਜੱਸੀ ਬਾਈ ਨੇ ਚੀਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਜੋ

ਸਲੇਟੀ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ 20 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਵਾਪਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦਿਆਂ ਲਗਭਗ 800 ਸਿੱਖ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਅਜੇ

ਵੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਖੂਨ ਦੀਆਂ

ਪਿਆਸੀ ਭੀੜਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੜਦੇ ਟਾਇਰਾਂ

ਨਾਲ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠੇ ਕਤਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪੱਗਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ

ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੀ ਜਾਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ!

ਆਪਣੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਬੰਨਿਆਂ ਪੱਗਾਂ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਹੈ - ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦਾ ਧਰਮ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਲ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ - ਸਿੱਖ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ

ਲੱਭਣਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਾਹਲਾ ਸੌਖਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ

ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2,733 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀ

ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ

ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲੋਂ ਫੌਜ ਭੇਜਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ।

ਪਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ (ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ) ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 4,000

ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੂਨੀ ਵੰਡ ਤੋਂ

ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ!

ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਅਤੇ ਕਈ ਜਾਂਚਾਂ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਵਕੀਲ ਕੇ

ਟੀ ਐਸ ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 10 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ

ਜਦਕਿ 500 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਮਾਮਲੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

"ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਅਮੀਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰ ਨ ਰਾਹੀਂ ਨਕੇਲ

57
ਪਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਲਗਭਗ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਲਗਭਗ ਕੋਈ

ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੁਝ ਹੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਥੱਕ

ਗਏ ਹਨ।

ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਾਰ ਗਏ ਹਨ, ਪੀੜਤ ਅਜੇ ਵੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਗੁੱਸਾ

ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ," ਤੁਲਸੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਲਗਭਗ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਆਂਕੜਿਆਂ ਵਜੋਂ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਿੱਖ ਵਿਧਵਾਵਾਂ-ਲਗਭਗ

19 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ-ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਕੁਝ

ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਉਹ ਹੈ "ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਕਲੋਨੀ" ਵਿੱਚ 300,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਅਤੇ ਨਾ

ਰਹਿਨਜੋਗ ਕੁਆਰਟਰ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਬੀਤ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਘਟੇ

ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵੱਧਦੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆ ਰਹੇ ਨੇ ਰਹੇ ਹਨ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਖਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋਏ

ਹਨ, ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌ ਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਮਿਲਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ

1984 ਦੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਹੀ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ

ਕੀਤਾ।

ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ (ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ) ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵੱਲੋਂ ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦਿੱਤੇ

ਗਏ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਗਲਤ

ਸੀ।

"ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਭ ਬਕਵਾਸ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹਾਂ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ

ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਹ ਨੋ ਟਿਸ

ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅਤੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ (finidings)ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਸੀ ਬੀ ਆਈ (ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ

ਬਿਊਰੋ, -ਸੰਘੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ (ਪਹਿਲੀ ਸੂਚਨਾ ਰਿਪੋਰਟ), ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ

ਸਭ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਟੰਟ ਹੈ।

58
 ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਨਿਆਂਪ੍ਰਤੀ ਆਸਵੰਦ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਇਕ ਸਿੱਖ ਹੈ। (ਏ ਐਨ ਆਈ)

ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਜੋਸੀ ਜੋਸਫ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ 1984 ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਨੇ 2002 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ

ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਲੁਟੇਰੀ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ।, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਕਰ ਰਖਿਆ ਸੀ ਤੁਸੀਂ 1984 ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਜਾਂ 2002 ਦੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਇਹੋ ਸਮਾਨਤਾ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ।

ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਅਸਹਿਜ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸਪਸ਼ਟ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟੱਕ ਕੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ

ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਜਾਂ ਸਾਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੁਆਰਾ ਭੜਕਾਏ ਗਏ ਜਨੂੰ ਨਾਂ ਕਰਕੇ

ਅਚਾਨਕ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇ।

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹੋਵੇ ਜੋ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਦਿਸਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ

ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਅਕਸਰ ਨਿਰਦੋਸ਼ਤਾ ਦੀ ਖੂਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੇੜੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ

ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ, ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ

ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਜਨੂੰ ਨੀ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਛੋਟ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ

ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੂਨੀ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਹੀ

ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭੀੜ ਦੀ ਹਰੇਕ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਗੇੜੇ ਵਿੱਚ ਭੁੱਲ ਜਾਈਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ

ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 4,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ

ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਦੰਗੇ ਹੋਏ।

ਇਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸੰਗਠਿਤ

ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਲੇ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ

ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਇਕ

ਸਭਿਅਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸੀ!

ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ, ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ

ਅਤੇ ਕਮੇਟੀਆਂ, ਭਰੋਸੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੂਰਖ ਸਿਆਸੀ ਬਿਆਨ, ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ

59
ਲਈ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਕਾਰ।

ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੈਂਕੜੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੀੜਤ, ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਅਤੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਵਰਗੇ

ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਸੈਂਕੜੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ

ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕਤਲ ਅਜੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਬਾਕੀ ਹਨ।

20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਨੌਂ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਸਟਿਸ ਰੰਗਨਾਥ

ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ

ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਇੱਕ ਦਿਖਾਵਾ ਸੀ। ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਵੱਲੋਂ

ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਿਆਨ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਸੀਮਾ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਦ ਆਪਣੇ ਜਵਾਬ ਦਾਇਰ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ

ਸੀ। ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਆਨ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਘਰ ਮਿਲੇ।

ਜਸਟਿਸ ਜੀਟੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਤਾਜ਼ਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਜੇ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਪੂਰੀ

ਕਰਨੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

1990 ਤੱਕ, ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਛੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਕਾਤਲ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ

ਸੀ। ੧੯੯੦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ ਲਗਭਗ ਸ਼ਮਸਨ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਹਫਤਿਆਂ

ਦੇ ਅੰਦਰ ੧੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਪਵਾਦ ਐਸ ਐਨ ਢੀਂਗਰਾ ਵਰਗੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ

ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਾਲੀ ਅਦਾਲਤ ਸੀ।

ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ

ਕਾਫਕਾਸਕ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕਾਇਆ ਗਿਆ, ਕੁਝ ਨੇ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ। ਮੁੱਠੀ

ਭਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ। ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਬੀਪੀਓ

ਬੂਮ ਅਤੇ ਮਾਲ - ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਇਹ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੌਕੇ

'ਤੇ ਫਟ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਗਲਤ ਸਨ।

ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਸਦਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ

ਨਿਰਧਾਰਤ ਸ਼ਾਂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਰਹੇ ਹਨ।

1984 ਦੇ ਅਨਾਥ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ, ਗੁਆਚੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਦੁਖੀ ਨੌ ਜਵਾਨੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।

60
 ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜੋ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਲਈ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਘਰ

ਹੈ, 1984 ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਵਾਂਗ ਭੁਲਾ ਕੇ ਲੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਿੱਲੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਹੋਵੇ,

ਲੋਦੀਆਂ, ਮੁਗਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼। ਪਰ ਕੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦਿੱਲੀ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ?

ਕੀ ਭਾਰਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਰਾਪ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗਾ? ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ਉੱਜਵਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ

ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਅਤੀਤ ਦੇ ਸਬਕ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਚੱਕਰ ਦੇ ਹੱਲ

ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ, Timesofindia.com 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ, ਇਸ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ

ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਫੜਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਨੇ ਤਾਵਾਂ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਆਮ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ

ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ, ਹਰ ਸਾਲ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਥਾਪਤ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ

ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਭੁੱਲਣਵਾਲੀਆਂ ਹਨ; ਉਹ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ

ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਾਪਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਘਾਣ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ

ਸੋਚ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੇ

ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 3,

ਰਾਮਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ

ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਿਆ। ਭੀੜ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਦੋ

ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਗਾਰਡ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ

ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਬਲਾਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲੰਘਦੀ ਭੀੜ, ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਵੇਖੇ , ਓਹਨਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ

ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਲਗਭਗ 20 ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ, ਭੀੜ ਨੇ ਸਾਡੇ

ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਬਲਾਕ ਤੋਂ ਅਗੇ ਲੰਘ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ਾਂ

ਆਈਆਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਮਰੀ ਹੋਈ ਚੁੱਪ ਜਿਹੀ ਛਾ ਗਈ ਅਤੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਗੱਜਦੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਅਤੇ

ਖੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਨਾਹਰੇ ਘੱਟ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਡੌਪਲਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਵੇ।

ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਅਸੀਂ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹੇ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚਲਈ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ

61
ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੁਪਹਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ

ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਸੜੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਜੋ ਮੈਂ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵੇਖੇ ਸਨ ਅਤੇ

ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਸੁਆਹ ਦੇ ਛੋਟੇ ਕਣ। ਆਖਰਕਾਰ ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਸਾਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ

ਆਏ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ

ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਮੁੜ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖਲੋਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ਕਿ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਾਰੇ ਵਿਭਾਗਾਂ

ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਣ ਲਈ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਟਰੋਲ ਵਾਲੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਨੇ

ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਛੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਥਿਤੀ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਅੰਤਰਿਤ

ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੋਗ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲਾਸ਼

ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ, ਜੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸੀ, ਵਿਚ ਪਈ ਸੀ (ਉਸ ਦੀ

ਲਾਸ਼ ਦੇ ਫੋਟੋ, ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਲਾਗਿਓਂ ਫੋਟੋ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ)। ਪਰ ਸਾਊਂਡਟ੍ਰੈਕ (ਖੂਨ ਕਾ

ਬਦਲਾ ਖੂਨ) ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਭੀੜ ਦਾ ਸਾਊਂਡਟ੍ਰੈਕ ਸੀ,

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ ਕਹੋ। ਖੂਨ ਲਈ ਖੂਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ

ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਕਵਰੇਜ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕੁਝ

ਮਾਣਯੋਗ ਅਪਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।

ਪਿਛਲੇ ਦਸੰਬਰ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਕ 23 ਸਾਲਾ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਗੈਂਗਰੇਪ

ਤੋਂ ਬਾਦ, ਮੈਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਈ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇਖੇ ਅਤੇ ਇਕ ਖੋਜ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਇਕ ਪੈਨਲ

ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਪੈਨਲਿਸਟਾਂ ਨੇ ਜਿਨਸੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਚੁੱਪਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ

ਕੀਤਾ ਜੋ ੧੯੮੪ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਠੰ ਢਾ ਵਿਰਾਮ

ਸੀ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਜੁਬਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਗੈਂਗਰੇਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ

ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ੨੧ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਦਰਦ ਵਾਲਾ ਤਮਾਸ਼ਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ

ਬਿਆਨ ਕਰਣਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਬਾਅ\ਦ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ 1975 ਵਿੱਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ

ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੀੜਤ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬਾ

ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਹੋਂਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਜੂਟ ਦੇ ਮੰਜੇ ਬੁਣਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਤਰਖਾਣਾਂ ਜਾਂ

ਲੁਹਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ!

62
 ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਤਲਾਂ ਵਾਲੀ ਭੀੜਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ

ਬੱਸਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵੋਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਸਿੱਖ

ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਜਾਂ

ਚਿੱਟੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਾਊਡਰ (White Phosphorous) ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਕੱਲੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਾਲੀ ਤੋਂ ਵੱਧ

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਣਕਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਭੀੜ, (ਇਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਬੱਧ ਹੈ), ਨੂੰ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਸੇ,

ਸ਼ਰਾਬ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੁਝ

ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਸ ਅਤੇ ਰਬੜ ਦੇ ਟਾਇਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੀ ਬਦਬੂ ਆਉਣੀ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟਮਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ

ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਰ

ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਰਾਜ ਤੰਤਰ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ

ਤਾਲਮੇਲ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਵੀ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਬਲਾਕਾਂ ਦੂਰ ਹੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, (ਜੋ ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ

ਰਹਿ ਚੁਕੇ ਹਨ), ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ

ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ

ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਫੁਟਨੋ ਟ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। Urvashi Butalia’s The Other Side of Silence ਅਤੇ

ਅਮਿਤਾਵ ਘੋਸ਼ ਦੇ 1995 ਦੇ ਲੇਖ, The Ghosts of Mrs. Gandhi ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, The New York ਵਿਚ,

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੇ ਸਨ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ

ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਉੱਘੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਮਨੋ ਜ ਮਿਟਾ ਅਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਕੀਲ ਐਚ ਐਸ

ਫੂਲਕਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ

ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ

ਗਈ ਭੈੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ

ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ, ਸ਼ੋਨਾਲੀ ਬੋਸ ਦੀ ਅਮੂ(AMU) ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਸੀ।
ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਨਿਆਂਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਇਕ ਵੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਕੈਬਨਿਟ

63
ਮੰਤਰੀ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ, ਡਿਪਲੋਮੈਟ, ਜੱਜ ਜਾਂ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਗਵਾਹਾਂ 'ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਦੀ ਪੇਸਕ ਼ ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ,
ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 2013 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮੁੱਖ
ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਉਸ (ਸੱਜਣ
ਕੁਮਾਰ) ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
2009 ਵਿੱਚ, ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ
ਸੰਘੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੂੰ
ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਮੁੜ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਉਮੀਦ ਦੀ
ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ 2005 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ
ਟਾਈਟਲਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕੁਮਾਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਟਿੱਪਣੀ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨ ਇਹ ਖੋਜ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ
ਖਿਲਾਫ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਸੀ।
ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਬਲਵਾਨ ਖੋਖਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇਹ ਖੋਜ
ਦਰਜ ਕਰਣ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਬਲਵਾਨ ਖੋਖਰ ਸ਼ਾਇਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ
ਗਏ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਕਰਕੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ।
ਕਮਲਨਾਥ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ, ਮੌਜਦ
ੂ ਾ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ
ਹੈ; ਉਸਨੇ ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਾਵੋਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ
ਸੀ। ਕਈ ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਨਾਥ ਰਕਾਬਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ
ਭੀੜ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਕਸਾਉਂਦੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਸਨ।
1984 ਵਿੱਚ ਰਕਾਬਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਜੋ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਬਲਾਕਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ
'ਤੇ ਹੈ (ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦਫਤਰ ਨੋਰਥ ਬਲਾਕ ਤੋਂ ੧੦੦ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੀ ਹੈ ), ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ।
ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਰਕਾਬਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ
ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀ
ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ੧੯੮੪ ਦੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ
ਯਾਦਗਾਰ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲ ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ (ਡੀਐਸਜੀਐਮਸੀ) ਵੱਲੋਂ ਕਾਂਗਰਸ
ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ
ਨਗਰ ਨਿਗਮ (ਐਨ ਡੀ ਐਮ ਸੀ) ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੰਸਥਾ (DSGMC ) ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ
ਵਿੱਚ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ।
੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਕਿਉਂ? ਦੁਖਦਾਈ
ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਿਅੰਤਰਣ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਤੰਤਰ ਭੁੱਲੇ ਹੋਏ
ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਤ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਅਪਰਾਧ ਜੋ ਇਸ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ
ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਯਾਦਗਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਰਤਾਂਤ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਚੁਕ ੱ ੇਗੀ ਕਿ
ਕੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ
ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਹੀ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਜਨੂੰਨੀ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਬਣਾਉਂਦੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਖੌਤੀ ਮਹਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਬਣਿਆ ਹਨ। ਇਕ ਅਫਸੋਸ
ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦੋਹਨਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ: ਨਾ ਚੜਦੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 1947 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿੰਸਕ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਤਕਰੀਬਨ ੧ ਕਰੋੜ ੨੦ ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 15 ਲੱਖ ਕਤਲ
ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
W.G. Sebald ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: ਚਾਹੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਦਬਾਓ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ
ਆਏਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਵੇਗੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ
ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ
ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅੰਸਕ ਼
ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਭੀੜ ਨੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਆਢ ਂ ੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ
ਦੌਰਾਨ, ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹੀ, ਚਲੋ ਘਰ ਚਲੀਏ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੋਮਵਰਕ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਘਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ । ਉਹ

64
ਸੰਸਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿਗਨਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ (ਈ-ਬਲਾਕ) ਦੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫਸਰ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਵੈਨ ਕੇਂਦਰੀ
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲੰਘੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵੈਨ ਦੀ ਖਿੜਕੀ
ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਕੇਤ ਵੇਖੇ। 1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਹਿੰਸਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਈ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਅਮਲੇ
ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕਾਲਾਂ ਮਿਲੀਆਂ । ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਈ ਜੂਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ,
ਸਿਗਨਲਮੈਨ, ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਸਿਫਰ ਆਪਰੇਟਰ। ਓਹਨਾ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ
ਭੇਜਿਆ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ
ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਡਰਾਈਵਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਡਰਾਈਵਰ ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਫੋਨ ਕੀਤਾ,
ਇੰਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਫੋਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਈਸ਼ਵਰ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸ ਨੇ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦੱਸੇ, ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਲੌਗ ਬੁਕ ੱ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਫਿਰ ਉਹ ਫੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋਂਣ ਲੱਗ ਪਿਆ! ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨੌਂ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਅੱਗ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ
ਸੁਆਹ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਗੱਡੀ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਜਨਾਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ
ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਖਾਨਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਦੇ ਕੈਂਪ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਵੀ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਈਸ਼ਵਰ ਪਿਛਲੇ ਸੋਲਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ
ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੌਤ ਦੇ ਇਸ ਮੰਜਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਸਕਦਾ!
ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਦੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਈਸ਼ਵਰ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਰੋਣ, ਟੁੱਟਵੀਂ
ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ( ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਕੋਲ ਲਫ਼ਜ਼ ਮੁੱਕ ਗਏ ਹੋਣ) ਗੱਲ ਕੀਤੀ।
ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚੀਕ ਸੁਣਦੀ ਹਾਂ, ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਮੀ ਨਾਲ
ਭਰੀਆਂ (ਗਿੱਲੀਆਂ) ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਦ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਵਲ
ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਿਸ 'ਤੇ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਵਰਗਾ
ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਅਯੋਗ ਸੀ!
12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਰਕਾਬਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਯਾਦਗਾਰ ਦਾ ਨੀਂਹ
ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਹੜੀ-
ਕਿਹੜੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਸਨੂੰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ? ਕੀ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ
ਵੀ, ਜਾਂ ਬਹੁਲਤਾ ਹੋਵੇਗੀ? ਕੋਈ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਯਾਦਗਾਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ, ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦਾ
ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਡੇ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖੇਗਾ?
ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕਤਾ ਸੋਗ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ , ਅਤੇ ਠੀਕ
ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ
ਤੁਰੰਤ ਲੋੜ ਹੈ, ਜੋ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬਹਾਲ ਕਰੇਗੀ,
ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਯਾਦਗਾਰ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨ, ਭੜਕਾਉਣ ਅਤੇ
ਸਮਰੱਥ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਬੇਅੰਤ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰੇਗੀ, ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ
ਕਰਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗੀ।
ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ, ਇਹ ਲੇਖ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਨਾਵਲ ਹੀਲੀਅਮ ਜੋ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ
ਬਲੂਮਸਬੂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ!

 
 

65
 ਜਜ਼ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ (ਮੁਖ ਜਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ) ਵੱਲੋਂ 1984 ਦੇ ਓਹ

ਸੁਆਲ ਜਿਹਨਾ ਦੇ ਜੁਆਬ ਅੱਜ ਤਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ! 

  ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਲੇਖ 'Sikh Review' ਨਾਮ ਦੀ ਪਤਰਕਾ (ਮੈਗਜ਼ੀਨ)

ਸਿਤੰਬਰ 2000 ਤੋ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਉਤਾਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ!  

ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਨੋ ਟੀਫਿਕੇਸ੍ਹਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਮਈ 2000 ਵਿਚ ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੂੰ
1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਜੁਮੇਵਾਰੀ ਸੌੰਪੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਇਹਨਾ
ਵਹਿਸ਼ਿਆਨਾਂ ਕਤਲਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਜਿਓੰਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸੁਆਲ! 
ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇਕ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਬਾਬਤ ਸੋਚਿਆ ਸੀ! ਪਰ ਮੇਰੇ
ਕੋਲ ਸਮਾ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਵੀ, ਇਸਤੇ ਕੋਈ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲਿਖਣ
ਨਾਲ ਇਹਨਾ ਗੁਨਾਹਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੂਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲਭ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੇ
ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਣੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ!
ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਕੁਝ ਜਿਓੰਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸੁਆਲ --ਸਹੀ ਮਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਲਈ

--ਜਿਹਨਾ ਦਾ ਜੁਆਬ ਜਰੂਰੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ! 

3- 31 ਅਕਤੂਬਰ-1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ (ਉਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰਾ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਜਨਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ) ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ

ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਆਦਮੀ

ਕੌਣ ਸੀ) ਚੀਕਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ "ਸਰਦਾਰ ਕੌਮ ਕੇ ਗਦਰ" ਅਤੇ "ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ" - ਸ਼ਰੇਆਮ ਸਿੱਖ ਖੂਨ

66
ਨੂੰ ਡੋਲਣ ਲਈ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ। (ਜੁਆਬ ਹੈ:- ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ)

4- ਉਸ ਆਦਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਜ ਤੱਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਰੇਆਮ ਬੇਰੁਖੀ ਫੈਲਾਉਣ ਅਤੇ

ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ?

18– ……….ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵੇਖਕੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਹੀ ਏਹਤਿਆਤੀ ਕਦਮ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ

ਚੁਕੇ ਗਏ ਜਦਕਿ ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਸਾਡੇ ਛੇਹ ਵੱਜੇ ਹੀ ਲੋਥਾਂ ਦੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਪਈਆਂ ਹੋਣ ਦੀਆਂ

ਖਬਰਾਂ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਵਾਇਰਲੇਸ ਤੋਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ, ਪੁਲਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਲੋਥਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਿਖ

ਕਰਕੇ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਗਈ? 

19– ……...ਕੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਉਚੇ ਓਹਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ

(administrative officers), ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨਰ ਸਿਮਹਾਰਾਓ ਨੂੰ ਸੱਪ ਸੁੰਘ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕਲਿਆਣ

ਪੂਰੀ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ (ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ) ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸੀ, (ਅ) ਸ਼ਾਮ 5.31 ਤੇ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ

ਲੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਅਤੇ (ਬ) -ਡੀ ਸੀ ਪੀ ਆਰ ਕੇ ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੇ

ਵਾਇਰਲੇਸ ਤੇ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਕਰੀਬਨ 2000 ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤਿਰ੍ਲੋਕ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ?

20– ………...ਕੀ ਕਿਸੇ ਖਬਰ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਾ ਲੈਂਦੇ ਓਸ ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਕਰਨਾ

ਕਿਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਓਸ ਸੋਚ ਨੂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਤੇ ਇਕ

ਵੱਡੇ ਦਰਖਤ ਦੇ ਡਿਗ ਪੈਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ! 

36– ………..ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ

ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਸਭਨਾ ਕੋਲ ਇਕੋ ਹੀ ਮਾਪ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕੋ ਹੀ ਬਨਾਵਟ

ਦੀਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ (iron rods) ਸਨ? ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕਤਲੇ ਆਮ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਤੇ

ਮੁੜ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਓਹਨਾ ਕੋਲੋਂ ਇਹਨਾ ਰਾਡਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ? 

67
 ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ
  ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਪਰ

ਛਿਟਪੁਟ ਪਥਰਾਓ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਰੂਰ ਵਾਪਰੀਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ! ਕਿਸੇ ਦਾ

ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ! ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਤੇ ਝਾਤੀ

ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭੈੜੀ ਖਬਰ ਦੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ---ਹਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਇਮਸ ਦੇ ਮੁਖ

ਪੰਨੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਲਮ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਗਾਜਿਆਬਾਦ ਦੇ ਕੁਝ

ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਤਨਾਓ ਅਤੇ ਕੁੱਟ ਮਾਰ ਦੀ ਖਬਰ ਜਰੂਰ ਸੀ ! ਕੀ ਵਜਹ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ

ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੁਪ ਰਹੀ, ਸਵੇਰ ਦੇ 9.20 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਤ ਤਕ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

ਪਰ ਸਿਰਫ ਰਾਤ ਭਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਨਤਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਵੈਰੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਈ? ਇਹੋ ਹਿੰਦੂ ਜਨਤਾ

ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਰਾਵਾਂ, ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੀ ਪਿਆਸੀ ਕਿਓਂ ਬਣ ਗਈ? ਇਸ ਤੇ ਨਜਰ ਮਾਰਨੀ ਅਤਿ ਜਰੂਰੀ

ਹੈ!

  ਜਿਸ ਦਿਹਾੜੇ ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ, ਜਨਤਾ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਹਮੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਡਰ ਵਿਚ ਸੀ !

ਸਾਰੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਸੀ, ਭਾਂਵੇ ਹਿੰਦੂ ਸੀ, ਸਿਖ ਸੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਪਰ ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ !

ਕੁਝ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਗਾੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਰੂਰ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ (AIIMS) ਵਿਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ

ਮਿਲਿਆ, ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂ ਉਸ ਸਿਖ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਤੋਂ

ਡਰਦੇ ਸੀ, ਕਿਓਂਕਿ ਸਿਖ ਆਖਰੀ ਦਮ ਤਕ ਲੜਦਾ  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਦਾ! ਇਸ

ਕਰਕੇ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ! ਇਹ ਹਮਲੇ ਓਦੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਜਦੋਂ

ਇਹਨਾ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਦਾ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼

ਭੜਕਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਨੂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਕਿ ਓਹ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਣ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦੇਣ  ਅਤੇ ਜਿਧਰੇ ਵੀ

ਕੋਈ ਸਿਖ ਦਿੱਸੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਮਾਰ ਦੇਣ! ਇਹਨਾ ਸਭਨਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ

68
ਸਾਰੇ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੰਤਰਾਂ (Propagating system) ਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਟੀ ਵੀ,

ਅਕਾਸ਼ਵਾਣੀ (ਰੇਡੀਓ ) ਅਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਗੈਰਾ! 

People's Union for Democratic Rights (PUDR) and people's Union for Civil
Liberties (PUCL) ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਕ ਟੀਮ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ, ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ

ਨੇ ਸਿਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, (ਦੰਗਾ--ਓਸਨੂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ

ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵਧ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜ ਪੈਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਥੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਸਿਖਾਂ ਨੂ

ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬੜੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ)! ਇਹ ਟੀਮ ਦਿੱਲੀ

ਦੇ ਹਰ ਓਸ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਗਈ ਜਿਥੇ ਵੀ  ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਛੁਪੇ

ਸੱਚ ਨੂ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਣ ਲਈ ਇਹਨਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਰਿਪਰੋਟ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਚੇ ਦੀ

ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ!, ਇਹਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਸੀ, 'ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ' ਜਿਸ ਨੂੰ

ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ 'Who are the Guilty' ਦੇ ਨਾਮ ਤੋ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ! ਇਹਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਛਪਣ ਤੇ

ਰਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਸਾਰੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮਾ ਹਿਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਬੇਨਕਾਬ ਹੋ

ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹਨਾ ਦਾ ਨੰ ਗੇਜ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸੀਡੇੰਟ

ਅੰਬਿਕਾ ਸੋਨੀ ਨੇ ਇਹਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂ 'ਝੂਠ ਦਾ ਪੁਲਿੰਦਾ' ਕਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂ ਧਮਕੀ ਵੀ

ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਨੂ ਲਿਖਿਆ, ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਛਾਪਿਆ ! 

ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਤੋਂ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਗਵਾਂਡੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਜਮਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਜਾਂਚ ਕਰਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ---ਇਹਨਾ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਪਿਛੇ ਪਹਿਲੀ ਮੁਖ ਵਜਹ ਸੀ--- ਅਫਵਾਹਾਂ! ਪਹਿਲੀ ਅਫਵਾਹ ਤਾਂ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ

ਤੋਂ ਬਾਦ ਮਠਿਆਈ ਵੰਡਣ ਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਕੋਈ ਅਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸਬੂਤ

ਜਾਂ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਲਭਾ,----ਇਹ ਅਫਵਾਹਾਂ ਖੁਦ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਫ਼ਲਾਈਆਂ ਗਿਆਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪੁਲਸ

ਦੀ ਗੱਡੀ ਹੀ ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰਾਂ ਥਾਣੀਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ-ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਨਾ

ਪੀਓ, ਓਹਦੇ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਜਹਿਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ---ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਰੇਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ

ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਭਰ ਕੇ ਲੋਥਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ! ਇਹਨਾ

ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂ ਫਲਾ ਕੇ  ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਭੜਕਾਇਆ ਗਿਆ! 

69
 
ਹੁਣ ਦੂਜਾ ਰਾਉਂਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ -- ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਨੌ ਜੁਆਨ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦਾ ----ਜਿਹੜੇ

ਟੈਮਪੋ, ਵੈਨਾ, ਬਸਾਂ ਅਤੇ ਟਰੱਕਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਕੇ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ! ਓਹਨਾ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜਣਾ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ

ਅਧੀ  ਰਾਤ ਨੂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਓਹ ਦਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰੀ ਦਿੱਲੀ,

ਪਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਮਧ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਚੁਕੇ ਸਨ! ਜਿਵੇਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ

ਦਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁਨੀਰਕਾ, ਸਾਕੇਤ, ਸਾਉਥ ਐਕ੍ਸਟੈਂਸ਼ਨ, ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ, ਭੋਗਲ, ਜੰਗਪੁਰਾ ਅਤੇ ਆਸ਼੍ਰਮ

ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਖਣ ਪੂਰਬ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਦੇ ਬਜਾਰਾਂ ਅਤੇ

ਫੇਰ ਜਮਨਾ ਪਾਰ ਦੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਉਤਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ! ਓਹਨਾ ਦੇ

ਹਥਾਂ ਵਿਚ ਪਟਰੋਲ ਦੇ ਭਰੇ ਪੀਪੇ (Canes) ਸੀ ਅਤੇ ਓਹ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂ,

ਦੁਕਾਨਾਂ, ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ!

ਸਾਨੂ ਇਹਨਾ ਹਲਕਿਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਜਾਣੇ

ਪਛਾਣੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ

ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਕਾਤਲ ਦਸਤਿਆਂ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦੇ

ਇਕ ਵੱਡੇ ਓਹਦੇ ਵਾਲੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰਖਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਦਸਿਆ ਕਿ, 'ਦੁਕਾਨਾਂ

ਦੇ ਸਾਇਨ ਬੋਰਡ' ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਜੁਬਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹਨਾ ਅੱਗਾਂ ਲਾਓਣ

ਵਾਲੀਆਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂ ਇਹ ਪਛਾਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਕਿ ਫਲਾਣੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਕੋਈ ਸਿਖ ਹੈ ਜਾਂ

70
ਹਿੰਦੂ, ਜਦ ਤਕ ਕਿ ਕੋਈ ਓਸ ਦੀ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਕਿਸੇ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਬੰਦੇ ਜਾਂ ਲੋਕਲ ਬੰਦੇ ਤੋ ਨਾ ਕਰਾਈ ਜਾਵੇ?

ਸਾਨੂ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭੰਗੀ (ਚੂਹੜੇ) ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂ ਸਿਰੇ ਚਾੜਿਆ !

ਦਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਟ੍ਰਾੰਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ੍ਹਨ (DTC) ਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਕਾਤਿਲ

ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂ ਢੋਆ ਢੁਆਈ ਕਰਕੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਪੁਚਾਇਆ ! DTC ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਸਾਂ

ਨੂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ (permission) ਇਹਨਾ ਨੂ ਦੇ ਸਕਦੀ ਸੀ? 

ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਮਿਥਿਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ! 1971 ਦੀ ਜਨ ਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ 20 ਤੋਂ 25 ਸਾਲ ਦੇ ਸਿਖ ਨੌ ਜੁਆਨਾਂ ਦੀ

ਗਿਣਤੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਲਖ ਸੀ ! ਇਹਨਾ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚੋਂ

ਜਿਆਦਾਤਰ ਸਿਖ ਨੌ ਜੁਆਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵੀ ਇਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਹੀ ਸੀ! ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਟਾਇਮਸ ਦੀ 7

ਅਤੇ 11 ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ 325 ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਹਨਾ ਵਿਚ

46 ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ! ਇਹ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਬੜਾ

ਘਟਿਆ ਮਜ਼ਾਕ ਸੀ ! ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਂਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਿਹੜੇ ਝੁੱਗੀ ਝੋਪੜੀ

ਕਲੋਨੀਆਂ  ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਤਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

1000 ਤੋਂ ਕਿਧਰੇ ਵਧ ਸੀ! ਬਾਦ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 2733 ਨਿਕਲੀ ਜਦਕਿ ਗੈਰ

ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿਰਫ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ 10000 ਤੋਂ ਵਧ ਸਿਖ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! 

71
72
73
 ਪਬਲੀਸਿਟੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ ਅਤੇ ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ ਜਿਥੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ

ਖਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸੀ, ਓਥੇ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾਓਣ ਲਈ ਇਹੋ

ਤਰੀਕਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੌ ਜੁਆਨ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ!

ਓਹਨਾ ਨੂ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਧੂਹਿਆ ਗਿਆ, ਕੁੱਟਿਆ-ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਨੂ ਹੀ ਅੱਗ

ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ  ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ!  ਜਦੋਂ ਕਿ ਬੁਢਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂ, ਜਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਬਚ

ਕੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ, ਗਹਿਣੇ ਨਗਦੀ ਵਗੈਰਾ ਨੂ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ

ਬਾਦ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਮਿਲ੍ਕੀਅਤ (registry) ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਵੀ ਜਲਾ ਦਿੱਤੇ

ਗਾਏ! ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਸਾਨੂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂ ਵੀ

ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ ਗਿਆ! ਸਾਨੂ ਸਿਖ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਬਰਦਸਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਬਲਾਤਕਾਰ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ

ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ! ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ (ਜਾਇਦਾਦ) ਨੂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਨਿੰ ਦਾ ਭਰਿਆ) ਕੰਮ

ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ

ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ!  ਹਰ ਓਸ ਥਾਂ ਜਿਥੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਅੱਗਾਂ

ਲਾਓਣ ਲਈ ਇਕੋ ਵਸੀਲਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਵੀ ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ

ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਫਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਾਨੂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜਲਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਖਾਈ ਦਿੱਤੇ, ਇਥੋਂ ਦੇ

ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਬਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਥੇ ਚਾਰ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ

ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦਕਿ ਫੁਟਪਾਥ (footpath) ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁਕੀ ਸੀ! 

ਇਕ ਖਾਸ ਤਥ (ਇਕ ਕੌੜਾ ਸੱਚ): ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਜਿਵੇਂ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ, ਮੰਗੋਲ

ਪੂਰੀ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਸਥਾਨਿਕ (Local) ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ! ਇਹ ਖੇਤਰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੀ ਅਤੇ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ

ਅੱਜ ਤਕ ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਨੇ ਕਿਓਂਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰੈਲੀ ਵਾਸਤੇ ਭੀੜ ਇਹਨਾ

74
ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ! ਇਕ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇ ਤਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਖੇਤਰਾਂ ਬਾਬਤ ਆਪਣੀ

ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ, 'ਇਹ ਖੇਤਰ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰਖੈਲ ਹੈ! 

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪਸਰੇ  ਹੋਏ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ  ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ, ਓਹਨਾ

ਨੂ ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਗੈਰਾ ਵਿਚ ਬੜਾ ਹੀ ਖਾਸ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ! ਇਹਨਾ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਦੰਗਾ

ਭੜਕਾਇਆ, ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂ ਹਵਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੜੇ ਜਾਲਿਮਾਨਾ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖ ਨੌ ਜੁਆਨਾ

ਨੂੰ  ਕਤਲ ਕੀਤਾ! ਜਸਟਿਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਖੁਦ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, .... ਅਸਚਰਜ਼ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਇਹ

ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ (possible) ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਤੇ

ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਇਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਸਭ ਦੇ ਹਥਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕੋ ਸਾਇਜ਼ ਦੀਆਂ

ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਸੀ? ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਹ ਰਾਡਾਂ ਕਿਥੋਂ ਮਿਲੀਆਂ, ਕਿਸਨੇ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀਆਂ? ਕਿਸਨੇ

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਤਿਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡੀਆਂ? ਕੀ ਵਜਹ ਸੀ ਕਿ

ਕਤਲੇਆਮ ਬੰਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਇਹਨਾ ਰਾਡਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਤੋਂ

ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ?

ਇਹਨਾ ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਜੱਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪਛਮੀ ਅਤੇ ਦਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰੁਹਬ

ਅਤੇ ਰੁਤਬਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਥੇ ਇਹ ਵਾਧੂ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨੇ ! ਕਦੀ ਇਹਨਾ ਦੀਆਂ

ਜਮੀਨਾਂ ਬੇਰ ਸਰਾਂ, ਮੁਨੀਰਕਾ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦਪੁਰ ਵਿਚ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਣ ਲਈ

ਇਹਨਾ ਦੀਆਂ ਜਮੀਨਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ! ਇਹਨਾ ਦੀਆਂ ਬੰਜਰ

ਜਮੀਨਾਂ(ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ), ਤੋਂ ਵੀ ਇਹਨਾ ਨੇ  ਚੰਗੇ ਪੈਸੇ ਵੱਟ ਲਏ ਸੀ!

ਓਹ ਹੁਣ ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਹੋਰਨਾ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੋ ਗਏ ਸੀ, ਪੈਸੇ ਦੇ

ਜਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂ ਸਥਾਨਿਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਇਹ

ਇਕ ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਜੱਟ

ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪੱਖੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ! ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਸਿਖ ਕਤਲੇ ਆਮ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾ

ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹਟਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਗੈਰ

ਸਮਾਜਿਕ ਅਨਸਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗੋਭਾ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ! ਇਹਨਾ ਸਿਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਅਤੇ

ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਸੱਚ ਵੀ ਖਾਸਾ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ! 

ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸੋਂ

ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਰਿਜਰਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਹੁਲਤ ਦਾ ਲਾਭ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ

ਵੱਸ ਗਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਵਿਚ ਰੁਜਗਾਰ ਮਿਲਿਆ! ਚੂਹੜੇ

75
ਲੋਕ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਏ! ਧਾਨੁਕ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕ--- ਜਿਹੜੇ ਇਹਨਾ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ

ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਤੇ ਨੇ , ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨਤ ਥਾਂ ਨਸੀਬ ਹੋਈ! ਇਹਨਾ ਦਲਿਤਾਂ ਵਿਚੋਂ

ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਝੁੱਗੀ-ਝੋਪੜੀ ਕਲੋਨੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਜਿਆਦਾਤਰ ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ ਦੇ

ਸਮਰਥਕ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਚੂਹੜੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ! ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹਨਾ

ਚੂਹੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ--- ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਨੁਕਸਾਨ

ਪੁਚਾਇਆ ਗਿਆ! 

 ਪੁਲਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ;
31 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 4 ਨਵੰਬਰ ਤਕ -- ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਸਰੇ ਰਾਹ ਹੁੰਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਅਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ! (1)- ਓਹ (ਪੁਲਸ

ਵਾਲੇ) ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਜਰ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਤੇ (2)- ਤੇ ਜੇਕਰ ਓਹ ਓਥੇ ਸੀ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਇਹਨਾ

ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵੇਹਂਦੇ ਰਹੇ, (3)- ਜਾਂ ਓਹ ਖੁਦ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਏ

ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਣ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਹੇ! ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ

ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ ਜਾ ਕੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਵੇਰਵਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ, ਪੁਲਸ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਓਸ

ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਗਾਇਬ ਸੀ ਜਾਂ ਗੈਰ ਹਾਜਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਓਹਨਾ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ! 

  ਇਹ ਨੌ ਜੁਆਨ ਲੁਟੇਰੇ ਹਥਾਂ ਵਿਚ ਤਿਰਸ਼ੂਲ, ਸਰੀਏ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ, ਖੰਜਰ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਲੈ

ਕੇ ਬਜਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁਮ ਰਹੇ ਸੀ! ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜੀਪ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ

ਜਾਤਰਾ ਕੱਡ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਰਹੀ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸੰਦ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਾਦ ਵਿਚ

'ਨਾਗਰਿਕ ਏਕਤਾ ਮੰਚ' ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ! ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸੰਦ ਲੋਕ ਕਠੇ  ਹੋ ਕੇ ਲਾਜਪਤ

ਨਗਰ ਦੇ ਮੁਖ ਬਜਾਰ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਪੁਲਸ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਇਕ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਇਹਨਾ

ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਵਾਰਨਿੰ ਗ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕਰਫਿਊ ਲੱਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਾਰਾ 144 ਵੀ ਲਗੀ ਹੈ! ਜਦੋਂ

ਇਹਨਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸੰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਜੂਮ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੁ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਧਾਰਾ 144 ਲਗੀ ਹੈ ਤਾਂ

ਓਹ ਇਹਨਾ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਦਾ ਜਿਹੜੇ ਅੱਗ ਲਾ ਰਹੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕਤਲ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ! ਉਸਨੇ ਕੋਈ

ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਓਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜੋਖਮ (Risk of life) ਤੇ ਲਾਜਪਤ

ਨਗਰ ਦੇ ਮੁਖ ਬਜਾਰ ਤਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ! ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇਹਨਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ

ਸਮਝਾਓਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਹਥ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ

ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪੁਚਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ! ਜਦੋਂ ਇਹ ਲੋਕ ਇਹਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਭੀੜ

76
ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾ ਦੇ ਹਥੋਂ ਮਾਈਕ ਖੋਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 'ਇੰਦਰਾ' ਅਤੇ 'ਹਿੰਦੀ-ਹਿੰਦੀ

ਭਾਈ ਭਾਈ' ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਵੀ ਲਾਏ! ਜਿਥੇ-ਜਿਥੇ ਵੀ ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਗਏ, ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੇ

ਮੁੰਹ ਤੇ ਸੋਗ ਦਾ ਕੋਈ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਾ ਵੇਖਿਆ, ਓਹ ਕਿਸੇ ਸੋਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਮੁੰਹ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਸੀ

ਜਿਵੇਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਤਿਓਹਾਰ (Festival) ਵਿਚ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸੱਦਾ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ? 

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਇਕ ਸੇਵਾ ਸੰਸਥਾ 'ਸੇਵਾ84' ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ  1984 ਦੇ

ਇਹਨਾ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਖ ਵਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤਿਲਕ ਵਿਹਾਰ,

ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ, ਰੋਹਣੀ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਪੂਰੀ ਆਦਿਕ ਵਿਚ ਘੁਮਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਨੋ ਟ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ

ਸਭ ਪਰਵਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ  ਤੋ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਹੀ ਕਮਾਣ-ਖਾਣ ਵਾਲੇ

ਦਿਹਾੜੀ ਦਾਰ ਮਜਦੂਰ ਪਰਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੀ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਨ ਤੇ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸੀ ਅਤੇ ਨ ਹੀ ਇਹ

ਕੋਈ ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਸੀ! ਤਕਰੀਬਨ ਇਹ ਸਭ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਹਨਾ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ

ਵੱਸ ਗਏ ਸੀ, ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਤੇ ਮਿਲੀ ਜਮੀਨਾਂ ਕਰਕੇ ! ਇਹਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਉਚੀ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਖ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਭੂਲੇ ਵਿਸਰੇ ਹੀ ਸੀ ਪਰ 1984 ਦੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲੇ ਆਮ ਦੇ ਇਹ

ਮੁਖ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ!  ਇਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਗਰੀਬ ਨੌ ਜੁਆਨ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ

ਕਮਾਓਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਭਾਲਣ ਲਈ ਹੀ ਨਿਕਲੇ ਸੀ! ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਹਰੀ

ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ ਜਿਹੇ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਗਰੀਬ, ਬੇਸਹਾਰਾ, ਲਾਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਕੀ

ਮਿਲਿਆ ਹੋਣਾ? ਕੀ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ (ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਦੇ

ਕਪੂਤ)  ਹੰਕਾਰੇ ਰਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਣ ਲਈ ਹੀ ਇਹਨਾ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ!

ਜਹਾਂਗੀਰ ਪੂਰੀ, ਸੁਲਤਾਨ ਪੂਰੀ, ਕਲਿਆਣ ਪੂਰੀ, ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਸਿਖਾਂ

ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਅੱਜ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋ

ਹੀ ਨੇ ! ਇਹਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਣ

ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਸਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਹੋਰਨਾ ਇਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇ ਥੋੜਾ-ਬਹੁਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ

ਹੋਏ ਪਰ ਆਪਣੀ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਹਿੰਦੁਆਂ ਨਾਲ ਨੇ ੜਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (Blind faith), ਸਕੂਲੀ

ਸਿਖੀਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ (illiterate), ਮੁਖ ਸਿਖ ਪੰਥ ਤੋਂ ਵਖਰੇਵਾਂ, ਗਰੀਬ ਤਬਕਾ ਅਤੇ ਬਿਅੰਤ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ

ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਗੁਜ਼ਰ ਕਰਣਾ ਹੀ ਇਹਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਵਜਹ ਬਣੇ!  

ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਜਾਂ ਦੁਕੱਲਾ ਸਿਖ ਬੰਦਾ ਇਹਨਾ ਗੁੰਡੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ

ਜਾਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਲਭਿਆ, ਇਹਨਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਅਗੇ ਬੇਬਸ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾ

ਸ਼ੈਤਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਬੈਠਾ, ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾ ਕਾਤਲਾਂ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ,

77
ਚਾਹੇ ਓਹ ਕੋਈ ਫੌਜੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਰੇਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਜਾਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿਚ

ਇਹਨਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ! ਨਹੀਂ ਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਰਕਾਰੀ

ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਦਾ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਇਹਨਾ ਕਾਇਰ, ਡਰਪੋਕਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦਾ ਜੋਖਮ ਲੈਂਦੇ! ਸੜਕ ਤੇ ਕਿਸੇ ਟਰੱਕ ਨੂੰ

ਰੋਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਡਰੈਵਰ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਸਤਰ ਧਾਰੀ ਸਿਖ ਦੇ ਮੁਹਰੇ ਹੋ

ਕੇ ਦੋ-ਦੋ ਹਥ ਕਰਣ ਲਈ ਲਲਕਾਰਾ ਮਾਰਨਾ---ਸਿਰਫ ਮੂਰਖਤਾ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਦਰਿੰਦਿਆ ਨੇ ਸਿਰਫ

ਨਿਹਥੇ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ-ਦੁਕੱਲੇ ਸਿਖ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰਣ ਦੀ ਜੁਰਰਤ ਕੀਤੀ! ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸਤੇ ਇਹ ਕਾਂਗਰਸੀ ਗੁੰਡੇ ਫਖਰ ਮਸੂਸ ਕਰ ਸਕਣ! 

  ਕਲਿਆਣ ਪੂਰੀ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਓ (ਭਾਟੀ) ਜੋ ਕਿ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਵੇਹਂਦੇ ਸੀ, ਨੇ ਸਿਖ

ਪੁਲਸ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਉਟੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੁਦ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ

ਰਹੇ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰੀ ਜੀਪਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਤੇਲ ਕੱਡ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਓਣ

ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਇਸ ਤੇ ਦੋ ਸਿਖਾਂ ਨੂ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਆਰੋਪ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤੇ ਅੱਜ ਤਕ ਕੋਈ

ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ! ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਘੁਮ-ਘੁਮ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜੀਪਾਂ ਥਾਣੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਅਫਵਾਹਾਂ ਫਲਾ ਰਹੇ

ਸੀ! 

ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਵੀ ਤਾਂ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰਾਲਯ ਹੇਠ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਚਾਰਜ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨਰ

ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੇ ਜਿੰਮੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ? ਓਹ ਵੀ ਤਾਂ ਰਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਤੇ ਹੀ

ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਜੇਕਰ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਉਚੇ ਓਹਦੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ ਵੀ ਤਾਂ ਓਹਦੇ ਹੇਠ ਹੀ ਸੀ, ਓਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ

ਅਧ-ਸੁਰਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਲਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ

ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਓਹਦੇ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਕਲੰਕ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਰਬਾਹ ਨਹੀਂ

ਕੀਤਾ! 

ਨਰ ਸਿਮਹਾਰਾਓ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇ ਆਮ ਵਿਚ ਸਿਧਾ ਹਥ ਭਾਂਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਓਹਨਾ

ਬੇਦੋਸਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਿਚ ਜਾਣ ਬੁਝ

ਕੇ  ਕੋਤਾਹੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਈਆਂ ਵੀ ਇਸਦਾ ਆਪਣੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ

ਲਾਂਭੇ ਹੋਣਾ---ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਕ਼ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਰਖਦੀ ਹੈ! ਇਸ ਤੇ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਲਿਖਾਂਗੇ! 

ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦਾ ਤੇ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਗੌਤਮ ਕੌਲ ਨੇ ਆਲ

ਇੰਡੀਆ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਟਿਓਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹਨਾ ਭੜਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਮਨਿਆ ਸੀ ਕਿ,

78
"ਅਸੀਂ ਇਹਨਾ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ!" ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੇਸ 1, ਨਵੰਬਰ

1984)! ਅਸਚਰਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਅਯੋਗ (in -capable) ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ

ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕੇ Additonal Commissioner, Security  ਦੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਸੌੰਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! 

ਤਿਨ ਨਵੰਬਰ ਸਵੇਰੇ 8.30 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਵਿਪੱਖ ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ

ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਰੇਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਆਓਂਦੀਆਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖ ਪਸਿੰਜਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਆ ਦੇਣ

ਵਾਸਤੇ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਅਣ-ਸੁਣਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਕੋਈ ਪੁਲਸ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ

ਓਹਨਾ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਵਿਚਾਰੇ ਬੇਦੋਸੇ ਜਾਤਰੁਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਦਰਿੰਦੇ

ਕਾਤਿਲਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਹੜੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਰੇਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਡਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫੇਰ

ਓਹਨਾ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਮਿਰਤ ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ ਓਥੇ ਹੀ ਪਲੇਟ ਫ਼ਰਮਾਨ ਤੇ ਜਾਂ ਰੇਲ ਦੇ ਪਟਰਿਆਂ

ਤੇ ਹੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਸਨ! ਓਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ!

ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ 43 ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰਾਂ ਛਪੀਆਂ ਸੀ ਜਦਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ

ਟੀ ਵੀ ਚੈਨਲ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਸੀ! ਸਟੇਟਸਮੈਨ

(Statesman) ਨਾਮੀ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਤਰਕਾਰ ਨੇ ਓਸੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ 3.30 ਵਜੇ ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ

ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਤੇ ਦੋ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਥਾਂ ਪਈਆਂ ਸੀ! ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰਖਿਆ

ਦਸਤੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪੁਜਦੇ ਸੀ ਜਾਂ ਚੁਪ ਖਲੋਤੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀਆਂ

ਵੇਂਹਦੇ ਰਹੇ ਸੀ!

http://www.carnage84.com/official/kusum/ch11.htm ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ

ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹਕ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੁਭਾਸ਼

ਟੰਡਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ, ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ

ਜਦਕਿ ਓਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਗੰਜ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖੇ ਗਏ ਸੀ! ਗ੍ਰਿਹ

ਮੰਤਰੀ ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਚੁੱਪ ਧਾਰੀ ਬੈਠੇ ਰਹੇ! ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਗਵਾਈ ਦੀ ਸੋਚ ਸੀ ਕਿ ਸਬ ਕੁਝ

ਕੰਟ੍ਰੋਲ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਵੀ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਬੁਲਾਓਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ! ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਕਿਹਾ

ਸੀ ਕਿ  .... ਜੇਕਰ ਫੌਜ਼ ਬੁਲਾਈ ਗਈ ਤਾ ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ ! ਇਕ ਮਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਕਾਬੂ ਕਰਣ ਲਈ ਤਾਕ਼ਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇ (ਜੇਕਰ ਜਰੂਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ) ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਇਨ

ਕਰਣ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਓਸ ਦੇ ਗਵਾਂਢ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਫੂਕੇ (ਜਲਾਏ) ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ

ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ!   

ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਰਾਜਨੇ ਤਾ ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਪਾਲ ਸਰੋਜ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਗੁਪਤ

79
ਮੀਟੰਗਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕੈਰੋਸੀਨ ਅਤੇ ਇਕ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦਾ ਝੱਟ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਪੋਡਰ

(highly inflammable substance) [White Phosphorous] ਵੰਡਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਕੀਮ ਨੂੰ ਸਿਰੇ

ਚਾੜਨ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਹੋਏ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਟ੍ਰਾੰਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (DTC) ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਵੀ

ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ! 

 

ਖਾਕੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਇਕ ਟੋਲੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਿਸ

ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਖਤਰਨਾਕ, ਅਪਰਾਧਿਕ, ਕਾਤਲ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼

ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ, ਦੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਇਆ ਹੈ।

ਆਓ! ਆਓ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ

ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਓਹਨਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ

ਨਵੰਬਰ "1984" ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੈਰ, ਆਓ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ

ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕਤਲਾਂ ਬਾਰੇ ਸੱਚਾਈ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੋਕ ਵੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ

ਹੀ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਖੂਨੀ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਣ ਲਈ ਕਾਤਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ਸਨ।

ਫਿਰ ਵੀ, ਸੱਚ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ

ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਬੂਤ ਲਈ ਦੇਣ ਤੱਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬੋਲਦੇ ਹਨ! ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖ

ਇਕ ਹੀ ਦਿਨ ਵਿਚ ਮਰ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ

80
ਤਕਰੀਬਨ ਤੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗਲੀਆਂ, ਚੌਕਾਂ, ਪਾਰਕਾਂ,

ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ, ਬੱਸ ਟਰਮੀਨਲਾਂ, ਟਰੱਕਾਂ, ਸਟਰੀਮਾਂ, ਨਹਿਰਾਂ, ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ, ਗਲੀਆਂ, ਸਟੋਰਾਂ,

ਫੈਕਟਰੀਆਂ, ਟੈਕਸੀ ਸਟੈਂਡਾਂ, ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪਾਂ, ਟਰਾਂਸਪੋਰਟਰਾਂ, ਗੋਦਾਮਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ

ਸੜੀਆਂ ਜਾਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜ ਗਈਆਂ ਜਾਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਡ ਬੈਂਕ ਦੇ ਦੋ ਚੇਅਰਮੈਨਾਂ, ਮੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ

ਫਰੈਂਡਜ਼ ਕਲੋਨੀ (ਪੂਰਬ) ਵਿੱਚ, ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਨੇ ੜਲੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਬਾਗ ਵਿਚ ਭੀੜ ਅਮੀਰ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚੀ। ਫਿਰ, ਉਦੇਸ਼ ਓਹੀ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ

ਸੀ। ਫਿਰ ਇਹ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ, ਬਸੰਤ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸਫਦਰਜੰਗ ਇਨਕਲੇਵ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ! ਦੂਰ, ਸਾਕੇਤ

ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਭੀੜਾਂ ਤਿੰਨ ਪਹੀਆ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ

ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਆਓਂਦੇ ਨੇ , ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਣ ਹਾਲ

ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ

ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਸਨ! ਇਕ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋ

ਮਹਿਲਾ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢਨਾਂ ਅਨੀਤਾ ਕੌਲ ਬਾਸੂ ਅਤੇ ਅਨੁਰਾਧਾ ਕਪੂਰ ਨੇ ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ

'ਤੇ ਫਸ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਆਵਾਜਾਈ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਚਿਰਾਗ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ

ਤੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਅਤੇ ਆਊਟਰ ਰਿੰਗ ਰੋਡ ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਨਵਾਂ ਬੰਗਲਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਨਾਲ

ਸੜਿਆ ਹੋਇਆ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਹੁਣ ਜੋਸਿਪ ਬਰੋਜ਼ ਟੀਟੋ ਮਾਰਗ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਅਨੀਤਾ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਪਤੀ ਸਿਧਾਰਥ ਬਾਸੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਫਲ ਟੀਵੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ

ਹਾਊਸ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕੌਣ ਬਨੇ ਗਾਕਰੋੜਪਤੀ ਸੀਰੀਅਲ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੀ

ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਨੰ ਬਰ ਤੇ ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਹੁਣ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਅਤੇ

ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਉਸ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਾਂ ਦਿਮਾਗਾਂ ਤੋਂ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ

ਸਕਦੇ।

ਇਹਨਾਂ ਮਿਰਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਾ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ

ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ, 'ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ' ਉਹਨਾ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀਆਂ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ

ਪੋਸਟ-ਮਾਰਟਮ ਕੀਤਾ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੋਸਟ-ਮਾਰਟਮ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖੀ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਤਲਾਂ ਦੇ

ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਗਵਾਹੀ ਲਈ ਕੋਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ

ਨੂੰ ਕਨੂੰ ਨੀ ਨੋ ਟਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ, 'ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਾਰਿਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ, 'ਨਾ ਹੀ'

81
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕਾਤਲ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ

ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵੀ ਕਤਲ ਦਾ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ, 'ਨਾ ਹੀ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਮੌਤ ਮਰੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿਖਾਂ ਦੀ

ਮ੍ਰਿਤਕ ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੁਰਦਾਘਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ, 'ਨਾ ਹੀ' ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 'ਨਾ

ਹੀ' ਕਿਸੇ ਮਿਰਤਕ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵੇਲੇ

'ਨਾ ਹੀ' ,ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਗਏ, 'ਨਾ ਹੀ' ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 'ਨਾ ਹੀ' ਲਾਸ਼ਾਂ ਸਾੜਨ ਲਈ ਰਸਮ ਸਮੱਗਰੀ ਜਾਂ ਲੱਕੜ

ਦੀਆਂ ਡੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ!

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਉਸਦੇ ਧਰਮ

ਦੀ ਰਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ

ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਹੀ, ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰੰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ,

ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਰਸਮ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ

ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਤ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ

ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਪਰਾਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ, ਮੀਟ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ,

ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਕੀਤੇ ਹੀ

ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼

ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਦੇ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ!

ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੈ ਤਿਕ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ

ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੇ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ

ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾ ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ

ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤਾ। ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਲਾ

ਕੇ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਦੀ - ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਐਮ ਕੇ ਵਲੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਪੀਜੀ

ਗਵਾਈ, ਤਤਕਾਲੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂ ਟ ਗਵਰਨਰ ਦਿੱਲੀ, ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪੁਲਿਸ

ਕਮਿਸ਼ਨਰ -ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਵੀਪਰਾਂ (ਜਮਾਂਦਾਰਾਂ) ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਿੱਤੀ,

ਅਪਰਾਧੀ, ਬੁੱਚੜ ਅਤੇ ਝੁੱਗੀ-ਝੌਂਪੜੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪੈਸਾ ਲੈ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟਦੇ

ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਟਰਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਰੇਤਾ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਕਾ ਦੇ

ਕੇ ਸਮਾਨ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ, ਹੱਥ ਠੇ ਲੇ ਵਾਲੇ, ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਠੇ ਲੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ, ਇਵੇਂ

ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਉਹਨਾ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ

82
ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਬੰਡਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਗਏ ਜਾਂ ਇਕੱਠੇ ਲਪੇਟੇ ਗਏ, ਛੋਟੇ ਟਰੱਕਾਂ

ਅਤੇ ਟੈਂਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ

ਦੀਆਂ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਾਸੀ ਡਰ

ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੋਕ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਰਾਤ ਨੂੰ

ਹਨੇ ਰੇ ਦੀ ਘੜੀ ਦੌਰਾਨ ਪੈਟਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਾਟਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ

ਲਈ ਇਕ ਬੜੇ ਹੀ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ! ਇਹ ਨਵੰਬਰ "1984"ਦੀਆਂ ਠੰ ਢੀਆਂ, ਹਨੇ ਰੀਆਂ ਅਤੇ

ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਸੀ। ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਿਰਫ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀ, ਕੇਵਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ

ਇਸਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੰਟਰੋਲ ਸਰਕਾਰ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ!

ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ

ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਤਦਾਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ

ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਭਜਨਪੁਰਾ ਨੇ ੜੇ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸ-ਯਮੁਨਾ ਖੇਤਰ

ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ

ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ!

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਗੁਰਦੁਆਰੇ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾ

ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 8 ਸਾਲ ਜੋ 1992 ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਭਾਈਚਾਰੇ

ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ! ਸਾਨੂੰ ਇਹ

ਨਾਹੀ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ "ਦਸ ਭੁੱਖੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤੇ ਸ਼ੇਰ ਜਾਂ ਚੀਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ!” ਕੇਂਦਰ

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਮੇਟੀਆਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਆਂ ਮਿਲੇਗਾ। ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ੨੬ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ

ਇਸ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ੧੮ ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀਆਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਬਦਕਿਸਮਤੀਨਾਲ, ਇਹ ਕਮੇਟੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਧੋਖਾ ਅਤੇ ਇਕ ਅਪਰਾਧਿਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਇਸ

ਲਈ, ਜੱਜ ਸਾਹਬ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰਿੱਟ ਵਜੋਂ ਲਓ ਪਟੀਸ਼ਨ

ਅਤੇ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦਿਓ। ਮੈਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਵੰਬਰ "1984"

ਵਿਚ ਵਾਪਰਿਆ) ਕਿ........

(ੳ) ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਤੁਰੰਤ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ

ਜਾਵੇ, ਅਧਿਕਾਰੀ – ਏ ਸੀ ਪੀ, ਡੀ ਸੀ ਪੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ

83
ਦੇ ਸਾਰੇ ਥਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਐਸ ਐਚ ਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ,

ਦੰਗੇ, ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਬਲਾਤਕਾਰ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਣਾ, ਸਬੂਤ ਤਬਾਹ ਕਰਨੇ , ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨਾ,

ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣਾ, ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦਿੱਤੇ ਗਏ

ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਸਖਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਦਿਓ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀ

ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਐਕਸ਼ਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਘਿਨਾਉਣਾ ਅਪਰਾਧ

ਬਣਾਇਆ; ਅਤੇ

(ਬ) ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਕੇਰਲ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਮਾਨਦਾਰ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਸੀਨੀਅਰ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਦੀ

ਸਥਾਪਨਾ ਮਾਣਯੋਗ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੁਆਰਾ ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਨਦਾਰ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ

ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ!

ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਈ!

ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੱਚਾਈ ਬੜੀ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਅਤੇ

ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਓਹਨਾ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ

ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਚੌਕਸੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਵੀ ਅਤੇ 24 ਘੰਟੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਕਰਣ ਲਈ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸੀ! ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ,

ਦਫਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਬਾਬੂਆਂ ਦੇ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰ

ਤਨਖਾਹਦਾਰ ਪੇਸ਼ੇਵਰ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀ ਬਲਾਕ, ਸਾਕੇਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ -ਓਹਨਾ

ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਲਾਠੀਆਂ, ਬੁੱਢਿਆਂ ਦੀ ਸੋਟੀਆਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ

ਰਾਡਾਂ ਅਤੇ ਹਾਕੀ ਸਟਿਕਾਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਥਿਆਰ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਘੱਟ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਦੋਂ

ਇਹ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਗਸ਼ਤਾਂ ਵਧੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਟੀਮਾਂ

ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੌ ਜੁਆਨ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਮੁਹੱਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰ। ਇਹ ਵੀ

ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਸਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਜੈਕਟਾਂ (ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰ ਢ

ਸੀ), ਕਰੈਸ਼ ਹੈਲਮੇਟ, ਕੁਝ ਵੀ ਜੋ ਮਿਲ ਸਕੇ ਅਤੇ ਬਚਾਓ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਸਕੇ। ਜੇ ਕੋਈ ਪਾਗਲ ਭੀੜ

ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਰੱਖਿਅਕ ਕੁਝ ਨਹੀ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕੋਈ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ

84
ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਫੇਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੌਕਸੀ ਗਸ਼ਤ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ

ਬਣਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ 1984 ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੀ

ਹੈ! ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ

ਉਛਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਵਿਆਪਕ ਜਨੂੰ ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਇਹਨਾਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ,

ਬਲਾਤਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਤਲਾਂ ਲਈ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਕ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਮੌਕਾ ਸੀ।

30,000 ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਉਦੋਂ ਸਿੱਖ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ ਸੀ

ਆਏ। ਇਸ ਦੇ ਕੁਲ SHOs ਵਿੱਚ 66 ਵਿੱਚੋਂ 13 ਅਤੇ 21 ACPs ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ

ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਾਂ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ

ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਭਰੀਆਂ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਾਹਰੀ ਜਾਤਾਂ

ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਚੀ ਪੋਸਟਾਂ ਤੇ ਬੈਠੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਬਾਦ

ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂਚ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧੀਕ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ, ਨਿਖਿਲ ਕੁਮਾਰ, ਐਚ ਸੀ ਜਾਟਵ ਅਤੇ

ਡੀ ਸੀ ਪੀ ਸੇਵਾ ਦਾਸ 'ਤੇ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ। ਨਿਖਿਲ ਕੁਮਾਰ , ਜੋ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ

ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ! ਆਪਣੇ ਬਚਾਓ

ਵਿਚ, ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਛੁੱਟੀ 'ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਣ ਗਿਆ ਸੀ,

ਉਸ ਲਈ ਇਹ ਦੌਰਾ ਇੱਕ "ਮਹਿਮਾਨ ਕਲਾਕਾਰ" ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਨਿਖਿਲ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ

ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਜੇ ਵੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ,

ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁਲਸ ਦੇ ਫੇਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ

ਗਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਬੰਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ?

1984 ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ-ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਕੈਮੀਕਲ ਪਦਾਰਥ ਵਾਈਟ

ਫਾਸਫੋਰਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓੰਦਾ ਸਾੜ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ!

85
 ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਖੁਲਾਸਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂ
ਕਾਤਲ ਗਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਰਸਾਇਣਕ ਪਦਾਰਥ ( ਕੈਮੀਕਲ-ਹਥਿਆਰ) ਦੀ
ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਖਾਲਸਾ ਜੀ,
ਇਸ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਕਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਨਗੇ?
ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਵਾਂਗਾ।

1984 ਤੋਂ, ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ/ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਤਲ ਸਕੁਐਡ
ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰਸਾਇਣ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ
ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਜੋ ਇਹ ਫੜੇ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਰਗੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗ
ਵਿਚ ਉਹ ਸੜਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸੀ!
ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਸੀ?
ਪਰ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ੧੯੮੪ ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ
ਜਿਸਨੇ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਇਹ ਪਾਊਡਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸਨੇ
ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਪਾਉਡਰ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜਦੀਆਂ ਵੇਖਿਆ,, ਮੈਂ ਉਹ ਲਿਖਤ ਤੁਹਾਡੇ
ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ 31 ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੁਝ ਹੀ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਜਲਨਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਪਾਬੰਦੀ ਸ਼ੁਦਾ ਕੈਮੀਕਲ WHITE
PHOSPHOROUS ਹੀ ਸੀ, (ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਜਿਨੀਵਾ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਵਿਚ
ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 1984 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ
ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਤੜਫਦੀ ਮੌਤ ਦੇਣ ਲਈ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੰਡਿਆ
ਸੀ। ਉਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੋ, ਜਿਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾੜਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ
ਸੀ…..
"ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ 'ਚਿੱਟਾ ਫਾਸਫੋਰਸ' ਸੀ, ਜਿਨੇਵਾ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ
ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਫਲਸਤੀਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹੋਰ
"ਹੌਟ ਸਪੌਟਸ" ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ 'ਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। ਥਰਡ-ਡਿਗਰੀ ਬਰਨ (ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਸਾੜਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕਲੀਫਦੇਹ ਪਦਾਰਥ) ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ
ਦੁਖਦਾਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤੜਪਾ-ਤੜਪਾ ਕੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ"ਗਰਮ ਥਾਂਵਾਂ।" (Hot spot) ਕਿੰਨਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ,
ਕਲੀਨਿਕਲ ਉਤਸੁਕਤਾ. ਮੇਰਾ ਸੁਨਹਿਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ "ਗਰਮ ਥਾਂਵਾਂ।"ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ
ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਕੱਟੇ ਗਏ ਹਨ, ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਟਿ ੱ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਯੋਗ ਹੈ "ਗਰਮ ਸਥਾਨ," ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਣਾ ਯਾਦ ਹੈ!
So, now we were in one of those “hot spots.” What a neat, clinical
euphemism. My golden retriever gets “hot spots.” People being scalped alive, their
limbs hacked, boys and girls raped and beaten and dismembered, this qualified as a
“hot spot,” I remember thinking.
“ਚਿੱਟਾ ਫਾਸਫੋਰਸ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ”
ਇਹ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਹੱਡੀ ਤੋਂ ਪਿਘਲਾ ਕੇ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪੀੜਤ ਦੇ ਜਬਾੜੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ
ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਫੈਦ ਫਾਸਫੋਰਸ -ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀ ਪੀਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਅਜੇ ਵੀ
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ!

86
 ਹੋਰ ਤਕਲੀਫ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਛੋਟੇ ਕਣ ਕਪੜਿਆਂ ਤੇ ਚਿਪਕੇ ਰਹਿ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਹਨਾ ਕਣਾ ਨੂੰ ਹਵਾ ਲਗਦੀ ਹੈ , ਇਹ ਜਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ! ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੋਈ
ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂਚ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੰਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਜਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ!
ਚਿੱਟੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਹਥਿਆਰ ਰਸਾਇਣਕ ਮਿਸ਼ਰਣ;
(ਵ੍ਹਾਈਟ ਫਾਸਫੋਰਸ ਰਸਾਇਣਕ ਤੱਤ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਮ ਐਲੋਟ੍ਰੋਪ ਤੋਂ ਬਣੀ ਇੱਕ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ
ਜੋ ਧੂੰਏਂ, ਟਰੇਸਰ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਭੜਕਾਊ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)।

ਨੱਥੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ , ਫੁੱਟਪਾਥ
'ਤੇ ਪਈ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਸੜੀ ਹੋਈ ਲਾਸ਼ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ/SFJ (ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ) ਨੂੰ 1984 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ 'ਤੇ
ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ 'ਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਦਾਲਤ/ਯੂਐਨਓ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੇਸ ਦਾਇਰ
ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

87
ਇੱਥੇ ਪੂਰਾ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹੋ:

ਉੱਪਰ: ਬਿਸ਼ਪ ਕੈਲੇਬ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਪ ਕਾਲੇਬ ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।
1984 ਅਤੇ ਮੈਂ ਗਵਾਹ
ਮਾਈਕਲ ਸਿੰਘ
1984 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਅਪਰਾਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਸ
ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਣ ਲਈ, ਅਸੀਂ sikhchic.com ਨੇ 2009 (ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ 25 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ) ਵਿੱਚ
ਸਾਡੇ ਨਿਯਮਿਤ ਕਾਲਮਨਵੀਸ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ
ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ 1984 ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ। ਅਸੀਂ ਨਿੱਜੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ
ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਕੀਤੀ ਕਿ 1984 ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਕੀ ਸੀ -ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਜਾਂ
ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ। ਮਿਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਉਚਿਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ
ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ. ਅਸੀਂ 2009 ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼
ਕੀਤੇ। sikhchic.com ਹੋਮਪੇਜ।]
"1984 ਅਤੇ ਮੈਂ," ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਉਸ ਲੜੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਿਖਤ ਸੀ।
ਗਵਾਹ
1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ, ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕ੍ਰਿਮੀਨਲ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ
(ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ.) ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ

88
ਸੀ। ਉਸਦੀ ਧੀ ਸਾਡੀ ਸਹਿਪਾਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਖੇਡਦੇ, ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ, ਅਤੇ ਸਾਰਾ
ਦਿਨ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਦਿਨ ਬਿਤਾਏ ਹੁੰਦੇ ਸੀ।
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀ ਸਿਸਕਾਰੀਆਂ ਲੈਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਆਈ।
"ਅਸੀਂ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਛੱਡ ਦਿਓ!" ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ।
ਇਹ ਸਾਡਾ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਆਪ ਸੀ। "ਜਲਦੀ ਕਰੋ," ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਇਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ!"
ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਚੁੱਪ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਇੱਕ
ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਕਾਰ ਸੀ। ਭੂਤ ਵਾਂਗ, ਅਸੀਂ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਦੇ ਪਾਰ,
ਅਣਜਾਣ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਲਈ ਸੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਸਭ
ਅਣਜਾਣ ਸੀ
ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਬਾਰਡਰ 'ਤੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ
ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੱਧ-ਗੋਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹਕੂਕ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ
ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸੀਲ ਕੀਤੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਘੁਸਪੈਠ
ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਗੇ ਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ!
ਅਸੀਂ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਜਰੂਰ ਆਵਾਂਗੇ।
ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀਆਂ
ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।
ਕੁਝ ਭਿਆਨਕ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਸੀ!
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਦੁਖੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਾਹਸ 'ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਰੀਆਂ
ਸੜਕਾਂ ਆਕਟਰੋਏ (ਆਬਕਾਰੀ ਡਿਊਟੀ) ਦੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਅਸੀਂ ਅਫਗਾਨੀ ਭੇਸ ਪਹਿਨਦੇ ਸੀ। ਖੈਰ, ਸੁਰਿਦ ੰ ਰ ਲਈ, ਅਫਗਾਨੀ ਸ਼ਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼ ਕੋਈ ਪਹਿਰਾਵਾ
ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਢਾਈ ਵਾਲੇ ਕਫ਼ਾਂ ਨੂੰ,
ਛੋਟੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕਰਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਟਨ-ਡਾਊਨ ਆਕਸਫੋਰਡ, ਚਿਨੋ ਅਤੇ ਬੂਟ
ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਕਸਟਮ-ਬਣੇ ਅਫਗਾਨੀ ਕੱਪੜੇ, ਸਾਡੀ ਚਮਕੀਲੀ ਚਮੜੀ, ਕਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਹਰੀਆਂ
ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੁਣ ਬਿਲਕੁਲ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਅਮਰੀਕਨ ਪਾਸਪੋਰਟ ਸਾਡੇ
ਸਬਟਰਫਿਊਜ਼ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਗੇ, ਹਾਂ, ਪਰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ? ਅਸੀਂ ਨਿਡਰ ਸੀ।
ਕੋਈ ਵੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੀ ਆਈ ਡੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਕੇ
ਧਮਕੀ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਖੈਰ, ਮੈਂ ਧਮਕੀ ਦੇਵਾਂਗਾ. ਸੁਰਿਦ ੰ ਰ ਮੋਲਫ਼ਾਈ ਕਰੇਗਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸੀ ਅਤੇ
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸਤਾਨਾ ਦੋਸਤ ਸੀ।
ਇੱਕ ਆਕਟ੍ਰੋਏ ਗਾਰਡ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ
ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਵੱਲ
ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਥੋਂ ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ!
ਸਾਰੇ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਦੱਸੀ: ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਡਰ ਗਿਆ। ਕਿੰਨੇ ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ? ਉਹ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ. ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ
ਅਤੇ ਦਰਦ, ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ। ਤਬਾਹ ਹੋਗਈਆਂ? ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਉਹ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਿੰਤਤ ਸੀ, ਅਜਿਹੀ ਇਮਾਰਤ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ
ਸੀ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਟੈਂਪੋਰਲ ਅਥਾਰਟੀ ਦੀ ਸੀਟ ਸੀ [ਜੋ ਕਿ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਉਲਟ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ
ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਥਾਰਟੀ ਦੀ ਸੀਟ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਸੀ], ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿੱਖ ਕੇਂਦਰ, ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ
ਪਤਾ ਲੱਗਾ।

89
 ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਗਏ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਧਰਮ ਸੀ ਜੋ
ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ
ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਜੇਠੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਜੋਂ ਪਾਲਣ ਲਈ।
ਮੈਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ, ਸ਼ੁੱਧ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ,
ਭਾਰਤ ਉਹ ਘਰ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ
ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਲਾਨੀ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ। ਸੰਭਾਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਬੇਵਕੂਫੀ
ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ,
ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰੈਸ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ, ਜਿਸ ਟਰੱਕ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਵਾਰ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ
ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਉਤਰਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਨੂੰ ਗੈਫਰ ਦੀ ਟੇਪ
ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਦੇ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ 16 mm ਬੋਲਕ ੈ ਸ ਕੈਮਰਾ ਇੱਕ ਗੰਦੇ
ਪੁਰਾਣੇ ਝੋਲੇ (ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੈਗ) ਵਿੱਚ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ
ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਥੱਪੜ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ
ਘੁੰਮਾਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਝੱਟ-ਝੱਟ ਝੋਲਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਵੇਖ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ
ਵੇਖਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੀ ਤਬਾਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗਨ ਅਤੇ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।
ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਮੱਧਯੁੱਗੀ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਟੇਢੀਆਂ-ਟੇਢੀਆਂ ਲੇਨਾਂ ਗੋਰਖਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ
ਗਾਰਡਾਂ ਨਾਲ ਬਿੰਦੀਆਂ ਸਨ,
ਖਾਲੀ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵਸਨੀਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ
ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧੜ ਬਾਰਦਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ
ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ। ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੀ
ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਘੋਰ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ
ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਵਹਿ ਗਿਆ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। "ਇਥੇ." ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ
ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਦ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਗਲੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਚੁਕ ੱ ੀਆਂ ਸਨ।
ਇੱਕ ਗੋਰਖਾ ਗਾਰਡ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ
ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ।
ਗਰੀਬਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਲਾਈਨ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਦੱਖਣੀ
ਗੇਟਵੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ
ਅਵਸਥਾ ਜਾਂ ਟ੍ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।
ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ: ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਜਾਣੇ-
ਪਛਾਣੇ ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁੰਬਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗਨ ਦੇ ਪੋਕਮਾਰਕਸ ਨੇ
ਬਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿੰਨ ਕੇ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ ਵਾਂਗ ਜਾਲੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੀ!
“ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ!” ਸੁਰਿੰਦਰ ਰੋਇਆ। ਇਹ ਅੱਧਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਅਤੇ
ਕਿਉਂ?
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਅਲ-ਅਕਸਾ ਮਸਜਿਦ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ
ਲਈ ਕਾਬਾ, ਜਾਂ ਯਹੂਦੀਆਂ ਲਈ ਵੈਲਿੰਗ ਵਾਲ, ਜਾਂ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਲਈ ਸੇਟ ਂ ਪੀਟਰਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ
ਸਨ। ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ.
ਲਾਈਨ ਹਿੱਲ ਗਈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਸੀਂ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ
ਆਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਸੌ ਲੋਕ ਇੱਟਾਂ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਸਨ, 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ੈਦ
ਪਲਾਸਟਰ ਦੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਨਿਕੋਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਲੋਜ਼-ਅੱਪ ਲਿਆ ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਖਾ ਨੂੰ
ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ: ਪੁਰਾਣਾ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੰਗਮਰਮਰ ਸੀ। ਫੁੱਲ
ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੇਂਟ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਚਿੱਟਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੋ ਵੀ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ
'ਤੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿੱਟਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

90
 ਵਰਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਇਹ ਚਰਚ ਵਾਂਗ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਡਰੇਜ਼ਡਨ ਨੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ 'ਤੇ
ਸਹਿਯੋਗੀ ਬੰਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਸੰਤ-ਜ਼ਖਮ ਵਾਲੇ ਬੋਲੈਕਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰੈਂਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ
ਮੇਰੇ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਝੱਟ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸਾਰੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਨੂੰ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ! ਰਾਈਫਲਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ
ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਤੁਰਨ ਅਤੇ ਹਿਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। "ਹੇ, ਇੱਥੇ ਆ!" ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ. ਅਸੀਂ ਨਾ
ਸੁਣਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ।
ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉਤਰਦੇ ਹੋਏ, ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ, ਸਿਰਫ ਇਹ
ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਸੀ.
ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗਨ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਅੰਦਰੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਫਸ ਗਏ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਸੀਬਤ ਵਾਲਾ ਵੇਲਾ ਸੀ. ਸਾਡੇ
ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, CID ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਤੇ
ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ਕ
ੱ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਸੂਸ ਨਹੀਂ
ਹਾਂ। ਕੀ ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਚੀਜ਼? ਅਸੀਂ
ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ ੰ ੇ ਸੀ।
ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਚੀਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। "ਐਥੇ ਆਓ!" ਇਹ ਕੋਈ ਗਾਰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ
ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗਨ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
“ਬਸ ਤੁਰਦੇ ਰਹੋ,” ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦੇਖੀ ਜਿੱਥੇ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਫੈਲੀ
ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕੇ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ
ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਥਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਹੁਣ ਸਬਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਚੀਕਦੇ ਹਨ, “ਓਏ, ਉੱਥੇ ਨਾ
ਜਾਓ। ਐਥੇ ਆਓ!"
ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਛੋਟੇ ਜੈਟ
ੱ ਰਾਕੇਟ ਮੇਰੇ ਗਿੱਟਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਦੌੜਨ ਲਈ ਧੱਕ ਰਹੇ
ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਸੁਣਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ
ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਬਲੌਰਨ ਆ ਗਿਆ। “ਰੁਕੋ, ਰੁਕੋ! ਐਥੇ ਆਓ!"
"ਸਾਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ," ਸੁਰਿਦ ੰ ਰ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਸਾਨੂੰ ਰੁਕਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁੜੇ। ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। "ਸ਼ੂਟ ਨਾ ਕਰੋ, ਗੋਲੀ ਨਾ ਚਲਾਓ!" ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ।
ਪਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਗੋਰਖਾ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ
ਆਇਆ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨੇੜੇ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਦੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ । ਇੱਕ
ਅਧਿਕਾਰੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ। "ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?! ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਜਾਓਗੇ!
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਰਸਤੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ, ਸਰ।"
ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਘੁਸਪੈਠੀਏ, ਮਹਾਨ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਰਘੂ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ
ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ!
ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ, ਰਘੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਕੋਨ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ
ਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਧੂਪ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਸਹਾਇਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲੈ ਲਿਆ, ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਪਿੱਛੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਣ
ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਜੁਰਮਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਭਿਆਨਕਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਮੇਂ ਲਈ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਕਲੀਅਰ ਕਲਰ ਫੋਟੋਆਂ ਪੂਰੀ
ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਫਲੈਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ
ਕੀਤੀ।
ਹਰ ਪਾਸੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਲੋਕ ਦਹਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸੋਗ ਨਾਲ ਘਿਰ ਗਏ ਸਨ। ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ
ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਅਛੂਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸਮੇਤ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਧੀਆਂ
ਇਮਾਰਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਧਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ?
ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?
*****
ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਮਦਰਾਸ ਚਲੇ ਗਏ।
ਉਹ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਈਕ੍ਰੋ ਲੋਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ
ਸਨ, ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ
ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ 'ਤੇ ਪੇਪਰ ਲਿਖਦੇ ਸਨ।

91
 ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ
ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਸੀ, ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ, ਜਾਂ ਹੁਣ
ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ, ਜ਼ਰਰੂ ੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਨ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕਨੈਕਟੀਕਟ ਦੀ ਇੱਕ ਗੋਰੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ
'ਤੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਮਦਰਾਸ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਅਤੇ ਦੋਸਤੀ ਲਈ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਰਰੂ ੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਸੱਤਾ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ
ਉਸਨੇ 1975 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ,
ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵਿਪਖ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ
ਆਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੂਝਵਾਨ ਔਰਤ
ਸੀ। ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ੍ਰੈਂਚ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਕੋਈ
ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਕੁਝ ਚਲਾਉਣ ਲਈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਘਰ ਗਈ। ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੇ ਉਸਦਾ
ਦਿਮਾਗ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ?
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਅਤੇ
ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਨੁਕਸ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਵਕੂਫ ਪੁੱਤਰ ਸੰਜੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਉਸ
ਨੇ ਗਰੀਬ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਜਬਰੀ ਨਸਬੰਦੀ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ
ਇਕ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਠੱਗਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ
ਕੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਰਦਈ, ਘਟੀਆ, ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਲਈ ਇਸ ਤੇ ਪ੍ਰਜੋਗ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ
ਨਿੱਜੀ ਪੈਟਰੀ ਪਕਵਾਨ ਵਾਂਗ ਮੰਨਦਾ ਸੀ!
ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਫਸ ਗਈ. ਜਲਦੀ ਹੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ
'ਤੇ ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 9/11 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਕੀਤਾ
ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਇੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ
ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਭੱਜ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਸਹੀ ਢੰਗ
ਨਾਲ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ
ਤੀਜੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ, ਧਰਮੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਕ
ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬਰਾਬਰ ਸਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਹੀ
ਉਸ ਲਈ ਸਰਵਉੱਚ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਸੀ।
ਉਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ
ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ, ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ, ਸਭ ਤੋਂ ਊਰਜਾਵਾਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਸੀ। ਜੇ
ਉਹ ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੱਕ
ਵਿਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵੀ ਖੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਡੀਓ ਕੈਸਟ ੇ ਾਂ
ਨੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਰਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਤੇ ਯਕੀਨਨ, ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਭੈਣ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ
ਬੁਲਾਵੇਗਾ।
ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ, ਸਹੀ ਡੋਮਿਨੋਜ਼ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਏ, ਅਤੇ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਈ। ਇੱਕ
ਹੀ ਫਿਕਰ ਸੀ: ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਆਪਣੀਆਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੇਗਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
ਨਵਾਂ ਸਿੱਖ ਖੇਤਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ।
ਆਪਣੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੋਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ
ਆਪਣੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ, ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਖੁਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ
ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਸ਼ੁੱਧ ਮੂਰਖਤਾ, ਬੇਵਕੂਫੀ ਵਾਲੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲੀ ਲੜਕੇ,” ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਉਸ ਸਾਰੀ ਲਹਿਰ
ਦਾ ਵਰਣਨ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਇੱਕ ਚੁੱਪ ਕਾਤਲ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ
ਮਿਲਵਾ ਦਿੰਦੀ, ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕਿਰਪਾਨ-ਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਨਾਲ ਆਂਦਰਾਂ ਤਕ ਬਾਹਰ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੀ,

92
ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਇੰਜ ਦਾ ਬੰਦਾ ਜਿਸ ਦੀ ਛਤਰੀ ਦੀ ਸਿਰੇ ਦੀ ਚੁੰਝ ਕਿਸੇ ਘਾਤਕ ਜਹਰੀਲੇ
ਰਸਾਇਣ ਵਿਚ ਡੁਬਾਈ ਗਈ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਰੂਸੀ ਦਿਖਾਂ ਵਿਚ ਭੋਲੇ ਪਰ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਪਰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੋਸ਼
ਦਿੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਅਲੱਗ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ , ਜਦੋਂ ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ
ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਖੁਦ ਕਤਾਰਬੱਧ ਕੀਤਾ।
ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਭਾਰਤੀ ਜਨਰਲ
ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ
ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਟਾਰ ਸੀ।
ਉਹ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਛੇ ਇੰਚ ਉਪਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ
ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੱਟ
ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੱਡੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ
ਦਿੱਤੀ। ਲੜਾਈ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਚੱਲੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਫਸ ਗਏ, ਅਤੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਪਵਿੱਤਰ
ਸਰੋਵਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ-ਸਰ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਵਗਿਆ।
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ, ਅੱਧੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ
ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ (ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੇ
ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ), ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਰਜਨਾਂ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ
ਭੰਨਤੋੜ ਕੀਤੀ।
ਅਤੇ ਹੁਣ, ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬਦਲਾ ਹੋਵੇਗਾ. ਬਦਲਾ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ? ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕੀ ਰੂਪ
ਹੋਵੇਗਾ? ਦੰਗੇ ਸ਼ਾਇਦ, ਪਰ ਕਿਸ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ? ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ
ਸਿੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ
ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ
ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਨਹੀਂ, ਜੇਕਰ
ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਦੰਗੇ ਕਰਨਗੇ, ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਖੁਦ ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ
ਹਨ।
ਫਿਰ ਇੱਕ ਦੁਪਹਿਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਦਰਾਸ ਪੋਰਚ 'ਤੇ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸੀ, ਰੇਡੀਓ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਭਾਰਤੀ ਆਡੀਓ ਲੋਗੋ ਵਜਾਉਣਾ ਸ਼ਰੁ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਓਤੇ = ਉੱਤੇ। ਇਹ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਰਸੋਈਆ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੜਕ 'ਤੇ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੜਕ 'ਤੇ ਸ਼ਬਦ! ਕਿੰਨਾ ਹਾਸੋਹੀਣਾ!
ਪਰ ਰੇਡੀਓ ਨੇ ਉਸੇ ਆਡੀਓ ਲੋਗੋ ਨੂੰ ਡਰੋਨ ਕੀਤਾ. ਸਪੱਸਟ ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਗਲਤ ਸੀ।
ਜਲਦੀ ਹੀ ਨੌਕਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਟੈਬਲਾਇਡ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਬਦਨਾਮ "ਅਖਬਾਰ" ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਬਰ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਦੁਬਾਰਾ ਮੇਰੇ
ਪਿਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਸ਼ੁੱਧ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ
ਇਹ ਗਲਤ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬੋਲੈਕਸ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ "ਅਸਲ" ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਚਾਹ ਲੈਦ ਂ ੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ
ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਇਆ। ਅਸੀਂ ਦਲਾਨ 'ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪੋਰਟਰੇਟ ਲਈ ਪੋਜ਼ ਦਿੱਤਾ। ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਕੁਝ ਆਉਣ 'ਤੇ ਮੈਂ
ਆਪਣਾ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵੀ ਚਾਲੂ ਕਰ ਲਿਆ।
ਅਚਾਨਕ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ: “ਇਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਪਾਮੇਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ
ਪੜ੍ਹੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁਕ ੱ ੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ
ਰਿਹਾਇਸ਼, ਇਕ ਸਫਤਰਜੰਗ ਰੋਡ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ..."
ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ । ਉਹ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। “ਕਿੰਨੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ
ਵੱਡਾ ਜੋਖਮ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ।”
ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਲੋਕ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ
ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਕੀ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। “ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ,” ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾਬ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। “ਸ਼ਾਇਦ ਅਸਾਮ
ਵੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵੀ,” ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ
ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਰਤ ਸਿਰਫ 37 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀ।
"ਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ?" ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੋਰ ਹਿੰਸਾ, ਹੁਣ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। "ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਇਦ।"

93
 ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁਦ ੰ ੇ, ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ
ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਿਸ਼ਪ, ਮਕਬੂਲ ਕਾਲੇਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਰਹਾਂਗੇ। ਕਾਲੇਬਜ਼ ਪੁਰਾਣੀ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ
ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਪਏਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਜਾਂ ਦੰਗੇ ਜਾਂ ਕੁਝ
ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਗਏ, ਇੱਕ ਫਲਾਈਟ ਲੱਭੀ, ਅਤੇ 1100 ਮੀਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ
ਪਾਲਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਲਈ ਉਡਾਣ ਭਰੀ। ਉੱਥੋਂ, ਕੈਲੇਬ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਟੈਕਸੀ. ਅਸੀਂ ਅਣ-ਐਲਾਨਿਆ
ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ।
"ਬਾਹਰ ਵਾਪਸ ਨਾ ਜਾਓ!" ਬਿਸ਼ਪ ਕਾਲੇਬ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।” ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ
ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਬੋਲੈਕਸ ਅਤੇ ਨਿਕੋਨ ਅਤੇ ਟੇਪ
ਰਿਕਾਰਡਰ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਉਥੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿਵਾਏ ਬੱਸਾਂ ਰਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹ ਬੱਸ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ
ਭੀੜ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਗਈ।
ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੁਕਾਨਾਂ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ ਜੋ
ਕਿ ਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਸੀ ਘੰਟਾ ਮਾਰਿਆ। ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਤਾਲੇ ਲਾ
ਕੇ ਕੇ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਹੋਰ ਪੱਥਰ. ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਿਕੋਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਈਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਨਾਰਾਜ਼
ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਮਰ 'ਤੇ ਫੜੇ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਕਲਿੱਕ ਕੀਤਾ।
ਅਸਮਾਨ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਕਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਲਮ ਉੱਠ
ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਰ ਦੀ ਗਰਜ! ਇਹ ਕਾਫੀ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਫਿਲਮ ਦੇ ਸੈੱਟ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਪਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਕ ਸੋਚ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਗਈ!
ਫਿਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਬੱਸ ਲਈ ਦੌੜਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ। ਚਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਬੱਸ ਵੱਲ ਦੌੜ ਰਹੇ
ਸਨ। ਪਰ ਕੋਈ ਡਰਾਈਵਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਚਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਉਸਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ
ਲੈ ਗਏ! ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਜੇਬ ਕਤਰਾ ਸੀ! ਹਾਂ, ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ
ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਚੋਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ
ਸੁਣਿਆ।
"ਸਿੱਖ ਨਾ ਤਾਂ ਚੋਰ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭਿਖਾਰੀ," ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ
ਸਿੱਖ ਦੋਸਤ ਚੋਰ ਜਾਂ ਭਿਖਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਬਦਮਾਸ਼ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ। ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਭੀੜ ਬਣ ਗਈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵੇਖੀਆਂ।
ਅਤੇ ਧੂਏ ੰ ਂ ਦਾ ਕਾਲਾ ਬੱਦਲ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭੀੜ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ
ਵਾਪਰਿਆ। "ਤੇਲ" ਦੁਆਰਾ, ਬਿਸ਼ਪ ਦਾ ਮਤਲਬ "ਪੈਟਰੋਲ" ਸੀ।
ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣਾ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਲਿੰਚਿੰਗ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਬੋਲਕ ੈ ਸ
ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। "ਤੁਸੀ ਕਿੱਥੋ ਹੋ?" ਨੇੜੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਬੋਲੈਕਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। “ਮੈਂ ਮਦਰਾਸ ਤੋਂ
ਹਾਂ,” ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ-ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਾਲੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਟੈਕਸਨ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਦਾ
ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕੈਮਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਫਿਲਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਲ ਪੱਗ ਵਾਲਾ ਨੌਜਵਾਨ
ਸਿੱਖ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਰਲੇ ਮਾਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਤੇ ਯਕੀਨਨ, ਉਹ ਖੁਰਦ-ਬੁਰਦ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੇ
ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ। ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਪਣੇ
ਟਰੱਕ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਸੇ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਕੋਲ ਉਹਨਾਂ ਤੱਕ
ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਹੁਦ ੰ ਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਬਸ ਇਹ
ਸਭ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸੀ।
ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਣ, ਉਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕਰ
ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਿਆ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਨਿਕੋਨ ਨਾਲ ਕੁਟ ੱ -ਕੁੱਟ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ
ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜਲਦੀ ਹੀ, ਉਹ ਵੀ, ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਉਸਨੂੰ
ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਤਮ ਦੁਖਦਾਈ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ ੱ ਨਹੀਂ , ਕਾਲਾ, ਗੰਧਲਾ ਧੂੰਆਂ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ
ਘੱਟ ਗਿਆ।

94
 ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ। ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹ
ਇੱਕ ਫਿੱਟ ਅਤੇ ਸ਼ਰੁ ੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਕੋਈ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ "ਇੱਕ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।" ਲਿੰਚਿੰਗ ਦੇ ਕੜਵੱਲ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ। ਭੀੜ
ਕੋਈ ਖਾਸ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਜਾਂ ਪਾਗਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਸੀ।
ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੰਗੇ ਵਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ, ਲਗਭਗ ਵਿਧੀਪੂਰਵਕ। ਮੇਰੇ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਕੀ ਜੇ
ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਜਾਂਚ ਲਈ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ? ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ? ਕੀ ਮੈਂ "ਨਹੀਂ" ਕਹਾਂਗਾ? ਕੀ ਮੈਂ
ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ?
ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਚਿੱਟੇ ਲਈ ਪਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ! ਮੈਂ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਨਹੀਂ
ਆਉਂਦੀ। ਮੈਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸੈਲਾਨੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਵਾਂਗਾ। ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ
ਮੁਸੀਬਤ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਲਗਭਗ 100 ਗਜ਼ ਦੂਰ ਕਾਲੇਬ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਟੇਪ
ਰਿਕਾਰਡਰ ਰੋਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ।
ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਆਸਤੀਨ 'ਤੇ ਖਿੱਚਿਆ. ਮੈਂ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਲਿਆ।
"ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸਰ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਓ!" ਇਹ ਤਕਰੀਬਨ 12 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖ ਕੁੜੀ
ਸੀ। “ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸਰ!” ਮੈਂ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਆ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ
ਸਮੂਹ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਰੌਟ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਏ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਰੰਗੀਨ ਲਾਂਡਰੀ ਸੁੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਲਾਂਡਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਕੱਟੀ
ਹੋਈ ਕੰਧ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਦਾ ਗੇਟ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ
ਨਾਲ ਬੰਦ ਸੀ। ਮਾਲੀ ਚਾਬੀ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜਿਆ ਆਇਆ, ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦਿਓ, ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ
ਦੁਬਾਰਾ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਨੌਜਵਾਨ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਇਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਝੁਕ ਗਏ, ਅਤੇ "ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦਿਓ!"
ਭੀੜ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਅਤੇ ਉੱਚੀ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਧਾਤ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਸਨ।
"ਤੁਸੀਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਸੀ, ਮਾਈਕ?" ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ? ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਸੀ।
ਜੇ ਬਿਸ਼ਪ ਕੈਲੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਅਣਆਗਿਆਕਾਰੀ ਕਰਾਂਗਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ
ਜਿੱਥੇ "ਉਹ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਤੇਲ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ," ਉਸਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਇਆ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ।
ਤੀਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਬੈੱਡਰੂਮ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸੀ।
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, "ਹੇ ਦੇਖੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ
ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਤੇਰੇ ਭਰਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅੱਧੇ ਸਿੱਖ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਖਤਰਾ ਹੈ। '' ਪਰ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਰਜ਼ੀ
ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਭੀੜ ਗੇਟ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਅਮਰੀਕੀ ਸੈਲਾਨੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਵਾਂਗਾ,
ਇਹ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ, ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾਂਗਾ।
ਬਾਹਰ, ਅਸੀਂ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਸੁਣੀ। ਅਤੇ ਹੋਰ ਧੂੰਆਂ। ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਏ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਦੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ
ਭੀੜ ਤੋਂ ਬਚਦਿਆਂ, ਛੱਤ ਤੋਂ ਛੱਤ ਤੱਕ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ, ਵੱਡੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਅੰਤ
ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜ
ਲਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬੁੱਢੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ
ਰਹੱਸਮਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਾਊਡਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਭੀੜ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਨੂੰ ਬੁਝਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭੀੜ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ
ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸੇ ਪਾਊਡਰ ਨਾਲ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।
ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਫਾਸਫੋਰਸ ਸੀ, ਜਿਨੇਵਾ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ
ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਫਲਸਤੀਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹੋਰ
"ਹੌਟ ਸਪੌਟਸ" ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ 'ਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਥਰਡ-ਡਿਗਰੀ ਬਰਨ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ "ਗਰਮ ਥਾਵਾਂ" ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਕਿੰਨਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ, ਕਲੀਨਿਕਲ
ਉਤਸੁਕਤਾ. ਮੇਰੇ ਗੋਲਡਨ ਰੀਟਰੀਵਰ ਨੂੰ "ਹੌਟ ਸਪੌਟ" ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਖੋਪੜੀ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ,
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ "ਹੌਟ ਸਪੌਟ" ਵਜੋਂ ਯੋਗ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ
ਸੋਚਣਾ ਯਾਦ ਹੈ।
ਸਾਡਾ ਬੈੱਡਰੂਮ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਤੀਹ-ਤੀਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਥਾਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ
ਬੈਠ ਗਏ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਿਕੋਨ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਤਕਰੀਬਨ ਛੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਤੋਂ

95
ਬਾਅਦ ਸੁਰਿਦ ੰ ਰ ਅੰਦਰ ਆਇਆ, “ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?! ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਲੀਲ ਨਾ ਕਰੋ, ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ, ਮਾਈਕ!!" ਮੈਂ
ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋ ਕੇ ਕੈਮਰਾ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ।
ਬਾਹਰ ਭੀੜ ਦੀ ਚੀਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾਇਆ। ਉਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੰਧ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਬੈੱਡਰੂਮ
ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ.
ਪਰ ਕਾਲੇਬਸ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇ। ਲੀਲਾ, ਧੀ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਗ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ
ਸੀ। ਉਸਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ, ਅਸਥਾਈ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ
ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸੁਰਿਦ ੰ ਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਜੇਨ ਕੈਲੇਬ, ਬਿਸ਼ਪ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਤਨੀ, ਡਾਇਨਿੰਗ ਰੂਮ ਅਤੇ ਰਸੋਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਰ
ਪਈ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦੀ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖਾਧਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ
ਸਨ। ਜੇਨ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਭੀੜ ਤੋਂ ਬੱਚੀ ਸੀ। ਉਹ ਚਰਚ ਵਿਚ ਗਲੀ ਦੇ ਪਾਰ ਗਈ ਸੀ, ਚਰਚ ਮੈਗਜ਼ੀਨ
ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭੀੜ ਨੇੜੇ ਆਈ, ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਟਾਫ ਚਰਚ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ,
ਜਿਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਸੀ। “ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਲਈ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਸੁਰਖਿਅਤ ਥਾਂ ਹੋਰ ਨਹੀਂ
ਸੀ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। “ਜੇ ਉਹ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ
ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ।” ਪਰ ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਚਰਚ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੇ ਮਟਰਾਂ ਨੂੰ ਫੜੀ ਹੋਈ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ
ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਬੰਦ, ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ , ਅਤੇ
ਜੇਨ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਟਾਫ ਜਲਦੀ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ ਅਤੇ ਅਹਾਤੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਗਲੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ।
ਬਿਸ਼ਪ ਨੇ ਕੁਝ ਅਸਾਧਾਰਨ ਕੀਤਾ. ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਉੱਥੇ ਹੀ
ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬੋਲੈਕਸ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੂਰੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੁਰਦਾ ਹੋਇਆ ਫਿਲਮਾਇਆ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡਰ ਸੀ
ਕਿ ਭੀੜ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਲਵੇਗੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲੁਕ ਗਿਆ । ਕੈਮਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ
ਚਾਲੂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਗੇਟ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣਗੇ ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਣਗੇ। ਮੈਂ ਬਿਸ਼ਪ ਕਾਲੇਬ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰ
ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ , ਆਪਣੇ
ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਤੁਰਿਆ. ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ, ਨਵੇਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ
ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸੁਣਖੇ ਨੌਜੁਆਨ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
“ਫਾਟਕ ਖੋਲ੍ਹੋ! ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ!” ਉਹ ਚੀਕਿਆ. ਬਿਸ਼ਪ ਬਸ
ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ, ਉਸਦੇ ਚਿੱਟੇ ਬਸਤਰ ਵਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸਦੀ ਚੌੜੀ
ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਲੀਬ ਲਟਕਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਭੀੜ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ, ਸ਼ਾਇਦ
ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਪ ਕਾਲੇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਚਲੇ
ਗਏ।
ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹਾਦਰ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੇਖੀ ਹੈ . ਮੈਂ ਲਗਭਗ ਰੋਇਆ, ਉਸਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇਣੀ
ਬਣਦੀ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭੀੜ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। "ਫਾਟਕ ਖੋਲ੍ਹੋ!" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਪ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਫਿਰ ਖਿੱਲਰ
ਗਏ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ।ਅੰਦਰ, ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਬਿਸ਼ਪ ਕੈਲੇਬ ਨੇ ਇੱਕ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਮਿਲਾਇਆ । “ਉਮ, ਆਹ,
ਜਨਰਲ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂ ਕੁਝ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ
ਇੱਕ ਝੁੰਡ ਹੈ ਜੋ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਹ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ
ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ, ਜੇ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ
ਇੱਥੇ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ?" ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ. ਪਰ ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਕਦੇ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ।
"ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦਾ ਸਮਾਂ," ਲੀਲਾ ਕਾਲੇਬ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਕੀ? “ਹਾਂ, ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ
ਦਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਉਂਦੇ ਹੋਏ,”ਕਿਸ਼ਰੋ ਲੀਲਾ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇੱਕ
ਨੌਜਵਾਨ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰਦਾ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਖੇਡਦੇ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੋਲਕ ੈ ਸ ਨਾਲ ਅਸਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਇਆ। ਲੀਲਾ ਆਪਣੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਲੂਸੀ
ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਉਤਰੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਕੁੜੀ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਲੇਰੀ ਕਰੇਗੀ।
ਉਸ ਨੇ ਬਿਸ਼ਪ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਫੜ ਲਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਸਾਈਕਲ ਸੀ, ਬਿਸ਼ਪ ਲਈ ਉਸਦੇ ਬਸਤਰਾਂ
ਕਾਰਨ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ
ਸੀ, ਲਗਭਗ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸੀ, ਜੋ ਇਸ "ਨਸਲੀ ਸਫਾਈ"
(ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਸੁਹੱਪਣ) ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੀ।
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੋਲਕ ੈ ਸ ਲਈ ਅੰਦਰ ਭੱਜਿਆ ਅਤੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਵਾਰੀ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਇਆ।

96
 "ਆਹ, ਉਮ, ਮਾਈਕ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?" ਬਿਸ਼ਪ ਕਾਲੇਬ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਇੱਕ
ਨਿਰੀਖਕ, ਜਾਂ ਇੱਕ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ. “ਹਾਂ, ਮਕਬੂਲ, ਜ਼ਰੂਰ।”
ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਗੈਰੇਜ ਤੋਂ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਮੁੱਖ
ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਖੁਰਚਿਆ ਗਿਆ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ
ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇਕੱਠ ਕਰਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ
ਅਪੀਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਨੌਕਰ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਸੜਕ 'ਤੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਗਲੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ, ਅਤੇ
ਪੂਰੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਾਂਗਾ. ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕੋਨੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਝਪਟਣ
ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਕੋਨੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਵਾਂਗਾ। ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ
ਚਿੰਤਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਫਟਾਫਟ ਕਾਰ ਦਾ ਬੂਟ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅੰਦਰ ਚੜ੍ਹ
ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।
ਬਿਸ਼ਪ ਕੈਲੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ
ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਰੋਕਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਦੀ ਡਿੱਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ
ਸਨ, ਓਹਨਾ ਨੇ ਬਿਸ਼ਪ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ।
ਉਹ ਇੰਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਿਆਂ ਸਨ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ। ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸੋਗ
ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ? ਕੀ ਉਹ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸਨ? ਕੀ ਉਹ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਸਨ? ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ
ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਜਾਪਦਿਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਵਾਰੇ ਵੀ ਵੇਖੇ ਬਿਨਾ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ!
ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਫੇਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਫੇਰ ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਅਸੀਂ ਕਾਰ ਦੀ ਡਿੱਕੀ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਜਾਂ
ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਢ ਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ
ਜਿੱਥੇ ਬਿਸ਼ਪ ਕੈਲੇਬ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਦੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਵਾਜਬ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ , ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ।
ਇਹ ਕਤਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਰਹੱਸਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਸੀ,
ਕੋਈ ਘੋਸ਼ਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਭਿਆਨਕ ਮੌਤਾਂ ਮਰ ਚੁਕ ੱ ੇ ਹਨ। ਨਾ
ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਅਤੇ
ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਸੀ।
ਇਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਦਿਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਹੈ. ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ; ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ
ਸਨ, ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਪਰਾਏ ਦੋਵੇਂ। ਪ੍ਰੈਸ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ "ਨਸਲੀ ਦੰਗੇ" ਕਹੇਗੀ, ਪਰ ਇਹ, ਸਾਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ
ਵਿਚ, ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲੇਆਮ ਸਨ।
ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਡਾ ਬੈੱਡਰੂਮ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਪ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨੌਕਰ ਆਪਣੇ
ਰੁਟੀਨ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਨੌਕਰ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਡਰ ਗਈ ਸੀ? “ਨਹੀਂ, ਬਿਸ਼ਪ ਸਾਹਿਬ
ਰੱਬ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡਰੀ ਸੀ।”
ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਮਕਬੂਲ ਕਾਲੇਬ, ਜੇਨ, ਧੀ ਲੀਲਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਸੁਨੀਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੇ ਇੰਨਾ ਸ਼ਾਂਤ
ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸੱਚਮੁਚ ੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮੈਂ ਖੁਦ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਮਾਣਿਆ.
ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ, ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬੋਲਕ ੈ ਸ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਸੜਿਆ
ਹੋਇਆ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਚੁਕ ੱ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਸੁਆਹ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਇਆ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ
ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ।
ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ? ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ? ਕੀ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ
ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇੰਨੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰਾਂ ਦੀ
ਕਿਸਮਤ ਬਾਰੇ ਕੀ? ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ?
ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਥਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਨਾ ਹੈ - ਅਤੇ
ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਹਨ।
ਹਰ ਸਾਲ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ 'ਤੇ, ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਰਡ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ ਹੈ, ਕੈਲੇਬਜ਼ ਦਾ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਨਮਾਨ
ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ
ਆਪਣੇ ਗੁਆਢ ਂ ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰ ਕਰਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਈਸਾਈ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ।
[ਮਾਈਕਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੇਖਕ/ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ।]

97
1984 ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ ਲਈ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ 1984 ਦੇ
ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਦੇਖੋ। ਕਲਿਕ ਕਰਨਾਇਥੇ.
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 12 ਜਨਵਰੀ 2009 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ; 31 ਅਕਤੂਬਰ 2015 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾਲ:
http://www.sikhchic.com/article-detail.php?cat=17
ਸਰਵਾਈਵਰ: ਭਾਗ II
ਸਰਬਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ

ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ

"ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹਾਂ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਝੁਕਾ ਕੇ
ਨਿਕਲਦਾ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ
ਵੱਡਾ ਨਿਆਂ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਏਜੰਟਾਂ, ਅਪਰਾਧਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕਾਤਲ
ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਪਨਾਹ ਘਰ? ਜਾਂ ਕਿ ਇਹ ਜੱਜਾਂ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗ-ਸਥਾਨ ਹੈ, ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ
ਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਇਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ
ਭਾਈਚਾਰਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੈ?"
ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ;
(ਅ) ਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਨੇ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਕੋਲ 5000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਦੋਸ਼
ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਗਵਾਹ?
(ਬ) ਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ 10,000 ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ
ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ?
(ਸ) ਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਕਿ ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ
ਲਗਾਤਾਰ ਬੰਦ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸੜਕਾਂ ਬੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਓਹਨਾ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕੀਤਾ
ਹੋਇਆ ਸੀ?
(ਡ) ਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਕਿ ਸੁਪਰੀਮ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਜੱਜ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ
ਲਗਾਤਾਰ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਅਦਾਲਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ
ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਬਿਨੈਕਾਰ, ਵਕੀਲ ਜਾਂ ਜੱਜ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ
ਸਕਦਾ? ਅਤੇ,
(ਵਿ) ਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਕਿ ਕਾਤਲ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਫਿਕਰ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਆਂ ਲਈ ਭਟਕ ਰਹੇ ਹਨ? ਹਾਲਾਂਕਿ,
ਮਾਣਯੋਗ ਅਦਾਲਤ ਕੋਲ ਕਈ ਵਾਰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੂਓ -ਮੋਟੋ
(ਖੁਦ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ ਲੈਂਦੀਆਂ) ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਵਿਧਵਾਵਾਂ
ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ!
ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ, ਸ਼ਿਸਮਿਕ, ਕਾਇਰਤਾ,
ਨਿਪੁੰਸਕ ਅਤੇ ਕੇਦ ਂ ਰ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਏਜੰਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਜੱਜ ਵਜੋਂ ਚੁੱਪ
ਰਹਿਣ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
ਸਬੂਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਤੁਸ਼ਾ
ਮਿੱਤਲ, ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਪਤਾ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ੨੫ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਪੂਰੇ
ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਬਸ ਇਹੋ ਹੀ ਓਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਕੋਲ ਜੋ ਇਸ ਫੋਰਸ ਨੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇ ਆਮ 1984
ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ! ਜਿਹੜੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਮਿਰਤ ਦੇਹਾਂ ਤੇ ਸਨ ਪਰ ਓਹਨਾ

98
ਦੀਆਂ ਗਿਣਤੀ ਨੂ ਛੁਪਾਇਆ ਗਿਆ !700 ਵਿਚੋਂ 300 ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਬੰਦ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਆਰੋਪੀ
ਕਾਤਲਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ! ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਓਹ ਕੇਸ ਦਾਖਿਲ
ਨਾ ਕਰਣ !ਸੈਂਕੜਿਆ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਇਕੋ ਹੀ FIR ਦਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ! ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰਾਂ
ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਵੀ FIR ਦਰਜ਼ ਕਰਣ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ ਵਧ ਵੀ ਦੁਖ ਵਾਲੀ
ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਫੇਰ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੀ FIR ਦਰਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ! ਅਖੋੰ ਵੇਖੀ ਗੱਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ
ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਓਹ ਪੁਲਸ ਪਖੀ
ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ (Affidavits) ਤੇ ਹੀ ਸਾਇਨ ਕਰਣ! ਗੰਭੀਰ (serious) ਅਪਰਾਧਾਂ ਨੂ ਹਲਕੀਆਂ
(General category)  ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਸਬੂਤਾਂ ਨੂ ਮਿਟਾਇਆ ਗਿਆ, ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ
ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅੱਤ ਜਰੂਰੀ ਕਾਗਜਾਤਾਂ ਨੂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਪੁਲਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ
ਵਿਚ ਕਰਫਿਓ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਿਖਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਤੋਂ
ਬਾਦ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ !
ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਭੈੜਾ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਭੁਗਤ ਭੋਗੀ ਦਸਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਥੇਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾ ਕਾਂਗਰਸੀ
ਨੇ ਤਾਵਾਂ (Leaders) ਨੂੰ ਨਾਮਜਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜੇ ਇਹਨਾ ਕਾਤਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ
ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਰਹੇ ਸੀ! 
ਸਿਖ ਕਤਲੇ ਆਮ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਏ ਅਤੇ ਗਏ, ਇਹਨਾ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਪੁਲਸ ਦੀ ਮਿਲੀ
ਭਗਤ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲੀਆ ! ਪਹਿਲਾਂ 1984 ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਸ ਸੇਵਾ ਦੇ ਇਕ ਅਫਸਰ ਵੇਦ ਮਰਵਾਹ ਦੀ
ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ! ਫੇਰ ਦੂਜਾ --1987 ਵਿਚ! ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਦੀ ਇਕ
ਅਫਸਰ ਕੁਸੁਮ ਲਤਾ ਮਿੱਤਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ! ਤੀਜਾ 1990 ਵਿਚ, ਜੈਨ-ਅਗਰਵਾਲ ਕਮੇਟੀ ..
ਰਿਟਾਇਰਡ ਜਜ਼ ਜੇ ਡੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਸ ਸੇਵਾ(IPS) ਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਅਫਸਰ ਡੀ ਕੇ ਅਗਰਵਾਲ,
ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ  ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ! ਫੇਰ ਚੌਥਾ 2000 ਵਿਚ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮੀਸ਼ਨ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ
ਸੁਪ੍ਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਜਜ਼ ਜੀ ਟੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਬਣਿਆ! ਹਰ ਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਲਫਨਾਮੇ ਲਏ ਜਿਹਨਾ ਵਿਚ ਪੁਲਸ ਦੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ ਕੇ ਦਸਿਆ
ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹਨਾ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਨਹਗਾਰ ਦਸਿਆ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਦਾ ਸਿਧਾ ਹਥ ਇਹਨਾ
ਕਤਲਾਂ ਵਿਚ ਦਸਿਆ ਸੀ, ਜਾਨਿ ਕੀ ਓਹਨਾ ਨੂ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਜਿਮੇਦਾਰ ਗਰਦਾਨਿਆ ਸੀ!
ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਹੜਾ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਮੁਖ ਗਵਾਹ ਹੈ, (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ

ਜਿਸਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਕਰਣ ਦਾ ਆਰੋਪ ਹੈ), ਨੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਆਖਿਆ ਤੇ

ਵੇਖੋ ਇਸ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਓਹਨਾ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੇ

ਕਤਲ ਹੋ ਗਏ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ! ਅਸਲ ਵਿਚ ਏਸ ਸੁਅਰ ਟੰਡਨ ਦਾ ਖੁਦ ਦਾ ਵੀ

ਇਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਿਚ ਹਥ ਸੀ! ਇਕ ਸਦੀ ਦਾ ਕਰੀਬਨ ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਨਾ ਤੇ

ਇਨਸਾਫ਼ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਹੀ ਮਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ! ਕੁਲ

99
ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਨੇ 147 ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਵਿਚ ਹਥ ਹੋਣਾ ਦਸਿਆ ਹੈ!

ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ! ਸੰਨ 2005 ਤੱਕ ਇਹਨਾ ਵਿਚੋਂ 42 ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਜਾਂ ਤੇ

ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸੀ ਜਾਂ ਓਹ ਮਰ ਚੁਕੇ ਸੀ! ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ

ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ! 

ਬਥੇਰੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇ ਆਮ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਦੇ ਹਥ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ

ਕਰਨ ਦੇ ਆਰੋਪ ਵਿਚ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਕਈ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ

ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਬਖਸ਼ਦਿਆਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸਹੁਲਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਿਹ ਮਨਤ੍ਰਾਲ੍ਯ ਨੇ ਇੰਜ ਦੇ ਪੰਜ

ਅਫਸਰਾਂ ਨੂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ! ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇੰਜ ਦੇ ਸੁਚਾਰੁ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਜਿਮੇਵਾਰ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ, ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ

ਸੁਤੰਤਰ ਘੁਮਣ ਦੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ!

ਐਸ ਐਚ ਓ ਸ਼ੂਰ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ ਜਿਹੜਾ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਕ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਤਨਾਤ ਸੀ,

ਦੀ ਉਸਦੀ ਖੁਦ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਚ 500 ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ

ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਵੱਡੀ ਤਦਾਦ ਵਿਚ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀ! ਕੁਸੁਮ ਲਤਾ

ਮਿੱਤਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਵਿਚ ਤਿਆਗੀ ਬਾਬਤ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ .....ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ (ਨਰ ਸੰਹਾਰ) ਦੇ

ਦੌਰਾਨ ਇਸਨੂੰ   'ਅਪਰਾਧਿਕ ਦੂਸ਼-ਚਰਿਤਰ ਵਿਅਕਤੀ' ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ

ਕਿ, 'ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਲਸ ਫੋਰਸ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਰਮ ਸਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਇਹ ਜਿੰਦਾ ਮਿਸਾਲ ਹੈ!'

ਫਿਰ ਵੀ ਤਿਆਗੀ ਨੂੰ  ਪੁਲਸ ਦੀ ਨੌ ਕਰੀ ਵਿਚ ਤਰੱਕੀ ਮਿਲਦੀ ਹੀ ਰਹੀ! ਕੁਸੁਮ ਲਤਾ ਮਿੱਤਲ ਜੀ

ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ, ' ਅਖੀਂ ਵੇਖੇ ਗਵਾਹਾਂ ਤੇ ਦਬਾਓ ਪਾ ਕੇ ਇਸਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ

ਹਲਫਨਾਮੇ ਇਹ ਖੁੱਲਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਗਵਾਹ ਇੰਨੀ ਹਿੰਮਤ

ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਓਹ ਆਓਂਦਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ! ਓਹਨਾ ਦਾ ਇਹ

ਖੁਲਾਸਾ ਬੜਾ ਹੀ ਅਸਚਰਜ ਭਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ....ਤਿਆਗੀ ਨੂੰ ਪੁਲਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚੋਂ ਬੜੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਤਰੀਕੇ

ਨਾਲ ਰਿਟਾਇਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿਓਂਕਿ ਪੁਲਸ, ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਿਹ ਮਨਤ੍ਰਾਲ੍ਯ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਚਾਰਜ ਸ਼ੀਟ

ਦਾਖਿਲ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਓਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਣ ਵਿਚ ਕਾਮਿਆਬ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਿਸੇ

ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਨੂਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਅੱਤ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ!  ਓਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਦੀ

ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ! 2005 ਵਿਚ ਤਾਂ ਓਸਨੂੰ ਅਸਿਸ੍ਟੇੰਟ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ACP) ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੀ

100
ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ! 

ਸੇਵਾ ਦਾਸ ਡੀ ਸੀ ਪੀ (ਪੁਰਬ) ਤਿਆਗੀ ਤੋਂ ਉਪਰਲੇ ਓਹਦੇ ਤੇ ਤਨਾਤ ਸੀ! ਸੇਵਾ ਦਾਸ ਦਾ ਚਲਿਤ੍ਰ ਕਿਸੇ

ਪੁਲਸ ਸੰਗਠਨ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਬਦਨੁਮਾ ਦਾਗ ਹੈ! ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹਿਦਾ,

ਓਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ! ਸੇਵਾ ਦਾਸ ਨੇ ਸਿਖ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਡਿਉਟੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ

ਜਿਹੜੇ ਦੰਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕਾਤਿਲਾਂ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਸੀ ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕੰਮ ਕਰਣ

ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਐਸ ਐਚ ਓ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰਖਵਾ ਲਏ ਸੀ ਅਤੇ

ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਥੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਤੇ ਓਹ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਹੁਣ

ਰਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ! ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਲਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਓਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ

ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ! ਸੇਵਾ ਦਾਸ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸਿਧੇ ਹੀ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਸੀ! 

ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਨੇ ਇਸ ਸਿਖ ਕਤਲੇ ਆਮ

ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਸਿਰੇ ਚਾੜਿਆ!

ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਟੰਡਨ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੁਝ

ਹਿੱਸੇ; 
ਉਸਨੇ ਅਗੇ  ਕਿਹਾ ਕਿ ਓਥੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਫਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ, ਉਸਦੇ ਖੁਦ ਦੇ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ

ਜਾਮਵਾਲ (ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜਨਰਲ ਆਫਿਸਰ ਕਮਾਂਡਿੰਗ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ,

ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜਾਮਵਾਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਓਸ ਦੇ ਕੋਲ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਏਨੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ

ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਓਹ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਜਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਤਨਾਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ

ਕੈੰਟ ਵਿਚ ਆਰਮੀ ਹੈਡ ਕੁਆਟਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਦਾ ਏਰੀਆ ! ਓਸਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ ਜਾਮਵਾਲ ਕੇਂਦਰੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ

ਦਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਭੇਜਣ ਲਈ ਮੰਨ ਗਏ !ਉਸਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਤੇ

ਹਮਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਓਹ ਵੀ ਓਥੇ ਗਿਆ ਸੀ ! ਓਸਨੇ ਅੱਗੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਓਹ

ਗੁਰੁਦੁਆਰੇ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਕਮਪ੍ਲੈਕ੍ਸ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ! ਤਾਂ ਓਹ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ (Complex) ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਨੇ ਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਓਹ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਹੋਰ ਅੱਗ ਲਾਓਣ ਤੋਂ ਰੋਕੇ! ਓਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਸਿਆ ਕਿ ਓਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤਿਨ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ (ਜਿਹੜੇ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਮੁਲਾਜਿਮ ਸਨ) ਅਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰ ਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੁਰਖਿਅਤ

ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਇਆ! ਇਸਨੇ ਭੀੜ ਤੇ ਚੰਗਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਭੀੜ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਾਹ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਕਿ

101
ਓਹਨਾ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਜਾ! ਓਸਨੇ ਕਮਲ ਨਾਥ ਦੇ ਓਥੇ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਹਾਮੀ

ਭਰੀ  ਅਤੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕਮਲ ਨਾਥ ਭੀੜ ਨੂੰ ਓਥੋਂ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ! ਓਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਸਿਆ

ਕਿ ਓਸ ਵੇਲੇ ਓਥੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵੀ ਆ ਪੁੱਜੇ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾਂ ਓਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਡੀ ਸੀ ਪੀ ਨੂੰ

ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਰਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ! ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਬਾਬਤ ਵੀ ਦਸਿਆ ਜੋ ਕਿ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ

ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਸੀ! 

ਉਸਨੂੰ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਛੇ ਵਜੇ ਮਿਲੀ ਸੀ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਏਡੀਸ਼ਨਲ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸੀ ਕਿ ਓਹ ਖੁਦ ਓਥੇ ਜਾਣ

ਅਤੇ ਵਾਜਿਬ ਕਦਮ ਚੁਕਣ ! ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਵੀ ਦਸਿਆ ਕਿ ਓਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਓ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਬਚਾਓਣ ਵਿਚ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਵੀ ਕਰ ਲੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪੁਲਸ ਦੀ

ਨੌ ਕਰੀ ਤੋਂ ਸਸਪੇੰਡ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ (ਜਦਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਖੁਲੇ ਆਮ ਘੁਮਦਿਆਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ) ਇਸ

ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਪੂਰੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਣ

ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੁਖਤਾ ਕਰਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸੀ! ਉਸਨੇ ਅੱਗੋਂ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ

ਵਿਚ ਚਾਰ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸੁਧਾਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਉਸਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ

ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੁਕਮ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਮਿਲੇ ਸੀ ! ਓਹਨਾ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ

ਕੋਈ ਤਫਸੀਲ (details) ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ

ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ! ਕੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਘਾਹ ਖੋਦ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਓਸ ਕੋਲ ਪੁਛਣ ਵਾਲੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸੂਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਸਿਰਫ ਇਹਨਾ ਜ਼ਾਲਿਮਾਂ, ਗੁਨਹਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਓਣ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਹੀ

ਖੇਡੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ! 

ਇਹ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇਂ ਟ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਿਹ

ਮਨਤ੍ਰਾਲ੍ਯ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਤੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮਨ੍ਤ੍ਰਾਲ੍ਯ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ

ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਿਕ (Disciplinary) ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ? ਜਦਕਿ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ 4 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ

102
ਓਹ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਹੋਮ ਸਕੱਤਰ ਐਮ ਐਮ ਕੇ ਵਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਓਹਦਾ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ ! ਤਹਿਲਕਾ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਗਵਾਈ ਦਾ

ਇੰਟਰਵਿਓ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਪੜਨ ਲਈ  ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ;

ਤਹਿਲਕਾ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਗਵਈ ਦਾ ਲਿਆ ਗਿਆ

ਇੰਟਰਵਿਓ;

ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮਾਕਰ ਗਵਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਸੀ!

ਓਹਨਾ ਦੇ ਓਸ ਇੰਟਰਵਿਓ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ  ਓਹਨਾ ਉਘੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ  2005

ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ  ਮੱਦੇ ਨਜਰ ਰਖਦਿਆਂ ਫੌਜ਼
ਲਾਓਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ?
ਹਾਂ! ਮੈਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਪਰ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਕੋਲ ਕਿਓਂ ਜਾਂਦਾ --- ਕੀ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਅਸਰ
ਪਾਓਣ ਲਈ? ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਹੀ ਰਸਤਾ ਬਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗ੍ਰਿਹ
ਮਨ੍ਤ੍ਰਾਲ੍ਯ ਨੂੰ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਕਿਓਂਕਿ ਪੁਲਸ ਤੇ ਸਿਰਫ ਓਹਨਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਹੀ ਪਾਲਣਾ
ਕਰਦੀ ਹੈ! 
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੀ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਫੌਜ਼ ਲਾਓਣ ਦੀ
ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ?
ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੱਲ ਬਾਬਤ ਕੀ ਦੱਸਾਂ? ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ

ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਓਥੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸੀ !ਓਸਨੇ (ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ) ਮੈਨੂ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ

ਕਿ ਫੌਜ਼ ਨੂ ਬੁਲਾਓਣ  ਵਿਚ ਕੁਝ ਦੇਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ! ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ

ਬਹਸ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਸੋਗ ਵਿਚ ਹੋ, ਪਰ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਰਿਜਲਟ ਕੀ

ਨਿਕਲਣਗੇ?

ਤਾਂ ਕੀ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਜੁੱਟ ਹੋ ਗਏ ਸੀ? 

ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬੰਦੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮੇਰੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਨੇ ਮੇਰੇ
ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਓਣ ਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸੀ! ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ
ਗਵਰਨਰ ਦੀ ਕੀ ਹੈਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਟਾਇਟਲਰ ਨੂੰ ਇਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਦਲਿਤ
ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਬਣੇ! ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, ਗਵਾਈ ਓਹਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼
ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ! 
ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜਿਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋ?

103
 ਖੁੱਲੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ

ਇਕ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗੂ ਛੁਪੇ ਰਹੇ, ਮੈਨੂ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ, ਲੋਕੀ ਫੰਸ ਗਏ ਨੇ , ਤੁਸੀਂ ਮਦਦ ਕਰੋ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ

ਨੇ ਪਰ ਇਸਤੋ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ! ਇਹ ਕੀ ਦਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ? ਇਹ ਸਬ ਚੋਰ ਲੋਕ,

ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਠੀਕਰਾ (ਜਿਮੇਵਾਰੀ) ਇਸੇ (ਗਵਈ) ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਭੰਨ ਦਿਓ! 

ਤੇ ਕੀ ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਇਕ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗੂ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ ?

ਹਾਂ! ਡਰ ਕਰਕੇ ! ਓਹ ਇਕ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗੂ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ! (ਓਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ -ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਬਾਦ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਿਆ)  
ਹੋਰ ਕੌਣ ਕੌਣ ਜੁਮੇਵਾਰ ਹੈ? 
ਜਾਮਵਾਲ! ਉਸਨੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਐਸ ਸੀ ਟੰਡਨ) ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ! ਓਹ ਮੈਨੂ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕੀ ਛੇਤੀ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਾਲਤੂ ਵਿਚ ਵੇਲਾ

ਨਾ ਗੁਆਓ! ਉਸਨੂੰ ਦੋਹਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ! ਮੈਂ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਫੌਜ਼ ਲਾਓਣ ਦੀ ਬਾਬਤ

ਪੁਛਿਆ ਸੀ! ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਵੈਦਯਾ ਨੂੰ ਫੌਜ਼ ਨਾ ਲਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ

ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂ ਹਲਕਿਆਂ ਲੈਂਦੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸਬ ਕਰਣ ਵਿਚ ਟਾਈਮ

ਲਗਦਾ ਹੈ! (ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜਾਮਵਾਲ ਓਸ ਵੇਲੇ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫਸਰ ਸੀ)!

ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ?  

ਇਹ ਮੀਟਿੰਗ ਡਾਕਟਰ ਪੀ ਸੀ ਅਲੇਗਜੇੰਡਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਕੱਤਰ) ਨੇ ਸੱਦੀ ਸੀ! ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ
ਵੇਲਾ ਇਸ ਵਿਚ ਅਜਾਈਂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਫੌਜ਼ ਨੂ ਸੱਦਣ ਤੇ ਜੋਰ
ਪਾਇਆ ਸੀ! ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸੀ! 
ਪਰ ਅਲੇਗਜੇੰਡਰ ਨੇ ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ? 
ਹਾਂ! ਮੈਨੂ ਪਤਾ ਹੈ! ਪਰ ਓਸਨੇ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ

ਵੀ ਓਥੇ ਹਾਜਰ ਸੀ! ਇਥੇ ਮੈਨੂ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਬਦਲੇ ਵਿਚ, ਮੈਨੂ ਯੂ ਪੀ

ਐਸ ਸੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਓਹਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ! ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਹਿ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ,

ਆਪਣਾ ਇਸਤੀਫ਼ਾ ਜਰੂਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ! ਇਹ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ! ਅਲੇਗਜੇੰਡਰ ਓਥੇ ਕੀ ਕਰ

ਰਿਹਾ ਸੀ! ਸਿਰਫ ਖਤ ਹੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਮੈਂ ਕੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ! 

ਤੁਸੀਂ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੇ ਰੋਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ! ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਸ ਸਭ
ਵਿਚ ਕੀ ਰੋਲ ਸੀ? 
ਓਹਨਾ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਦਸਿਆ ਕੀ ਹਾਲਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਨੇ ਪਰ, ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ
ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ! 

104
 ਕੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ? 
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਲਾਹ ਕਾਰਾਂ  ਦਾ ਇਸ ਸਭ ਵਿਚ ਬੜਾ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਸੀ, ਓਹਨਾ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾ ਅਜਾਈਂ ਹੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ!
ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ -  http://test.outlookindia.com/article.aspx?228181

ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਪਦਮਾਕਰ ਗਵਾਈ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ (ਖੁਲਾਸਿਆਂ) ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ

ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਜਨਰਲ ਏ ਐਸ ਵੈਦਯਾ, ਪੀ ਸੀ ਅਲੇਗਜੇੰਡਰ, ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ,

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਮਨਤ੍ਰਾਲ੍ਯ --ਜਾਨੀ ਕਿ ਨ ਸਿਰਫ

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ (ਕਾਂਗਰਸ) ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ( ਗੁਨਿਹਗਾਰ) ਸੀ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ

ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ (administrative) ਮਹਿਕਮਾ ਵੀ ਨਿੱਕੰਮਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ

ਹੋਰਨਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੋੱਡੇ ਟੇਕ (surrendered) ਚੁੱਕਾ ਸੀ!, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ

ਸਮਾ ਗੁਆਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗੜਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ

ਕੀਤੀ ਗਈ! ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮ ਕਾਤਿਲਾਂ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਓਹ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਸਿਖਾਂ

ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ (administrative officers)

ਘੋੜੇ ਵੇਚ ਕੇ ਡੂੰਘੀ ਨੀਂਦਰੇ ਸੁੱਤੇ ਰਹੇ! ਨੀਰੋ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਰੋਮ ਜਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਇਥੇ ਦਿੱਲੀ

ਸਿਰਫ ਜਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀ ਇਹ ਖੂਨ ਦੇ ਅਥਰੂ

ਪੀਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਜਾਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸ ਰਿਹਾ! ਬਸ

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੂਨ ਹੀ ਖੂਨ ਡੁੱਲਿਆ ਪਿਆ ਸੀ! ਬੇਦੋਸਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ

ਮਾਤਾ ਦਾ ਸੋਗ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੁ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਦੁਖ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਸੀ!

ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਰ ਤੇ ਕੀ ਬੀਤ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਾਂ ਕਿਹੜੇ ਪਰਵਾਰ ਮਾਤਮ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਕੀ? ... ਓਹ ਤੇ

ਆਪਣੀ ਦੁਨਿਆ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸੀ ... ਮਾਤਾ ਤੇ ਗਈ ਪਰ ਵਿਰਾਸਤ (will) ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜ ਵੀ ਤਾਂ ਮਿਲ

ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ! ਸੋਗ ਤੇ ਸਿਰਫ ਇਕ ਬਹਾਨਾ ਸੀ! 

ਨਰ ਸਿਮਹਾਰਾਓ ਨੇ ਫੌਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੱਦੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਦੁਨਿਆ ਨੂ ਵਿਖਾਓਣ ਲਈ ਮੇਰਠ ਤੋਂ ਫੌਜ਼ ਸੱਦੀ

ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਿਰਫ 65 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰ ਤੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਮਸਾਂ ਇਕ ਘੰਟਾ ਹੀ

ਲਗਦਾ ਹੈ, ਫੌਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਗਜਿਆਬਾਦ ਹੀ ਰੋਕ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਵਿਚ

ਸਿਖ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਸਨ! ਓਧਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਖਬਰ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਟੀ ਵੀ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ

ਤੇ ਝੱਟ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਅਤੇ ਕਰਫਿਓ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ

ਵੀ ਫੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨਾ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ? ਪੁਲਸ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ

105
ਕੋਈ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ! ਫੌਜ਼ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਂਝੀ ਕਮੇਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਈ ਗਈ! 

ਕਰਫਿਓ ਲਾਓਣ ਦੀ ਖਬਰ ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਰਫਿਓ

ਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ (ਪੁਲਸ ਹੈਡ ਕੁਆਟਰ) ਵਿਚ ਸੀ, ਫੌਜ਼ ਦੇ

ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਦਿੱਲੀ ਕੈੰਟ ਦੇ ਧੌਲਾ ਕੁਆਂ ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਗਵਰਨਰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ

ਨਿਵਾਸ ਵਿਖੇ ! ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੇ ਜਦਕਿ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾ

ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ ਸੀ! ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਖ ਵਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ

ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ੇ (1974 ਦੇ) ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਜਿਹਨਾ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਂ ਵੱਸੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦਾ ਅਤਾ ਪਤਾ ਵੀ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਰਬਾਦੀ ਹੋਈ ਸੀ! ਫੌਜ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਲਿਆਓਣ ਲਈ

ਨਹੀਂ ਪਰ 3000 ਫੌਜੀ ਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਚਿਤਾ ਤੇ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਆਓਣ

ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਈ ਪੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨ

ਭੇਂਟ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜੀ ਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਕਰਣ ਲਈ ਲਾਇਆ ਗਿਆ

ਸੀ! ਇਹ ਫੌਜੀ ਖੁਦ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂ ਪੁਲਸ ਨੇ ਕੋਈ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ! ਇਹਨਾ

ਜੁਆਨਾਂ ਨੂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਪੁਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਥ ਕੱਟ-ਵਢ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ

ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵੀ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੇ!

ਇੰਜ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ  ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਨਕਾਰਾ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ! 

ਇੰਜ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਆਪਣੀ ਲੰਗ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ, ਫੌਜ਼ ਨੂੰ

ਸੱਦਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਹੱਕ ਸੁਪ੍ਰਿਨਟੇੰਡੇੰਟ ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਡੀ ਸੀ (ਜਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀ) -ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਕੋਲ ਹੀ

ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇਸ ਹੱਕ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗਿਆਂ

ਬਚਾਓਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 10,000 ਤੋਂ ਵਧ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ

ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ! ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਤੇ ਸਿਰਫ 2733 ਮੌਤਾਂ ਹੀ ਦਸਦੇ ਨੇ ਪਰ ਜੋ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਰਜ਼ ਹੀ

ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਪਰਵਾਰ ਪੂਰੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਜਾਂ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ

ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਅਧ ਬੰਦਾ ਬਚਿਆ ਵੀ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਓਹ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ---

ਓਹਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਹੈ! ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁਖ

ਮੰਤਰੀ ਮਦਨ ਲਾਲ ਖੁਰਾਨਾ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਫੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਓਣ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਅਹਿਮ

ਕਿਰਦਾਰ ਅਦਾ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦੇ ਸਦਕੇ ਹੀ ਕੁਝ ਸੱਚ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਏ ! ਜਦੋਂ ਪੀੜਤ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਜਮਾ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਇਹਨਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 6700 ਤੋਂ ਕਿਧਰੇ ਵਧ ਸੀ! ਪਰ ਇਕ ਕੌੜਾ ਸਚ

ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ (leaders)

106
ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਨ, ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਗਾਇਬ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸ ਕਰਕੇ

ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਵੀ ਬੇਦਾਗ ਨਹੀਂ ਹਨ!

ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿਰ

ਕੱਡ ਉਘੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਜਾ ਕੇ

ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜ਼ ਸੱਦਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਣ ਦੀ

ਅਰਜੋਈ ਵੀ ਓਹਨਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਓਹ ਫੌਜ਼ ਸੱਦਣ ਤੇ

ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦਿਲ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ

ਕੰਮਾ ਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸੈਂਟਰ (business establishments) ਨੂੰ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ

ਰਿਹਾ, ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧ-ਸੈਨਿਕ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਂਹਦੇ ਰਹੇ ! ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ

ਇਹਨਾ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲਕਵਾ (Paralysis) ਮਾਰ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਚੁਪ ਖਲੋਤੇ ਇਸ

ਅੱਗ ਲਾਓੰਦੇ ਹਜੂਮ ਨੂੰ ਤਕਦੇ ਰਹੇ! ਸਿਰਫ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਦੇ ਡੀ ਸੀ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਫੌਜ਼ ਮੰਗ

ਲਈ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤਿਨ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਪੁੱਜੀਆਂ! ਕਿਓਂ? ਕੀ ਪਹਿਲੀ

ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਤਿਨ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਮੇਰਠ ਜਾਂ ਆਗਰਾ ਤੋਂ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਪੁੱਜਣ ਵਿਚ ਏਨਾ ਸਮਾ ਲਗਦਾ

ਹੈ? ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਦੇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ? ਇਹ ਸਭ ਇਕ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਹੀ

ਨਤੀਜਾ ਲਗਦਾ ਹੈ! ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਦੰਗਾਈ ਅਨਸਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ! ਇਹਨਾ ਅਨਸਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ

ਤਿਨ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਦੁਗਨਾ ਇਜ਼ਾਫ਼ਾ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਸੀ! ਤਿਰਲੋਕ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਤਿਨ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਫੌਜ਼ ਤਾਂ ਭੇਜੀ

ਗਈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਗਸ਼ਤ (Patrolling) ਵਾਸਤੇ, ਇਹਨਾ ਭੜਕੇ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਜਾਂ ਓਹਨਾ ਤੇ

ਕਿਸੇ ਕਾਰਵਾਈ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ?

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੰਗਾਇਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਓਣ

ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਕਰਨ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਹੈ! ਪੀੜਤ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹੋਰਨਾ ਜਾਣੇ

ਪਛਾਣੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਤੱਕ ਨੇ ਇਹਨਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਦੀ ਨਿੰ ਦਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁਖ

ਗੁਨਹਗਾਰ ਮਨਿਆ ਹੈ ! ਇਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਖਾਸ ਬਦਨਾਮ ਜਿਵੇਂ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ,

ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ, ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਦਾਸ ਵਗੈਰਾ ਨੇ ਪਰ

ਇਹਨਾ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਕਦ ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਗੈਰ

ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਪੀ ਯੂ ਸੀ ਐਲ ਅਤੇ ਪੀ ਯੂ ਡੀ ਐਫ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਛਪਵਾਇਆ ਸੀ ! ਇਹਨਾ

ਆਪਣੀਆਂ ਟੀਮਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸਮੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ

107
ਅਖੀਂ ਵੇਖੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਸੀ ! ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਇਹਨਾ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕਿਤਾਬ,

"ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ' ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ "Who are the guilty”  ਛਾਪਿਆ ਸੀ! ਇਹਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦ ਵਿਚ

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਜਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਓਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਇਹ ਲਖਾਂ ਦੀ ਤਦਾਦ ਵਿਚ ਹਥੋਂ ਹਥ ਵਿਕ ਚੁਕੀਆਂ ਸੀ!  ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਵੀ ਇਸਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਤਰਜੁਮਾ

(English translation)  http://guiltyof1984.blogspot.in/  ਇਸ ਵੇਬ ਸਾਇਟ ਦੇ ਪੜ ਸਕਦੇ ਹੋ! 

ਵੇਦ ਮਰਵਾਹ—ਤਤਕਾਲੀ (ACP) ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ

ਦਿੱਲੀ
ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਦਾ ਕੰਮ

ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਖਿਲ ਕਰਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ

ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ

ਗਿਆ!

ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ

ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਂਚ ਪੂਰੀ ਕਰਣ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਸਹੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਜ਼ਬਤ

ਕਰ ਲਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ!

ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ

ਹੀ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਥਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜਲ ਰਹੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਭ ਥਾਨਾ (ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ) ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਡਾਇਰੀ

ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ, ਮਿੰਟਾਂ ਤੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ

ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਡਾਇਰੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਾਲ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਤਕ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ

ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮਦਦ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਕਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!

ਇਕ ਹੋਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਤੱਥ ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਅਖੌਤੀ ਭੀੜ ਵਿਚ 20 ਤੋਂ ਘੱਟ

ਕੇ 3 ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦਖਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦੀ

ਸੀ, ਇਹ ਕੁਝ ਇਹ ਖਾਸ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ!

ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ

108
ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਨੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜਾਂਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਰਿੱਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਹ ਜਾਂਚ

ਰੋਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਦਾ

ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖਣੀ ਹੀ ਬਾਕੀ ਪਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਨੂੰ

ਰੋਕਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਲਿਖਤੀ ਆਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਜਾਂਚ ਬੰਦ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ। ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ

ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਹੋਰ

ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ! ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਪੂਰੀ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ

ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਇਹ ਅਸਾਧਾਰਣ

ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ 3,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਓਹਨਾ

ਵੱਲੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗਣ ਤੇ ਵੀ ਓਹਨਾ ਦਿਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ!

ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਡਿਊਟੀ ਵਿਚ ਕੁਤਾਹੀ ਕਰਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ

ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਪਿਛਲੇ 29 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ

ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖਿਲਾਫ ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸੰਮਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਦੋਂ ਵੀ

ਆਏ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਮਨ ਮੇਰੇ ਫਲੈਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਿਪਕਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ

ਸਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇੰਨੀ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦਿੱਤੇ

ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਂਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੰਗੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ

ਸਕਦਾ, ਪਰ 1984 ਵਿੱਚ, ਵਾਧੂ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ!

ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਦੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂਨੂੰ ਚੇਤੇ ਹੈ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ, ਇੰਦਰਾ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਜੀਬ ਮਾਮਲੇ ਵਾਪਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ

ਬਹੁਤ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਕੋਰ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ ਬੁਲਾਇਆ

ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿਉਂ? ਪਰ ਮੈਂ ਜੋ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂਚ

ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਘਬਰਾਏ, ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਸੀ।

109
 ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼

ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਗਲਤ ਸੰਕੇਤ ਭੇਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਸੁਧਾਰਾਂ

ਲਈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭਰਤੀ, ਤਰੱਕੀਆਂ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ! 1984

ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਕਈ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ

ਕੋਬਰਾਪੋਸਟ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਟਿੰਗ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ

ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ

ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਖੁਦ ਵੀ

ਫਿਰਕੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਛੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਐਸ ਐਚ ਓਜ਼) ਨਾਲ ਇੱਕ ਅੰਡਰਕਵਰ

ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਪਰਦਾਫਾਸ਼

ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਏ ਸੀ ਪੀ ਗੌਤਮ ਕੌਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਐਸ ਸੀ

ਟੰਡਨ ਦੀਆਂ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਵਿੱਚ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਜਿਹੇ ਕੋਈ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਜਦੋਂ ਟੰਡਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕੌਲ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਨੇ ੜੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇਖਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ

ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਭੀੜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਲਾ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਟਾਇਮਸ ਓਫ ਇੰਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਉਹ

ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਜੇ ਉਹ ਸੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸਮੁੱਚੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ

ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ "ਸਬਕ" ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ

ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਜ-

ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ।

ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਏ ਗਏ ਐਸ ਐਚ ਓਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ, ਦਿੱਲੀ

ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਰੋਹਤਾਸ ਸਿੰਘ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਐਸ ਐਨ ਭਾਸਕਰ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਪੁਰੀ ਦੇ ਓ ਪੀ ਯਾਦਵ ਅਤੇ

ਮਹਿਰੂਲੀ ਦੇ ਜੈਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਟੇਲ ਨਗਰ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਓ ਰਹੇ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੀ

ਵੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹਲਫਨਾਮਾ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ

ਸਥਾਨਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ

ਬਲਕਿ ਜਨੂੰ ਨੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ।

110
 ਵਧੇਰੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੁਲਾਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ "ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਲਾਓੰਦੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ

ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਕਰਣ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਕਤਲ ਹੋਏ ਦੇ

ਅਧਿਕਾਰਤ ਨੰ ਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਓਹਨਾ ਦਿਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ

ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਦੰਗੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ

ਆਈਆਂ, ਪਰ ਸਿਰਫ 2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ

ਵੱਲੋਂ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਦੇ ਸਬੂਤਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਲੌਗਬੁੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਬਦਲ

ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ!

ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਧੀਨ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਦੀ

ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਫਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਐਫ

ਆਈ ਆਰ ਦਾਇਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਾਇਰ

ਕੀਤੀ, ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ

ਤੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ!

ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਐਸ ਐਚ ਓਜ਼ ਨੇ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਬਦਇੰਤਜ਼ਾਮੀ ਲਈ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਦਾਹਰਣ

ਲਈ, ਤਿਆਗੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ, ਉਹ (ਟੰਡਨ) ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਹੇਠ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਗਲਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ

ਗਈ।"

ਯਾਦਵ ਨੇ ਵੀ ਟੰਡਨ 'ਤੇ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ, ਜਦਕਿ ਭਾਸਕਰ ਨੇ

ਕਿਹਾ ਕਿ ਐਸ ਐਚ ਓ ਦੀ ਕੁਝ ਤਰੀਫ ਕਰਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਸਨੂੰ , ਪੁਲਿਸ ਮੁਖੀ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਨਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਪੂਰ-ਕੁਸੁਮ ਮਿੱਤਲ ਕਮੇਟੀ, ਦੋਵੇਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ

ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ ਕਾਨੂੰ ਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਲਈ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ! ਜਦੋਂ

ਕੋਬਰਾਪੋਸਟ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਟੰਡਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਟਿੱਪਣੀ

ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਹੀ ਗਈ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਚੋਣ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ

ਸਕਦੀ ਹੈ।

111
 ਭਾਸਕਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਲਈ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ

ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਵਧੀਕ ਸੀ ਪੀ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜਾਟਵ 'ਤੇ

ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਵੀ

ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, । ਭੁੱਲਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਜਾਟਵ ਨੂੰ

ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸੀ! ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਜਵਾਬ

ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵਾਕ਼ਯਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਦਾਅਵਾ

ਕੀਤਾ, "ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੇਕਿਨ ਵਹਾਂ ਸੇ ਮੂਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਆ।"

ਰੋਹਤਾਸ ਸਿੰਘ, ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਂਚ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਏ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ

ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਡੀ ਸੀ ਪੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ

ਦਿੱਤੀ। ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, "ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ, ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ

ਦਾ ਕਤਲ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਤੇ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣੀ

ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ?"

ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਸਿਰਫ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ

ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ,

"ਜੇ ਉਹ ਸੁਨੇ ਹੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਬਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕੰਟਰੋਲ

ਰੂਮ ਦੀ ਲੌਗ ਬੁੱਕ ਵਿੱਚ ਦੋ 2% ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ," ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ

ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਬਦਲੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਉਣਗੇ।

ਸਿੰਘ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਮਹਿਕਮਾ ਫਿਰਕੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਆਦਮੀਆਂ

ਤੋਂ ਹੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਫਿਰਕੂ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।

ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਫੌਜ ਦੇ ਦਖਲ

ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੰਗੇ ਘਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਸ

ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਵਿਚ ਵੱਖਰੇ

ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ।

ਭੁੱਲਰ ਅਨੁਸਾਰ, "ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ

ਆਪਣੀਆਂ ਨੌ ਕਰੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।

112
 4 ਕਮਿਸ਼ਨ, 9 ਕਮੇਟੀਆਂ ਅਤੇ 2 ਐਸ ਆਈ ਟੀ – 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ

ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਰਸਤਾ!

ਇੱਥੇ ਵੇਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਅਤੇ ਘੁਮਾਊ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਲੰਬਾ ਪੈਂਡਾ

ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ਜੋ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਲੈਣ ਲਈ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਮਾਰਵਾਹ ਕਮਿਸ਼ਨ, 1984

ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧੀਕ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵੇਦ ਮਾਰਵਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਥਾਪਤ

ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ!

1985 ਦੇ ਮੱਧ ਵੱਲ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ

ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ (ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ) । ਇਸ

ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ!

ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ, 1985

ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਜੱਜ ਜਸਟਿਸ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਜੋ ਬਾਦ ਵਿੱਚ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਵੀ ਬਣੇ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੱਜ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗਠਨ ਮਈ 1985 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾਰਵਾਹ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੂਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤਾਂ ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਮਰਵਾਹ ਦੇ

ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਨੋ ਟ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਨਵੇਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਫਰਵਰੀ 1987

ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਤਿੰਨ ਹੋਰ

ਕਮੇਟੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ -ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ, ਕੇਸਾਂ ਦੀ

ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਣ, ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਣ!

ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਿਆਦ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ ਕਿ

"ਕੀ ਵਾਕਈ ਹਿੰਸਾ ਹੋਈ ਸੀ", ਅਤੇ "ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ" ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ

ਗਈ"!

113
 ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕੇਸ, ਖਾਸ

ਕਰਕੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ, ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ

ਤੱਥ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਐਚ ਕੇ ਐਲ

ਭਗਤ ਨੂੰ ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਰੋਕਣ (Inactivity) ਦੀ

ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ!

ਢਿੱਲੋਂ ਕਮੇਟੀ, 1985

ਦਿੱਗਜ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਢਿੱਲੋਂ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ੧੯੮੪ ਤੋਂ

ਬਾਅਦ ਪੀੜਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਮਸਾਂ 10,000 ਰੁਪਏ ਹਰਜਾਨਾ ਦੇਣਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ

ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!

ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜੋ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੀਮਾ ਪੈਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਤਕਨੀਕੀ ਆਧਾਰ 'ਤੇ

ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ "ਦੰਗੇ" ਬੀਮਾ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਕਵਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ,

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਸ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ

ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।

ਕਪੂਰ-ਮਿੱਤਲ ਕਮੇਟੀ, ੧੯੮੭;

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ

ਜਸਟਿਸ ਦਲੀਪ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਨੌ ਕਰਸ਼ਾਹ ਕੁਸੁਮ ਲਤਾ ਮਿੱਤਲ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਆਖਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੧੯੯੦ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ।

ਮਿੱਤਲ ਦੀ ਇਹ ਰਾਇ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ ਉਪਲਬਧ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ

ਕਪੂਰ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਗਵਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਆਫ-ਦ-ਰਿਕਾਰਡ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਜਸਟਿਸ ਕਪੂਰ ਨੇ ਘੋਰ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਅਤੇ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਲਈ 72 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 30 ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

114
 ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਮਿੱਤਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਫੇਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜੈਨ-ਬੈਨਰਜੀ ਕਮੇਟੀ, 1987

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਜੱਜ ਜਸਟਿਸ ਐਮ ਐਲ ਜੈਨ ਅਤੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਇੰਸਪੈਕਟਰ

ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਏ ਕੇ ਬੈਨਰਜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਹ ਕਮੇਟੀ 1987 ਵਿੱਚ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ

ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅਗਸਤ 1987 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰ ਦ ਗੁਪਤਾ ਵਿਰੁੱਧ

ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਕੇਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ;

ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿੱਟ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ

ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।

ਸਿਟੀਜ਼ਨਜ਼ ਜਸਟਿਸ ਕਮੇਟੀ, ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਜੋ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ

ਹੈ ਨੇ ਸਟੇਅ ਖਾਲੀ ਕਰਣ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਅਗਸਤ 1989 ਵਿੱਚ, ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਐਕਟ ਅਤੇ

ਅਪਰਾਧਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਬਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ!

ਆਹੂਜਾ ਕਮੇਟੀ, 1987

ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੀਜੀ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਇਹ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਣ ਦਾ

ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਨੇ ਅਗਸਤ 1987 ਵਿੱਚ

ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਇਕੱਲੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 2,733 ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ

3,325 ਸੀ।

ਪੋਟੀ-ਰੋਸ਼ਾ ਕਮੇਟੀ, 1990

ਜੈਨ-ਬੈਨਰਜੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਤਰਜ਼ 'ਤੇ, ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਮਾਰਚ 1990 ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਫਤਵੇ ਨਾਲ ਬਣਾਈ

ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਪੀ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਪੋਟੀ ਅਤੇ

ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਆਈ ਪੀ ਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪੀ ਏ ਰੋਸ਼ਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਤੰਬਰ ੧੯੯੦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਿਆਦ ਲਈ

ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

115
ਜੈਨ-ਅਗਰਵਾਲ ਕਮੇਟੀ, 1990
ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜਸਟਿਸ ਜੇ ਡੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਯੂ ਪੀ ਦੇ ਡੀ ਜੀ ਪੀ ਡੀਕੇ

ਅਗਰਵਾਲ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1990 ਵਿੱਚ ਪੋਟੀ-ਰੋਸ਼ਾ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ।

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜਸਟਿਸ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 669 ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਮੁੜ

ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, 415 ਨਵੇਂ ਹਲਫਨਾਮੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ 403

ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ!

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣੀ 1993 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਭਗਤ, ਧਰਮਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ,

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ

ਇਹ ਵੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਸਿਰਫ "ਸਰਸਰੀ" ਹੀ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ

ਕਿ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦਰਜ਼ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਣ

ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਕੋਈ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਨਰੂਲਾ ਕਮੇਟੀ, 1993;

ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮਦਨ ਲਾਲ ਖੁਰਾਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ

1993 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਦੇ ਅਧੀਨ

ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਜਨਵਰੀ 1994 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ, ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ

ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ, 2000

15 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਠੱਪ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਮਤਾ

ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੱਜ ਜੀਟੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਤਹਿਤ ਇੱਕ

ਨਵਾਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਭਗਤ, ਕੁਮਾਰ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਨੋ ਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਸੂਚੀ

ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਸਾਬਕਾ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਕਮਲਨਾਥ।

ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਮਈ ੨੦੦੫ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।

116
 ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਸ਼ਾਓਂਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ

ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

"ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਲਫ਼ਨਾਮੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ

ਵਰਕਰਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ ਜਾਂ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਿਖਾਂ

ਕੋਲੋਂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਮਗਰੀ ਖੋਹ ਲਏ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਭੀੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ

ਬਚਾਅ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।"

ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਰਾਜੀਵ ਵਿਰੁੱਧ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਿ

ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ

ਦੰਗਾ ਵਿਰੋਧੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ

ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੀ ਨਾ ਵਾਪਰੇ।

ਇਸ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁੜ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਮਾਥੁਰ ਕਮੇਟੀ
ਮਥੁਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੁਪਰੀਮ

ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੱਜ ਜੀ ਪੀ ਮਾਥੁਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ

ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ "ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ", ਅਤੇ ਇਹ

ਕਿ "ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ"ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇਣ

ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ"।

ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਹ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਐਸ ਆਈ ਟੀ (SIT) ਸਥਾਪਤ ਕਰਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼

ਕੀਤੀ ਕਿ, ‘ਕੀ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ’? ਇਸ

ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸੀਨੀਅਰ ਆਈ ਪੀ ਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪ੍ਰਮੋਦ ਅਸਥਾਨਾ, ਰਿਟਾਇਰਡ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸੈਸ਼ਨ

ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਜੱਜ ਰਾਕੇਸ਼ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧੀਕ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕੁਮਾਰ

ਗਿਆਨੇ ਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਐਸ ਆਈ ਟੀ, 2015

117
 ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2015 ਵਿੱਚ ਮਾਥੁਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ

ਕਈਆਂ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।

ਇਹ ਉਹ ਟੀਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਨਰੇਸ਼ ਸ਼ਹਿਰਾਵਤ ਅਤੇ ਯਸ਼ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ

ਠਹਿਰਾਇਆ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੌਂਸਲਰ ਜੈਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ

ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਜੈਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ

ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।

6 ਦਸੰਬਰ 2017 ਨੂੰ , ਐਸ ਆਈ ਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਂਚ ਦੇ 186 ਕੇਸ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਤੋਂ

ਬਾਅਦ ਸਿਖਰਲੀ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ੧੦ ਜਨਵਰੀ ੨੦੧੮ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇਕ ਐਸ ਆਈ ਟੀ

ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਦੇ ਮਟਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੇ ਪਰਿਵਾਰਕ

ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗੰਗੂ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ

ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋ ਕੇ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਪਾਕ

ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ, ਜਿਸਦਾ ਕੋਡਨਾਮ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਡਾ ਸੰਗਤ

118
ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ

ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!

  ਇੰਜ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਤੋ ਸੁਰਖਿਅਤ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਤੇ ਦੇਸ਼

ਦ੍ਰੋਹੀ ਦਾ ਇਲ੍ਜ਼ਾਮ ਲਾ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਫੇਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੀ

ਸੀ! ਬਸ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕੀ ਸਿਰਫ ਇੰਦਰਾ ਹੀ

ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖ ਕੌਮ ਦੇਸ਼ ਦ੍ਰੋਹੀ? ਇੰਜ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇ ਆਮ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਦਨਾਮ ਕਰਕੇ ਨੀਵਾਂ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾ

ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਪਖੋਂ ਕਮਜੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ! ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਭਾਰਤ ਦੀ

ਜਨਤਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਡੇਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕੀ ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ ਵਰਤਣਾ ਛੱਡ

ਦਿੰਦੇ! ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਬੜੀ ਹੀ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਖੂਨੀ ਖੇਡ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿਚ

ਪਾਕਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਓਂਦੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਤੇ ਅੰਜਾਮ

ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ 1984 ਦੇ 8 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ! ਇਸ ਪਲਾਨਿੰ ਗ (ਯੋਜਨਾ) ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ

ਗੁਪਤ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸਦੀ ਸੂਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ! ਉਚੇ ਓਹਦੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ

ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਖਬਰ ਲੱਗ ਗਈ ਜਿਹਨਾ ਆਪਣੇ ਕਈ ਜਾਣ - ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਸਿਆਰ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! 

ਗੁਰਪੁਰਬ ਦੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਿਖ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾ ਰਹੇ

ਹੋਣੇ ਸੀ ਤਾਂ ਓਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਾਕਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਟੀ ਵੀ ਤੋਂ

ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਾਕਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਣ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਸ

ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿਖਾ ਦੀਆਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ! ਅਕਤੂਬਰ 1984

ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੇਨਾ ਦੀ ਪਾਕਸਤਾਨ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਤਨਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੜਾਈ ਹੋਣੀ ਪੱਕੀ ਸੀ! ਇਕ

ਅਫਵਾਹ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ... ਇਸ

ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਕਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਪਾਕਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਟਾਕਰੇ

ਹੋਣਗੇ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ  (revolt) ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ

ਓਹ ਪਾਕਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਏ ਨੇ ! ਇੰਜ ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਕੱਟ-ਵੱਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣੀ ਅਤੇ

ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਬਾਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਵੀ ਜਾਣਾ ਸੀ! ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਬੰਬ ਮਾਰ ਕੇ

ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ! ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਜਿਲਿਆਂ ਵਿਚ

ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਦਾਸ ਪੁਰ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਫਿਰੋਜਪੁਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜਾਂ ਤੋਂ

119
ਬੰਬ ਹੀ ਮਾਰਨੇ ਸੀ ਪਰ ਫੌਜ਼ ਅਤੇ ਅੱਧ ਸੈਨਿਕ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ  ਵੱਲੋਂ ਓਹਨਾ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਵੀ

ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰਨਾ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਯੂਥ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਅਤੇ

ਅਸਮਾਜਿਕ ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਬਾਰ ਲੁੱਟਣੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ! ਯੂਥ ਕਾਂਗਰਸ

ਵੱਲੋਂ ਇਸਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ , ਸਿਰਫ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ! 

ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਇਸ ਗੁਪਤ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਸੂਹ ਮਿਲ ਗਈ

ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਓਹ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਫੇਲ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾਓਣ ਲੱਗ ਪਿਆ! ਉਸਨੂੰ ਜਦ ਹੋਰ ਕੋਈ

ਰਾਹ ਨਾ ਲਭਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਕ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੱਪ

ਵੀ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤੇ ਡਾਂਗ ਵੀ ਨਾ ਟੁੱਟੇ! ਉਸਨੇ ਇਸ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕਰਣ ਲਈ, ਸਿਖਾਂ ਤੇ

ਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੱਛਣਾ ਤੋਂ ਖਾਲਸੇ ਨੂ ਬਚਾਓਣ ਲਈ ਅਤੇ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਹੀ

ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਹਿਤ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ! ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿਰੇ

ਚਾੜਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ

ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਨੌ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚੁਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਖਤਮ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ! 
  ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕੋਈ ਮਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ
ਹੋਰਨਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਇਕ ਬਕਵਾਸ ਲੱਗੇ - ਇਕ ਹਕ਼ੀਕ਼ਤ ਹੈ, ਇਕ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਹੈ! ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ
ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਭੂਤਪੂਰਬ ਮੁਖ ਜਜ਼ ਸਰਦਾਰ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ
ਵਿਚ ਇਸ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਪੁਛੇ ਗਏ 38 ਸੁਆਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੁਆਲ ਨੰਬਰ 35 ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ...35.
What was “Operation Shanti”? When was it conceived and worked out? ਇਸਦੀ
ਸੱਚਾਈ ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾਓਂਦਾ ਹੈ!

120
 http://www.docstoc.com/docs/7558768/1984--Sikhs%E2%80%99-
Kristallnacht ਤੋਂ ਧਨਵਾਦ ਦਿੰਦਿਆਂ!

ਇਸ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਾਫ ਪੜਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਜ਼ੂਮ ਕਰਕੇ ਵੱਡਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਹੈ ਜੋ ਜਿਗਿਆਸੂ ਸੱਜਣ ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਪੜ ਸਕਣ!

ਮਸ਼ਹੂਰ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਰਜਨੀ ਕੁਠਾਰੀ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ  ... ਮਿਲੇ ਸਬੂਤਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ

ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਝੱਟ ਬਾਦ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸਿਖ ਖਾੜਕੁਆਂ (Militants) ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਜੁਆਬ ਤੋਂ

ਘਾਬਰ ਕੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸਦਾ ਵਾਜਿਬ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਦੀ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ

ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸਿਖ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸੈਂਟਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਸਭ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਏ ਗਏ

ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਲਈ ਸਭ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ! 

ਵੇਖੋ : ਹੇਠਲੀ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ! 

121
http://www.docstoc.com/docs/7558768/1984--Sikhs%E2%80%99-Kristallnacht ਤੋਂ

ਧਨਵਾਦ ਦਿੰਦਿਆਂ 

ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਨੇ

ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਇੰਜ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ!

ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਹੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਿ ਨਾਜੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਲਈ ਗੈਸ ਚੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਕਤਲ

ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਓਹ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਵਿਚ ਕਾਮਿਆਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਇੰਜ ਉਸਦੇ

ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਝਟਕੇ ਵਿਚ ਖਤਮ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਉਸਨੁ ਵੀ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ

ਖੜਿਆਂ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਿੱਦ ਦੀ ਮਾਰੀ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਓਹ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਤੇ ਕਾਇਮ ਸੀ! 

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਦੀ ਹੁੰਦੀ! ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ

ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਹ ਅਚਾਨਕ ਹੀ 27 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ  ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੇ

ਗਈ ! ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ! ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵਜਿਹ ਦੇ ਹੀ, ਓਸਨੇ

ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਆਓੰਦਿਆਂ ਹੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜਨਰਲ ਵੈਦ੍ਯ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆ, ਸ੍ਰੀ ਪੀ ਸੀ ਅਲੇਗਜ਼ੇੰਡਰ

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ  ‘My Years with Indira Gandhi’ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ

ਓਹਨਾ (ਇੰਦਰਾ ਨੇ ) ਜਨਰਲ ਵੈਦ੍ਯ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਫੌਜ਼ ਦੀ

ਤਿਆਰੀ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਕਿਤੇ ਲੜਾਈ ਛਿੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ? ਜਨਰਲ ਵੈਦ੍ਯ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ

ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹ

ਪਾਕਸਤਾਨੀ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਹਲਚਲ (Movements) ਤੋਂ ਵੀ ਅੰਜਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ! 

ਜਦੋਂ ਜਨਰਲ ਵੈਦ੍ਯ ਓਥੋਂ ਦੀ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੇੰਕਟ ਰਮਨ ਦੇ

ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਤਾਜ਼ਾ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਨਿਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣ

ਲਈ ਕਿਹਾ (ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆਂ ਹੀ ਰਖਿਆ

ਗਿਆ ਸੀ) ਓਹਨਾ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਣਨ

122
ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ, ਇਸਤੋਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਬੜੀ ਉਮੀਦ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ! ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਓਹਨਾ ਓਸ

ਵੇਲੇ ਮੈਨੂ ਇਹ ਹੁਕਮ ਕਿਓਂ ਦਿੱਤੇ ਸੀ....? 

ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੀ ਇਸ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ

ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਓਹ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਵੇੰਕਟਰਮਨ ਹੀ ਕਾਰਜ ਕਾਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ

ਬਣਨਗੇ ਜੇਕਰ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਨਹੀਂ ਵੀ

ਰਹਿਣਗੇ ਤਾਂ .... ਇਹਨਾ ਸਭ ਅਫਵਾਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਨੀ ਕੁ ਸੱਚਾਈ ਸੀ, ਇਸਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਪਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਨਜਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਕੁਝ ਅਖਾਂ ਤੋ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ --- ਉਸ ਤੋਂ ਵਧ

ਓਹ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਿਹਾ! ਇਹ ਇਕ ਇਨਸਾਨੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਦੇਣੀ ਖਤਮ ਕਰਨ

ਦੀ ਇਕ ਭੈੜੀ ਅਤੇ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ! ਇਸ ਨੂੰ ਨਜਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪਾਕਸਤਾਨੀ

ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਜੀਆ-ਉਲ-ਹਕ਼ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਵੇਲੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ....ਇਹ

ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਕ ਹੋਰ ਜੰਗ ਨੂੰ ਟਾਲਣ

ਵਿਚ ਕਾਮਿਆਬ ਹੋਏ ਨੇ ! ਉਸਦੇ (ਜੀਆ-ਉਲ-ਹਕ਼) ਨੰ ਬਰ ਦੋ, ਗੁਲਾਮ ਇਸ਼ਹਾਕ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਜੁਲਾਈ 1993

ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਫਿਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਵਿਦਾਈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਪਾਕਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲੇ

ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਓਹ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ, ਕ਼ਯਾਮਤ ਤੋਂ 10 ਦਿਨ

ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ! 

ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਹੁਣ ਭਾਜਪਾ) ਅਤੇ RSS ਦਾ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ

ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ
ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮਦਨ ਲਾਲ ਖੁਰਾਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ੧੯੮੪ ਦੇ

ਪੀੜਤਾਂ ਤੋਂ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਲਫਨਾਮੇ

ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਭਾਜਪਾ

123
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਈ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ

ਜਾਂਚ (Scrutiny) ਤੋਂ ਬਾਦ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ੩੦੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ

ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਜਪਾ/ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਨ।

ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ੨੭੩੩ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਦੋਂ

ਕਿ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੧੦,੦੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ

ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਜਿਓੰਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ/ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।

ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ

ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਪਣੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਲਈ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਜਪਾ/ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼

ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

'3 ਫਰਵਰੀ, 2002 ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ

ਹੈ ਕਿ "ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ

ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ।" ਖਬਰ ਦਾ ਮੁਖ ਅੰਸ਼ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ;

ਹੁਣ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ "ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਦੰਗੇ, ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ

ਡਕੈਤੀ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਸਿਟੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ 1992-94 ਦੌਰਾਨ 49 ਭਾਜਪਾ

124
ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ 14 ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੂਤਰਾਂ ਨੇ

ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮਾਮਲੇ ਜੈਨ-ਅਗਰਵਾਲ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦਾਇਰ ਹਲਫ਼ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ

ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਾਏ ਗਏ

ਸੀ।"

"ਦਿੱਲੀ ਬੀਜੇਪੀ ਐਂਡ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਮੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ

ਹਨ, ਉਹ ਹਨ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਰਾਮ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ। ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤਾ, ਬਾਬੂ ਲਾਲ, ਵੇਦ ਮਹੀਪਾਲ ਸ਼ਰਮਾ,

ਪਦਮ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸੁਰੇਸ਼ ਚੰਦ ਜੈਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ

ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਕੀਤਾ।"

"ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਦੋਸ਼ੀ ਰਾਮ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ 315/੯੨,

ਤਰੀਕ 18 ਜੂਨ, 1992 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦਾ ਚੋਣ

ਏਜੰਟ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1980 ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਕਰ, ਜੈਨ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨੰ ਬਰ 8, ਹਰੀ ਨਗਰ ਆਸ਼ਰਮ ਵੀ ਵਾਜਪਾਈ ਕੈਂਪ ਲਈ ਚੋਣ ਦਫ਼ਤਰ

ਵਜੋਂ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।"

"ਜੈਨ ਮਹਾਸਭਾ, ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੈਨ 'ਤੇ ਦੰਗੇ, ਡਕੈਤੀ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਰਗੇ

ਘਿਨਾਉਣੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਸੂਤਰਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੈਨ ਦਾ ਨਾਮ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਚਾਰ

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

"ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਵਰਕਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਐਫ

ਆਈ ਆਰਜ਼ ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਪੁਰੀ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮਾਮਲੇ

ਹਰੀ ਨਗਰ, ਆਸ਼ਰਮ, ਸਨਲਾਈਟ ਕਲੋਨੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਨਗਰ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਹਨ।"

ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਮਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲੇ

ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੇ ੜਿਓਂ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ

ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।"

"ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਐਫ ਆਈ ਆਰ, 446/93 ਮਿਤੀ ਅਗਸਤ 1993, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 17 ਵਿਅਕਤੀਆਂ

ਦੇ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ, ਸਵਰਗੀ ਸਰਨੀ ਲਾਲ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਵੇਦ ਮਹੀਪਾਲ

ਸ਼ਰਮਾ ਵਰਗੇ ਭਾਜਪਾ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ

ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ 120 ਹਰੀ ਨਗਰ, ਆਸ਼ਰਮ, ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ

125
ਸਾਹਨੀ ਨੇ ਦਰਜ਼ ਕਰਵਾਈ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ

ਦਾ ਇੱਕ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਸ਼ੋ ਰੂਮ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

"ਉਪਰੋਕਤ 3 ਫਰਵਰੀ, 2002 ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਇਮਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਨਿਊਜ਼ ਹੈ, ਜੋ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕ਼ਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਲ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ

ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।

ਪਾਇਨੀਅਰ ਨੇ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1994 ਨੂੰ ਹਲਫਨਾਮੇ ਹਟਾਉਣ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀਆਂ;

ਇਹ ਇਹ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਜਪਾ/ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਵੀ 1984 ਦੀ ਸਿੱਖ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ!

ਉਸ ਖਬਰ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਵੇਖੋ:

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 3 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ

ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਲੀਡਰ ਨਾਨਜੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ ਨੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ

126
ਨੂੰ ਆਓਂਦੀ ੮ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੰਡਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਨੂੰ ਭਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਓਥੇ

ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਲੂਣ ਛਿੜਕਿਆ।

ਆਤਮਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਪਲ- ਨਾਨਾਜੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ

ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ 'ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ' ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ

ਸਿਰਫ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ

ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼

ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਅਣਲੁਕੇ

ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਚਾਨਣਾ ਸੁੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਅਤੇ

ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਲੀਡਰ, ਨਾਨਾ ਦੇਸ਼ਮੁਖ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ 8 ਨਵੰਬਰ, ੧੯੮੪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ

ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਜਾਰਜ ਫਰਨਾਂਡਿਸ (ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ 1999-

2004) ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਹਿੰਦੀ ਵੀਕਲੀ 'ਪ੍ਰਤਿਪਕਸ਼' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 25

ਨਵੰਬਰ, 1984 ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾਲ 'ਇੰਦਰਾ

ਕਾਂਗਰਸ-ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ' ਸੀ, ਹੇਠ ਛਾਪਦਾ ਹੈ।

"ਹੇਠ ਲਿਖਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾ

127
ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ)) ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ

ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਇੰਦਰਾ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੇ ਨਵੇਂ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ

ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਈ

ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਅਲੌਕਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨਾਲ ਇਹ

ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕੋਲੋਸਸ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ

ਰਾਏ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੀ ਸੀ!

ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਤਾ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ

ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਖਿਲਾਫ

ਕਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅਜੇਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਾਲੀ

ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ

ਕਰੇ। ਇਹ ਕੰਮ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਲਈ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵਾਸਤੇ

ਵੀ ਇੱਕ ਧੱਕਾ ਸੀ। ਕਤਲ ਕਰਣ ਦੀ ਇਸ ਕਾਇਰਤਾ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਕ

ਮਹਾਨ ਨੇ ਤਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ

ਦਿੱਤਾ। ਅਚਾਨਕ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਦਾ ਧਮਾਕਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਹਿੰਸਕ ਹਿਸਟੀਰੀਆ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ

ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਦਿਸ਼ਾ-ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਗਲਤ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਲੱਖਾਂ

ਪੈਰੋਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਰਖਿਅਕ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ

ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇਹ ਸਹੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਲਤ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ , ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ

ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਸਿਖਰ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਖਵਾਦ, ਵਿਰੋਧਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ

ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਨਮੋਲ

ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੀ

ਦਰਦਨਾਕ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇੱਕ ਮਾੜਾ ਰੁੱਖ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ

ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਕੁਝ

ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਜਾਲਿਮ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਘਿਨਾਉਣੀਆਂ

128
ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੁੱਪੀ ਧਾਰ ਰਖੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੰਬਿਤ, ਫੌਜ ਦੀ ਵਿਸਫੋਟਕਤਾ

ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿੰ ਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ

ਗਿਆ। ਫੌਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ 1762 ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ "ਘੱਲੂਘਾਰਾ" ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ

ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਫੌਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ? ਦੋਹਾਂ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ

ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਜੋ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ, ਨੂੰ

ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ

ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਲਹਿਦਗੀ, ਸੁੰਨ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫੌਜ ਦੀ

ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਘਿਨਾਉਣੇ

ਕਤਲ ਦੇ ਮੌਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਗਿਆਨੀ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ

ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਸਪੋਕਸਮੈਨ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ। ਇਸ ਬਿਆਨ ਨੇ ਉਬਲਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ।

ਕਿਸੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੇ ਤਾ ਦੇ ਇਸ ਘਿਨਾਉਣੇ ਬਿਆਨ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿੰ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਤਾਵਾਂ,

ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਗਠਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਆਮ ਅਤੇ ਗੈਰ-

ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ

ਮਨਾਇਆ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਰਨ ਸੁਆਰਥੀ ਤੱਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ , ਬੇਸਹਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਕ

ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਥਿਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਬਹੁਤ ਸਬਰ ਅਤੇ

ਕੁਸ਼ਲ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਮੈਂਬਰ(Life member) ਹੁੰਦੀਆਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ

ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ 30 ਜਨਵਰੀ, 1948 ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਜਨੂੰ ਨੀ, ਜੋ ਮਰਾਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਆਰ ਐਸ ਐਸ

ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸੰਘ ਦਾ ਕੌੜਾ ਆਲੋਚਕ ਸੀ, ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ

ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਹਿਸਟੀਰੀਆ, ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਗਲਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ

ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਸੁਆਰਥੀ ਤੱਤ ਜੋ ਇਸ

ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸਨ, ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਾਤਲ ਆਰ

129
ਐੱਸ ਐੱਸ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਵੀ ਫੈਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਲੋਕ ਮਹਾਤਮਾ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਘਾਟੇ ਅਤੇ ਸੱਟ

ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੇ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ

ਸਵੈਮਸੇਵਕਾਂ (ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਹਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਸਨ।

ਅਜਿਹੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਮੈਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ

ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਹਿਸਟੀਰੀਆ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਫਟਣ ਦੇ ਪੀੜਤ ਦਿੱਲੀ

ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ

ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਬਰਬਰਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਨਿੰ ਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਤੇ

ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ

ਜਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਰ ਦਿੱਲੀ ਨਿਵਾਸੀ ਤੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾ

ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਹਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਚੰਗਿਆਈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ

ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਵੀ ਚਿੰਤਤ ਹਾਂ। ਇੱਕ

ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ

ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸੰਗ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ

ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ

ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਵੀ ਸੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ

ਸਮਾਜ ਕੋਈ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ

ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਥਿਤੀ

ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਵੱਲੋਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਘਿਨਾਉਣਾ

ਸਾੜਨ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ੁਲਮ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿਸਟੀਰੀਆ( ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਕਾਰਵਾਈ)

ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਨਾਗਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਆਰ ਐਸ

ਐਸ, ਅਖੌਤੀ ਵੱਡੀ ਨਿੱਜੀ ਫੌਜ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੰਘ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਦਾ 'ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ' ਮੁਖੀ ਮਰਹੂਮ ਐਮ

ਐਸ ਗੋਲਵਾਲਕਰ ਨੇ 1 ਫਰਵਰੀ, 1948 ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਭੁੱਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ

ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਨੌ ਜਵਾਨ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।

'ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਝ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ

130
ਭੜਕਾਹਟ ਫੈਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਹਿਰਦ ਰਵੱਈਆ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ

ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਇਹ ਆਪਸੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਹਿਸਟੀਰੀਆ ਉਸ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਆਦਰ ਦਾ ਨਤੀਜਾ

ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ

ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵਿਦਾ ਹੋਈ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

[ਨੋ ਟ……ਕਿ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਮੂਰਖਤਾਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਹੈ? ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਦੇ

ਚਰਿਤ੍ਰ ਦੀ ਮੁਖ ਪਛਾਣ ਉਸਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਦੋ

ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ

ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਭੀਖ ਮੰਗਣਾ। ਸਿੱਖ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਿਹੀਆਂ

ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, 'ਜੇ ਜੀਵੈ ਪੱਤ ਲੱਥੀ

ਜਾਇ ਸਭੈ ਹਰਮ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ!! ਉਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ

ਲਈ ਮੌਤ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ ਫੜ ਕੇ

ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਿਆਂ ਕੋਈ ਜੁਆਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਡਰਪੋਕ

ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਖੁਦ ਹਨ? ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਮੰਗਦਾ

ਹੈ;

ਜੇ ਤਓ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਓ ਸਿਰ ਧਰ ਤਾਲੀ ਗਲੀ ਮੋਰੀ ਆਓ!! ਮਤਲਬ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ

ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਵੋ।

ਇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਗਲੀ ਲਾਈਨ ਦੇਖੋ- “ਇਤ ਮਾਰਾਗ ਪੈਰ ਧਰੀਜੈ ਸਿਰ ਦੀਜੇ ਕਾਣ ਨਾ ਕੀਜੈ!!”

ਮਤਲਬ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੋ ਪਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਡਰਪੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ

ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਝਿਜਕਦੇ ਨਹੀਂ।

ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।]

ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਇਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇਵਸੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਪਲਾਂ

ਵਿਚ ਧਮਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਅਪੀਲ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ

ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਸੀ। 1 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਵੈਮਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਰਾਤ

ਵਿਰੋਧ ਕਰਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੇ ਤਾ ਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਬੂੰਦ ਤੱਕ

ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਤੇ

ਤਬਦੀਲ ਕਰਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕਿਹਾ

131
ਕਿ ਜੇ ਉਹੀ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਉਪਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਇਤਬਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੁਣ

ਉਸਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਜੇਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ

ਬਚਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸ

ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੀ ਇਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਵਹਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸ

ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਇੱਕ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਸਵਯੰ ਸੇਵਕਾਂ ਨੇ (ਦੇਸ਼

ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ)। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ

ਆਪਣੇ ਸਬਰ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਕਰਕੇ ਮਿਲੀਆਂ ਗਾਹਲਾਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬਰ

ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋ

ਵੀ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਕਰਣ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੋਵੇਗਾ!

ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਸਬਰ ਅਤੇ

ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿਖਾਉਣਗੇ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਦੁੱਖ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣ ਲਓ ਕਿ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ਤੇ

ਅਜਿਹੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਬਰ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭੀੜ ਤੋਂ ਬਦਲਾ

ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸੁਆਰਥੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੁਸੀਬਤ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ

ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ, ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੱਸੇ ਨੇ

ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਹਾਰ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਅਪਣਾਇਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ

ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ ਹੋਵੇ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਥੋੜ੍ਹੀ

ਜਿਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸਮਝ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਪੁਜੀਆਂ ਹਾਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ

ਅਜਿਹੀ ਗੈਰ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਿੱਖ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਪਿਆਰ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀਆਂ

ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਯੋਧਾ ਸੁਭਾਅ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਗਲਾਂ

ਦੀ ਬਰਬਰਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖਲੋਣਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਾਇਆ

ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ ਖਾਲਸਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ

ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੱਥ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ! ਗੁਰੂ ਗੋਵਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਪੰਜ ਕਕਾਰ (ਕੇਸ਼, ਕ੍ਰਿਪਾਨ, ਕੰਗਾ, ਕੜਾ ਅਤੇ ਕਛਾ)

ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ 'ਸਿੰਘ’ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਪਰ

ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ

ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

[ਨੋ ਟ- ਇੱਥੇ ਨਾਨਾ ਦੇਸਮੁਖ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵੇਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

132
ਕਰਕੇ ਸਿੱਖੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ

ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਵਾਲੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਗਲਤ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ

ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਓਹਨਾ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ

ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ.......

ਜਬ ਲਗ ਖਾਲਸਾ ਰਹੇ ਨਿਆਰਾ!! ਤਬ ਲਗ ਤੇਜ ਦੀਓ ਮੈਂ ਸਾਰਾ!!

ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਖਾਲਸਾ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਹਮੇਸ਼ਾ

ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹੇਗਾ, ਰਚਿਆ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਚੇਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ

ਜਦੋਂ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ

ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।

"ਜਬ ਇਹ ਗਹੇਂ ਬਿਪਰਨ ਕੀ ਰੀਤ!! ਮੈਂ ਨਾ ਕਰੋਂ ਇਨਕੀ ਪ੍ਰਤੀਤ!!"

ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਨਿੰ ਦਾ

ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀਆਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ

ਮੰਤਵ ਹੈ।]

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਮਝੋ ਕਿ

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ

ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰਣ ਦੀ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਭਾਓ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਭੁੱਖੇ

ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ, ਵੱਖ ਹੋਣ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਂਦ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪੈਦਾ

ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡਣ

ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਖਾਲਸਾਵਾਦ ਨਾਲ ਇਹ ਗਲਤ ਬਰਾਬਰੀ ਨਾ

ਕੇਵਲ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਜੜ੍ਹ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੇ

ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਿਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਪੂਜਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵੀ ਉਭਾਰਿਆ।

[ਨੋ ਟ- (ਇੱਥੇ ਨਾਨਾ ਦੇਸਮੁਖ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ

ਦੇ 10 ਵੇਂ ਗੁਰੂ ,ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਲੋਂ 31 ਮਾਰਚ 1699 ਨੂੰ ਕੇਸਗੜ੍ਹ - ਅਨੰ ਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਜੋ ਕਿ

1752 ਵਿਚ ਗ੍ਰੈਗਰੀ ਕੈਲੰਡਰ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਹਰ ਸਾਲ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ)] ।
ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਪੂਜਾ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਅੱਤਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਲੰਬੀ 'ਹਿੱਟ ਲਿਸਟ' ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅੰਜਾਮ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

133
 ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਗੁਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ

ਪੰਜਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਅਗਿਆਨਤਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹਾਰਵਾਦ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤ ਕਰ

ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਚਲਾਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਆਰਥੀ ਸਿੱਖ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ

ਸੁਆਰਥੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਅੱਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਉਚੇਚੀ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਉੱਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ, ਮਿਹਨਤੀ, ਚੌਕਸ, ਅਮੀਰੀ ਤਬਕਾ, ਭਾਰਤੀ

ਸਮਾਜ ਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਵਰਗ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸੀਮਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ

ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਲਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਓਹਨਾ ਵੱਡੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ

ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇਜਾਣਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜੋ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਚੀਆਂ ਜਾ

ਰਹੀਆਂ ਹਨ ! ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਨਿੱਖੜਵੇਂ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

[ਨੋ ਟ ..... ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਨੂੰ , ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ

ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਵਚਨਬੱਧਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯਾਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ

ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।

ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 1929 ਦੇ ਕਾਂਗਰੇਸ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ," ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ

ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।"

ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ

ਦੇ ਸੀਸਗੰਜ ਗਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਖੇ ਪੂਰੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ

ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵੋ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ

ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਮਤਿਆਂ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰੋ! ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ

ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਜੇ ਕਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗੀ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰੋ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਬਾਹੀ ਕਹੇਗੀ। ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦਿਲੋਂ

ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਰੱਬ ਦੀ

ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਵਾਅਦੇ ਮੈਂ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਹ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਪਣੇ

ਵਾਅਦਿਆਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ

ਕਿ ਕਿਰਪਾਨ (ਤਲਵਾਰ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਣ

134
ਜ਼ਾਬਤੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਲੁਭਾਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸੀ ਤਾਂ

ਜੋ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਸਾਂਝੀ ਕਰਣ ਲਈ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨਾਲ

ਹੱਥ ਨਾ ਮਿਲਾਉਣ।]

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪੁਨਰ-ਮੁਲਾਂਕਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ

ਗਲਤ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਵਿਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਵੇਗਾ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ

ਦੁਆਰਾ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸੁਭਾਓ ਬਾਬਤ ਵਿਗਾੜੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਿਖਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੱਕ

ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ।

[ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੋ ਟ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ; ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਨੇ ਤਾ

ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਹੋਏ ਸਮਝੌਤੇ ਤਹਿਤ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਲਈ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਗਏ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਝੱਟ ਧੋਖਾ

ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਇਹ ਸੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਕਿਸਮਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ

ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਸਕ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ

ਹਨ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੀ ਆਬਾਦੀ (ਬਹੁਗਿਣਤੀ) ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ

ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਵੋਟ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਾਕਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ

ਪਰ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਨ।]

ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭਰੇ ਗਏ ਝੂਠੇ ਵੇਰਵੇ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ, ਲਾਲਚੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ

ਬੁਨਿਆਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਸਕਣ । ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੀ ਖਾੜੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਝੂਠੇ

ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਕਿਸਮਤ, ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦੋ

ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਲਹਿਦਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੂਰ ਕਰਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸਵੈ-

ਆਤਮ-ਨਿਰੀਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼

ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬੇਰੁਚੀ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਓਹਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ

ਜਾਗਰੂਕ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ

ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ

ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਏਗੀ।

135
 ਮੈਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਸਾਵਧਾਨ

ਕਰਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਗੇ।

ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ

ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਂਝੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ

ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ

ਹੈ! ਸਾਡੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੱਤਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਇਕ ਨੌ ਜਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਗੈਰ-ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ

ਜੀਵੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ

ਕਰਨਾ ਕਾਹਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ!

ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਮੋੜ 'ਤੇ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ

ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਧਰਮ, ਜਾਤ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਗੈਰ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਸਾਰੂ ਕਾਮੇ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ, ਕਿ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਰਿਪੱਕ, ਸੰਤੁਲਿਤ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ

ਸਰਕਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਲ ਖੁਸ਼ਹਾਲ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾ ਸਕੇ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਿਵਸ

8 ਨਵੰਬਰ, 1984

ਨਾਨਾ ਦੇਸ਼ਮੁਖ ।

[ਨੋ ਟ; ਮੈਂ ਨਾਨਾ ਦੇਸਮੁਖ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੂ

ਭਾਈਚਾਰਾ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ

ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰਮੰਦਰ

ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ (ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ) 1984 ਵਿੱਚ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 1761 ਵਿੱਚ

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ 22,000 ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ, ਮਰਾਠਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ (ਜੋ ਪਾਨੀਪਤ ਤੋਂ ਫੜੇ ਗਏ ਸਨ), ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ

ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣ ਲਈ ਗੁਲਾਮ ਵਜੋਂ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਗਜਨੀ ਨੂੰ ਲਿਜਾਇਆ

ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ! ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ

ਸਿੱਖ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਕੈਦ

ਕਰ ਕੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਖੌਤੀ ਹਿੰਦੂ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ

ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ

ਹਮਲੇ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ !

136
 ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦੀ

ਬਜਾਏ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਉਪਰ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

(ਕੋਡ ਨਾਮ - ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ

ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ)।

ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਲੀਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜ਼ਾਮ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਕ

ਅਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣਹਾਨੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ

ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ।]

ਇਸ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬਲਾਗ ਪੜ੍ਹੋ.....

http://violatingfaith.blogspot.com/

ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਕਿਹਰ

ਸਿੰਘ ਜੀ
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਇਸ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਗੁਰਪੁਰਬ

ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਸਮੂਹ ਸਿਖ ਸੰਗਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦਾ ਪੁਰਬ ਮਨਾਓਂਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕਰੀਬਨ

ਸਾਰੇ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮੁਚੇ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਜਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ

ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹਾਜਰੀ ਲਵਾਓਂਦੇ ਨੇ , ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਤਿ ਘਿਨਾਉਣੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਵਾਲੀ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ

ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦੇ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਹੀ ਫੇਰ ਤੋਂ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ! ਇਸ ਤੋ

ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਓਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਜਨਰਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ

137
(Martyrdom day) ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨਾਮੀ ਹਮਲੇ

ਲਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤਹਿਤ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖ ਯਾਤਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ  ਕਰਵਾਓਣ

ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, (ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿੰਘ, ਸਿੰਘਣੀਆ ਅਤੇ ਬੱਚੇ (ਭੁਜੰਗੀ) ਵੀ

ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਪਿਛੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ)! ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲੋਂ

ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਲਈ ਇਕ ਸੌਖਾ ਤਰੀਕਾ ਲਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ਼ ਨਹੀਂ ਕਿ

ਓਹ ਇਕ ਸ਼ਤਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਰਖਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ

ਕਰਨ ਵਿਚ, ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਓਣ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ! 

ਉਸਦੀ ਨੂੰ ਹ ਸੋਨੀਆ ਨੇ ਵੀਰ ਸਾਂਘਵੀ (ਐਡੀਟਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਇਮਸ) ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕ

ਇੰਟਰਵਿਓ ਵਿਚ ਇਹ ਮਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਓਹ (ਇੰਦਰਾ) ਰਾਜੀਵ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਚਨਚੇਤ ਮੌਤ ਜਾਂ ਕਤਲ ਹੋਣ

ਤੇ ਕੀ-ਕੀ ਅਤੇ ਕਿੰਝ ਕਰਨਾ ਹੈ --- ਇਹ ਸਭ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ

ਹੋਰਨਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓਣਾ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ

ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਵਾਰੀ (ਜੂਨ 1984 ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਦਿਨ ਗੁਰਪੁਰਬ ਨਵੰਬਰ 1984)

ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਇਕੋ ਖਾਸ ਦਿਨ ਗੁਰਪੁਰਬ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਹੀ ਕਿਓਂ ਚੁਣੇ ਗਏ?

ਇਹ ਤੇ ਭਲਾ ਹੋਵੇ ਇਹਨਾ ਦੋਹਾਂ ਕੌਮੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਜਿਹਨਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬੇਦਾਗ

ਬਚਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਤਲ (ਅਜਾਈਂ ਮੌਤ) ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਭਾਂਵੇ ਇਸ

ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਜੁਲਮੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਓਂ ਨਾ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ

ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮੀ ਦਾ ਦਾਗ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਓਹਨਾ ਸਾਫ਼ ਬਚਾ ਲਿਆ! ਇਸ

ਉਪਕਾਰ ਲਈ ਸਾਰੀ ਸਿਖ ਕੌਮ ਇਹਨਾ ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਦੇਣਦਾਰ ਰਹੇਗੀ! 

[ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਥੇਬੰਦੀ (ਸੰਗਠਨ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀ

ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇਹ ਹੈ । "ਮੇਰੀ

ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ , ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅੰਗ ਹਟਾ

ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਲਾਭ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰਤ ਲੈਣ ਦਿਓ। ਪਰ

ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਣ। ਮੈਨੂੰ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ, ਈਸਾਈ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਫਰਤ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਕੋਈ ਪੱਥਰ ਵੀ ਨਾ ਸੁੱਟਣ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ

ਸ਼ਹੀਦੀ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ

ਹਾਂ, ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਕੰਮ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਕੀਤਾ

138
ਸੀ। ਮੈਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼

ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇਣਾ। ਭੁੱਲ ਜਾਓ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਮੈਂ ਇੰਦਰਾ ਜਿਹੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ

ਲਈ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਜਿੰਦਗੀ ਹਸਦੇ-ਹਸਦੇ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਮੈਂ ਫਾਂਸੀ ਵੀ ਚੜ

ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।]"

ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਤੀਜਾ ਕਾਤਲ ਸੀ ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ

ਆਖਰੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਕੀ ਸਨ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਈ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ੯.20 ਵਜੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ

ਇੰਦਰਾ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤਾਂ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ

ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਖੈਰ ਪੁੱਛੀ। ਇਸ ਤੇ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ

ਆਪਣਾ ਸਰਵਿਸ ਰਿਵਾਲਵਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਚੀਖਦਿਆਂ

ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ, “ਕੁੱਤੀ, ਹਰਮਜਾਦੀ (ਬਾਸਟਰਡ), ਕੀ ਤੇਰੀ ਲਾਲਸਾ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੁਆਰਾ

ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਤੂੰ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ? ਲੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਲੈ ਲਾ”

ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਉਸਨੇ ਉਸ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੇ

ਗੋਲੀਆਂ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਲੱਗੀਆਂ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ।

ਉਸ ਦੇ (ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ) ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਇਹ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੂਨ 84 ਵਿੱਚ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੇ ਸਿੱਖ

ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਨ ਪਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ

ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕਰਨ

ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਨਾਮ 'ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ' ਸੀ। 'ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਇਸ

ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ

ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੀ, ਉਸਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚੁੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤਾ’!

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗੇਟ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ

ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੇ ਨਫਰਤ ਭਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ

ਕਾਰਬਾਈਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਹੀ

ਇੰਦਰਾ ਉਪਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ! ਉਸਦੇ ਢਿੱਡ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ੨੮ ਗੋਲੀਆਂ ਪੰਪ ਕਰ

ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਢਿੱਡ ਦੇ ਇਸ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਮਨ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ

139
ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੰਦਰਾ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਢਿੱਡ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ

ਪੰਪ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾ ਕੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਓਹਨਾ ਨੇ 5 ਜਨਵਰੀ

ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਹੇ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਨਫਰਤ ਦਾ

ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਨੇ , ਕਿ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਣ

ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ......, "ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ, ਜੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਮੈਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਫੇਰ ਤੋਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ

ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਂਗ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੇਸ

ਲੜਨੇ ਪੈਣੇ। ਉਹ ਜੋ ਸੱਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀ

ਹਕੂਮਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਰਹਾਂਗਾ! ਮੈਂ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਰਹਾਂਗਾ! ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦੇ

ਰਹੋਗੇ!"

ਡਾ. ਟੀ ਡੀ ਡੋਗਰਾ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਵੀ

ਲਿਖਿਆ, ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ;

ਮੈਂ ਸਰਜਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਚੀਰੇ ਦਾ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ, ਕਿਓਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ

੩੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਖਮ (Firearm injuries) ਸੀ।

ਬਾਕੀ ਬਚੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਜੋ ਸਰਜਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾ ਸਕੀਆਂ ਜਾਂ

(ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ) ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੱਢੀਆਂ ਜਾ ਸਕੀਆਂ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ।

ਤੀਜਾ ਕਾਤਲ ਸਿਰ ਤੋਂ ਮੋਨਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜਸਵੰਤ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ

ਦੀ ੧-੧੧-੮੪ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਤੇ

ਪੁਚਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸੁਨੇ ਹੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ (ਮੂਤਰਾਲਿਆ ਭਵਨ) ਅਬਡੋਮੀਨ

(ਢਿਡ੍ਹ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ) ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਆਪਰੇਟਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁਨੇ ਹੇ ਦੀ

ਪਾਲਣਾ ਕਰਣ ਲਈ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ

ਸੀਆਰਪੀਐਫ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਤੇ

ਵੀ ਨਾ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਰ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਤ ਹੁਕਮ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ

ਜਾਣੇ ਸਨ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਸਰਚ ਹਾਊਸ ਹੋਣਾ। ਉਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਗਵਾਨ ਦਾ

ਵਸਨੀਕ ਸੀ।

140
 ਉਹ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਆਪਰੇਟਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਦੂਜਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੁਪਹਿਰ ੧.੦੦

ਵਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੂਜਿਆ।

ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ 32 ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣ ਸਰੋਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ

ਮੇਰੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਉਸ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਰੂਮ

ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਖੁਦ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ

ਮਾਣਹਾਨੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ

ਵਾਰਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਜਾ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ।

ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ 4 ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ, ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਸਵੰਤ ਨੂੰ

ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਭੇਂਟ ਕਰੋ।

ਪਰ ਇਸ ਤੀਜੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਬਾਬਤ ਹਿਦੁਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਖੁਫਿਆ ਏਜੇਂਸੀਆਂ ਨੇ ਚੁਪ ਧਾਰਣ ਕੀਤੀ

ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕੇ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ  ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਉੱਕੀ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ? 

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ ਸਮਰਪਣ

ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੀ ਮੰਗ, ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 3 ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ

ਨੇ ੜੇ ਫਸੀ ਗੋਲੀ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤਕਲੀਫ ਦਾ ਵਜਹ ਸੀ। ਜੇਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ

ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਕੱਟਣ ਅਤੇ

ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਦੇ ਨਹੁੰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਖਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਂਗਲ ਵਾੜ ਕੇ ਓਹ

ਗੋਲੀ ਆਪ ਹੀ ਪੁੱਟ ਕੱਡੀ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੁੜ ਤੋਂ ਉਹ ਚੜਦੀ

ਕਲਾ (ਉੱਚ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਚਮਕਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੰਗ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ

ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ

ਕੌਰ ਨੇ ਹੁਣ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪੁਲਸ

141
ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ

ਨਾਖੁਸ਼ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਧੀ ਰਾਣੀਏ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ

ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸ

ਵਹਿਸ਼ੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅਦਾਲਤਾਂ ਤੇ ਜੱਜ ਵੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ

ਸਿਰਫ ਪਿਆਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਸਕੇਗਾ
!"
ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਬਾਪੂ ਜੀ, ਔਰਤ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ

ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਮੰਨ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਉਹ

ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁਣ ਇੰਜ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਰਾ,

ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ

ਧੀਏ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ

ਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ!

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਪਿਤਾ ਜੀ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਮਰਣ ਲਿਖਾਇ ਮੰਡਲ

ਮਹਿ ਆਇ!! ਦੇ ਮਹਾ ਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਖ

ਦਿੱਤਾ ਹੈ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਇਹ

ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮਰੇਗਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਮੇਰੇ

ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ, ਮੈਂ

ਤੁਹਾਡੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ, ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਉੱਤੇ, ਮੇਰੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਦਾਗ

ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿਆਂਗੀ!

ਹੁਣ ਸਾਲ 1988 ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁਣ

ਸ਼ੱਕੀ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਜਿੱਦ ਕਿ ਉਹ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ

ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਗੀ, ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਥੇਦਾਰ ਕੋਲ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਨਾ ਸਕਣ! ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਬੀਬੀ,

ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਕਾਰੀ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਬਿਨਾ ਡੂੰਗੀ

142
ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਾ ਕਰੋ।"

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਆਖਦੇ ਹੋ। ਪੁਲਸ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਹੀ ਦੇਣਗੇ। ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ

ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ

ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਜੇ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ

ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ। . ਮੈਨੂੰ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ

ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਕੰਮ

ਕੀਤਾ ਹੈ! ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਖੰਡਤਾ, ਇਸ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ

ਵਿਚ ਰੋਲ ਕੇ ਗੁਲਾਮ ਹੋਣ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਇਹ ਰੁਲੀ ਦਸਤਾਰ ਚੁੱਕ

ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ

ਮੋੜ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ! ਮੈਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ

ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਦਾਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦੇਵਾਂਗੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਵਜੋਂ

ਹੰਡਾਵਾਂਗੀ!"

ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਭਾਈ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ

ਕੌਰ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ

ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ

ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ 2 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਾਪੂ

ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਪਤਨੀ, ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ

ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ

ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ। ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ

ਦੀ ਡੋਲੀ ਸਰਦਾਰ ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ।

ਦਲੇਰ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ  ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲੋਂ

ਮੁਆਫੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗੀ ਨਾ ਹੀ ਰਹਿਮ ਦੀ ਕੋਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

ਕਾਇਮ ਰਖਦਿਆਂ ਓਸ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਫਾਹੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਆਪਣੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੀ ਮੰਗ

ਬੀਬੀ ਸਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫੇਰ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਲੈ ਕੇ, ਸਿਖ ਪੰਥ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਮੁਤਾਬਕ ਅਨੰ ਦੁ ਕਾਰਜ ਪੜ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ!

ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਓਹਨਾ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕੈੰਸਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ

143
ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਸ ਦੁਖ ਭਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲਈ ਅਤੇ ਸਚਖੰਡ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂ ਜਾ ਮਿਲੀ!  

ਆਖਰੀ ਮੀਟਿੰਗ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰਦਾਰ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ

ਵਾਲੇ ਆਖਰੀ ਬੰਦੇ ਸਨ। ਸੋਢੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸਤਵੰਤ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ

ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲਾਂਗੇ।" ਵਕੀਲ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ

ਇਹ ਕਿਹਾ ਤੇ ਉਹ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਰਦਾਰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ, ਮੈਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈਂ। ਅਸੀਂ

ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਵਾਦਾ ਕਰੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕੇਸ ਫੇਰ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਵੀ ਲੜੋਗੇ!"

ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਸਤਵੰਤ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ?

ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੱਲ੍ਹ 6 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ , ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ

ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ

ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ

ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਫੇਰ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੇਸ ਲੜੋਗੇ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸੱਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪੈਣਾ। ਮੈਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ

ਰਹਾਂਗਾ, ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ! ਤੁਸੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਰਹੋਂਗੇ!

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਦੇਖ ਕੇ ਵਕੀਲ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,

"ਪਿਆਰੇ ਸਤਵੰਤ, ਤੁਸੀਂ ਮਹਾਨ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਸਿੱਖੀ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਧੰਨ ਹਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸ਼ੇਰ

ਦਿਲ, ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਕੇਸ ਲੜਨ ਦਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ

ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ

ਵਰਗੇ ਬਹਾਦਰ, ਮਰਦ, ਸੂਰਮੇ ਯੋਧੇ ਹੋਣ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ, ਡਰਾਇਆ ਜਾਂ

ਦਬਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।"

6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਲੱਗਾ। ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ

ਨੂੰ ਅਸੀਰਵਾਦ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ! , ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਲਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਿਲ

ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ

ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ

144
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫੰਦੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ

ਸਨ। ਇੰਜ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਦੁਆਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੁਰ ਕੇ

ਫ਼ੰਦੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, 6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ , ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੰਦੇ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ

ਜੇਲ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ, "ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ! ਸਤ ਸਿਰੀ ਅਕਲ!" ਫਿਰ ਕੁਝ ਪਲ ਲਈ

ਚੁੱਪ ਜਿਹੀ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਿਆ, ਉਸੇ

ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।'

ਜਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ

ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਕੰਢੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ

ਨੇ ੜਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀਆਂ। ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਜ਼ਾਲਮ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਮੀਂਹ ਅਚਾਨਕ ਰੁਕ

ਗਿਆ। ਕੁਦਰਤ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸੌਂਪਣ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਕੀਲ

ਸਰਦਾਰ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ

ਮਾਰਣ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਿਵੇਂ

ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?

ਫਿਰ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਅਪਮਾਨ ਕਰਣ ਲਈ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟੰਟ ਦਾ ਸੁਪਨਾ

ਦੇਖਿਆ। ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ

ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੀਪਾਂ ਅਤੇ ਵੈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾਕੇ ਹਰਦੁਆਰ ਲੈ ਗਏ। ਹਰਦੁਆਰ ਦੀ

ਪੂਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨੋ ਕ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ

ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਰਦਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ,

ਮੀਂਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਈ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ

145
ਹਰਦੁਆਰ ਵਿਖੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਅਸਥੀਆਂ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਿਲ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ

ਨਾਲ ਸੀ। ਵਹਿਸ਼ੀ ਭਾਰਤੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ

ਪਰ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਉਹਨਾ ਦੀਆਂ ਫੋਟੂਆਂ ਸਿੱਖ

ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ

ਵਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ

ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਸਨ।

ਬੀਬੀ ਬਿਮਲ ਕੌਰ ਖਾਲਸਾ ਸੁਪਤਨੀ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੰਟਰਵਿਊ, ਉਸ

ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ;

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ?

ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖੀਏ,

ਟੁੱਟੀ ਚੇਨ ਦੀ ਸਾਰੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਫਿੱਟ ਬੈਠਦਿਆਂ ਨੇ । ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜੂਨ ੮੪ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ

ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੈਰਾਨ, ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ, ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ

ਉਲਝੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਗਏ। ਤਬਾਹੀ ਦਾ

ਮੰਜਰ, ਮਾਰੇ ਗਏ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ; ਇਸ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੂੰ

146
ਅੰਦਰ ਤਕ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ (ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਵਜੋਂ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ

ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ)। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ

ਕਈ ਘੰਟੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿਚ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ, ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਮਲਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦਿਨ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ

ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਜਜ਼ਬ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ!

ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ

ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਚਾਅ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਿ ਉਹ

ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ।

ਬਾਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬਣ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਣ ਦੌਰਾਨ ਉਸ

ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੋ ਟ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਬਣੀ ਜਿਹੀ ਛਿੜ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ

ਉਹ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਾਲੇ ਇਸ ਮਹਾਂਵਾਕ ਨੂੰ ਪੜਦਾ ਸੀ ...."ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ

ਦਿੱਤੀਆਂ!!"

(ਧੰਨ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਜਿਓੰਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ

ਦਿੱਤੀਆਂ)।

ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਦ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਉਸਨੇ ਡੂੰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ,

"ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਬਣਾਂ"।

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੋ

ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ "ਉਹ ਜੁਆਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਤੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਬੰਧ

ਹੋਵੇਗਾ, ਇੰਜ ਹੀ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ”।

ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ

ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

147
 ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਦਾਰਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ

ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ

ਤੇਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ (ਹੁਣ ਪਤਾ ਚੱਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਾਲਾ ਜਲਣਸ਼ੀਲ

ਪਦਾਰਥ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣ WHITE PHOSPHOROUS ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਤੇ

Geneva convention ਵਿਚ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ) ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ

ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ

ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਪੁਲਿਸ, ਕਾਂਗਰਸ ਕਾਰਕੁਨ, ਇਹ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਿੱਗਜ, ਸਾਰੇ

ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾਮ ਜੋ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਇਸ

ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਲੜੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਲੀ ਵਿਚ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਹ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੇ ਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ

ਕਰਵਾਏ!

148
 ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੧,
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ

ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਬੜੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ

ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਨਵ-ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਪਾਇਲਟ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ ਸੱਤਾਧਾਰੀ

ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਦ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚਾਪਲੂਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮਦਰਦੀ ਵਿੱਚ

ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ! ਉਸ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਉਸੇ ਦਿਨ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ!

ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ,

149
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਣ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਣ ਦੀ

ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਸਦ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਚੋਣਾਂ ਉਸੇ ਸਾਲ ਦਸੰਬਰ

ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਬਾਦ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਫੌਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਲਈ

ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ

ਕੁੱਲ ੫੪੩ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ੪੧੧ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ

ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ, ਉਸ ਨੂੰ 1989 ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਤੇ ਇਹ

ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਬੋਫੋਰਸ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਸੌਦੇ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਖਾਦੀ ਸੀ, ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਉਸਦੇ

ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਹਿਯੋਗੀ, (ਉਸ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ) ਵੀ ਪੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਦ

ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਵੀ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ੧੯੮੯ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕੇ ਪਰ ਉਹ

1991 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਰਹੇ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਐਲ ਟੀ ਟੀ ਈ

(ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਤਾਮਿਲ ਏਲਮ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਫਿਰ

1985 ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਗੁਰਿੱਲਾ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ

ਭੇਜਿਆ। ਇਹ ਮਸਲਾ ਸਿਰਫ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤ ਨਾਲ ਪੇਰੁਮੁਦੁਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋਇਆ

ਸੀ। ਉਹ ਉੱਥੇ 21 ਮਈ 1991 ਨੂੰ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸੀ ਜਿਥੇ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ

150
ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ 1984 ਵਿੱਚ

ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬੋਟ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ; ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਦਾ

ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ! ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਅਜੀਬ

ਜਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਨਾ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹਿੱਲੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕੀੜਾ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਮਿਲਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ

ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਾਂ ਨੂੰ ਤਾਮਿਲ ਟਾਈਗਰਜ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ।

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ

ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਅਤੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਕੋਡ ਨਾਮ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ

ਪਿਛਲੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਲਾਈਨਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ

ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਹੈ!

ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਦੋਸਤ ਸੀ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ — ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ

ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ ਇਸ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਟੀ ਵੀ ਚੈਨਲ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ

ਤੇ ਆਪਣੀ ਲਾਈਵ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਫ਼ਰਤ

ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਏ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਖਿਲਾਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਸੁਣੇ ਗਏ

ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਨਾਹਰੇ "ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ" ਵਜੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸਦਾ

ਮਤਲਬ ਹੈ ਖੂਨ ਲਈ ਖੂਨ" ਅਤੇ "ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਤਕ ਪੁੱਜਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ !" ਦਾ

ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਖੂਨ ਦੇ ਦਾਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਪੁੱਜ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਜੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਾਣ

ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਦੌੜ ਰਹੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਕਦੇ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਮਾਰਿਆ ਨਹੀਂ

ਗਿਆ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸਬੂਤ ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੂੰ

17 ਵਾਰ ਹਰਾਇਆ ਪਰ ਕਦੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ

ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੌਰੀ ਨੇ ਹਰਾਇਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਧਾਰ ਲਿਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ

ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ

ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ

ਅਚਾਨਕ ਇਹ ਦਰਿੰਦਗੀ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖੀ ਗਈ?

151
 ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ

ਕੋਲ ਖੂਨ ਦੇ ਦਾਗਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਨਾਲ ਧੋਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ! ਇਸਨੂੰ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਲੂ ਸਾਂਗੂ ਲਵਾ ਲੂ ਸਾਂਗੂ ਕਿਹਾ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਜੇ ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਜਦੋਂ

ਤੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਖੂਨ ਦਾ ਦਾਗ ਨਹੀਂ ਧੋਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸੋਨੀਆ ਤੋਂ

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਟੀ ਵੀ ਕੈਮਰਾ ਟੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ

ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ TV ਟੀਮ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਲਾਈਵ ਵੀਡੀਓ ਸ਼ੂਟ ਕਵਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੀ

ਮਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਆਮ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ

ਜਾਣ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਟੀਵੀ ਕੈਮਰਾ ਟੀਮ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇ ਸਟਾਰ, ਜੋ

ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਅਕਸ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ,ਦਾ ਓਥੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਉਹ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਇਕ

ਨਵੇਂ ਰਿਵਾਜ, ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

ਕਰਵਾਈ, ਪਿਛਲੇ ਪੈਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਾਹਰੇ ਦੱਸੇ ਗਏ ਸਨ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਭਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੌਲਾ

ਪਾ ਕੇ ਪਬਲਿਕ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੁਝਾਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ

ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਮਿਤਾਭ

ਬੱਚਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਭਰੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਮੂਹਰੇ ਦੋਹਰਾ ਕੇ ਬਲਦੀ ਵਿਚ ਤੇਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਜ ਵਿਆਪਕ

ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੱਖ ਰਾਜੀਵ

ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਸਿਰਫ ਕੀੜੇ ਸਨ।

 

152
 ਇਸ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਲਈ ਇਹ ਲਿੰਕ ਵੇਖੋ; 
http://timesofindia.indiatimes.com/India/VS-links-Rajiv-to-Sikh-riots-Anderson-
escape/articleshow/6128474.cms

  ਪੰਜ ਜੁਲਾਈ 2010 ਨੂੰ ਕੇਰਲ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਵੀ ਐਸ ਅਚ੍ਯੁਤਾ ਨੰ ਦਨ ਨੇ ਭੂਤ

ਪੁਰਬ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਤੇ 1984 ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਦੋਸ ਲਾਇਆ ! ਭਾਰਤ ਦੇ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਵੱਲੋਂ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ

ਸਿਧੇ ਹਥ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸਬੂਤ ਹੈ, ਇਸ ਸੱਚ ਤੇ ਮੁਹਰ ਲਾਓਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ

ਬਾਦ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਵੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹੀ ਬੇਦੋਸੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ

ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧ ਸ਼ਰਮ ਦੀ

ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਿਥੇ ਓਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਮੁਖੀ ਖੁਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਮੁਚੀ ਨਸਲ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਖੀ

ਹੋਵੇ? ਅਤੇ ਓਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ?

14 ਦਿਸੰਬਰ 2009 ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਖ ਸਾਂਸਦ ਸਰਦਾਰ ਤਿਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ

ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਸਿਧੇ ਸਿਧੇ ਹੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਰਵਾਰਕ ਮਿੱਤਰ

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ, ਕਿਸੇ ਕਾਗਰਸੀ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਇਸਤੇ ਕਿੰਤੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਨਾ ਹੀ ਓਹਨਾਂ

ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਸੱਚ ਤੋਂ ਸਭ ਹੀ ਵਾਕਫ ਸਨ ਜਦਕਿ ਵਿਪੱਖ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਮੇਜਾਂ ਨੂ ਥਪਕੀ

ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਸਨੂੰ  ਆਪਣੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦਿੱਤੀ! ਸਰਦਾਰ ਤਿਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ 1984 ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ

ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸਕੱਤਰ (personal secretary) ਰਹਿ ਚੁਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜ ਓਹ ਇਹਨਾ

ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭੇਦਾਂ (Secrets) ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣੁ ਨੇ ! 

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ  ਕੋਈ ਮੁਖੀ ਥਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾ ਉਸਨੂੰ ਓਸ

ਮੁਲਕ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਸੌਂਹ ਚੁੱਕਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਓਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਰਖਿਆ

ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਵੇਖੋ ਇਸ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਓਹਦੇ ਦਾ ਗਲਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ, ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਫੌਜ਼ ਦਾ

ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ, ਸੌਂਹ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਗਿਆ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ

ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ‘ਭਾਰਤ ਰਤਨ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਇਸਨੂੰ ਤੇ ਹੋਰਨਾ ਮਨੁਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ

ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਂਗੂ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ  ਸੀ ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ

ਗੱਲ ਹੀ ਚੇਤੇ ਆਓਂਦੀ ਹੈ, ‘ਆਪੇ ਅੰਮਾ ਮਥਾ ਟੇਕੇ ਆਪੇ ਬੁਢ ਸੁਹਾਗਣ !’ ਇੰਜ ਹੀ ਇਹ ਇਨਾਮ ਇਸ

ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!

ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ, ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਹੀ ਸੀ,

153
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਪੂਰੇ ਭੱਬਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖ ਰਹੇ

ਸਨ। ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਨੇ ਤਾ ਗਰੂਪ ਬਣਾ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ

ਗਏ। ਪਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਪਰ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰਾਜਮੋਹਨ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗੇ ਸੀਨੀਅਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾ ਗ੍ਰਹਿ

ਮੰਤਰੀ (ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ) ਕੋਲ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਫੌਜ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਅਪੀਲ

ਕਰਣ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।"

ਇਹ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਗੁਹਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। "ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ

ਵੱਡੀ ਛਾਉਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਮੀਲ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਕਈ ਪੈਦਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਜੀਮੈਂਟਾਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਪੀਲ ਕਰਣ ਦੇ

ਬਾਵਜੂਦ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੇਜਿਮੇੰਟ੍ਸ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ

ਗਿਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਪਰ ਕੋਈ ਆਰਡਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।" ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ

ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਲਈ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ

ਕੀਤਾ।

ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਦ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼

ਠਹਿਰਾਇਆ (ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਸਲੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਗਠਿਤ ਕਤਲੇਆਮ [GENOCIDE])

ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਕੰਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ!"।

ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰ, ਇੱਕ "ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕੀ ਚੇਨ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਮ ਚਾਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਨਾ

ਕਿਰਿਆ ਹੋ ਔਰ ਨਾ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ।..... ਗੋਧਰਾ ਮੇਂ ਜੋ ਪਰਸੋਂ ਹੂਆ, ਜਹਾਂ ਪਰ ਚਾਲੀਸ ਮਹਿਲਾਓਂ ਔਰ ਬੱਚੋਂ

ਕੋ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾ ਦੀਆ, ਇਸ ਸੇ ਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਔਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਸਦਮਾ ਲੱਗਣਾ ਸਵਾਭਾਵਿਕ ਥਾ। ਗੋਧਰਾ ਕੇ ਇਸ

ਇਲਾਕੇ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕੀ ਅਪਰਾਧਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਰਹੀ ਹੈਂ। ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਪਹਲੇ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਕਾ ਖੂਨ

ਕੀਆ। ਔਰ ਅਬ ਯੇ ਜਘਨਯ ਅਪਰਾਧ ਕੀਆ ਹੈ ਜਿਸਕੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।"

(ਹੁਣ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੋਧਰਾ ਵਿਚ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ

ਪਹਿਲਾਂ, ਜਿਸ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ

ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।)

ਗੁਹਾ ਨੂੰ ਦੋ ਕਤਲੇਆਮਾਂ, 1984 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ 2002 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ

154
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਮਾਮਲੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਅਵਾਰਾ

ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਸ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। "ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਖ

ਜਾਲਿਮਾਨਾ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ

ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਗੁਹਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਉਹ ਗੋਧਰਾ

ਵਿਚ ਹੋਏ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਨ।

ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰ ਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਟੁੱਟਣਾ ਸੀ।

ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਓਹਨਾ ਬੇਹੂਦਾ ਬਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕੇ, ਇੱਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਇਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਸੇਵਾਰਤ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ। ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ, ਸੇਵਾ

ਕਰ ਰਹੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।

ਪਰ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, ਗੁਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। "ਦੋਵੇਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇ ਤਾ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਫਾਇਦਾ

ਚੁੱਕਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਨੇ ਜਾਇਜ਼ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਮਤਲਬ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਲਿਆ! ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 1984

ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ ੨੦੦੨ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ

ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ! ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿਹਾਈ

ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਗੁਹਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਪ੍ਰਚਾਰਕ

ਮੋਦੀ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜੇ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੇਤੀ ਨਿਆਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ

ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ 1993 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਦੰਗੇ

ਅਤੇ 2002 ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੰਗੇ ਕਦੇ ਨਾ ਹੁੰਦੇ। ਅਤੇ ਜੇ ਹੁੰਦੇ ਵੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਵਾਪਰਦੇ।

ਅਸਲੀ 'ਮੌਤ ਕੇ ਸੌਦਾਗਰਾਂ' ਨੇ 1984 ਤੋਂ ਬਾਦ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ

ਪੱਕੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸੀ!

  ਪਰ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ! ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬੇਦੋਸੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ

ਸਿਖ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ, ਓਹਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਸਕੇ

ਕਿਓਂਕਿ ਇਹਨਾ ਹਿੰਦੂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਟਾਇਰ ਪਾ ਕੇ ਜਿਓੰਦੇ ਜੀ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਪਰ

ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਵੀ ਇਸ ਗਾਂਧੀ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ! 1991 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਇਕ ਬੰਬ

ਧਮਾਕੇ ਵਿਚ ਇਸ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਅਤੇ ਬੇਦੋਸਿਆਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ

155
ਇਸਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਚੀਥੜੇ ਉੱਡ ਗਏ ਸੀ, ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਭਾ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ, ਕੋਈ ਬੋਟੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਲਭੀ, ਸਿਰਫ ਇਕ ਪੈਰ ਦਾ ਬੂਟ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜਿਸਤੋਂ ਉਸ ਪੈਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋਈ ਸੀ! ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ

ਕਿਸ ਦੇ ਅੰਗ ਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਇਕ  ਬਕਸੇ (Coffin Box) ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਲੋਥ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਜਿਸਨੂ ਇਸਦੇ

ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਸਕਿਆ! ਜੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਸਦਕੇ ਆਪਣੇ

ਮਿਰਤ ਪਿਓ ਦਾ ਮੁੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਸਕੇ ਤਾਂ ਇਸ ਜਾਲਮ ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ

ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦਾ ਮੁੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਸਕੇ!

ਇਹ ਸੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਇਨਸਾਫ਼ !

ਇਹ ਸੀ ਓਹਨਾ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਅਤੇ ਬਚਿਆਂ ਦੀ ਹਾਏ! ਸੋ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰੋ! 

ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ
ਜੇਕਰ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ 1984 ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਿਸ ਸ਼ਖਸ ਦਾ

156
ਨਾਓਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਓਂਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਓਹ ਸਿਰਫ ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ! ਇਹ 1984

ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ

ਸੁਰਖਿਆ ਦੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਇਹਨਾ ਤੇ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹਨਾ ਲਈ ਤੇ ਏਨਾ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਵਾਜਿਬ ਹੋਵੇਗਾ ---

ਕਿ ਇਹ ਆਸਤੀਨ ਦੇ ਸੱਪ ਸਾਬਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਇਕ  ਹਿੱਸੇ ਦੀ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਬੈਠੀਆਂ ਵੇਂਹਦੇ ਰਹੇ, ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਦੀ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਵੀ ਇਸ ਕਲੇਆਮ ਨੂੰ

ਕਰਵਾਓਣ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਦੇ ਪੂਰਾ ਹਥ ਸੀ! ਨਾ ਤੇ ਇਹਨਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ

ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਰੋਕ

ਸਕਣ ਵਿਚ ਫੇਲ ਹੋਣ ਤੇ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ?

ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ? ਓਹ ਵੀ ਤਾਂ ਰਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਤੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ?

ਜੇਕਰ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਉਚੇ ਓਹਦੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ ਤਾਂ

ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤੇ ਵੀ ਤਾਂ ਓਹਦੇ ਹੇਠ ਹੀ ਸੀ, ਓਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਧ-ਸੁਰਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਜਾਂ

ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਲਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਓਹਦੇ

ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਕਲੰਕ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਰਬਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ!  ਇਹਨਾ ਨੇ ਤਿਨ

ਦਿਨ ਤੱਕ ਫੌਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜਦ ਫੌਜ਼ ਲਗੀ ਵੀ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਨੇ ਇਹਨਾ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਤਲਾਂ ਤੇ

ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ! ਕੁਝ ਉਘੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਾਹਲਾ ਦਬਾਓ ਪੈਣ ਤੇ ਫੌਜ਼

ਸੱਦੀ ਵੀ ਗਈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਯੂਨਿਟ ਵਿਚ ਸਿਖ ਫੌਜੀ ਵੀ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ

ਗਾਜਿਆਬਾਦ ਹੀ ਰੋਕ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਓਹ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾ ਮਾਰ ਦੇਣ?

ਫਿਰ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਯੂਨਿਟ ਸਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਹੜੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇੰਦਰਾ ਦੇ

ਸੰਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਆਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਫੌਜ਼

ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਫੌਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਰਚ ਪਾਸਟ ਲਈ ਹੀ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਵਿਚਾਲੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਜੋ ਵੀ

ਜਾਨੀ ਜਾਂ ਆਰਥਕ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ -- ਓਸ ਸਭ ਦੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਸਿਰਫ ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ! ਇਹਨਾ

ਬਾਬਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ! ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹਨਾ ਦੀ

ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ 1991 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ! 

ਨਰ ਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇ ਆਮ ਵਿਚ ਸਿਧਾ ਹਥ ਭਾਂਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਓਹਨਾ

ਬੇਦੋਸਿਆਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਿਚ ਜਾਣ ਬੁਝ

157
ਕੇ  ਕੋਤਾਹੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗ੍ਰਿਹ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਈਆਂ ਵੀ ਇਸਦਾ ਆਪਣੀ ਜਿਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ

ਲਾਂਭੇ ਹੋਣਾ---ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਕ਼ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਰਖਦੀ ਹੈ!

1984 ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਮੰਤਰੀ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ

ਜੋ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਤੇ ਇਕ ਕਲੰਕ ਸੀ! 

  ਇਹਨਾ ਨੂ ਮਿਲੋ-  ਇਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ

ਜਿਹਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇ ਇਹਨਾ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੇ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਖਿਆ ਹੋਣਾ ਪਰ ਇਹ ਕੁਲ

ਕਲੰਕ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਨਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਗ ਲਾਓਣ ਵਾਲੇ ਨਿਕਲੇ! ਜਿੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਇਹਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ

ਓਨੇ  ਹੀ ਇਹਨਾ ਦੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮ, ਪੂਰੀ ਦੁਸਟ, ਪਾਪੀ ਆਤਮਾ ਸੀ ਇਹ! ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਪਰਲੋਕ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ

ਹਨ ਤੇ ਪੱਕੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਕਿਤੇ ਡੂੰਗੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁੱਟਿਆ ਹੋਣਾ ਇਹਨਾ ਨੂ? ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ

ਜਿਸਨੂੰ ਕੁੰਭੀ ਨਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ , ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਤੇ ਹੋਰ ਭੈੜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ! ਇਹ

ਓਥੇ ਹੀ ਸੜਦੇ ਰਹਿਣਗੇ! 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਇਕ ਵੱਡਾ ਗੁਨਹਗਾਰ ਸੀ ! 

158
 ਸ਼ੂਰਵੀਰ  ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਲਿਆਣ ਪੂਰੀ ਥਾਣੇ ਦਾ ਐਸ ਐਚ ਓ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ

ਆਪਣੀ ਡਿਉਟੀ ਵਿਚ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਵਰਤਣ ਦੇ ਇਲ੍ਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ

ਬਰਖਾਸਤ ਵੀ, ਓਹ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਮੋਹਰਾ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸੱਚਾਈ (ਉਸ ਦੇ

ਆਪਣੇ ਲਫਜਾਂ ਵਿਚ) ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਕ ਮੀਟੰਗ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ ਦੇ

ਘਰ ਸ਼ਾਹਦਰੇ (ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ) ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਉੱਚੇ ਓਹਦੇ ਵਾਲੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ

ਹਾਜਰ ਸੀ ! ਉਸ ਮੀਟੰਗ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਪਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਦੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂ ਇਹ

ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਨੇ - ਹੋਣ ਦਿਓ, ਸਬੂਤ ਮਿਟਾ ਦਿਓ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀਆਂ

ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ ਪਰ ਤਿਰਲੋਕ ਪੂਰੀ ਵਿਚ ਕਤਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

ਵਾਧੂ ਸੀ ਅਤੇ ਅਧ ਜਲਿਆਂ ਲੋਥਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸੀ, ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਦੇਣੀ

ਹਟਾਓਣਾ ਅਤਿ -ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ, ਇਹਨਾ ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓਣਾ ਵੀ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸੀ! ਇਸ ਕਰਕੇ

ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਭ ਨੂੰ ਹੋ ਗਈ! 

ਇਕ ਪੀੜਤ ਸਿਖ ਵਿਧਵਾ ਜਨਾਨੀ ਅਜੈ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਹੀ ਕਿ ਓਸਨੇ ਹਰੀ

ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਗਵਾਂਢ ਵਿਚ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ

ਪੁਲਸ ਤਿਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਦਖਲੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ  ਹਰ ਇਕ ਸਿਖ ਦਾ ਕਤਲ

ਕਰਣ ਦੀ ਖੁੱਲ ਹੈ, ਜਾਓ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੋ! 

ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਹੇਠਲੀ ਫੋਟੋ ਵੇਖੋ ਜੋ ਇਸ ਵੇਬ ਸਾਈਟ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ 

159
  http://www.docstoc.com/docs/7558768/1984--Sikhs’-Kristallnacht   

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਭੂਤਪੂਰਬ ਮੁਖ ਜਜ਼ (Ex-Chief Justice) ਸ੍ਰੀ ਐਚ ਐਸ

ਨਰੂਲਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਲਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਛੇਵੇਂ ਅਤੇ ਸਤਵੇਂ ਨੰ ਬਰ ਦੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਗੱਲ ਪੂਛੀ ਹੈ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਓਹ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਵੇਖੋ;

6- ਕੁਝ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ --- ਡੀ ਐਸ ਪੀ ਦੇ ਓਹਦੇ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਇਰਲੈਸ ਰਾਹੀਂ 31

ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੰਤਰੀ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਮੀਟੰਗ ਵਿਚ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਕਿਹਾ

ਗਿਆ ਸੀ! ਇਸ ਮੀਟੰਗ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ? ਇਸ ਮੀਟੰਗ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾ

ਲੱਗਾ? ਇਸ ਮੀਟੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ (who presided) ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ? 

7- ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਅਤੇ ਫੇਰ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਥੋੜੇ ਸਮੇ ਲਈ

ਮੰਤਰੀ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਸੀ (ਇਹ

ਓਹਨਾ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ) ਤੇ ਫੇਰ ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੌਣ - ਕੌਣ ਗਿਆ ਸੀ? 
 
ਜਮਾ ਕੀਤੇ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਤੋ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਸ ਮੰਤਰੀ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ

ਨੇ ਭੀੜ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ (Local leaders) ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਵੰਡੇ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਇਸਨੇ ਖੁਦ ਵੀ

ਭੀੜ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਫੇਰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਮਾਰ ਮੁਕਾਓਣ

ਲਈ ਭੜਕਾਇਆ ਵੀ ਸੀ! ਇਸ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਆਰੋਪ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਜੁਰਮ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ

ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਸੂਖ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਜੇਲ ਤੋਂ ਛੁਡਵਾਇਆ ਵੀ ਸੀ, ਇਸ ਪਾਪੀ ਦੀ ਮੌਤ 2005

160
ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ! 

ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਾ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਭਗਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ

ਹੋਈਆਂ। ਇਕ ਗਵਾਹ ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਗਤ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਬਾਦ ਵਿਚ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ।

ਇਕ ਹੋਰ ਗਵਾਹ ਦਰਸ਼ਨ ਕੌਰ ਜਾਨ ਦੀ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੀ

ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਵੀ। ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਕੇਸ 1995 ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ

ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ,

ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਗਵਾਹ ਦੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਕਰਕੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਤੋਂ ਖੁਲਾਸਾ

ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਡੀ ਐਸ ਜੀ ਐਮ ਸੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰ ਅਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ

ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਤਿਨਾਮੀ ਬਾਈ ਨਾਲ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲੁਭਾਣਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਗੁਪਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ

ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸੌਦਾ 12 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਦਰਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨੇ ਤਹਿਲਕਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਨਣਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਟੁੱਟਵੀਂ ਗਵਾਹ

(Hostile ) ਬਣਨ ਲਈ ੨੫ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ

ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਵੀ ਸੀ। ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕਰਣ ਲਈ, ਲੁਭਾਨਾ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਨੇ ਸਤੰਬਰ 14, ੧੯੯੮

ਨੂੰ ਤਲਬ ਕੀਤਾ ਸੀ!

ਤਖ਼ਤ ਜਥੇਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੁਭਾਣਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਮੁਆਫੀ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਧਾਰਮਿਕ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ (ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਨ! ਨੇ

ਤਿਲਕ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਣਜਾਣ

ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਹਿਲਕਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਕਦੀ

(ਕੈਸ਼) ਵਿੱਚ ੨੫ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਚੈੱਕ ਰਾਹੀਂ ਭੁਗਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ

161
ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਵਿਚੋਲਾ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਜਾਸੂਸ ਕੈਮਰੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰਣ ਦੀ ਬਜਾਏ

ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

4 ਦਸੰਬਰ 1996 ਨੂੰ ਲੁਭਾਣਾ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ 'ਮੁਖੀਆਂ' ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਲੁਭਾਣਾ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾ ਦੇ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ,"17 ਨਵੰਬਰ 1996 ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ, ਤਿਲਕ

ਵਿਹਾਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ

ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ

ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਣਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਤਨਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 12 ਲੱਖ

ਰੁਪਏ ਦਾ ਸੌਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਲੁਭਾਣਾ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਉਸ

ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! ਲੁਭਾਣਾ

ਭਾਈਚਾਰੇ (ਨਿਕਾਲੀ-ਰੋਟੀ ਬੇਟੀ ਕਾ ਰਿਸ਼ਟ ਖਾਤਮ) ਤੋਂ।

2 ਦਸੰਬਰ, 1996 ਨੂੰ ਲੁਭਾਣਾ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਪਾਲਣਾ

ਮੰਨਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ

ਲੁਭਾਣਾ ਦੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ

ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ

ਤੋਂ ਬਾਦ ਲੁਭਾਣਾ ਬਾਰੇ ਅੰਤਿਮ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਰਵ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਤਲਬ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ। ਇਹ ਸਰਵ ਪੰਚਾਇਤ ਜਾਂ ਚੌਰਾਸੀ ਮਹਾਂ ਪੰਚਾਇਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਗੁੰਜ ਤਿਲਕ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ

25 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1999 ਨੂੰ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਲੁਭਾਣਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ 84 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਖਿਆ

ਅਤੇ ਪੰਚ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ।

ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀਆ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਗੁੰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ, ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ

ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਮਹਾ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣਾ ਜੁਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ 5 ਲੱਖ 28

ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਵੀ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਦੁਖੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਲਿਖਤੀ

ਅੰਡਰਟੇਕਿੰਗ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਵੀ ਪੰਚਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ

ਸੀ ਕਿ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਤਿਲਕ ਨਗਰ ਡਾਕ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।

ਸਾਰੇ ਪੰਚ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ਕਿ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਾਰਨ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਸਤਨਾਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ

162
ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀਆ ਨੇ ੫

ਲੱਖ ੨੮ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੁਆਫੀ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਆਪਣਾ ਅਸਹਿਮਤੀ ਵਾਲਾ ਨੋ ਟ

ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਜਦੋਂ ਲੁਭਾਣਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਿਲੇ ਤੇ ਸੁਆਲ ਕੀਤੇ, ਤਾਂ ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਣ ਦੀ ਗੱਲ

ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ

ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਣ 'ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦੀ ਵਹਜ ਦੱਸਣ

ਤੋਂ ਹਰ ਵਾਰ ਮਨਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖਤ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ

ਕਰਣੇ ਪਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਨਿਪਟਾਉਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਤੇ ਜ਼ੋਰ

ਪਾਇਆ”। ਲੁਭਾਣਾ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੌਰ ਜਾਂ ਅਨਵਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਧਮਕੀ ਦੇਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ

ਕੀਤਾ ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵੱਲੋਂ ਤਲਬ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ।

ਤਹਿਲਕਾ ਨੇ ਸਤਨਾਮੀ ਨੂੰ ਜਾਸੂਸ ਕੈਮਰੇ ਤੇ ਫੜ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ

ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪੈਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਨੇ ਭੀੜ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਓਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ;

ਤਹਿਲਕਾ- ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸੀ?

ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਈ- ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ।

ਤਹਿਲਕਾ- ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਕੀ ਦੇਖਿਆ?

ਸਤਿਨਾਮੀ- ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਦੇਖਿਆ, ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਜੋ 10-11 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਨ। ਮੇਰੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ
31 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 2 ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਮਨਾ-ਪਾਰ ਮੁੜ ਵਸੇਬਾ

ਕਲੋਨੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਬੁੱਚੜਖਾਨੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼

ਕਰਦਿਆਂ ਸਨ। ਸਿਰਫ਼ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ

163
ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਕੌਂਸਲਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਏ

ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 400 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ!

ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਾਂਗ, ਇੱਥੇ ਵੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਅਫਵਾਹ

ਫਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ 'ਜਸ਼ਨ' ਮਨਾਓਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ

ਨੇ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਦ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਅਫਵਾਹ

ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਭੀੜ

ਆਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਨੇ 'ਗੁਰਦੁਆਰੇ' ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਵਿਰੋਧ

ਕੀਤਾ, ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਸਾਡੀ ਜਾਂਚ ਦੌਰਾਨ

ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ

ਨੂੰ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਦੋਂ

ਹਿੰਦੂ ਭੀੜ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਆਈ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ

ਤਲਵਾਰਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਸੀ।

ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਹਿੰਦੂ

ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਛੇਤੀ ਹੀ ਓਥੇ ਪੁੱਜ ਗਏ ਸੀ, ੨ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਵਾਪਰੇ

ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਫੇਰ ਤੋਂ ਲੜੀਵਾਰ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ

ਹਾਂ।

ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਤੋਂ ਇਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਵਿਚ ਕਲੀਨਿਕ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਡਾਕਟਰ ਅਸ਼ੋਕ

ਕੁਮਾਰ ਜੋ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦਾ ਕੌਂਸਲਰ ਵੀ ਸੀ, ਨੇ ਬਾਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਠਿਕਾਣੇ ਤੇ ਹੀ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ

ਸੀ। ਸਿਖਾਂ ਖਿਲਾਫ ਹਿੰਸਾ ਜੋ ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਆਪਣੀ

ਪੂਰੀ ਸ਼ਿਖਰਾਂ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਗੁੱਜਰ ਕਿਸਾਨ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਚਿੱਲਾ ਤੋਂ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਪੁੱਜੇ ਅਤੇ

ਸਥਾਨਕ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ (ਵਸਨੀਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ)

ਦੇ ਨਾਲ ਬਲਾਕ 28, 32, 33 ਅਤੇ 34 ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਤੇ

ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ, ਮਾਰ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ

ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਸਿਰ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ।

164
 ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੇ ਬਾਦ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੀ ਇਕ ਦਿੱਖ
ਬਲਾਕ 32 ਅਤੇ 31 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ

ਝੂਗੀਆਂ ਅਤੇ ਝੋਪੜਿਆਂ (ਕਲੱਸਟਰਾਂ) ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਝੁੱਗੀਆਂ ਸੜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀ

ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਕਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਕਥਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਬਦਨਾਮ ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤ, ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਸੀ!

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਹਾਊਸ 90, ਬਲਾਕ 32 ਦਾ ਸੋਮਨਾਥ, ਮਿਲਾਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ

ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਘਰ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ

ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

(ਸਰਵੇਖਣ ਅਧੀਨ ਮਿਆਦ ਦੌਰਾਨ ਕਥਿਤ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸੂਚੀ ਅਤੇ

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਨੁਬੰਧ 1 ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ)।

ਕੁਝ ਕਾਰਕੁਨ ਵੱਡੇ ਗੋਦਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਨ ਜੋ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ

ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਵਪਾਰੀ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ

ਵਾਲੇ, ਮਕੈਨਿਕ ਜਾਂ ਡੀਲਰ। ਪੀੜਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗਰੀਬ ਸਿੱਖ-ਮਕੈਨਿਕ, ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ

ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਨ।

ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸੇ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ

ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰਸ਼ੁਦਾ ਤਾਕਤ ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਥਾਣੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਤਹਿਤ

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵੀ ਆਓਂਦੀ ਹੈ, ਕੁਲ ਨਫਰੀ 113 ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਸਪੈਕਟਰ (ਜੋ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਾਊਸ

165
ਅਫਸਰ ਹੈ), ਦੁਪਹਿਰ 230 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ੧ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਕਤਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ

ਸਥਾਨ, ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਤੋਂ ਜੋ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਓਹਨਾ ਨੂੰ

ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉਰੇ-ਪਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਹ ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਤਲਾਂ

ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋੜ ਸੀ, ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਤੋਂ

ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਚਾਰ ਔਰਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 14 ਤੋਂ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਹੈ, ਨਾਲ ਸਮੂਹਿਕ

ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਤੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੇ ਸੱਤ ਮਾਮਲੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ

ਜੇ ਪੀ ਨਾਰਾਇਣ ਹਸਪਤਾਲ, ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੇ ਸਨ।

ਪਰ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਬੇਇੰਤਿਹਾ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੇਲੇ ਹੀ, ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ

ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ , ਸ਼ਾਮ

ਲਗਭਗ 5.30 ਵਜੇ ਨਿਖਿਲ ਕੁਮਾਰ, ਏ ਸੀ ਪੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿ “ਬਲਾਕ 32 ਮੇਂ ਮਾਰ ਕਾਟ ਹੋ

ਰਹੀ ਹੈ" (ਬਲਾਕ 32 ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ)। ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਨੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਰਿਕਾਰਡ

ਕੀਤਾ ਕਿ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੇ ਕਈ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਸੜ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਜੋ 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 2 ਵਜੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ

ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ, ਦਾ ਬਲਾਕ 28 ਵਿਚ ਇਕ ਜੁਝਾਰੂ ਭੀੜ ਨੇ ਇੰਜ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ

ਧਮਕਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਥਾਣੇ ਵਾਪਸ

ਗਿਆ, ਤਾਂ ਐਸ ਐਚ ਓ ਸੁਰਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ 'ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ' ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਾਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ

ਲਈ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 70 ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ

ਪੁਲ ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੜਕ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੱਜ ਰਹੇ

ਸਨ। ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਸੜਕ ਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਕਈ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਣ ਲਈ ਪਰ

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਦ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ

ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਾਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਆਖਰਕਾਰ, ਆਈ ਟੀ ਓ ਵਿਖੇ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਉਹ ਏ ਸੀ ਪੀ, ਨਿਖਿਲ ਕੁਮਾਰ

ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼

166
ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਓਥੇ ਹੋਣਾ ਮਹਜ "ਮਹਿਮਾਨ ਕਲਾਕਾਰ'' ਦਾ

ਕੀਤਾ ਕੰਮ ਦੱਸਿਆ।

ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਸੜੇ

ਘਰ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਐਸ ਐਚ ਓ ਆਪਣੇ ਦੋ ਕਾਂਸਟੇਬਲਾਂ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਐਸ ਐਚ

ਓ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਓਥੇ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਏ ਸੀ

ਪੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਾਦ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ 'ਸ਼ਾਂਤੀ' ਸੀ। ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ

ਕਿ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 300 ਲੋਕ ਸੜ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਿਰਫ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ

ਅਧਜਲੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਹੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ 7 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ

ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ

ਬਲਾਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ 3 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ੭ ਵਜੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ

ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਚੇ ਹੋਏ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੁਲਸੇ (ਜਲੇ ਹੋਏ) ਹੋਏ ਸਨ,

ਮੁੱਖ ਸੜਕ 'ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੋਂਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼

ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੀ ਪਾਗਲ ਭੀੜ ਨੂੰ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ

ਨਿਰਦੇਸ਼ (ਹੁਕਮ) ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ

ਡਾ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਕੌਂਸਲਰ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ

ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਸੀ ਆਰ ਪੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਦੋ ਦਿਨ ਭੀੜ ਦੇ ਰਹਿਮ ਤੇ ਰਹਿ

ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਬਲਾਕ 32 ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਸਾਨੂੰ ਸੜੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਬਦਬੂ ਆਈ ਜੋ

ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਲੇਨ ਫਰਨੀਚਰ, ਕਾਗਜ਼ਾਂ, ਸਕੂਟਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ

ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸੜੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸੁਆਹ, ਸੜੇ

ਹੋਏ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚਿਹਨਾ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁੱਤੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੂਹੇ ਕੁਝ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਅਜੇ ਵੀ

ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੁਤਰ ਰਹੇ ਸਨ!

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ

167
ਵਿਚ ਕੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ-2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਦੋਂ

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਕਤਲੇਆਮ ਜਾਰੀ ਸੀ ਉਪ ਰਾਜਪਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗਵਾਈ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ

ਸਥਿਤੀ 'ਕਾਬੂ ਹੇਠ' ਹੈ। ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਅਸੀਂ ਜੋ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ

ਉਥੇ ਸਥਿਤੀ ਸੱਚਮੁੱਚ 'ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ' ਸੀ, ਪਰ 'ਕੰਟਰੋਲ' ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ

ਕਰਣ ਲਈ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰ

ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੂਰਾ

ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹੀਆਂ
"1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਤਿੰਨ ਮੂਰਤੀ ਕੋਲ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ

ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ੮ ਵਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ। ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ

ਜਾ ਰਹੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਕਰੀਬ, ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮਾਂ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ

ਕੁਝ ਖਾਣਾ ਬਣਾਓ। ਅਸੀਂ ਭੁੱਖੇ ਹਾਂ”। ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਪਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਕਿਹਾ, "ਪੁੱਤਰ, ਹਰ ਕੋਈ ਸੋਗ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਵਸਣ ਵਿੱਚ

ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਅੱਗ ਬਾਲਣ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੈ!

ਅੱਜ।' ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਿੰਨ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰ ਭੱਜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ

ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟ ਕੇ

ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਉਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ, 14 ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ, ਮੇਰੇ

ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ

ਕੱਪੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਨੂੰ ਨੰ ਗਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ

ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਰੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ। 'ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰੋ।

ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਵਰਗੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਹੈ!

ਮਾਂ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਥੇ ਹੀ, ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ।

ਉਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅੱਠ ਮੁੰਡੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ

ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ! ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੈ ਉਹ ਕਰੋ। ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ, ਮੈਂ

ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚਾ ਇਸੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ”।

168
 ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਲੁੱਟ ਲਈ, ਤਾਂ ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ

ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਲੈ

ਗਏ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲੀ ਦੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਠੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ, ਉਸ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ

ਛਿੜਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ

ਚਾਕੂਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੰ ਗੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਚਾਦਰ ਫਾੜਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ

ਇਸ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ

ਫੜੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਇਸ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਜੇ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਇੱਕ

ਟੁਕੜਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ

ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ

ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਹੈ। " - ਗੁਰਦੀਪ ਕੌਰ, ਬਲਾਕ 32 ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ।

"ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਛੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਆਦਮੀ, ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦੋ ਜੀਜੇ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਔਰਤਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ

ਫਿਰ ਸਾੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਮੂਹ ਆਇਆ

ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਲਾਕ 32 ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇ ੜਲੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ

ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਅਤੇ

ਖੁਰਚਿਆ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰਾਤੀਂ 10 ਵਜੇ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਵਖਤੇ ਲਗਭਗ ੩ ਵਜੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ

ਵਾਪਸ ਆਈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨੰ ਗੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। " - ਬੇਬੀ ਬਾਈ,

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ।

"ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰਹੇ। ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਇੱਕ ਟਰੰਕ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ

ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇੱਕ ਹੋਰ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਸਮੂਹ

ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ

ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੱਡੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇ

ਸਕੇ। ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਗੁਆਂਢਣ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।

ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਘਸੀਟਣ ਲੱਗੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਵੀ

169
ਕੀਤੀਆਂ।

ਉਹ ਕੋਸ਼ਾਲਾ (ਕੌਸ਼ਲਿਆ) ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਮਸਜਿਦ ਲੈ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ

ਹੋਇਆ। ਸਵੇਰੇ ਤਕਰੀਬਨ ੪ ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਲੋਨੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮਸਜਿਦ

ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਚੀਖ ਰਹੀ ਸੀ, 'ਮੰਮੀ, ਮੁਝੇ ਲੇ ਚਲ, ਮੁਝੇ ਲੇ ਚਲ, ਮੰਮੀ' [ਮੈਨੂੰ

ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਓ]! ਪਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਮੰਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਜਾਂਦੀ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ

ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਹੈ।" - ਰੱਜੋ ਬਾਈ, ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ!

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਹਤ ਭੋਜਨ, ਡਾਕਟਰੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ

ਲੋੜਵੰਦ ਸਮਾਨ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇ ਇੱਕ ਸਵੈਇੱਛਤ

(Volunteer) ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ

ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਜਾਂ ਹੋਰ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਵੈਇੱਛਤ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ

ਸ਼ਾਮ ੭.੩੦ ਵਜੇ ਤੱਕ ਹਿੰਦੂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ। ਇਹ ਬਚਾਅ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ

ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਦਦ ਕਰਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਕੰਬਲਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ

ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ

ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਫਰਸ਼ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੈਂਪ (ਜਿੱਥੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ

ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

170
 ਸ਼ੀਲਾ ਬਾਰਸਕੇ
ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ। ਗੋਲ ਗੋਲ ਗੋਲ ਚਿਹਰਾ। ਇਕ ਦਰਦ ਸਮੇਟਿਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਉਹ

ਪਹਿਲੀ ਬਚਾਅ ਬੱਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਉਸ ਨੇ 36 ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ

ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ। ''ਮੇਰੀ ਇਜ਼ਤ ਲੁੱਟ ਲੀ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ),''

ਉਹ ਚੀਖੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਢਿੱਲੇ, ਚੂਰ-ਚੂਰ ਕੁੜਤੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ

ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਖੱਬੀ ਕਾਲਰ ਹੱਡੀ ਤੋਂ ਸੱਜੀ ਛਾਤੀ ਤੱਕ ਇੱਕ ਗਾਸ਼ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ, ਜੋ ਸੁੱਕੇ ਖੂਨ ਨਾਲ

ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ''ਦੇਖੋ, ਦੇਖੋ ਕਿਆ ਕੀਆ, (ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ)”।

ਬੈਰਕ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਇੰਟਰਨਾਂ (ਨਵੇਂ ਡਾਕਟਰ) ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਨੇ ਗੰਦੇ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਮੁੱਢਲੀ

ਸਹਾਇਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ, ਚਾਦਰਾਂ ਵਗੈਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋ

ਦਿਨ ਬਾਦ 2 ਨਵੰਬਰ, ੧੯੮੪ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਦ।

ਉਸ ਬਸਤੀ ਵਿਚ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਉੱਪਰਲੀਆਂ

ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਘਸੀਟ ਕੇ, ਸਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟੇ ਜਾਣ ਦੇ 36 ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਦ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਦਿਆਂ ਔਰਤਾਂ

ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਦੌੜੀਆਂ! ਆਪਣੇ ਲੁੱਟੇ ਹੋਏ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚੇ

ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਪਾਏ ਕੱਪੜੇ ਲੈ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਮਾ ਹੋਏ! ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਹਿਸ਼ਤ

ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਇਕ ਬੱਸ ਮਿਲੀ ਸੀ।

ਇਕ 12 ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਇਕ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਬੈਠਾ ਸੀ,

ਉਹ ਸਿਧਾ ਬੈਠਾ ਇਕ ਟੱਕ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੇਸ਼ ਖੁਲ ਗਏ ਸੀ (ਜੂੜਾ ਖੁਲ ਗਿਆ ਸੀ) ਪਰ ਬਾਕੀ

ਵਾਲ, ਸਿਧੇ, ਸਖਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੁੱਛੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ

ਕੀਤਾ। ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ''ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ

ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦੀਆਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਫੇਰ ਓਹਨਾ ਜ਼ਾਲਿਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੋਂ

ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ”।

ਇੱਕ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ

ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਖੂਨੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਰਮੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, ''ਕੀ ਮੇਰੇ ਜੀਜੇ ਨੂੰ

ਬਚਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ? ਉਹ ਸਾਰਾ ਸੜ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 40

ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ”। ਔਰਤ ਆਪਣੀ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਘਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗਾਈਡ ਦੀ ਮਦਦ ਮੰਗਦੀ ਹਾਂ। ਪੋਲੀਓ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੇ ੜੇ

ਆਓਂਦਾ ਹੈ। ''ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁਲਿਸ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪੱਟ ਅਤੇ ਮੋਢਾ

171
ਝੁਲਸ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ

ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਗੂੰਗੀ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਹੈ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਕ ਨਿਆਣੇ ਵਰਗੀ ਹੈ।"

ਇੱਕ ਐਥਲੈਟਿਕ ਸਰਦਾਰ, ਕੇਸ਼ ਕੱਟ, ਕਲੀਨ-ਸ਼ੇਵ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਕਲੋਨੀ

ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਢਾਹੁਣ ਲਈ ਇਕ ਨਾਈ ਨੂੰ

ਕਈ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਨੂੰ ਨੀ ਭੀੜ ਨੇ 'ਕੇਸ਼' ਕਰਕੇ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ

ਵਿਰਾਸਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ।

ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਟੀਮ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ

ਇੱਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪਏ ਇੱਕ ਜ਼ਖਮੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ

ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। "ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਆਏ ਹੋ?,'' ਇੱਕ ਔਰਤ ਚੀਖਦੀ ਹੈ, ਨਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ।

ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ''ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦੀਜੀਏ।" ਸਾਡਾ ਗਾਈਡ ਇਕ ਗਲੀ ਵਿਚ ਦੀ ਭੱਜ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਕੁਝ ਗਜ਼ ਬਾਦ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਰੱਖੇ ਗਏ ਕਬਾੜ ਦੇ ਢੇਰ ਜੋ ਕਾਤਿਲਾਂ ਦੇ ਬੈਰੀਕੇਡ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ

ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਟੈਕਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭੱਜਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਨੌ ਜਵਾਨ ਡਾਕਟਰ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗਾਈਡ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਇਕ ਦਮ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿਚ ਤੇਜੀ ਦੇਣੀ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਵੜ

ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ। ''ਉਥੇ ਹੈ ਕੋਈ ?'' ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਅੰਦਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਘਰ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ, ਕੋਈ ਫਰਨੀਚਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ

ਭਾਂਡੇ, ਨਾ ਕੱਪੜੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ। ਸਿਰਫ ਚੁੱਪੀ! ਅਸੀਂ

ਅਜੇ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਲਿਵਿੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ੨੦੦ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ

ਭੀੜ ਨੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਜਿਹਾ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ''ਤੁਸੀਂ ਉਸ

ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ?' ਮੈਂ ਚੀਖਦਾ ਹਾਂ। ਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਤੱਸਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ? ਉਸ ਦੀ

ਭਾਬੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿਲਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਥੇ ਲੁਕਾਇਆ

ਹੈ?''

''ਓਹ ਦਿਲਬਾਰਾ ਸਿੰਘ!'' ਇਕ ਆਦਮੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ''ਇੱਥੇ ਆਓ। ਸੁਆਹ

ਦਾ ਇਹ ਢੇਰ, ਉਹ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ, ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਲ

ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ।'' ਉਹ ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਚੌਕ ਨੂੰ ਹੁਣ ੧੫੦ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਰਸਤਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਚਾਅ ਟੀਮ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ

ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਨਕਲ ਅਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਚੇਨ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ! ਮੈਂ

172
ਚੀਖਦਾ ਹਾਂ, ''ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ? ਉਹ ੨ ਮਿੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੀ।

ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ?''

ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ''ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਉਹ

ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਦੌੜਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ , ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਣ ਲਈ

ਕਿਹਾ”। ਉਹ ਪੁਲਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ੪੮ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਡਿਊਟੀ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸੀ।

ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਾਡੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਵ੍ਹੀਲਚੇਅਰ ਤੇ ਇਕ

ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੋਟਾ-ਸੈੱਟ ਸਰਦਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ''ਮੈਨੂੰ ਕਿਰਪਾ

ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ”। ਅਸੀਂ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਕੁਝ ਕਦਮਾਂ ਬਾਦ, ਮੈਂ ਅਚਾਨਕ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਅਪਾਹਜ ਸਿੱਖ

ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਪਾਹਜ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ।

''ਆਓ!'' ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਵ੍ਹੀਲਚੇਅਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮਜਬੂਤੀ

ਨਾਲ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।'' ਅਸੀਂ ਨੰ ਦਿਤਾ ਹਕਸਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗੇ।'' ਨੰ ਦਿਤਾ ਨੂੰ

੩੦੦ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ''59 ਹਿੰਦੂ ਮਾਰੇ

ਗਏ, ਕੁਝ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੇ ਗਏ”। ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਪ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਟੰਡਨ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੀ ਆਰ ਓ ਪੰਵਾਰ ਹੱਸਦਾ

ਹੈ, ''ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਮਾਰੇ ਗਏ? ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਨਾ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ

ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਹੈ।''

ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਟੰਡਨ ਦੇ ਦਫਤਰ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਖੋਲ ਕੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ''ਕਿਰਪਾ

ਕਰਕੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਓ”! ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਿਨਾ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਚੈਂਬਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਗਾਰਡ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਮੈਂ ਮੁਰਦਾਘਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੀ

ਇੱਕ ਲਾਸ਼ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ । ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਕੋਈ

ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ, “ਕੀ ਮੈਂ ਵਧੀਆ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਕੁਝ

ਭੁਗਤਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ”?

ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ, ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸ਼ੈੱਡ ਹੈ, ਫੁੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੇ

6-7 ਡੂੰਘੇ ਲੱਕੜਾਂ ਵਾਂਗ ਸਟੈਕ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਟਰੱਕ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਸੜਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਓਥੇ

ਢੇਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਨੇ ੜੇ ਹੀ ਸੁੱਜੇ ਹੋਏ, ਸੜ ਰਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਢੇਰ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

173
ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖਿੱਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਗੁੱਛੇ ਰੁਲਦੇ ਪਏ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣ ਲਈ ਆਖਦਾ ਹੈ! ਮੈਂ ਕੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛਿਆਂ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਹੁੰਦੇ ਕੁਝ ਕਦਮ ਤੁਰਿਆ ਜੋ

ਗੰਦਗੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਇਹ ਗੁੱਛੇ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਮਪਾਉਂਡ ਦੇ ਬਾਹਰ

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਗੁੰਮਨਾਮ, ਅਣਜਾਣ ਲੋਥ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।

ਪਰ 1984 ਵਿਚ ਉਥੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਵਰਗੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਜਖਮ ਅਜੇ ਵੀ

ਡੂੰਘੇ ਅਤੇ ਤਿੱਖੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਵਹਿਸ਼ੀਪੁਣੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਦੁਆਉਂਦੇ ਹਨ।

31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਤਿਲਕ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ 45 ਸਾਲਾ ਬੇਦੀ ਨੇ

ਕਿਹਾ, "ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ

ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਵੱਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਹੈਰਾਨ

ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ।"

ਅਚਾਨਕ ਹੀ, ਸਾਰੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਕਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ - 1947 ਵਿੱਚ ਉਪ-

ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਝੱਲਿਆ।

ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਪਕਰਣ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀ ਉਸ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ

ਤੋਂ ਬਾਦ ਬੇਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ

ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬੇਦੀ ਦੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਤਣਾਅ ਝਲਕ ਰਿਹਾ ਸੀ,

ਬੇਕਾਬੂ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੇ ਭਰਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਸਕੂਟਰ

ਗੈਰੇਜ ਵਿਚ ਮਕੈਨਿਕ ਸੀ।

ਬੇਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਭੀੜ ਨੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੇ

ਬਲਾਕ 30 ਵਿਖੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਭੰਨਤੋੜ ਕੀਤੀ। ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਇੱਕ ਕਤਲਗਾਹ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ।

ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੇਦੀ ਆਪਣੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਮਾਂ ਨਾਲ ਓਥੋਂ ਭੱਜ

ਗਿਆ। ਬੇਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਉਸਦਾ ਇਕ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ

ਦੌੜਿਆ।"

(ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਰੁੱਖ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਾ ਹੈ, ਪੰਨਾ ੭੦)

ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕੀ, ਜੋ ਉਸ ਹਸਪਤਾਲ

ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ

ਦੇ ਲਗਭਗ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ।

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਣ (ਇਹਨਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ

174
ਲਿਆ) ਨਾਲ ਭੀੜ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ

ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ

ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਕਾਤਲਾਨਾ ਜਨੂੰ ਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ - ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ

ਹੋਰ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਨੇ ੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਘੇਰੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ

ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵੀ ਆਏ।

20 ਸਾਲ ਬਾਦ ਵੀ, ਸੈਂਕੜੇ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ

ਆਪ ਥੱਲਿਓਂ-ਉਪਰ ਤਕ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ

ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਵਾਦੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਇਕ ਹੋਰ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਵੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ

ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਹਿਣਾ ਬੜਾ ਹੀ ਤਕਲੀਫਦੇਹ ਹੈ ਕਿ ੧੯੮੪

ਦੀ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਅਜੇ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ-ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਪਾਰਟੀ

ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕੁਝ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ

ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ, ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਡੂੰਗਾ ਜਖਮ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ।

ਜੀ ਐਸ ਅਰੋੜਾ, ਪੂਸਾ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਟੈਕਨੋ ਲੋਜੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ

ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ!

ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਨੂੰ ਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ

ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।"

ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ

ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਦਮੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ

ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਦਦ ਨਹੀਂ

ਮਿਲੀ ਹੈ।

1984 ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਕੀ ਸੋਚਿਆ, ਇਸ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਣਬੀਰ

ਸਿੰਘ ਲੁਭਾਣਾ, ਜੋ ਹੁਣ 40 ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਨੇ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ

175
ਓਹਨਾ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ "ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਤ ਆਮ ਹਨ

ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਦੁਰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ

ਕਰਦੇ ਹਨ”।

ਕਮਲਨਾਥ
ਕਮਲਨਾਥ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਸੜਕ ਅਤੇ ਸਤਹ

ਮੰਤਰਾਲੇ ਦਾ ਚਾਰਜ ਸੀ। ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤਹਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ

176
ਕਿ ਉਹ ੧੯੮੪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗਵਾਹ, ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਨੇ

ਨਾਥ ਨੂੰ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ! ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਭੀੜ ਜਿਸ ਨੇ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ! ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਭੀੜ ਨੇ ਸਾੜ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਮਲਨਾਥ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ

ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਉਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ

ਸਕੇ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਥ ਦੀ ਗਵਾਹੀ "ਅਸਪਸ਼ਟ" ਸੀ ਅਤੇ

"ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ" ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਓਥੇ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ "ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਅਜੀਬ"

ਸੀ। "ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ

ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 20 ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ

ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ ਹੋਵੇ।" ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਫੈਸਲਾ

ਦੇਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕਮਲਨਾਥ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ!

ਬਿਹਤਰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਇਹ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ ਜਾਂ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ"। ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੇ

ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਮਲਨਾਥ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਇਸ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ

ਪਹੁੰਚਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਹਰਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲਕਾ-EvidenceAgainstNathWellDocumented:

ਅਵਨੀਤ ਕੌਰ ਦੁਆਰਾ, ਸਿੱਖ ਨਿਊਜ਼ ਨੈੱ ਟਵਰਕ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼

ਪੋਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ- ਬੁੱਧਵਾਰ, ਨਵੰਬਰ 02, ੨੦੧੧, ਰਾਤ 0911 ਵਜੇ | ਟੈਕਸਾਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ

ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਆਨਲਾਈਨ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਹਰਰਵਿੰਦਰ

ਸਿੰਘ ਫੂਲਕਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕਮਲਨਾਥ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ

ਕਿ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ।" "ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਹਮਲਾ 1 ਨਵੰਬਰ,

1984 ਨੂੰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। 2 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ (ਅਖਬਾਰ) ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ

ਕਮਲਨਾਥ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ”। ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ

ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਜੇ ਸੂਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ

ਹਨ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਕਮਲਨਾਥ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।"

ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਾਥ ਤੇ 1984 ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ,

177
ਪਰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ 6 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2010 ਨੂੰ ਏਲੀਅਨ

ਟੋਰਟ ਦਾਅਵਾ ਐਕਟ ਤਹਿਤ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਇਹ ਕਾਨੂੰ ਨ ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ

ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ

ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਦਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇ ਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਬੰਦੇ

ਜੋ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੇ।

20 ਜੂਨ ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ

ਆਪਣੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨਾਥ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਓਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ!

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਾਧੂ

ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਨਹੀਂ ਆ ਗਏ”।

ਹਰਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ, "ਉਸ ਸਮੇਂ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ

ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ (ਫੌਜ) ਟਰੱਕ ਨੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਸੀ”।

ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨਾਥ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਮਦਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਭਰੋਸੇ ਛੱਡ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਪਰਾਧੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਬਚਾ ਲਏ ਗਏ।

ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਮਨੀਸ਼ ਸੰਜੇ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ, ਉਸ ਨੇ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ

ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਗੰਜ ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਓਂਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਪਰ ਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿੱਤੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਿਆਨ

ਪਲਟਦੀਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਖਿੰਡਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਹ ਬਿਹਤਰ

ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਬਹੁਤ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਾਤਲ ਠੋ ਸ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰਕੇ ਬਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ

ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦੇਖਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਤੋਂ

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਦੋਸ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਅੱਜ ਤਕ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਦੀ ਬਜਾਏ,

ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ

178
ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਹੀ ਖੁਦ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀ ਇਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ

ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ।

ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਥਾਂ ਸਿਰਫ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁਲਗਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੇਖੀਆਂ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੀੜ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ

ਦਲ ਓਥੇ ਹੀ ਤਾਇਨਾਤ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਦੰਗਾ ਗਿਅਰ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਸਨ - ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਣ ਲਈ।

ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਰਾਤ ਲਈ ਕਤਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਪੈਮਾਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ

ਸੀ, ਜਾਂ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਹ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਹੱਤਿਆਵਾਂ

ਹੋਈਆਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ, ਮੈਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ

ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਤਲ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਭਾਰਤ

ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ, ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਇੱਕ ਅਧਰੰਗ ਦੀ

ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ! ਹੁਣ

ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇੱਕ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ

ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਿਊਯਾਰਕ, ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਮਲਨਾਥ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ, ਇਹ ਫੋਟੋਕਾਪੀ ਹੈ, ਦੇਖਣ

179
ਲਈ ਚਿਪਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। (ਉੱਪਰ ਦੇਖੋ) । ਅਮਰੀਕੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਸੰਮਨ ਜਾਰੀ

ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

ਅਮਰੀਕੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਸੰਮਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ

ਲਈ ਕਿਹਾ। ਕਮਲਨਾਥ ਨੂੰ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੰਮਨ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨਹੱਟਨ,

ਨਿਊਯਾਰਕ ਅੰਦਰ ਸੀ।

ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੀ ਯੂ ਐਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜੱਜ ਰਾਬਰਟ ਸਵੀਟ ਨੇ ਅਦਾਲਤ

ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 2012 ਵਿੱਚ ਨਾਥ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਦਾਲਤ

ਕੋਲ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। 22 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੇ ਨਾਥ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਖਾਰਜ

ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜੱਜ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ 'ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ'

"ਨਾਥ ਨੂੰ ਸੰਮਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ

ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ।"

"ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਮਲਨਾਥ ਤੇ

ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਵੀ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ

ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ!"

ਸੈਂਕੜਿਆ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਬੇਲਜੀਅਮ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲਯੂਵੇਨ (Leuven) ਵਿਖੇ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਈਬਰੇਰੀ ਦੇ

ਮੁਹਰੇ 13 ਅਕਤੂਬਰ 2011 ਨੂੰ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1984 ਦੇ ਸਿਖ

ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮੁਖ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਮਲ ਨਾਥ (ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮੰਤਰੀ) ਵੀਰਵਾਰ

ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪੰਜਵੀਂ ਯੂਰੋ ਇੰਡੀਆ ਸਮਿੱਟ (Euro India summitt) ਵਿਖੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹਿੱਸਾ

ਲੈਣ ਲਈ ਪੁਜਿਆ ਸੀ! ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਕਮਲ ਨਾਥ ਨੂੰ ਬੇਲਜੀਅਮ ਦੇ ਕਨੂਨ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਉਸ

ਵੱਲੋਂ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਜੁਰਮ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ!  ਇਹ

ਮੁਜਾਹਰਾ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਸਿਖ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਬੇਲਜੀਅਮ ਦੀ ਸਿਖ ਕਾਉਂਸਿਲ ਅਤੇ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ

ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! 

180
 ਲੰਦਨ ਦੇ ਬਕਿੰਘਮ ਗੇਟ ਤੇ ਕਰਾਉਨ ਪਲਾਜ਼ਾ ਦੇ ਮੁਹਰੇ ਮੰਗਲਵਾਰ 28 ਸਿਤੰਬਰ 2010 ਨੂੰ ਕਮਲ

ਨਾਥ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਲੰਦਨ ਦੇ ਹਾਈਵੇ ਇੰਫਰਾਸਟਰਕਚਰ (Highway Infrastructure) ਤੇ ਇਕ

ਗੋਲਮੇਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ

ਕਰਣਾ ਪਿਆ, ਸਿਖ ਸੰਗਤਾਂ, ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਨੇ ਵਰ ਫੌਰਗੇਟ 1984 ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰੀ

ਆਦਿਕ ਨਾਹਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ! ਕਮਲ ਨਾਥ ਆਪਣੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਰਦੇ ਪਿਛੋਂ ਖਲੋ ਕੇ ਇਸ ਰੋਸ

ਮੁਜਾਹਰੇ ਨੂੰ ਛੁੱਪ ਕੇ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਯੂ ਕੇ ਦੀ ਪੁਲਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰਖਿਆ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ! 

ਨਿਆਂ ਦਾ ਢੋੰਗ ਕਰਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਜਿਹੜੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਨਿਆਇ ਹੀ ਕਰਦੀ ਤੁਰੀ ਆ

ਰਹੀ ਹੈ, ਇਨਸਾਫ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਤੇ ਚੀਜ਼ ਇਸ ਕੋਲ ਜਿਵੇਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ? ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਵਾਜ਼ ਤੇ ਇਸ ਬੋਲੀ ਸਰਕਾਰ

ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 28 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ? ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਇਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਪਾਪੀ ਕਮਲ

ਨਾਥ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ! 

ਕੈਨੇ ਡੀਅਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2010 ਨੂੰ ਟੋਰਾਂਟੋ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।

181
 23 ਮਾਰਚ 2010 ਨੂੰ ਕਨਾਡਾ ਦੇ ਟੋਰੰਟੋ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵੱਲੋਂ ਕਮਲ ਨਾਥ, ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ

ਮੰਤਰੀ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲੀ ਮੈਰੀਡਿਅਨ ਕਿੰਗ ਐਡਵਰਡ

ਹੋਟਲ ਵਿਖੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਖਬਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟੀ ਵੀ ਵੱਲੋਂ ਓਥੇ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ

ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ! ਸਿਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਸੁਆਗਤ ਸਨਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ

ਕਨਾਡਾ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਓਥੋ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ 1984 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਕਤਲ

ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ (Chief organizers) ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਓਂ ਹੋਣ ਤੇ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਗੰਜ

ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾਓਣ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਓਣ  ਅਤੇ ਫੇਰ ਓਥੇ ਹੀ ਇਸ ਵੱਲੋਂ

ਭੜਕੀ ਭੀੜ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜਨ ਦੇ ਆਰੋਪੀ ਕਮਲ ਨਾਥ ਨੂੰ

ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਸ ਹੋਟਲ ਦੇ ਮੁਹਰੇ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਨਾਡਾ

182
ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵੀ ਨਿੰ ਦਿਆ ਕੀਤੀ, ਓਥੋ ਦੀ (ਕਨਾਡਾ) ਪਾਰਲੀਆਮੇੰਟ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ

ਆਪਣੇ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਮਲ ਨਾਥ ਦੀ ਕਨਾਡਾ ਫੇਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ(ਮੁਖਾਲਫਤ) ਕੀਤਾ! ਬੜੇ ਹੀ

ਬੇਇਜ਼ਤ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਕਮਲ ਨਾਥ ਵਾਪਸ ਇੰਡੀਆ ਪਰਤਿਆ! 

ਇਸਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਫੇਰ ਪਰਤਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਫੇਰੀ ਤੇ ਆਏ ਤਾਂ ਓਥੇ ਵੀ ਇਹਨਾ ਨੂੰ

ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਵਧ-ਚੜ  ਕੇ ਇਸਦੀ

ਅਮਰੀਕਾ ਫੇਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 'ਸਿਖਸ ਫੌਰ ਜਸਟਿਸ' ਨਾਮੀ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਇਸ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ਼ ਨਿਓ ਯਾਰਕ ਦੀ ਇਕ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦਾ

ਫੈਸਲਾ ਅਜੇ ਆਓਣਾ ਬਾਕੀ ਹੈ!

ਜੈਕ ਲੈਟਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕ ਈਮੇਲ ਭੇਜੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਕਮਲ ਨਾਥ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ

ਵਾਲੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਣ ਦੀ ਅਰਜੋਈ (Appeal) ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂ ਇਹ

ਮੇਲ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ!

ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖੋ;

183
 ਜੈਕ ਲੈਟਨ ਓਸ ਵੇਲੇ ਕਨਾਡਾ ਦੀ ਵਿਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਨਿਓ ਡੇਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ (New Democratic

Party) ਦੇ ਆਗੂ ਨੇ ਤਾ ਸੀ, ਬਾਦ ਵਿਚ ਕਨਾਡਾ ਵਿਚ 2 ਮਈ 2011 ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਦੀ

ਪਾਰਟੀ NDP ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲਿਆ, ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ

ਵੱਡੀ ਜਿਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਿੱਤ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! 

ਪਰ ਰੱਬ ਨੇ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਮਨਜੂਰ ਸੀ, ਥੋੜੇ ਹੀ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਕੈੰਸਰ (Prostate cancer) ਕਰਕੇ

ਓਹਨਾ ਦੀ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ! 

  ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਏਨੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇ ਕ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ

ਕਰਦੇ ਹਾਂ! 

184
 ਇੱਕ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਨਿਊ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਜੈਕ ਲੇਟਨ ਨੇ ਐਲਾਨ

ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ "ਸੰਗਠਿਤ ਭੀੜਾਂ ਅਤੇ

ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ" ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ

"ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ" । ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਭਾਰਤ, ਇੱਕ ਸਵੈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ

ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਵੇ!

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਐਨ ਡੀ ਪੀ ਲੀਡਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਤਲੇਆਮ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ "ਭੀੜ ਦਾ ਹਮਲਾ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਮੁਆਫ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਨਸਲੀ,

ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਹੋਰ, ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ

ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਜਾਇਦਾਦ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ"

*ਹੇਠਾਂ ਪੂਰਾ ਬਿਆਨ ਪੜ੍ਹੋ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੈ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ

ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਲੇਟਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ, ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਧੰਨਵਾਦ

ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜੈਕ ਲੇਟਨ ਅਤੇ ਐਨ ਡੀ ਪੀ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਹੋਰ

ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਫੋਨ ਨੰ ਬਰ 416-

405-8914 ਹੈ।*

3 ਨਵੰਬਰ, 2010

ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਦੁਖਾਂਤ ਬਾਰੇ ਨਿਊ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਜੈਕ ਲੇਟਨ ਦਾ ਬਿਆਨ-

ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਮੈਂ 1984 ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ 26 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ 'ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ

185
ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੈਨੇ ਡਾ ਦੀ

ਨਿਊ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ

ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗਠਿਤ ਭੀੜਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ

ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ! 1984 ਦੇ ਪੀੜਤ ਅਤੇ ਬਚੇ ਲੋਕ ਹੱਥ ਤੇ ਹੱਥ

ਧਰ ਕੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝੇਗੀ। ਇਸ

ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਿਧਵਾਵਾਂ

ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੜ-ਵਸੇਬਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਵੇ ਤੇ ਦੋਸ਼ੀ

ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ

ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਗਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ - ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ

ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਵਿਟਜਰਲੈੰਡ (ਜਨਵਰੀ 18, 2013): ਕਮਲ ਨਾਥ ਦੇ ਸਵਿਟਜਰਲੈੰਡ ਦੇ ਟੂਅਰ ਤੇ (ਜੋ ਕਿ 23

-27 ਜਨਵਰੀ ਦਾ ਹੈ) ਆਓਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ “Sikhs For Justice” (SFJ) ਅਤੇ ਸਵਿਸ NGO

“Movement Against Atrocities & Repression” (MAR) ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਯਤ ਪੱਤਰ ਓਥੋਂ ਦੇ

ਅਟੋਰਨੀ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਮਲ ਨਾਥ ਤੇ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਇਸ ਵੱਲੋਂ

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਓਣ, ਅਗੁਆਈ ਕਰਣ, ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਜਲਾਓਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ

ਸਾਹਿਬ ਨੂ ਅੱਗ ਲਾਓਣ ਅਤੇ ਮਨੁਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ

ਕਰਣ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ! ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ 11 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ

ਇਕ ਹਲਫਨਾਮਾ ਸਵਿਟਜਰਲੈੰਡ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਹੈ! 

186
 ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-੫

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਭਾਰਤੀ ਸਿਨਮਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਕ ਚਮਕਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਅਤੇ ਇਕ ਕ਼ਾਤਿਲ ਹੋਵੇ?

ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਪਰ ਕਾਤਲ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਇਕ, ਦੋ, ਤਿਨ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵਾਧੂ ਕਤਲ

ਕੀਤੇ ਹੋਣ? ਪਰ ਇਹ ਤੇ ਇਕ ਨਰ ਪਿਸ਼ਾਚ ਹੈ ---- ਇਸਨੇ 984 ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਭਾਰਤ

ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਲਿਕਾਨਾ ਹੱਕ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਚਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਕੋ ਇੱਕ ਟੀ ਵੀ ਚੈਨਲ

ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ! ਆਪਣੇ ਸਿਧੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਵਿਚ ਇਸਨੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਮੰਗਿਆ

ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਭੜਕਾਇਆ! ਇਹ ਕੋਈ ਅਫਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ---ਇਕ ਕੌੜਾ ਅਤੇ ਨਾ

ਮੰਨਣ ਜੋਗ ਸੱਚ ਹੈ! ਇਸਨੇ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਆ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਾਹਰੇ ਲਾਏ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦਾ

ਖੂਨ ਮੰਗਿਆ, "ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ" ਅਤੇ ਫੇਰ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਮੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਚੈਨਲ ਨੇ ਤਿਨ ਦਿੰਨ

ਤੱਕ ਰੁੱਕ-ਰੁੱਕ ਕੇ ਇਹਨਾ ਨਾਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼

ਭੜਕਾਓਣ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਵਾਹ ਲਾਇਆ!

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਹੈ। ਮਈ 2000 ਦੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਰਾਹੀਂ, ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੂੰ
1984 ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲੇ ਸੌਂਪੇ ਗਏ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹਨ।

ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇਕ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਬਾਬਤ ਸੋਚਿਆ ਸੀ! ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਮਾ
ਨਾ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਹੋਇਆਂ ਵੀ, ਇਸਤੇ ਕੋਈ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਇਹਨਾ

187
ਗੁਨਾਹਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਨੂਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲਭ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ
ਸਬੂਤ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਣੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ!

ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ 36 ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹਨ;

ਕਮਿਸ਼ਨ- ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਉੱਘੇ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨ ਅਤੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਜਸਟਿਸ ਆਰ ਐਸ ਨਰੂਲਾ ਨੇ ਕੁਝ
ਸਵਾਲ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਉਠਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਦੇ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ 38 ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਚੌਥਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂਕਿ;

3) - 31 ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੌਰਾਨ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ

ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਬੰਦਾ

ਕੌਣ ਸੀ (ਉਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਜਨਤਾ

ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ) ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ "ਸਰਦਾਰ ਕੌਮ ਕੇ

ਗੱਦਾਰ" ਅਤੇ "ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ"- ਸ਼ਰੇਆਮ ਸਿੱਖ ਖੂਨ ਦੇ ਡੁੱਲ੍ਹਣ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਂਦੇ

ਹੋਏ।

(ਜੁਆਬ: ਇਹ ਬੰਦਾ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਸੀ)

4)-ਉਸ ਆਦਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਰੇਆਮ

ਬੇਰੁਖੀ ਫੈਲਾਉਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ (ਸਿਖਾਂ) ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਉਣ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ?

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਇਕ “ਐਂਗਰੀ ਯੰਗ ਮੈਨ” ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾ
ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ, ਇਸਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ ! ਇਸਦੀ ਨੇ ੜਤਾ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਘਰਾਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ
ਸੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ
ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨਮਾ ਵਿਚ ਇਕ ਉਘੇ ਅਦਾਕਾਰ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ
ਪਿਆ! ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ! 
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਿਆ,
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸੇਨਾ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਦਾ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਮਕਸਦ ਵਾਸਤੇ
ਗਲਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ! ਤਿਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ
ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ! 

188
 ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਾਹਲੇ (ਜਿਆਦਾਤਰ) ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਖੁੱਲ ਕੇ ਇਸ ਖੂਨੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ

ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝਕੁ ਨਾਮ ਨੇ ; ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ, ਜਗਦੀਸ਼

ਟਾਇਟਲਰ, ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਕਮਲ ਨਾਥ, ਅਰਜੁਨ ਦਾਸ, ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਭਜਨ ਲਾਲ, ਨਰ ਸਿਮਹਾ

ਰਾਓ ਅਤੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਵਗੈਰਾ !

ਬਾਕੀ ਸਭ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗੂ ਹੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ

ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਵਾਏ ਪਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ - ਜਿਹੜਾ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਕ

ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆ ਨਾਮ ਸੀ, ਇਸਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਆ ਕੇ ਜੋ ਸੁਨੇ ਹਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ

ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ, ਓਹ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਘਿਓ ਪਾਓਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਇਸ ਸੁਨੇ ਹੇ ਨੇ , ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹੀ

ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਤਬਾਹੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ, ਬੱਸਾਂ ਵਿਚ,

ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿਚ, ਪਟਰਿਆਂ ਉਪਰ, ਪ੍ਲੇਫਾਰਾਮ ਤੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ

ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ! ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਰੀਬਨ 20,000 ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਗਿਣਤੀ

ਵਿਚ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ! ਇੰਜ ਇਸ ਨਰ ਪਿਸ਼ਾਚ (ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ,

ਸ਼੍ਤਾਨੀ ਆਤਮਾ) ਦੀ ਖੂਨ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝੀ ਹੋਣੀ (ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬੁਝੀ ਵੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਵੀ ਓਸੇ

ਅਮਿਤਾਭ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੋਣਾ) ਅਨਗਿਨਤ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਦੀ ਬੇਪੱਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਬਥੇਰੀਆਂ ਦੀ ਇਜ਼ਤ

ਵੀ ਇਹਨਾ ਸ਼੍ਤਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁੱਟ ਲਈ ਗਈ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ ਗਿਆ,

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਜਲਾਓਣ ਦੀ ਖਬਰਾਂ ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਨੇ (ਤੁਸੀਂ ਹੇਠਲੀ ਫੋਟੂਆਂ ਵਿਚ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ),

ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਅਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਸਿਖ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਗਲਾਂ

189
ਵਿਚ ਬਲਦੇ ਟਾਇਰ ਪਾ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ, ਇੰਜ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ

ਗਏ!

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇ  ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਕ ਚਮਕਦਾ ਸਿਤਾਰਾ - ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ

ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਦ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਪੁਜਿਆ ਸੀ ! ਸਾਨੂ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੀ ਖਬਰ

ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਾ  ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪਾਲਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਉਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ

ਇਕ ਸਿਖ ਸਿਕ੍ਯੋਰਿਟੀ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਜੀ ਆਈਆਂ ਵੀ ਕਿਹਾ,  ਉਸਨੂੰ

ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸਨੇ ਪਰਤ ਕੇ ਜੋਰ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਮੁੰਹ ਤੇ ਇਕ ਚਪੇੜ  ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ

ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਜਿਓੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ! ਅਸੀਂ ਇਸ

ਵਾਕਏ ਦਾ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਤੇ ਇਕ ਸਿਖ ਵੱਲੋਂ ਇਹ

ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ  ਸੀ! ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਿਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ! 

ਇਕ ਸਿੱਖ ਬੱਚੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਜਿਓਂਦੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜਿਆ

190
 ਇਕ ਗੋਦੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਬੱਚੀ ਜਿਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਸਾਡੀ ਕੇ ਮਾਰਣ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਆਪ ਬਚਾਇਆ!

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਰਾਹੁਲ ਅਤੇ ਪੋਤਰੀ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਨੂੰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦੀ ਮਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਬੱਚਨ ਦੀ

ਸੁਰਖਿਆ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਇਹੋ ਪਰਵਾਰ ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਨੇ ੜਲਾ ਅਤੇ ਵਿਸਾਹ ਦਾ ਸੀ!

ਓੰਜ ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਬੱਚਨ ਵੀ ਪਿਛੋਂ ਇਕ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਧਰਮ, ਹਿੰਦੁਆਂ ਵਿਚੋਂ

ਕਾਇਸਥ ਜਾਤ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਰਿਵੰਸ਼ ਰਾਇ ਬੱਚਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਧਰਮ -ਸਿਖ

ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਹਿੰਦੁਆਣੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ! ਅਮਿਤਾਭ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ

ਲਿਆਓਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਖਵਾਜ਼ਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਨੂੰ ਇਕ

ਸਿਫਾਰਿਸ਼ੀ ਚਿਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ 'ਸਾਤ

ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ' ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਕਰਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ! ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਾਰ -ਧਾੜ ਤੋਂ

ਭਰੀ ਫਿਲਮ ਜੰਜੀਰ ਬਣੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਰੋਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਇਹ ਫਿਲਮ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਰਾਤ

ਭਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਅਮਿਤਾਭ ਹਿਦੁਸਤਾਨ ਦਾ 'ਐਂਗਰੀ ਯੰਗ ਸਟਾਰ' ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੰਦਰਾ ਦੇ

ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੇਲਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਕਰਜਾ ਕਿਵੇਂ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ?

ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੱਲਾ ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਮਿਲਕੀਅਤ ਵਾਲਾ ਟੀ ਵੀ ਚੈਨਲ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤੀਨ

ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ (ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰਕਾਰੀ ਬੰਗਲਾ) ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਿਰਤ ਸ਼ਰੀਰ

191
ਨੂੰ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਲੋਕੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਆ ਰਹੇ

ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਓਥੇ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਖਾਸ ਖਾਸ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਲੈਣ ਵਿਚ ਲਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ

ਕੈਮਰੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਓਥੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਵੀ ਸਾਨੂ ਇਕ ਪਾਸੇ

ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਏ ! ਅਚਾਨਕ  ਹੀ ਅਸੀਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਸ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ

ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਝੱਟ ਅਮਿਤਾਭ ਓਥੇ ਖਲੋਤੀ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕੈਮਰਾ ਟੀਮ ਵੱਲ

ਵਧ ਗਿਆ! ਹੁਣ ਓਹ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂ ਕਦੀ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਮੈਂ ਸੁੰਨ ਸੀ,

ਵੱਡ  ਦਿਓ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਖੂਨ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ! ਕਿਓਂਕਿ ਮੈਂ ਅਮਿਤਾਭ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਓਂਦਿਆਂ ਅਤੇ  ਸਿਖਾਂ ਦਾ

ਖੂਨ  ਮੰਗਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ! 

ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਅਮਿਤਾਭ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ 10-15 ਕਦਮ

ਚਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਥ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁਠੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਨਾਹਰੇ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ '

ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ' ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਵਿਚ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦਾ ਨਜਰ ਆ ਰਿਹਾ

ਸੀ! ਇਹਨਾ ਖੂਨ ਮੰਗਦੇ ਨਾਹਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅਮਿਤਾਭ 10-15 ਪੈਰ ਪੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਅਗੇ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪਿਛੇ

ਪਰਤ ਕੇ ਆਓਂਦਾ ਵੇਖਿਆ! ਏਸ ਵੀਡੀਓ ਕ੍ਲਿਪ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ

ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਵਿਰੁਧ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਲਈ ਤਿਨ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਰੁੱਕ-ਰੁੱਕ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ! ਏਸ

ਵੀਡੀਓ ਨੇ ਹੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਘਿਓ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ! ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਇਸ ਅਮਿਤਾਭ ਦੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ

ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ (ਜਬਰਦਸਤੀ) ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ,

ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਪੱਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੀ ਇਸ ਘਰਨਿਤ ਸੋਚ -- ਓਹਨਾ ਦਾ ਵਹਿਸ਼ੀਪੂਣਾ ਖੁੱਲ ਕੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਰੋਂਦੀਆਂ ਕੁਰਲਾਓਂਦਿਆਂ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ

ਨਾਲ ਜੋਰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕੀਤੀ ਓਹ ਵੀ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਚਿਆਂ

ਦੀ ਮਿਰਤ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਮੁਹਰੇ?    

ਮੈਂ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਟੀ ਵੀ ਨੂੰ ਤੱਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁੰਨ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਪਿੰਡਾ ਮੇਰਾ ਜਿਵੇਂ ਵੱਡ ਦਿਓ

ਤੇ ਕਤਰਾ ਖੂਨ ਨਾ ਡੁੱਲੇ ? ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ, ਕੀ ਇਸਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ

ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਸੀ? ਕੀ ਇਹ ਓਹੀ ਅਮਿਤਾਭ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਲ ਤੱਕ ਇਕ ਫੇਲ ਐਕਟਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਹਰ ਫਿਲਮ

ਬੌਕਸ ਔਫਿਸ ਵਿਚ ਪਿੱਟ ਜਾਂਦੀ ਸੀ! ਓਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸਦੀ ਹਰ ਫਿਲਮ ਵੇਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਸਾਨੂੰ

ਇਸਦਾ ਕੰਮ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ 'ਅਨੰ ਦ' ਫਿਲਮ ਵਿਚ! ਤੇ ਕੀ ਅਸੀਂ ਸਿਖ ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਕੱਟਰ ਹਿੰਦੂ ਹੋ ਕੇ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦਾ ਹੀ ਐਕਟਰ ਸੀ?

ਓਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮੈਨੂ ਨਫਰਤ ਹੋ ਗਈ ਇਸ ਬੰਦੇ ਨਾਲ! 

192
 ਕੋਈ ਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਹੁਣ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਕੱਟਰ ਹਿੰਦੂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ  ਆਪਣੀ ਨਫਰਤ ਦਾ

ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਓਹ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਆਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ ਹਿੰਦੁਆਂ

ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬੇਜੁਬਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹਥ ਤੇ ਹਥ ਰਖੀੰ ਬੈਠੇ ਇਸਦੀ ਨਫਰਤ ਦੀ ਅੱਗ

ਵਿਚ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸੀ! ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਰਣ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ

ਆਪਣੀਆਂ ਅਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਡੂਲਦੇ ਅਥਰੂਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਇਹ ਸੋਚਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡਾ

ਮੁਲਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਸੀ? ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ

ਆਖਦਿਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਆਓਂਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੁਲਕ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ! ਇਹ ਮੇਰੇ ਸਿਖ ਵੀਰ ਹੀ ਤੇ

ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਪਾ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ, ਪਰ ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਸਿਖੀ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਲਈ? ਸਾਡੇ ਸਿਖਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵੀ

ਬਚਿਆ ਪਰ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਇਨੇ  ਅਹਿਸਾਨ ਫਰਾਮੋਸ਼ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ , ਕਦੀ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ

ਸੀ? ਜੇ ਸਿਖ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਅੱਜ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰ

ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਮੁਲਕ ਹੁੰਦਾ? ਹਿੰਦੂ ਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਇਥੇ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣੀ, ਫੇਰ ਵੀ

ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਇਹਨਾ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ? ਜਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ

ਪਰ ਸੱਚ ਅਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ! 

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ

ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਬਣਿਆ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਨੌ ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ

ਦੀ ਲਾਸ਼ਾਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਇਹਨਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ

ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਚਾਓਣ ਲਈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਹੀ

ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਅਕ੍ਰਿਤਘਿਣਤਾ ਤੇ ਇਹਨਾ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਇਹਨਾ ਨੇ ਇਸ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਵੇਖੋ ਹੇਠਲੀ ਫੋਟੋ; 

193
 ਅਹਿਸਾਨ ਫਰਾਮੋਸ਼ ਹਿੰਦੂ --- ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸੀਸਗੰਜ
ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਓਣ ਲੱਗੀਆਂ ਇਹ ਭੁੱਲ ਗਏ ਕਿ ਇਥੇ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਨੌ ਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ
ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਵੀ
ਬਲਿਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! 

ਕਾਸ਼ ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ  ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਵੀ ਕੋਈ ਮੁਲਕ ਹੁੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡੀ
ਮਦਦ ਕਰਦਾ, ਸਾਡੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੁਕਦਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ
ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣੀ ਕਿ ਓਹ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਪਰ ਓਸ ਦਿਨ ਤੋਂ
ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ, ਨਹੀਂ ਮਨਿਆ!
ਜਦੋਂ ਲੋਕੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸਬੂਤ ਮੰਗਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀਡੀਓ ਵਿਖਾਓ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਵੱਲੋਂ
ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਮੰਗਦਿਆਂ  ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸਿਰਫ ਸ਼ਕਲ
ਹੀ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਓਹ ਮੂਰਖ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਵਾਧੂ ਹੀ ਚਲਾਕ ਨੇ ? ਓਏ ! ਓਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ
ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ! ਸਾਡੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਣ ਵਾਲੀ, ਸਾਨੂ ਖਤਮ ਕਰਣ
ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਓਹ ਭਰਾ ਸੀ ਜਿਹਨਾ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਸੀ, ਪਿਆਰ
ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਸੀ! ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਹ
ਗੁਮਰਾਹ ਹੋਏ ਅਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਪਿਠ ਵਿਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਗਏ (Back stabbed), ਫਾਇਰ
ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖਬਰ ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਜਾਣਾ ਵੀ ਪਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ, ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਘਰਾਂ ਉਪਰ  ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਗ
ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪੁਚਾਵੇ  ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾ ਵਧੇ ਪਰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਬਲਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ
ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ! ਸਾਨੂ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਵੇਖਣਾ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ
ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੀ ਇਨੇ ਮਸ਼ਗੂਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਬੰਦੇ

194
ਕੋਲ ਫੁਰਸਤ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਅਮਿਤਾਭ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦਾ? ਵੀਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੇ ਤੁਸੀਂ
ਭੁੱਲ ਹੀ ਜਾਓ ਕਿਓਂਕਿ ਵੀਡੀਓ ਕੈਮਰੇ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੋਬਾਇਲ ਫੋਨਾਂ ਦੀ ਇਜਾਦ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਹੋਈ, ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਇਹ ਕੈਮਰੇ ਸੀ ਵੀ ਤਾਂ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰਨੀ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ,
ਅੱਜ ਵੀ ਘਰ ਵਿਚ ਚਲਦੇ ਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ ? ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੇ
ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਵੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਆ ਨੂੰ  ਭੜਕਾਓਂਦੀਆਂ
ਵੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਿਥੋਂ ਕਰਦੇ? ਹਾਂ, ਬਾਹਰ ਬਥੇਰੀਆਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ
ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਲ ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਹੈ ਵੀ ਪਰ ਓਹਨਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ! 
ਇਹ ਤੇ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਨਾਹਰੇ ਲਾਓਂਦਿਆਂ ਨਾ

ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇ? ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਓਹ ਜਿਹੜੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਰਨਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ

ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਨੇ ਸਬਨੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਓਹ ਦੱਸਣ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਸਨੂੰ ? ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਤੇ ਹੋਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,

ਕੋਈ ਸੁਣਵਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਮੈਨੂ ਵੀ 25 ਵਰੇ ਲੱਗੇ ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ! ਤਾਂ ਮੈਨੂ

ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ 1857 ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦਾ ਮੋਹਰਾ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ

ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਜੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ ਪਰ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੂ ਇਹ

ਸਰਕਾਰ ਮੋਹਰੀ ਮਨਦੀ ਹੈ! ਚਲੋ ਮਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵੀ ਕੱਲੇ ਨੇ ਹੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ

ਕੀਤੀ ਸੀ! ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਕਰਣ ਲਈ ਇਕ ਚਿੰਗਾਰੀ ਹੀ ਬਥੇਰੀ ਹੁੰਦੀ? ਮੈਂ ਤੇ ਖੁਦ ਅਮਿਤਾਭ

ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਹਰੇ ਲਾਓਂਦਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂ ਭੜਕਾਓਂਦਿਆਂ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਆਪ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਕਿਵੇਂ

ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?

  ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦੀ (ਹੋਰਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਇਸ ਘਿਰਣ੍ਤ ਅਪੀਲ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ
ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਕਰੀਬਨ 20,000 ਤੋਂ ਵਧ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ
ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜ੍ਦੈਦਾਂ (ਚੱਲ ਅਤੇ ਅਚੱਲ) ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ!
ਓਹਨਾ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਇੰਜ
1947 ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਹ ਸਿਖ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਪੈਸੇ-ਪੈਸੇ ਨੂ ਮੁਹਤਾਜ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ! ਸਿਰਫ
ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਿਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇਹ ਲੁੱਟ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਸਿਖ ਕਤਲ
ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ! ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਨੇ 2733 ਕਤਲ ਦੱਸੇ ਜਦਕਿ ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੇ
ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 10000 ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਉਪਰ ਸੀ! ਇਸ ਸ਼ਖਸ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਤੇ ਦੋ ਸਮਾਜ ਦੇ
ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਫੁੱਟ ਪਾਓਣ, ਆਪਸ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਣ, ਜਨਤਾ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਓਣ
ਅਤੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਫੇਰ ਤੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਬੰਟਵਾਰੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੱਕ ਪੁਚਾ ਦੇਣ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਘਿਰਣਤ
ਅਪੀਲ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ ਹਿੰਦੁਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਓਣ ਦੇ ਇਲ੍ਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਕੱਦਮਾ
ਦਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸਦੀਆਂ ਕਈ ਵਜਹਾਂ ਸਨ, ਅੱਜ ਵੀ  ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰਖਿਆ ਹੇਠ ਸਾਰੇ
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇਸ ਹਿੰਦੋਸ੍ਤਾਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਣਾ ਕਰੀਬਨ

195
ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੀ ਹੈ! 
ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਖੁਦ ਹੀ ਅੱਗੇ ਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕੇਸ

ਕਰਾਂ? ਕੇਸ ਕਰਣ ਲਈ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਫੀਸ ਬਾਹਲੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ

ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲਣ ਦੀ ਇਕ ਨਿਮਾਣੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ!

19-09-2009 ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕ PIL (Public Interest Litigation) ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਦਾਖਿਲ

ਕੀਤੀ!  

  24-10-2009 ਨੂੰ ਹੀ ਇਸ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜਜ਼ ਸ਼੍ਰੀ ਮਨ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇਸ PIL ਨੂੰ ਕੋਰਟ

ਵਿਚ ਇਕ ਜੁਰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਦਾਖਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ,

ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਓਹਨਾ ਨੇ ਕਾਗਜਾਂ ਤੇ ਲਿਖੀ! ਹੁਣ ਦੁਬਾਰਾ ਰੀਵਿਜ਼ਨ ਕਰਣ ਵਾਸਤੇ ਪੈਸਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ,

ਕਿਸੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਇਹ ਕੇਸ ਮੁਫਤ ਲੜਨ ਲਈ ਹਾਮੀ ਨਹੀਂ ਭਰੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਓਹ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਡਰੇ ਹੋਏ

ਸੀ! ਨਤੀਜਾ--- ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਕੇਸ ਨਹੀਂ! 

  ਹਰਾਨੀ ਹੋਰ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਇਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਮੁਖ

ਮੰਤਰੀ ਨੀਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਨੂ ਇਕ ਕਤਲ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਸ਼ 18 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸੰਮਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਭਾਰਤੀ ਕਨੂਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੁਰਮ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਜਿੰਨੇ ਸਾਲ ਬਾਦ ਵੀ ਫੜਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਸਤੇ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ

ਚਲੇਗਾ ਪਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਨੂਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ

196
ਦਿੱਤਾ, ਕਨੂਨੀ ਪੱਖ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ! 

ਮੈਂ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤੋ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਕਲਿਪ ਦੀ ਕਾਪੀ ਮੰਗੀ ਸੀ ਪਰ

ਓਹਨਾ ਇਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਫੇਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੈਂ ਇੰਟਰਨੇ ਟ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੋਚੀ! ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ

ਵੇਖ ਲਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕੇਸ ਲੜਨਾ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਵੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ

ਇੰਟਰਨੇ ਟ ਸਿਖਿਆ, ਅਤੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੀ, ਓਹ ਮੈਂ

ਇੰਟਰਨੇ ਟ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ! ਲੋਕੀ ਹਰਾਨ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਬਤ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ!  ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਨੇ ਟ ਤੇ ਕਰਨੈ ਲ ਸਿੰਘ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿਖ ਸਟੂਡੇੰਟ ਫ਼ੇਡਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ

ਸੱਚ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਓਹਨਾ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਮੇਰੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਦੇ

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਆ ਗਈ! ਪਿਛਲੇ ਤਿਨਾਂ-ਚੌਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ

ਇਸ ਅਮਿਤਾਭ ਦੀ ਕਾਲੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਿਸ ਵੀ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਓਥੇ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ (ਮੁਖਾਲਫਤ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਹਤਿਆਰਾ (ਮਰਡਰਰ) ਕਹਿ ਕੇ ਵਾੱਜਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ !

ਜਿਹੜੀ ਸਫਲਤਾ ਮੈਨੂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਦੀ, ਓਸ ਤੋਂ ਵਧ ਮੈਨੂ

ਨੇ ਟ ਤੇ ਆ ਕੇ ਮਿਲੀ! ਇਹ ਟੋਰੰਟੋ, ਕਨਾਡਾ ਇਸੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋ ਡਰਦਾ ਮਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੇ

ਆਈ ਐਫ ਐਫ ਏ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ!

197
 ਸਿਖਸ ਫੌਰ ਜਸਟਿਸ ਨਾਮੀ ਇਕ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ (Sikhs for justice) ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ

ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਓਬਾਮਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ 1984 ਵਿਚ

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਓਂ ਲਿਖੇ ਸੀ, ਇਸ ਲਿਸਟ ਵਿਸ਼

ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦਾ ਨਾਓਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ!

ਵੇਖੋ ਸਬੂਤ; 

198
 ਫੇਰ ਇਹ ਔਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੀ ਬੀ ਸੀ, ਟੀ ਵੀ ਵਨ ਤੇ ਆਪਣੀ

ਫਿਲਮ 'ਪਾ' ਦਾ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣਾ ਪਿਆ, ਫੇਰ ਇਹ

ਕਵੀਂਸਲੈੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵੀ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਇਸ ਤੇ 1984 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੇ

ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਆਰੋਪ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਫੇਰ ਦੁਬਾਰਾ

ਇਸੇ ਸਾਲ ਹੀ ਇਹ 2012 ਵਿਚ ਮੁੜਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਿਆ, ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਮਸ਼ਾਲ ਲੈ ਕੇ

ਦੌੜਨ ਪਰ ਓਥੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 'ਕਾਤਿਲ', 'ਕਾਤਿਲ' (Murderer) ਦੇ

ਨਾਹਰੇ ਲਾ ਕੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ! ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਇਸਨੇ ਇਕ ਅਰਜ਼ੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀ

ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਵੀ ਲੁਆਈ ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਹਥ ਹੋਣ

ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸਬੂਤ ਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੱਚ ਤੇ ਸੌ

ਪਰਦੇ ਫਾੜ ਕੇ ਵੀ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! 

ਜੇਕਰ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਤਾਨ ਹਿੰਦੂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਖਿਚ ਕਰਕੇ

ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਚਾਲਾਕ ਅਤੇ ਕਮੀਨੀ ਪਾਲਿਸੀ, ਧਾਰਮਕ ਦੁਸ਼ਮਨੀ (ਹਿੰਦੂ-ਸਿਖ) ਕਰਕੇ ਬੇਦੋਸੇ

199
ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਿਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਸਾਰੀ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ

ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਦਾਗ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਓਥੇ ਹੀ ਕੁਝ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਓ ਵਾਲੇ, ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਣ ਵਾਲੇ, ਅਤੇ

'ਮਾਨਸ ਕੀ ਜਾਤ ਸਭੈ ਏਕੈ ਪਹਿਚਾਨਬੋ' ਨੂੰ ਮਨਦੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੂ ਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਘਟ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁਹਰੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਅਨਗਿਨਤ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ

ਇਹਨਾ ਸ਼੍ਤਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਓਹਨਾ ਨੂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਓਹਨਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ,

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਖੁਆਇਆ ਪਿਆਇਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਈਆਂ ਵੀ

ਆਪਣੇ ਸਿਖ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਅਨਜਾਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ, ਓਹਨਾ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਅਸੀਂ

ਕਰਜਦਾਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਦੇ ਮੁਹਰੇ ਝੁਕਾ ਕੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ!

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਓਹਨਾ ਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਮਿਹਰ ਭਰਿਆ ਹਥ ਸਦਾ ਸਿਰ ਤੇ ਰਖੇ, ਚੜਦੀ

ਕਲਾ ਬਖਸ਼ੇ !

ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਉਹ ਹੈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ

ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੌਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਕੀ ਇਹ ਫਿਰਕੂ ਸੀ? ਹੋ ਸਕਦਾ

ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੰਜ ਸੋਚਣਾ ਸਹੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਗਏ,

ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਨਾਹਰੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ 'ਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ

'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀਆਂ

ਵਧੇਰੇ ਅਜੀਬ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ,

ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵੀ ਸੀ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਦੋ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨੈ ਟ ਤੋਂ

ਮਿਲੇ ਹਵਾਲੇ)। ਇਕ ਸੀ ਕੇਂਦਰੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸ੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਇਸਵਾਲ ਜੋ

ਕਿ ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਨੇ )।

ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ

200
 ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੋਹਨਾ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ  ਜਰੂਰ ਹੀ

ਕਰਣੀ  ਚਾਹਵਾਂਗਾ (ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਮੈਨੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ) ਇਕ ਸੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸ਼੍ਰੀ  ਵੇਦ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੈਸਵਾਲ! ਬਜਰੰਗ  ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਧ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸੰਬੰਧ ਰਖਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ

ਸੀ, 1984 ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ 19 ਬੱਸਾਂ ਸੀ , ਓਹਨਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੁੰਦਾ

ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਖ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਰੋਂਦੀਆਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਨੇ

ਸਿਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ, ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ,

ਜਖਮੀਆਂ  ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਵੀ ਆਪ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਆਦਿਕ ਵੀ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ! ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ

ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂ ਸਿਰੇ ਚਾੜਿਆ ਸੀ, ਓਹ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸਾਂਭ

ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਜੁਲਮ ਦਾ ਘੇਰਾ ਇਸ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਤੇ ਵੀ ਕੱਸਣਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ!

ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਇਸਦੇ ਡਰਾਈਵਰ ਹੀ ਨੱਸ ਗਏ, ਫੇਰ ਇਸ ਦੇ ਜੁਆਈਆਂ ਨੇ ਬੱਸਾਂ ਚਲਾ ਕੇ ਸਿਖ

ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸਿਖ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਸਾਂਭ ਕੀਤੀ! ਸਰਕਾਰ ਨੇ

ਬੈੰਕਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਲਾਹੁਣ ਦਾ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨੋ ਟਿਸ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਣਾ ਨਾਮੁਮਕਿਨ

ਸੀ, ਇਸਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ, ਭੁਖਿਆਂ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਨੇ

ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਵੇਚ ਕੇ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਕਰਦਾ

ਰਿਹਾ, ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ! ਧੰਨ ਹੈ ਓਹ ਮਾਂ ਜਿਸਨੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲਾਲ ਨੂ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਅੱਜ ਬਜਰੰਗ ਸਿੰਘ

ਜੀ ਤੇ ਇਸ ਦੁਨਿਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਰ ਓਹਨਾ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਅੱਤ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਦੀ

201
ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂ ਵੀ ਇਸ ਵੀਰ ਤੋਂ ਸਿਖਿਆ ਲੈਣੀ

ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ---'ਮਾਨਸ ਕੀ ਜਾਤ ਸਭੈ

ਏਕੈ ਪਹਿਚਾਨਬੋ!' ਅਸੀਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ, "ਹੇ ਦਾਤਿਆ ! ਮਿਹਰ ਕਰ, ਬਜਰੰਗ

ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਿਛੁੜੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਬਖਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਬਖਸ਼ਦਿਆਂ ਸਾਨੂ ਵੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਬਖਸ਼!"

ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਇਸਵਾਲ 

ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਇਸਵਾਲ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋ ਹੀ ਕਹਾਣੀ  ਹੈ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜੀਵ

ਜੈਸਵਾਲ ਇਕ ਚਾਰਟਰਡ ਅਕਾਊਂਟੇਂਟ ਨੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼ਾਹਦਰੇ  ਵਿਚ

ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾ ਨੇ ਵੀ ਅਨੇ ਕਾਂ ਸਿਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ,

ਅੱਜ ਵੀ ਇਹਨਾ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਬੜੇ ਡੂੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਨੇ ! ਸਾਡਾ ਸ਼੍ਰੀ ਜੈਸਵਾਲ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ

ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ  ਹੈ! 

ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੈਸਵਾਲ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ

ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਜੈਸਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ

੧੯੮੪ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਮਹਾਨ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ

ਆਪਣੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਵੀ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ

ਛਪਵਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਚ ਸੁਣ ਸਕਾਂ, ਇਸ

ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ੧੯੮੪ ਦੀਆਂ ਇਹ ਭੈੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸੰਜੋ

ਲਵਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਤੰਬਰ 2019 ਵਿਚ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਰਾਮਨਗਰ, ਸ਼ਾਹਦਾਰਾ ਸਥਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼

202
'ਤੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜੀਵ ਜਾਇਸਵਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ

ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਓ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਇਸਵਾਲ ਮਾਰਗ

(ਲੇਨ) ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਰਾਜੀਵ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਗਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਾਰਾ

ਇਲਾਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਦਾ

ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਪੜ

ਗਏ।

ਮੈਂ 1984 ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ

ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਓਹਨਾ

ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ੮੭ ਵੇਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬੁੱਢੇ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਜਵਾਨ ਕਿਉਂਕਿ

ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ

ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾ ਨੇ ਕੀ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ?

ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ;

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦੇ ਬੇਟੇ ਰਾਜੀਵ

ਦਾ ਸੀ ਏ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਗਜ਼

ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਟਰੱਕ

ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਜਹ ਪੁੱਛੀ? ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਦਲਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜੀਵ

ਜਾਇਸਵਾਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ

ਦਿੱਤਾ, 'ਨਹੀਂ'। ਇਸ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ

ਕਿਵੇਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬੇਟੇ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਪਰ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ

ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜਾਇਸਵਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ,

ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦਿਓ। ਭੀੜ ਨੇ ਟਰੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਨੂੰ ਨੀ

ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਗਏ।

ਰਾਜੀਵ ਜਾਇਸਵਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਪਸ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ

ਘਟਨਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿਚ ਆ

ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਭੱਜ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ

203
ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਭੱਜਿਆ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ

ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਨੇ ੜਲੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ 'ਤੇ ਅੱਗ ਲਗਣ ਕਰਕੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ

ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ (ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ) ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਲ

ਵਾਲੀ ਮਿੱਲ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਛੁਪਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚ ਗਈ। ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਲੋਕ ਸਨ ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ; ਉਹ ਉਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ

ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੇ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ

ਜੀ ਨੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਆਓ ਅੱਗੇ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਦੇ ਹੋ!' ਭੀੜ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰੌਲਾ

ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਤੇ ਭੀੜ ਖਿੰਡ ਗਈ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ

ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ।

ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਨੇ ੜਲੇ ਥਾਣੇ ਨੂੰ ਫੋਨ ਮਿਲਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪੁਲਿਸ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਪੁਲਸ ਭੇਜਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸੀ, ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ

ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੁਲਸ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਥਾਣੇ

ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਥੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਓਥੇ

ਮੌਜੂਦ ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਉਥੇ ਇਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ

ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਨੰ ਦ

ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਫੌਜ ਜਾਵੇ ਜਿੱਥੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਮਰਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ

ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ ਕਰਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੇ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨੰ ਦ ਨਗਰੀ

ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਣਾ ਸੀ ਉਹ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲੇ ਤਾ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ

ਕੁਝ ਮਾੜਾ ਵਾਪਰਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ

ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕਾਤਲ ਦਸਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਚਾਲੇ

ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਇੱਕ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ, ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਠਾ

ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਨਗਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਫੌਜ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇਖ ਕੇ ਭੀੜ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ

ਗਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ!

ਕੁਝ ਹੀ ਦੂਰ, ਇੱਕ ਮੇਜਰ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਤੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ

ਇਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਝੱਟ ਉਸਨੇ ਫਾਇਰ ਖੋਲ ਦਿੱਤਾ, ਦੋ ਬੰਦੇ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਭੀੜ ਖਿੰਡ ਗਈ

204
ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲ ਗਿਆ ਕਿ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੇ

ਦੁਬਾਰਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਸਰਦਾਰ ਮਠਾਰੂ ਜੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਨਗਰ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਓਹਨਾ ਦਾ

ਘਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਓਹਨਾ ਨੇ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ

ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ

ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ

2-3 ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਫੌਜ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਰਹੇ। ਮਠਾਰੂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਆਮ ਲਾਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਨੇ

ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਮਠਾਰੂ

ਦੀ ਨੂੰ ਹ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਥੇ ਸੀ, ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੇ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ

ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ , ਜੋ 14 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਾਲਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ, ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ

ਸੂਟ ਪਵਾ ਕੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਮਾਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਛੱਡਣ

ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਕੂਟਰ ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ। ਉਹ ਤੇ ਸੁਰਖਿਅਤ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ ਪਰ ਮਠਾਰੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ

ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਪਰ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ

ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਈ ਕਈ ਫੋਨ

ਕਾਲਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ 4 ਵਜੇ ਸਵਖਤੇ ਹੀ ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ -ਇਕ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ

ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਆਮ ਲਾਲ ਕਾਲੇਜ ਵਿਖੇ ਮੁੜ ਵਸੇਵੇਂ (Rehabiliation center)

ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਓਹਨਾ ਨੇ ਮਠਾਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ

ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਅੱਜ, ਪਹਿਲੋਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫੌਜ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ

ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵੇਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ। ਓਹਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤੇ ਕੋਈ ਅਹਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ

ਲਈ ਆਪਣਾ ਨੈ ਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ

ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ

ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਦਿਖਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇਹ

ਆਦਮੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਬਖਸ਼ੇ

205
ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦਾ ਹੱਥ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਤੇ

ਰੱਖੇ।

206
ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਜਾਇਸਵਾਲ ਇਕ ਕਵੀ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਡਾਇਰੀ ਵੀ

207
ਲਿਖਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਦੋ ਪੰਨੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਿਆਨਕ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਖ

ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਤਏ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇ ਤਾ 1947 ਵਿੱਚ ਦੋ ਆਪਸੀ

ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਸੀ ਭਰੋਸਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ , ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ

ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਉਸ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪੰਨੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਪਹਿਲ ਕਦਮੀ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਕੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਗੁਆਂਢੀਆਂ

ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਇਹਨਾਂ ਮੁੜ ਵਸੇਵੇਂ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੱਥ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ

ਵਿਚ ਸ਼ਰਣ ਲਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਵਜਹ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ

ਜਿੰਦਾ ਸੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ।

ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਥਾਣੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ 3 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਹਿੰਦੂ

ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਘਰ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ

ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਡਾਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਘਰ

ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੜ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ

ਸੀ। ਫੌਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਇੱਕ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੩

ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਖਿਚੜ੍ਹੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਗਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਜੁਝਾਰੂ

ਭੀੜ, ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂ ਨੌ ਜਵਾਨ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ

ਬਚਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਜੇ ਤਕ ਪਨਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਇੱਕ

ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵਲੰਟੀਅਰ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਧੀ ਦਾ ਪਤਾ

ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗਏ ਜਿਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਦ ਵਿਚ ਧੀ ਨੂੰ

ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਂਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਬੱਚੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ

ਅਜੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ।"

ਆਜ਼ਾਦਪੁਰ ਦੇ ਨੇ ੜੇ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਨੇ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ

ਲੁਕਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਫੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ,

ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੰਡਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ

208
ਸਾਈਕਲ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਅਤੇ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਜੀਟੀ-ਕਰਨਾਲ ਰੋਡ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਕਲੀਨਿਕ

ਸੜਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਇਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉੱਥੇ ਐਂਟਰੀ ਪੁਆਇੰਟ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਚੌਕਸੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਮੁਨੀਰਕਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਨੀਰਕਾ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਦਸ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ

ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।

ਮਯੂਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਨੌ ਜਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੀਹ ਸਿੱਖ

ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਹਾਤੇ ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਣ ਲਈ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ!

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 600 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਸੀ।

ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਇਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ

ਬਚਾਏ ਗਏ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 70% ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ

ਹਿੰਮਤ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਂਦੀਆਂ

ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਹੈ!

209
 ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-6

 ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਾਹਰਲੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (ਐਮ ਪੀ) ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਦੁਸ਼ਟਤਾ

ਅਤੇ ਕਮੀਨਾਪਨ ਸਾਰੇ ਦੁਰਜਨਾਂ (ਭੈੜੇ ਗੁਣਾ ਵਾਲੀਆਂ) ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਛੇ ਛੱਡ ਦੇਵੇ ---- ਆਪਣੇ

ਕਾਂਗਰਸੀ  ਕਾਰਜ ਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ  ਦੀ ਫੋਟੋ 

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਉਰਫ ਦੁਰਜਨ ਕੁਮਾਰ (ਨੋ ਟ- ਸਾਡੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ

ਵਿਚ ਸਜ਼ਾ ਹੁਗਤ ਰਿਹਾ ਹੈ!) ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਕੈਂਟ ਦੇ ਰਾਜਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ

ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ 17/12/2018 ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਹੈ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ

ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਬਦਲਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ 31 ਦਸੰਬਰ, 2018 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ

ਕਰਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਜਮਾ ਕਰਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ! ਉਸ ਦੇ

ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਕੈਪਟਨ ਭਾਗਮਲ,

ਗਿਰਧਾਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਖੋਖਰ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਦੋ ਕਿਸ਼ਨ ਖੋਖਰ ਅਤੇ

ਸਾਬਕਾ ਐਡਵੋਕੇਟ ਮਹਿੰਦਰ ਯਾਦਵ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ੩ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ ੧੦ ਸਾਲ ਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ

ਗਈ।

ਇਹਨਾ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਕਾਰਾਂ  ਦੀ ਬਹੁ ਮੁੱਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡਿਆ ਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ

210
ਹੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ  ਹੈ, ਇਹਨਾ ਨੇ ਇਕ ਸਿਖ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ 100

ਰੁਪਈਏ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ  ਵੰਡੇ ਸੀ!  ("ਦੋਖੀ ਕੌਣ" ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਓਂ "Who is guilty")

[http://guiltyof1984.blogspot.com/]) ਹੈ, ਓੰਜ ਤੇ  ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਇਨਾਮ

ਸੀ (ਅਤੇ ਅੱਜ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾਓਣ ਦੀ ਰਸਮ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ , ਓਹਨਾ

ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨਹਿਰੂ, ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਪਰਵਾਰ, ਜਿਹੜਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖਤ ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ

ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਰਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ) ਇਸ ਦੁਸ਼ਟ ਤੇ ਅੱਜ 28 ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਵੀ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ

ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਨੁ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਡਰਾਮਾ  ਹੀ

ਖੇਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ!

ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ

ਉਸ ਦੀ ਵਜਹ ਸੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਮਜ਼ਾਕ ਹੀ

ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨੇ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ 'ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ' ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ 'ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼' ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਬਕਾ ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸਕੱਤਰ, ਗੋਵਿੰਦ ਨਾਰਾਇਣ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ 'ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ

'ਤੇ ਯਮੁਨਾ ਪਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ

ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਨੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ

ਬਣਾਈ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਸਨ ਕਿ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ

ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਪੈਟਰੋਲ ਟੀਨਾਂ/ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਟੀਨਾਂ ਨਾਲ ਉਕਸਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ

ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨਾਮ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ"!

211
 ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਲਫ਼ਨਾਮੇ ਮੁਤਾਬਿਕ 'ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉੱਥੇ ਨੇ ੜੇ

ਖੜ੍ਹੇ ਟਰੱਕ ਤੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਵੰਡਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ। ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਜਣ

ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਭੀੜ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ

ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਵੇਗੀ।

ਪਾਲਮ ਕਲੋਨੀ ਦੇ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇਖੀ , ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਸਿਧੇ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤੇ, ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਨੇ 'ਸਰਦਾਰਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰੋ) ਵਰਗੇ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਏ। "ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਦੇ ਮੋਤੀ

ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇਖੀ , ਜਿੱਥੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਮਾਰਣ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੱਖ ਲਈ 100 ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਮਾਰੋ-੧੦੦ ਰੁਪਈਏ

ਲੈ ਜਾਓ। ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।"

ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਤੇਲ ਡਿਪੂਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ

ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸੱਪਲਾਈ ਕਰਣ ਵਿਚ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਤਲਾਂ

ਲਈ ਖਰੀਦਣਾ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਕੰਮ ਸੀ!

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਖੀ ਜੁਲੀਅਸ ਰਿਬੇਰੀਓ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ

ਸੱਚਮੁੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ। ਇਸ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ (ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ)

ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਰੋਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ

ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ।

ਮੰਗੋਲ ਪੂਰੀ, ਸੁਲਤਾਨ ਪੂਰੀ, ਆਦਿਕ ਬਾਹਰਲੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿਖੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬੜੀ

ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰਵਾਓਣ, ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ/ਜਬਰਦਸਤੀ

ਕਰਵਾਓਣ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ, ਅੱਗਾਂ ਲਾਓਣ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ

ਵਪਾਰਿਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜਨ ਵਿਚ ਇਸੇ ਦੁਸ਼ਟ ਦਾ ਹੀ ਹਥ ਸੀ , ਇਸਨੇ ਖੁਦ ਨੇ   ਵੀ

ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰਖਿਅਤ ਸਮਝੀ ਜਾਣ  ਵਾਲੀ

ਦਿੱਲੀ ਕੈੰਟ  (ਛਾਓਣੀ) ਵਿਚ ਇਸਨੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਕ ਸਿਖ ਜਨਾਨੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਇਸ ਤੇ ਭੀੜ ਨੂ ਅਗੁਆਈ ਦੇਣ, ਅੱਗ  ਲਾਓਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ

ਲਈ ਭੀੜ ਨੂ ਭੜਕਾਓਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਨੇ , ਜਿਹਨਾ ਤੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ! ਭਾਰਤ ਦੀ

ਕੇਂਦਰੀ ਅਣਵੇਕਸ਼ਨ ਬ੍ਯੂਰੋ (CBI) ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਤੇ ਇਹਨਾ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਦੋਖੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ,

212
ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਕ ਨਾਮੀ ਮੋਹਰਾ ਹੈ ---- ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੋਰਟ ਤੋਂ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ

ਕਰੀਬਨ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੀ ਹੈ! 

ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਸ੍ਰੀ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 10 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ

ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁੱਧ ਡ੍ਰਿੰਕਸ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸੜ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਬਾਰੇ

ਦੱਸਦਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂ ਟ ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭੀੜਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਾੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਫੋਰਸ

ਆ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ"। ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, “ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ

ਲਈ "ਅਸਫਲ" ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ "ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ"।

(ਸਟੇਟਸਮੈਨ, 10 ਨਵੰਬਰ 1984)।

ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੇ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ

307/94 ਸਮੇਤ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਮੁੜ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਐਫ ਆਈ ਆਰ 1985 ਵਿੱਚ

ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦੁਆਰਾ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਾਇਰ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦੇ

ਆਧਾਰ ਤੇ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ ਉਹ ਵੇਰਵੇ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸੱਜਣ

ਕੁਮਾਰ, ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਤਲ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, ਉਸ ਦਾ ਘਰ,

ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ

ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਭੜਕਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ

ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ ਇੱਕ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਈ

ਸੀ, ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ ਛੇ ਸਰਦਾਰ ਬਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਸੱਜਣ

ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਨੇ ਕ ਦਾ ਪਤੀ

ਵਕੀਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਮਝ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ -ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਦ

ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੇ ਮੁੜ ਜਾਂਚ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ

ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਕਸ਼ਨ ਟੇਕਨ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ

ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ (1994 ਵਿੱਚ) ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੇਸ ਨੂੰ

ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਈ ਠੋ ਸ ਵਜਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਤਹਿਲਕਾ ਜਾਂਚ

ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗਵਾਹ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਜਿੱਤ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਵੀ ਫੇਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ

213
ਗਿਆ ਸੀ। ਤਹਿਲਕਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦੀ ਲਗਭਗ ਚਾਰ

ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਕ ਪੁਲਿਸ

ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰਾਠੀ ਨੇ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ

ਬਕਾਇਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਵਕੀਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੈਣ ਮਿਸ਼ਰੀ ਕੌਰ, ਜੋ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ,

ਨੇ ਤਹਿਲਕਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਫਲੈਟ

ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਰਚੇ

ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਚੁਕੇਗਾ ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਦੋ

ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਇੱਕ ਜਾਸੂਸ ਕੈਮਰੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕੀਤੀ ਗਈ

ਸੀ। ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੁਲ ਗੱਲਬਾਤ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ;

ਤਹਿਲਕਾ- ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੀ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ

ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?

ਮਿਸ਼੍ਰੀ- ਗਵਾਹੀ ਬਦਲ ਦੋ, ਪੂਰਾ ਖਰਚਾ ਮਿਲੇਗਾ, ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗਾ ਔਰ ਫਲੈਟ ਦਿਲਵਾ ਦੂਂਗਾ

(ਤੁਹਾਨੂੰ ਫਲੈਟ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗਾ, ਬੱਸ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲਵਾ ਦਿਓ)।

ਤਹਿਲਕਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਇਆ ਸੀ?

ਮਿਸ਼ਰੀ- ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਕਹਿਤਾ ਥਾ, ਬਿਆਨ ਬਦਲ ਦੋ, ਜਬ ਤਕ

ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੋਗੇ, ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਖਰਚਾ ਦੂਂਗਾ, ਏਕ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀਆ ਭੀ ਬੱਸ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਨਹੀਂ (ਉਸਨੇ

ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰੇਗਾ, ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ

ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)!

ਤਹਿਲਕਾ- ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੀ ਹੋਇਆ?

ਮਿਸ਼੍ਰੀ- ਫਿਰ ਰਾਠੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਰਾਠੀ, ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰਾਠੀ, ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦੇ ਨਾਲ

ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਆਓਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ੨੦੦ ਰੁਪਏ

ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ੫੦ ਤੋਂ ੧੦੦ ਰੁਪਏ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਸਥਾਨਕ ਵਿਧਾਇਕ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਵੀ 1,200 ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।

ਤਹਿਲਕਾ- ਅਤੇ ਫਿਰ?

ਮਿਸ਼ਰੀ- ਪੈਸੇ ਰਾਠੀ ਖਾ ਗਿਆ (ਰਾਠੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਖੋਹ ਲਏ), ਉਸਨੇ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਸੇ ਅੰਗੂਠਾ

ਲਗਵਾ ਲੀਆ (ਰਾਠੀ ਨੇ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦਾ ਅੰਗੂਠੇ ਦਾ ਛਾਪਾ (ਇਮਪ੍ਰੈਸ਼ਨ) ਲਿਆ ਸੀ)। ਮੈਂ

ਰਾਠੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।

214
 ਤਹਿਲਕਾ- ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਫਲੈਟ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਵਾਦੇ ਲਈ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸੀ?

ਮਿਸ਼੍ਰੀ- ਹਾਂ, ਦੋ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ, ਬਾਦ ਮੇਂ ਆਨਾ (ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਓ), ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਛਲੀਆਂ

ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ-ਸ਼ਾਗੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਣੀ।

ਤਹਿਲਕਾ- ਅਨੇ ਕ ਕੌਰ ਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ?

ਮਿਸ਼ਰੀ- ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੀ

ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੱਜਣ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਵੋ, ਇਹ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾ-ਪਿਆਂ ਦਾ ਕਾਤਲ ਹੈ।

ਤਹਿਲਕਾ- ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲ ਲਿਆ?

ਮਿਸ਼੍ਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਪਰ ਰਾਠੀ ਨੇ ਉਸਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਲਵਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ

ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ੨੦੦ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ।

ਇਹ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਨਾਨਾਵਤੀ ਰਿਪੋਰਟ

ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਖੈਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੈਨ-ਬੈਨਰਜੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਲਫਨਾਮਾ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ

ਸੀ, "ਉਸ ਦਿਨ ਉਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਸਾਂਸਦ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ

ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ, ਹਰਦਵਾਰੀ

ਲਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ"। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ

ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, "ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗਵਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਡਾ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਚੱਢਾ,

ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਆਈ ਤਾਂ

ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ

ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ 3 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਫੌਜ ਨੇ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਖੈਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ

ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਗਵਾਹ

ਸੀ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ

ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ।"

ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ ੧੭੮, 15 ਨਵੰਬਰ, ੧੯੮੪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਰਿਕਾਰਡ

ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ

ਕਾਤਿਲਾਂ ਨੂੰ ਫੜੇ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ , "ਇੰਝ

215
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਚੱਢਾ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ 178/84 ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ

ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੇਸ ਨੂੰ ਅਣਲੱਭੇ ਵਜੋਂ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੈਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ

ਡਾ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਚੱਢਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇਸ ਨਤੀਜੇ

ਨਾਲ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਗਵਾਹ ਵਜੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ

ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਉਪਲਬਧ ਸੀ, ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੇਸ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਣਲੱਭੇ

ਵਜੋਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।" ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ

ਉਪਲਬਧ ਸੀ, ਐਕਸ਼ਨ ਟੇਕਨ ਰਿਪੋਰਟ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, "ਕੋਈ

ਵੀ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੂਤ ਜਾਂ ਸੁਰਾਗ ਦੇਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ

ਆਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਕੇਸ ਨੂੰ ਅਣਲੱਭੇ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ

ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।"

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਖੈਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿਆਨ ਦਰਜ ਕਰਨ

ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਡਾ ਚੱਢਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਰਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਐਫ

ਆਈ ਆਰ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਘਟਨਾ

ਵੇਲੇ ਉਹ ਓਥੇ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ ਸੀ!

ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ
ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਦੀ ਮੁੜ ਵਸੇਬਾ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਜੋ

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-

ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਕਲੀਗਰ (ਜੋ ਬਿਲਡਿੰਗ

ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਧਾਤੂ ਦੀਆਂ ਗਰੇਟਿੰਗਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ), ਅਲਵਰ ਤੋਂ

ਚਾਰਪਾਈ ਬੁਣਕਰ, ਸਕੂਟਰ ਰਿਕਸ਼ਾ ਮਾਲਕ, ਟੀਵੀ ਮਕੈਨਿਕ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਸ਼ੀਅਨ, ਅਤੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ

ਵਗੈਰਾ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਕੁਝ ਸਕੂਟਰ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਾਲਕ, ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਾਲਕ, ਵਿਕਰੇਤਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ

ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਪੂਰਨ

ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਤੀਤ

ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਦੇ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ!

ਕਲੋਨੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਵੀਰਵਾਰ (1 ਨਵੰਬਰ) ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਘੰਟਿਆਂ

ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭੀੜ ਵਿੱਚ

216
ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜੋ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਜਾਟ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ (ਮੁੰਡਕਾ ਅਜਿਹਾ

ਹੀ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ) । ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਆਦਮੀਆਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ

ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ! ਬਚੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮਲੇ

ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।

ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ

ਅਟੱਲ ਸੱਚ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਸਵੀਪਰ (ਜਮਾਦਾਰ), ਭਿਖਾਰੀ, ਮਕੈਨਿਕ, ਡਰਾਈਵਰ,

ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ

ਸਨ, ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਅਤੇ

ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ ਐਮ ਪੀ

ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਕਸਾਉਣ ਅਤੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ

ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਣ ਅਤੇ ਉਕਸਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਸਨ ਸ੍ਰੀ ਚੌਹਾਨ, ਸ੍ਰੀ

ਬਾਗੜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਪਤਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ (ਇੰਦਰਾ) ਦੇ ਐਮ ਪੀ, ਜੋ ਹਮਲਿਆਂ ਲਈ ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।

ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ

ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਭੱਟੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਐਸ ਐਚ ਓ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਈ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ

ਭੀੜ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਸਾਰ

ਇੱਕ ਬਚੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ "ਖੁਦ ਮਾਰਾ ਹੈ, ਮਿਲੇ ਹੂਏ ਹੋ" ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, (ਉਹ ਖੁਦ

ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ- ਉਹ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਵਿੱਚ ਸਨ)।

ਲਗਭਗ ਹਰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਬਿਆਨ

ਦਿੱਤਾ। ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਸਪਲਾਇਰ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰ ਦ ਗੁਪਤਾ, ਵੀਰ ਨੰ ਦ,

ਮਾਸਟਰ ਅਤੇ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿਓੰਦੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਬਾਲਣ

ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੱਟ ਡਾਕਟਰ ਛਾਂਗਾ ਵੀ।

ਹੋਰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਭਾਗੀਦਾਰ ਸਨ, ਹਨੂਮਾਨ, ਰਾਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਗਜਾਨੰ ਦ,

ਗੁਦਾਮ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਡਰਾਈਵਰ ਓਮੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ

ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ।

217
 ਵੀਰਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਸਨੀਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ (1-2 ਨਵੰਬਰ) ਤੱਕ

ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਜੋ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਓਹਨਾ ਹਦਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ "ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ

ਮਾਰੋ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰੋ" ਹੀ ਮੁਖ ਸਨ। ਭੀੜ ਨੂੰ ਲਾਠੀਆਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ

ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।

ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਘਰਾਂ

ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਸਾੜ-ਫੂਕ,

ਲਿੰਚਿੰਗ(ਘਸੀਟ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣੇ) ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੋਈ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਘਰਾਂ

ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਅੱਗ ਲਗਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ,

ਔਰਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ, ਟੀਵੀ ਸੈੱਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਦੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਸੀ। ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਹੈਂਡਕਾਰਟ (ਹੱਥ-ਠੇ ਲੇ) ਹਨ ਅਤੇ

ਰਿਕਸ਼ਾ ਇਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਇਹ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ

ਗਿਆ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾਈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।

ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ

ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਖਾਤਾ ਉਪਲਬਧ ਹੈ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਕੂਰਪੁਰ (ਪੰਤ ਬਾਗ) ਵਿਖੇ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ।

ਸ਼ਕੂਰਪੁਰ ਕੈਂਪ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ

ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਬੈਠੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਵੱਜੇ ਸਦਮੇ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ

ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ

ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ, ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਜਵਾਨ ਵਿਧਵਾਵਾਂ, ਕੁਝ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,

ਜੋ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਰਸਿੰਗ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ 18 ਔਰਤਾਂ ਬੈਠੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਸਹਾਰਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ

ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੀ ਕਮਾਈ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਮੈਂਬਰ ਜਿਓੰਦਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਹੈ; ਚਾਰੇ ਬਾਲਗ ਮਰਦ ਕਤਲ ਕਰ

ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਦੋ ਛੋਟੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਛੇ ਦਿਨ ਦੀ ਉਮਰ (ਇਹ ਕਤਲਾਂ ਤੋਂ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ) ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਸਿਰਫ 10 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ। ਉਹਨਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਜਰੂਰ ਖੁੱਲੀਆਂ ਨੇ ਜੋ ਟਕਟਕੀ ਲਾਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਘੂਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ

218
ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਸੋਗ ਕਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ

ਔਰਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਕੌੜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਕਿਹਾ "ਸਬਸੇ ਅੱਛਾ ਯਹ ਹੋਗਾ ਕਿ ਆਪ ਹਮ ਸਭ ਕੋ ਜਹਿਰ ਦਿਲਾ ਦੇਣ ; ਅਬ ਹਮ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸਕਤੇ ;

ਕੈਸੇ ਜੀਏਂਗੇ, ਕਿਸ ਕੇ ਲੀਏ ਜੀਏਂਗੇ? (ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ

ਜੀਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਾਂਗੀਆਂ)?

ਉਹ, ਓਥੇ ਮੌਜੂਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਕੱਟਦੇ ਹੋਏ, ਫਿਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਅੱਗ

ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਰਾ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ

ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਉਹ ਇਸ

ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ?

ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਬਲਾਕ A 4 (65 ਮਾਰੇ ਗਏ, 15 ਲਾਪਤਾ), P1, 2 ਅਤੇ 3 (31 ਮਾਰੇ

ਗਏ ਅਤੇ 5 ਲਾਪਤਾ) ਅਤੇ C 3 ਅਤੇ C 4 ਸਨ। ਕੈਂਪ-2 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਿਣਤੀ (ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ

ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 2000 ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼) ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ 157 ਮਰੇ, 25

ਜ਼ਖਮੀ ਅਤੇ 52 ਇਕੱਲੇ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਤੋਂ ਲਾਪਤਾ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਔਸਤਨ ਹਰ ਦੂਜੇ

ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਮਾਹਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਬੜੀ

ਉਰਸੁਕਤਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜ਼ਖਮੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਭੀੜ ਦੇ ਜਨੂੰ ਨ

ਕਾਰਨ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ

ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਹਮਲਾਵਰ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀ

ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ , ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ

ਕਰੋ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਾਈ ਨੇ 500 ਰੁਪਏ ਬਣਾਏ।

ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਦ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤੱਕ ਲਗਭਗ ੫੦੦੦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ

ਇਕ ਗਰੂਪ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਗਭਗ 800 ਅਜੇ ਵੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਅਧੀਨ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ

ਵਿੱਚ ਹਨ। ਦਹਿਸ਼ਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਦ ਵੀਰਵਾਰ, 8 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ

ਲਈ ਢੁਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਕੈਂਪ ੨ ਵਿਖੇ ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਚੇ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ

ਇਸ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ੨੦੦੦ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ ੧੦੦ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਪਰ ੨੦ ਬੰਦੇ 9 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਆ

219
ਗਏ। ਕੈਂਪ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਉਹ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਉਹੀ ਜਮਾਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਲੁੱਟੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ

ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ

ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਬਕਾਇਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ

ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਣ ਲਈ ਹੀ ਇਥੇ ਆਏ ਹਨ!

ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ
ਹੋਲੋਕਾਸਟ (ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਮੁਖ ਕੇਂਦਰ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਝੂਗੀ ਅਤੇ

ਝੋਪੜੀ ਕਲੋਨੀ (ਜੇ ਜੇ ਕਲੱਸਟਰ ਅਤੇ ਰੀ-ਸੈਟਲਮੈਂਟ ਕਲੋਨੀ) ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ

ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ।

ਇਹ ਗੜਬੜ ੧ ਨਵੰਬਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਵੈਨ, ਜੀ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ

ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋਰ ਦੋ ਅਫਵਾਹਾਂ- ਕਿ ਸਿੱਖ

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ

ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਸਨ! ਪੁਲਿਸ ਵੈਨ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਚੱਕਰ ਵੀ ਲਗਾ ਰਹੀ

ਸੀ।

ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਲਾਕਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਮਦਦ ਲਈ ਪੁਲਿਸ

ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਔਰਤ ਬਚੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 5 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕੂਰਪੁਰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ

ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸੀ, ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਥਾਣੇ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ

"ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ- ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਤੇ ਹੋ"। ਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੱਖਾਂ

ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਵੈਨਾਂ ਤੋਂ ਡੀਜ਼ਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ

ਗਿਆ। ਬਲਾਕ ਐਕਸ ਤੋਂ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ

ਅਪੀਲ ਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਭੀੜ ਵੱਲ ਮੋੜ

ਦਿੱਤਾ। ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਚੇ ਹੋਏ, ਹਮਲਾਵਰ ਨੇ ੜਲੇ ਜਾਟ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ

ਸ਼ਡਿਊਲ ਕਾਸਟ (ਨੀਵੀਂ ਜਾਤਾਂ) ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸਨ -ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਭੀੜ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ। ਅੱਗ

ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਦੇ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਜੀਪਾਂ ਅਤੇ

ਹੋਰ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ (1) ਨੇ ਤਾ ਮਾਲਾ ਰਾਮ ਦੀ ਪਛਾਣ

ਕੀਤੀ, ਜੋ ਲਗਭਗ 300 ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ ਕਤਲਾਂ

220
ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ, ਸਲੀਮ ਕੁਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸ਼ੌਕੀਨ, ਜੋ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ)

ਵਕਫ ਬੋਰਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਮੇ ਸੀ। ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਕਾਰਕੁਨ ਹੀ ਭੀੜ

ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ

ਸੀ।

ਇੱਕ ਨਾਮ, ਜੋ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣ ਗਏ, ਉਹ ਸੀ ਸੱਜਣ

ਕੁਮਾਰ, ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਦਾ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇਕੋ ਆਵਾਜ਼

ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਦੋਸ਼

ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ 100 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਵੀ

ਇਸ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ

ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹੱਦ ਉਦੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ੪ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਥਾਣੇ ਗਿਆ , ਜਿੱਥੇ

ਬਚੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪ ਕੋਲ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ

ਗਵਾਹ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਰੇਆਮ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਕੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। "ਮੇਰੀ ਪਾਰਟੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੇਗੀ, ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ

(ਇੰਦਰਾ) ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹੋ?" ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਪ ਰਾਜਪਾਲ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਜਦਕਿ ਉਹ

ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਹਟਾਏ ਗਏ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਉਪਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਅਜੇ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਚਾਰਜ

ਲਿਆ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਟੀਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਗ ਕੈਂਪ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ

ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਓਥੇ ਵੀ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਈ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਰਸਦ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ।

ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਿੰਸਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ।

ਬੱਚਿਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਪਤੀ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ। ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ ੨੬ ਬਲਾਕਾਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਘਰਾਂ ਦੇ ਨੌ ਜਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸੀ ਪੀ ਆਈ

(ਐਮ) ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਸਟੇਟ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ,

ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਕੁਝ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿਚ ਘਰ-ਘਰ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ, ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 51 ਲੋਕਾਂ ਦੀ

221
ਮੌਤ ਹੋਈ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਗਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜ ਗਈਆਂ ਸਨ

ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਵਿਚਕਾਰ 'ਨਾਲਾ' (ਡਰੇਨ) ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ

ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਈ ਸੌ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲੇ ਸੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

3 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਫੌਜ ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਪਹੁੰਚੀ। ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ

ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸ਼ਕੂਰਪੁਰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੋਰ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ,

ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾਰਕ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਸੀ, ਫੌਜ਼ੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ।

ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਤ

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਗੁਆਂਢੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਾ ਭਾਰੀ ਖਤਰਾ ਸੀ, ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ

ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ

ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਨਾਂਗਲੋਈ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ

ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਗੁਪਤ

ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ! ਮੰਗੋਲਪੁਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ, ਸੀ ਲਾਲ ਆਪਣਾ ਤਜਰਬਾ ਦਸ

ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ

ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹੀ ਦਿਨ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ

ਭਰਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਕਈ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ

ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਸੀ।
Courtesy: PUCLand PUDF (Who is guilty)

1984 ਦੇ ਦੰਗੇ- ਮੂਲ 'ਮੌਤ ਦੇ ਸੌਦਾਗਰਾਂ' ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸੁਰ ਸੈੱਟ

ਕੀਤਾ ।
ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ 1984 ਤੋਂ 2013

ਜਿੰਦਰ ਬਸੀਆਲਾ ਅਤੇ ਗਗਨਦੀਪ ਸੋਹਲੇ ਦੁਆਰਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ 6 ਨਵੰਬਰ 1984 ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ-

222
 ਪੜ੍ਹੋ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਵੀ ਹਨ .........।

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ 1984 ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੀੜਤ

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ

ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਫਦ ਨੇ 6 ਨਵੰਬਰ

1984 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ।

ਇਹ ਤੱਥ 7 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਕਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ

ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਰਜਿਸਟਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ

ਸੀ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ

ਅਜਿਹੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਿੱਥੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਸੀ।

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਫ਼ਤੇ PUCL ਅਤੇ PUDR ਵੱਲੋਂ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ' ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ।

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੋਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਜੋ ਕਿ

ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਸੰਬਰ 1984 ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ 1985 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾਆਂ ਗਈਆਂ

ਸੀ।

ਰਾਜਦੂਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ (ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ) ਅਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਨਾਰਾਇਣ (ਸਾਬਕਾ ਗਵਰਨਰ) ਨੇ

ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਜਸਟਿਸ ਸੀਕਰੀ ਦੇ ਸਿਟੀਜ਼ਨਜ਼

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ, ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ 1984 ਵਿੱਚ ਕਤਲਾਂ

ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 12 ਹਲਫਨਾਮੇ

ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ

ਸਤੰਬਰ 1985 ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਾ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ;

ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਫਰਵਰੀ ੧੯੮੭ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ

ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੇ। ਪਰ

ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ

ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀ

223
ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 1987 ਵਿੱਚ, ਜੈਨ-ਬੈਨਰਜੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਸਟਿਸ ਐਮ ਐਲ ਜੈਨ

ਅਤੇ ਏ ਕੇ ਬੈਨਰਜੀ-ਆਈਜੀ (ਰਿਟਾ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੇਸ ਦਰਜ

ਕਰਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਕੇਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

1990 ਵਿੱਚ, ਵੀ ਪੀ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ

ਖਿਲਾਫ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ

ਤਾਂ ਇਕ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਦੀਆਂ ਜੀਪਾਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀਆਂ।

1991 ਵਿੱਚ, ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪੀ ਐਸ ਨਾਂਗਲੋਈ ਦੀ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ 67/87 ਵਿੱਚ

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਸ ਬੰਦ ਕਰਣ ਲਈ ਪ੍ਰੋਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਬ੍ਰਾਂਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਭੇਜੀ ਸੀ , ਪਰ

ਇਸਤਗਾਸਾ ਸ਼ਾਖਾ ਨੇ ਉਸ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ

ਖਿਲਾਫ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਫਾਈਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1992 ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ 4 ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਅਤੇ ਏ ਸੀ ਪੀ ਨੇ ਦਸਤਖਤ

ਕੀਤੇ। ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ

ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰ ਨ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ

ਅਦਾਲਤ ਉਸ ਨੂੰ ਤਲਬ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

http://babushahi.com/printnews.php?id=12125&type=news

ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਾਗਰਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ,

ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ ਪੁੱਤਰ ਲਈ 200 ਗਜ਼ ਦੇ ਪਲਾਟ ਖਰੀਦੇ ਸਨ,

(ਮੈਨੂੰ ਪਲਾਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ੮ ਪਲਾਟ ਲਏ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ

ਪਲਾਟ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਖਰੀਦੇ ਜੋ ਵੀ ਸਾਗਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਉਸ

ਨਾਲ ਵਸ ਗਿਆ)। ਉਹ ਬੀਕਾਨੇ ਰ ਦਾ ਅਮੀਰ ਕਿਸਾਨ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਬੀਕਾਨੇ ਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ।

1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ 'ਤੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ

ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ੨੪ ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹ ਇਕਜੁੱਟ ਸਨ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦਾ

ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਬਦਲਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ

224
ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਤਗੜੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ

ਕਿਵੇਂ?

ਚੌਧਰੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਪਿੰਡ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ

ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾਉਣ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ, ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ

ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲੰਘ ਸਕੇ।

ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਸੁਝਾਅ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ੨ ਤੋਂ ੪ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ

ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਧੋਖਾ

ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਮੌਤ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ

ਇਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਬੇਵੱਸ ਸਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ

ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰ ਦੇ, ਉਹ ਫੜੇ ਗਏ ਸਨ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਰਦਨਾਂ

ਵਿਚ ਟਾਇਰ ਪਾਏ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਛਿੜਕਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ।

ਇਹ ਕੋਈ ਸੁਣੀ ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ 24 ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸੱਚੀ

ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿਤਾਵਾਂ (ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਾੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ) ਵੀ ਇਸ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਵੇਖੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ (ਲੇਖਕ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ) ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ

ਮਿਲਣ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਖੇ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਵੱਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਰਹਿਮੀ

ਨਾਲ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੁੱਧ

ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ।

ਮੈਂ ਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ, ਹਰੀ ਨਗਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ

ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ

ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਨਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਡੀ ਐਸ ਜੀ ਐਮ

ਸੀ(ਦਿੱਲੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ) ਵੱਲੋਂ ਨਵੇਂ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ

ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਤਾਜਦਾਰ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਲਲਿਤ

ਮਕਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਪਛਤਾਵਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਖਾਈ। ਜਦੋਂ

225
ਉਹ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੇਟ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਇਹਨਾ ਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੀ

ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਤੁਹਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਹਿਲੋਂ ਆਪ ਖੁਦ ਇਹ ਕਰੇ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ

ਫੇਰ ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਣ ਵੀ ਆ ਖਲੋਂਦੇ ਨੇ !

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਬੱਸ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਚਲੇ ਗਏ।

ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਨੇ ਹਾ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ

ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਸਾਗਰਪੁਰ ਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਡਰ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡਰਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ

ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਮੇਰੀ ਅੰਬੈਸਡਰ ਕਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਆਓ ਬੈਠ ਜਾਓ। ਅਸੀਂ ਤਲਾਸ਼ੀ

ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਸੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ

ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੜਕਾ ਸੋਨੀਪਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸੋਨੀਪਤ ਗਏ ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰੇ 24 ਚੰਗੇ ਬਣੇ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ

ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਕਰਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਿਖਾਈ

ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁਕਣ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਇਹ ਵੀ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ

ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ? ਕੀ ਇਹ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਨਹੀਂ

ਤੇ ਕੀ ਸੀ? ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਲੁਕਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ?

ਮੌਤ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੁਕਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੀਕ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ! ਕੀ ਇਹ

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਸੇ ਚੰਗੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਕ ਕਾਲਾ

ਦਾਗ ਲੱਗਿਆ ਰਹੇਗਾ? ਇਹ ਅਭੁੱਲ, ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ

ਦਿੱਤੀ ਸੀ!।

੧੯੮੪ ਦੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦੇ ਚਾਰ ਪੁਲਿਸ

ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ।

1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਰੋਧੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸੀਬਤ ਦਾ

ਮਾਮਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸਤਗਾਸਾ ਪੱਖ ਨੇ ਸੈਸ਼ਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਮੰਗ

ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੯੯੨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਂਗਲੋਈ ਕੇਸ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਏ

ਸੀ ਪੀ ਸਮੇਤ ਚਾਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਣ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ

226
ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਇਹ ਅਰਜ਼ੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਬੀ ਐਸ ਜੂਨ ਨੇ ਵਧੀਕ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ

ਕਾਮਿਨੀ ਲਾਊ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ 1991 ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਸਬੰਧ

ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹ ਦੋਸ਼ ਪੰਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ

ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਐਫ ਆਈ ਆਰ (ਨੰ ਬਰ

67/87) ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇਗਾ। ਮੌਜੂਦਾ ਕੇਸ 1991 ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1987 ਵਿੱਚ

ਦਰਜ ਇੱਕ ਹੋਰ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਵਜੋਂ

ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1987 ਦੀ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਅਤੇ 1991 ਦੀ ਐਫ

ਆਈ ਆਰ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ) ਨਾਲ ਕਲੱਬ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ 18

ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਐਫ ਆਈ ਆਰ "ਗਾਇਬ" ਹੋ ਗਈ ਸੀ। 2010 ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾਇਰ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੂਤਰਾਂ ਨੇ

ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ੧੯੮੭ ਦੀ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਖਤਮ

ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਪੁਲਿਸ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 21

ਜਨਵਰੀ-2014 ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਵਿੱਚ, ਜੂਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ

ਰਿਕਾਰਡ ਤੇ ਸਬੂਤ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੰ ਗਲੋਈ ਥਾਣੇ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਓ, ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰਾਮ

ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਰਾਣਾ, ਫਿਰ ਐਸ ਆਈ ਦਲੇਲ ਸਿੰਘ, ਫਿਰ ਏ ਸੀ ਪੀ ਅਮਰੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੀ

ਐਸ ਨਾਂਗਲੋਈ ਵਿੱਚ 1984 ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਲਈ ਐਸ ਐਚ ਓ

ਆਰ ਐਸ ਦਾਹੀਆ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਦਕਿ 28

ਅਗਸਤ, 1991 ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁਕੀ ਸੀ"।

ਇਸਤਗਾਸਾ ਪੱਖ ਨੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਗਵਾਹ ਦੇ ਬਿਆਨ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ

ਹੈ ਕਿ "ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਓ ਅਤੇ ਏ ਸੀ ਪੀ ਨੇ 5 ਫਰਵਰੀ, 1992 ਨੂੰ ਤਬਾਹ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। " "ਇਹ ਕਿ 26 ਅਗਸਤ, 1991 ਦਾ ਪੱਤਰ, ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਡੀ ਸੀ ਪੀ

(ਪੱਛਮ) ਨੇ ੧੫ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿ ਕੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ

ਸੀ? ਪਰ ਦੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਡੀਸੀਪੀ (ਪੱਛਮ) ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੇ, ਨੇ 5 ਫਰਵਰੀ,

1992 ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਪਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਤਗਾਸਾ ਪੱਖ ਨੇ

227
ਸਬੂਤ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਣ ਲਈ ਅਪਰਾਧਿਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ (ਧਾਰਾ 201 ਧਾਰਾ 120 ਬੀ ਆਈਪੀਸੀ

ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ) ਵਿਚ ਸੁਣਵਾਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ, ਜੱਜ ਕਾਮਿਨੀ ਲਾਊ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ

ਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੀ ਜਦ ਸਰਕਾਰ

ਖੁਦ ਇਸ ਸਮੂਹਿਕ ਕਾਤਲ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਬਹੁਤ

ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਕਰਣ ਲਈ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦਾ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੱਜ ਐਸ ਕੇ ਸਰਵਰੀਆ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੇਸ 1984 ਦੇ

ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਾਲ ਕਲੱਬ ਕਰਣ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ

ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਿਹਾ, "ਐਫ ਆਈ ਆਰ ਨੰ ਬਰ 67/87 (ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ) ਨੂੰ

ਐਫਆਈਆਰ ਨੰ ਬਰ 418/1991 ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂਇਕ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਕਲੱਬ ਕਰਣ

ਦਾ ਕੋਈ ਆਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।“

ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ ਇਸ ਸਾਲ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਛਾਉਣੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੋ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟਾਂ ਦਾਇਰ

ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ, ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਨੂੰ ਕੁਮਾਰ, ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਨਾਂਗਲੋਈ

ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।

ਹੋਰ ਵੀ ਮਾਮਲੇ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵਾਈ ਨਹੀਂ

ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।-

ਜੈਨ-ਅਗਰਵਾਲ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰੀਖਣ ਸਬੰਧਿਤ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ

ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਜੀਦਾ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ/ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਣ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ

ਤੱਤ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਂਚ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਕਸਰ ਗਲਤ, ਅਤੇ

ਨੁਕਸਦਾਰ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹਨ!

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-7

228
 ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇ ਮਾ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 'ਫ੍ਰੈਂਚ' ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਲੇਨ

ਵਜੋਂ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਸੱਚਮੁੱਚ, ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰੂੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਛੁਟਕਾਰਾ

ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਅਯੋਗ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਪਰ ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਬਾਰੇ

ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (ਸੀ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਲੋਜ਼ਰ ਰਿਪੋਰਟ

ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫ੍ਰੈਂਚ ਕਟ

ਦਾੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਕਈ ਸਾਥੀ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ, ਜਿਸ ਦੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ

ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਬਾਦ ਵਾਪਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਜੇ ਕਮਲ ਨਾਥ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਅਮਰੀਕਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਇਹੋ ਹਾਲ

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ ਦਾ  ਵੀ ਹੈ! ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਕਾਮਨਵੈਲਧ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਇਹ

ਇੰਗਲੈਂਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸਨੂੰ ਓਥੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਡਰ  ਸੀ!

ਵੇਖੋ ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ; 

ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ ਨੂੰ 1984 ਦੇ ਸਿਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਇਸ ਤੇ ਲਾਏ

ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜੋਗ ਦਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ  ਇਸ (ਜਗਦੀਸ਼

ਟਾਇਟਲਰ) ਦਾ ਇਹਨਾ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਕਰਵਾਓਣ ਵਿਚ ਹਥ ਹੋਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਬਹੁਤ  ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ

ਵੀ ਕੁਝ ਵਜਹਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਿਸੇ ਠੋ ਸ ਸਬੂਤ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸਤੇ ਕੋਈ

ਵੀ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! 

229
 ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਅਜੇ ਵੀ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਗਵਾਹ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ

ਅਤੇ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੌਤ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ

ਬੇਨਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਵੱਲੋਂ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੁਲਬੰਗਸ਼ ਤੇ ਹਮਲਾ

ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੱਖਪਾਤੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਟੀਮ

ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 2005 ਵਿੱਚ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਤੋਂ ਬਾਦ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀਆਂ

ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ

ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਕਈ ਗਵਾਹ ਉਪਲਬਧ ਹਨ!

"ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ

ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਹੋ ਦਾਅਵਾ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਵੀ

ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਫਿਰ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਬਿਆਨ ਦਰਜ ਕਰਨ

ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

ਦੋ ਹੋਰ ਗਵਾਹ, ਜੋ ਹੁਣ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ

ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ 3 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਸਥਿਤ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ

(ਐਸਐਫਜੇ) ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਈਮੇਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, "ਅਸੀਂ ਬਾਕੀ 3 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ

ਵਿੱਚ ਹਾਂ, ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ, ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ

'ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ

ਅਤੇ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

230
 ਨਾਨਾਵਤੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਰਿਪੋਰਟ 185 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਸੀ! ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ

ਰਿਪੋਰਟ 2004 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌੰਪੀ ਸੀ! ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦੇ ਉੱਚੇ ਕਾਂਗਰਸੀ

ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਇਟਲਰ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਬਾਦ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਿਆ,

ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਹਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਲਾਲ ਭਗਤ (ਜਿਹੜਾ ਨਰਕਾਂ ਨੂ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ) ਉਪਰ ਮਿਲੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ

ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਇਹਨਾ ਤੇ ਇਲ੍ਜ਼ਾਮ ਤੈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ!

ਰਿਪੋਰਟ ੧੮੫ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2005 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਰਿਪੋਰਟ

ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੰਗ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰਾਂ

ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ (ਬਾਦ ਵਿੱਚ

ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ), ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਮਰਹੂਮ ਮੰਤਰੀ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਦ ਭੀੜ ਨੂੰ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਣ ਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ

ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ!

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਦਰ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। ਪੁਲਿਸ

ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਐਸ ਸੀ ਟੰਡਨ 6 ਨਵੰਬਰ, ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ੫ ਵਜੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਸ (ਲਗਭਗ 10 ਭਾਰਤੀ

ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ) ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ

ਕਾਂਗਰਸ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਣ ਲਈ

ਕਿਹਾ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ

ਹਨ। ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ

ਗਈ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਲਈ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਾਂਗਰਸ

ਲੀਡਰ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਕਾਲ ਨਹੀਂ ਆਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੀ ਕੀਤੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਸਿਆਸੀ

ਨੇ ਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ

231
ਖਤਮ ਕੀਤੀ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸਦਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ

ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਹ

ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, " ਮਿਸਟਰ ਟੰਡਨ ਇਹ ਕੀ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹ

ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ"?

ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੋਲਣ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਇਸ ਤੇ ਹਰਾਨ ਸੀ, । ਟਾਈਟਲਰ

ਚੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ 'ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ

ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਰੋਕੋ, ਇਥੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾੰਫ਼੍ਰੇੰਸ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਬਾਹਰ ਇੰਤਿਜ਼ਾਰ ਕਰੇ। ਇਸ ਤੇ

ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚੀਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ'। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ

ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੇ ਟਾਈਟਲਰ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ

ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ

ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਟਾਈਟਲਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ

ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ

ਪਾ ਰਹੇ ਹੋ'। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੇਰੇ ਹਲਕੇ ਦੇ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ

ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ

ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਅਵਾਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ)

ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਇਸ ਹਰਕਤ ਨੇ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਇਸ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ

ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ ਜਾਸੂਸ ਏਜੰਸੀ-ਕੇਂਦਰੀ ਖੁਫੀਆ ਬਿਊਰੋ ਨੇ ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕ

ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠੇ ਗਵਾਹ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖਿਲਾਫ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ

ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਡਰਦਾ

ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਹੁਣ ਫਿਰ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਖਿਲਾਫ ਅਦਾਲਤੀ ਕੇਸ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹੈ

ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਓਡੀਸਾ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਚਾਰਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਟਾਈਟਲਰ ਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ੧ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਨੂੰ ਇੱਕ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭੀੜ ਉਸ ਸਮੇਂ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਹੋਈ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਸਿੱਖਾਂ

232
ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੁਲ ਬੰਗਾਸ਼ ਨੇ ੜੇ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਦਲ ਸਿੰਘ, ਠਾਕੁਰ

ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭੀੜ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੇ ੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੁਲ ਬੰਗਾਸ਼ ਦੇ ਆਲੇ-

ਦੁਆਲੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਕਸਾਉਂਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸੁਰਿੰਦਰ

ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਹਲਫ਼ਨਾਮੇ ਤੇ ਟਾਈਟਲਰ ਖਿਲਾਫ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ।

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਜੋ ਡੰਡੇ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ

ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਾਡੇ

ਖੇਤਰ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸੰਸਦ ਕਾਂਗਰਸ (ਇੰਦਰਾ) ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। ਪੰਜ ਤੋਂ ਛੇ ਪੁਲਿਸ

ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵੀ ਭੀੜ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਵੱਲੋਂ ਉਕਸਾਉਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।

ਗਵਾਹ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਸੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਨ ਜਿਸ ਤੇ 1984 ਵਿੱਚ

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ

ਕਰਕੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਰਿਪੋਰਟ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ

ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ, ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ

ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ

ਹੈ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦਾ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ" ਹੱਥ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ (ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ) ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ

ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਦਲ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ !

ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ 10-11-84 'ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ

ਦੋ ਖਾਲੀ ਕਾਗਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ (ਪਰ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਜਗਦੀਸ਼

ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਦੇਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)।

(ਇਹ ਲੇਖਕ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭੋਗ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਜਨੁ ਕਾ ਟੀਲਾ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ

ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟਾਈਟਲਰ ਵੱਲੋਂ ੩੦

ਲੱਖ ਰੁਪਈਏ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ! ਇਹੋ ਵਜਹ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਵੱਲੋਂ ਟਾਈਟਲਰ ਨੂੰ ਓਥੇ ਨਾ ਵੇਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਗਈ ਹੋਣੀ)!

233
 ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਦੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਗਵਾਹ

ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਗਵਾਹ ਅਜੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵੀ

ਧਮਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਨੇ ਤਾ ਗਵਾਹ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ

ਸੀ ਕਿ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਡੀ ਕੇ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ

ਕਈ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

ਜਿਸ ਦਾ ਖੁਦ ਕੋਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ

ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਨ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ

ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਕੋਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ

ਸਵਾਲ ਫਿਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਹ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਕਿਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ?

ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਸੀ ਕਿ ਸੀ ਬੀ ਆਈ 1984 ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ

ਇਸ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ

ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈਣ ਨਾਲੋਂ, ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੀ ਤੁਸੀਂ

ਇਸ ਨੂੰ , ਇਸ ਏਜੰਸੀ ਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਤੇ ਤਰਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ

ਹੋ?

234
 ਹੁਣ ਬੱਸ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ

ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਤੇ ਦੇਖੋ ਜੋ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲੀਨ ਚਿੱਟ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਕਿਵੇਂ

ਕਹਾਣੀ ਘੜੀ ਗਈ ਹੈ......

ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੇ 2007 ਵਿੱਚ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ,

ਇਸ ਦੀ ਵਜਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ / ਭੜਕਾਉਣਾ/ ਭੀੜ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ, ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ

ਮਿਲਿਆ।

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ

ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਾਲੋਅਰਜ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਈ ਕਮਾਂਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਅਕਸ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਵਾਲਾ ਕਾਂਗਰਸ

ਹਾਈ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀਰੋ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਸਟਿੰਗ (ਗੁਪਤ ਵੀਡੀਓ) ਵਿੱਚ, ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਇਹ ਕਬੂਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ

ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ 100 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰ ਨ ਏਜੰਸੀ

ਵੱਲੋਂ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਦਿੱਲੀ

ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੇ ਨੇ ੨੦੧੮ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ!

235
 ਭਜਨ ਲਾਲ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-8

ਭਜਨ ਲਾਲ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਸਹੁੰ

ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 28 ਜੂਨ 1971 ਤੋਂ 5 ਜੁਲਾਈ 1985 ਤੱਕ ਅਤੇ ਫਿਰ 23 ਜੁਲਾਈ 1991 ਤੋਂ 11

ਮਈ 1996 ਨੂੰ ।

ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਅਕਤੂਬਰ,

1930 ਨੂੰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਰਾਨਵਾਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਇੱਕ

ਸਵੈ-ਨਿਰਮਿਤ ਆਦਮੀ ਜੋ ਕਦੇ ਫੇਰੀ ਲੈ ਕੇ ਮਾਲ ਵੇਚਦਾ ਸੀ, ਭਜਨ ਲਾਲ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ

ਚੈਕਰਡ ਕੈਰੀਅਰ ਸੀ ਜੋ "ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ" ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।

1979 ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਲ ਬਦਲੀ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਮਰਹੂਮ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਦਲ ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ

ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ "ਆਯਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਗਯਾ ਰਾਮ' ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੇਵਾ

ਨਿਭਾਈ।1991 ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮੁਖੀ ਬੀਰੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ

'ਹੇਰਾਫੇਰੀ' ਰਾਹੀਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਲਈ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।

ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ

ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੇ ੜਤਾ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋਈ, ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ 1996 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ

ਹਰਿਆਣਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ

ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ 1986 ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੁੱਡਾ ਦੇ

ਆਉਣ ਨਾਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਹਰਿਆਣਾ ਇਕਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਯੁਕਤ

236
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2005 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ

ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਤੀਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਮੁੱਖ

ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹੁੱਡਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ

ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ) ਵੱਲੋਂ ਪਾਣੀ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਮੁਖ

ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਓਹਦੇ ਲਈ ਓਹਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੁੱਡਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਉਪ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੈ।

ਉਸ ਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਈ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਨੁਰਾਧਾ ਬਾਲੀ ਉਰਫ ਫਿਜ਼ਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੁੜ ਸਾਹਮਣੇ

ਆਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ

ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ/ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ

ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕੁਝ ਮੁਸਲਿਮ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੇ "ਵਿਆਹ" ਲਈ ਸੁਵਿਧਾ" ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ

ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।

29 ਜਨਵਰੀ 2009 ਨੂੰ , ਮੋਹਨ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਬਾਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ

ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁੜ ਜੁੜਨਾ

ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁੜਗਾਓਂ ਰਹਿਣ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।

ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ੨੮ ਜੁਲਾਈ

੨੦੦੯ ਨੂੰ ਹਿਸਾਰ ਦੇ ਬਿਸ਼ਨੋ ਈ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਨੋ ਈ ਭਾਈਚਾਰੇ

ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਬਾਲੀ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸਹਾਇਕ ਵਕੀਲ ਜਨਰਲ (Advocate General

of Haryana) ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਦਸੰਬਰ 2008 ਵਿੱਚ ਮੋਹਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਛੱਡ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ 6 ਅਗਸਤ 2012 ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ

ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ 7 ਅਗਸਤ 2012 ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ

ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ

ਸਿਰਫ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਕੈਬਨਿਟ

ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ (ਭਜਨ ਲਾਲ ਤੇ) ਰਿਵਾੜੀ ਨੇ ੜੇ ਹੋਂਧ-ਚਿੱਲੜ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 32 ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ

237
ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਇਸ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ

ਲਈ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਦੂਰਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਟੌਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ

ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵੀ ਪਟੌਦੀ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਖੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ

ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਭਜਨ ਲਾਲ)

ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1982 ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਏਸ਼ੀਆਡ ਵਿੱਚ

ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਰਨਾਲ ਨੇ ੜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਾਲੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ

ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਉਸ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਖੇਡਾਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ

ਸਨ।

ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ

ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋ

ਰਹੀਆਂ ਏਸ਼ੀਆਡ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵੇਲੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਨ ਜਾਂ

ਨਹੀਂ? ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਲੀਲ ਕਰਣ ਲਈ ਹਰ ਚੈੱਕ ਪੋਸਟ ਤੇ

ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਬਕਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ, ਰਿਟਾਇਰਡ ਚੀਫ ਏਅਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਰਜੁਨ

ਸਿੰਘ, ਰਿਟਾਇਰਡ ਲੇਫ਼ਟੀਨੇੰ ਟ ਜਨਰਲ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਰੋੜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਬੇਜਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ

ਪਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾ ਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਬੇਜਤੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੀ, ਕੇਂਦਰ

ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਨਿੰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਬੇਜਤੀ

ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜੁਆਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਤਾ ਨੇ ਅਸਤੀਫਾ ਨਹੀਂ

ਦਿੱਤਾ।

ਜੇ ਇਸ ਵਹਿਸ਼ੀਪੁਣੇ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇੱਕ

ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਇਥੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਜਾਲੀ

ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ

ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਕੱਟਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ

ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਹੈ।

ਭਜਨ ਲਾਲ- ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਇੰਦਰਾ ਪ੍ਰਤੀ

238
ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ। ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਸਾਂ

ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬੰਦਾ ਹੈ।

ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਮਧੂਬਣੀ ਤੋਂ ਪੁਲਿਸ ਟਰੇਨਿੰ ਗ ਕਰਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ। ਓਹਨਾ

ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਕਰੀਮ ਜਿਹੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਵਿਹਾਵਾਂ

ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਰਸੋਈਏ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਇਹ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਤੇ ਰਗੜਨਾ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਭੜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ

ਇਸਨੂੰ ਫਿਊਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

(ਹੁਣ ਦੀ ਖੋਜ ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਕ੍ਰੀਮ ਜਿਹਾ ਬਾਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਉਹ ਇਕ

ਟਿੱਕੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ WHITE PHOSPHOROUS ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੇ ਜਿਨੇ ਵਾ

ਸੰਧੀ ਵਿਚ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਬੁਰਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਗ ਲੱਗ

ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੁਝਾਈਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੁਝਦੀ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਤਕ ਜਲ ਕੇ ਸੁਆਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ

ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ)!

ਫਿਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਰਿਕਰੂਟਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਿੱਖ

ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਝੜਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਰਿਕਰੂਟਾਂ ਨੇ ਵੀ

ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਇਹ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਨਾ ਛੱਡਣ ਇਸ

ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਾਸੀ ਜੀ (ਆਂਟੀ) ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਜੋ ਕੀਰਤੀ ਨਗਰ-ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ

ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ

ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣ ਥਾਂ ਤੇ, ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਿੱਚਣ

ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਜਿਸਨੂੰ (Barrow Cart) ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸੀ।

ਜੇ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ

ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਪਤਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਪਤਾ

ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ

ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਕੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਏਜੰਸੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ?'

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਜਦੋਂ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ

ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;

239
 (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕਸਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ),

ਇਹ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕਸਰ

ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ 7 ਹੋਰ ਸੇਵਾੜਾਰ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਇਹ ਮੁਸੀਬਤ ਪੈਣੀ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸੌ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਲਗਭਗ ੫੦

ਨੌ ਜਵਾਨ ਬਾਹਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਕੋਈ ਬਾਹਲਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।

ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ, ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭੀੜ ਵਧਕੇ ਲਗਭਗ 300 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ

ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਡੀਆਂ ਟੈਲੀਫੋਨ ਤਾਰਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ

ਲਈ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਪਰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਅਜੇ

ਵੀ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਦੁਪਹਿਰ ਕਰੀਬ 3 ਵਜੇ ਇਕ ਟਰੱਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੰਘ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੀੜ ਦੇ ਕੋਲੋਂ

ਲੰਘਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਭੀੜ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਟਰੱਕ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੌੜ ਕੇ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਿਚ ਭੱਜ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਗੁੰਡੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਗਏ ਪਰ ਉਹ

ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਦਰ

ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਖੂਨੀ/ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ 9 ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਾਮ

ਤੱਕ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ ਲਗਭਗ ੫੦੦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਰੌਲੇ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ

ਅਤੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਲਗਦੇ ਸਨ।

ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ੬ ਵਜੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਮ ਦਾ

ਦੀਵਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਹਨੇ ਰਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਭੀੜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ

ਰਹੀ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਪੱਥਰ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬੰਦ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਨੂੰ ਸੁਖਾਸਨ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਤੇ

ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਾਮ 7.30 ਵਜੇ ਬਹੁਤ ਹਨੇ ਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭੀੜ ਇੰਨੀ ਦਲੇਰ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ

ਗੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਮਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਕਿੰਨੀ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਜੇ ਅਸੀਂ

ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਰੋਕਿਆਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ!

ਸਾਡੇ ਜਥੇਦਾਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ, "ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ

ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਦੋ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ

ਖਾਲਸਾ ਸਦਾ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗਾ ਵੀ! ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ

240
ਮੰਨੀ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਨਾ ਹੀ ਕਦੀ ਹਾਰ ਮੰਨੇ ਗਾ, ਭਾਂਵੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। 500 ਹਨ, ਅਸੀਂ 9 ਕੁਲ ਹਾਂ

ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸਵਾ-ਲੱਖ (125,000) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ

ਹੌਂਸਲੇ ਵਾਲਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ!

ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੋ!"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਨਾ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਬੀਰ ਰਸ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ

ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੀਮਾਰ ਸੀ, ਮੈਂ ਵੀ ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ

ਸੀ। ਫਿਰ ਜਥੇਦਾਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦੋ ਗੁੱਟ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਲ

ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜੇਗਾ। ਬਾਕੀ (4) ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ

ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਥੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 4 ਪਿਆਰੇ ਹੋਰ ਚੁਣੇ। ਮੈਨੂੰ , ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਬੀਮਾਰੀ

ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪੰਜਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਲਈ। ਫਿਰ ਜਥੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ

ਕਹਿ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤਾ, "ਪਿਤਾ ਜੀ, ਪਿਆਰੇ ਪਿਤਾ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕਿਰਪਾ

ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰੋ!

ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ!! ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ

ਅਕਾਲ!! ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ!! ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ!! ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਲਾਓੰਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਦੋ-ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਣ ਬਾਹਰ

ਆ ਗਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਸ 'ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ। 5 ਖਾਲਸਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ

ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖ ਕੇ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ੫੦੦ ਦਾ ਝੁੰਡ ਭੱਜ ਗਿਆ! ਇੰਝ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ੫ ਸ਼ੇਰ ੫੦੦

ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ?

ਇਕ ਸਿੰਘ ਦੌੜਦੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਇਕ ਕੰਨ ਕੱਟਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਜਿੱਤ

ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਸੀ।

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇਸ ਜੰਗ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੀ ਸੀ, ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ਕੰਨ ਦੀ ਸੱਟ

ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਆਏ ਪਰ ਇਹ ਜਾਂਚ ਦੀ ਗੱਲ ਏਨੀ ਹਾਸੋ -

ਹੀਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਇੰਨੇ ਉੱਚੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਨ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ

ਜਾਣਾ ਪਿਆ।
http://www.sikhnet.com/news/1984-account-power-5-singhs

241
 ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰਬਰ-9

1984 ਦੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਭਾ

ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਦੀ ਚੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ ਕੌਂਸਲਰ ਸੀ।

ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੋਣਹਾਰ ਨੌ ਜਵਾਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਤਾ ਸੀ।

ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਇੰਡੀਅਨ ਨੈ ਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਨੇ ਤਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ

ਨੇ ਤਾ ਸਨ। ਮਾਕਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ੰਕਰ ਦਿਆਲ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਜਵਾਈ ਸਨ।

ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ "ਜਿੰਦਾ" ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ "ਸੁੱਖਾ" ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ

ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ ਨੂੰ 31 ਜੁਲਾਈ 1985 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ

ਕੀਰਤੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਪਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ

ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਕਨ ਬਚਾਓ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਹੀ

ਰਹੀਆਂ। ਮਾਕਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਗੀਤਾਂਜਲੀ (ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ੰਕਰ ਦਿਆਲ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ

ਧੀ ਸੀ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਬਾਲਕਿਸ਼ਨ ਵੀ ਇਸ ਫਾਇਰਿੰਗ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਹਮਲਾਵਰ

ਆਪਣੇ ਸਕੂਟਰਾਂ ਤੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ ਨੂੰ 1984 ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੌਰਾਨ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ

242
ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। '"ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹਨ" ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ 31 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ

ਕਿਤਾਬਚੇ ਵਿੱਚ, ਪੀਪਲਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਫਾਰ ਦ ਲਿਬਰਟੀਜ਼ (ਪੀਯੂਸੀਐਲ) ਨੇ 227 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀੜਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ 3,000 ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਲਿਤ

ਮਾਕਨ ਦਾ ਨਾਮ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸੀ। ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ

ਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਇਸ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਕ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਉਣ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕਰਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ

ਉਸਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸੋਲੀਨ ਵੰਡੀ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਸ ਦੀ ਟਰੇਡ

ਯੂਨੀਅਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਫੈਕਟਰੀ ਕਾਮੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ 100 ਰੁਪਏ ਅਤੇ

ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਕ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਾਲੀ

ਅੰਬੈਸਡਰ ਕਾਰ ਆਜ਼ਾਦਪੁਰ ਨੇ ੜੇ ਜੀਟੀ ਰੋਡ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ 4 ਵਾਰ ਆਈ। ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭੀੜਾਂ

ਨੂੰ ਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ "ਗਿੱਲ" ਇੰਟਰਪੋਲ ਵੱਲੋਂ 14 ਮਈ 1987 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਨਿਊ ਜਰਸੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਘੀ (Federal Magistrate) ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ 6 ਫਰਵਰੀ 1988 ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ

ਹਵਾਲਗੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਫਰਵਰੀ 2000 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ

ਭਾਰਤ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਫਰਵਰੀ 2003 ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸ

ਦੀ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ੨੦ ਮਈ ੨੦੦੯ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਲਲਿਤ ਮਾਕਨ

ਆਜ਼ਾਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਅੰਬੈਸਡਰ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ

ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਭੜਕਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ- ‘ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ’ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਲਿਖਤ “Who is guilty” ਤੋਂ!
http://guiltyof1984.blogspot.com/

243
 ਅਰਜਨ ਦਾਸ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ ੧੦

ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ

ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਅਰਜਨ ਦਾਸ, ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮਿੱਤਰ ਸਨ।

ਅਰਜਨ ਦਾਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਲਫ਼ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਿੱਖ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਪੀੜ੍ਹਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਜਮਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਜਸਟਿਸ ਜੀ ਟੀ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੱਜ

ਸਨ।

ਅਰਜੁਨ ਦਾਸ, ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸੰਜੇ

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ। ਦਾਸ ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਤਿਆ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦੇ

ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

5 ਸਤੰਬਰ 1985 ਨੂੰ ਗਜ਼ਟ-ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਿੱਲੀ ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ

ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਕਾਂਗਰਸ-ਆਈ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ 46 ਸਾਲਾ ਅਰਜੁਨ ਦਾਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ

244
ਵਿਆਪਕ ਦਿਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਗਨਮੈਨਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਫਾਈਲਿੰਗ ਕੈਬਨਿਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਝੁਕਕੇ ਜਾਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ

ਉਹ ਇੱਕ ਗੈਰੇਜ ਵੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸਾਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪੁਲਿਸ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕ ਕਾਂਸਟੇਬਲ

ਵਿਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਛੇ ਹੋਰ ਗਾਹਕ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।

ਤਿੰਨ ਅਣਜਾਣ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਭੀੜ-ਭੜੱਕੇ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਟੋ ਪਾਰਟਸ

ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ੨੯ ਗੋਲੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਅੰਨੇ ਵਾਹ ਫਾਇਰਿੰਗ ਨਾਲ

ਧੱਕ ਦਿੱਤੀਆਂ! ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਦੁਆਰਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ ਕਾਂਸਟੇਬਲ

ਵਿਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਛੇ ਹੋਰ ਗਾਹਕ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੀ ਯੂ ਸੀ ਐਲ ਅਤੇ ਪੀ ਯੂ ਡੀ ਐਫ ਦੁਆਰਾ 1984 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿੱਖ

ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਾਦ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ 'ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ' ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ

ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ 'Who are guilty' ਕਿਤਾਬ ਤੁਰੰਤ ਸਰਕਾਰੀ ਆਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਬਤ ਕਰ

ਲਈ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵੈੱਬਸਾਈਟ 'ਤੇ

ਇਸਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ!

https://whoareguilty.blogspot.com/
ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ

ਬਾਦ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਾਸ ਅਤੇ ਮਾਕਨ ਦੋਵਾਂ

245
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਦੋ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅੱਤਵਾਦੀ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ ਲਈ

ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਸ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ

ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਥੇ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਹਾ

ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ

ਪਹਿਲੀ ਹਿੰਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਾਸ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਘਰ

ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 10 ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੋਸਤ ਰਹੇ ਬੀ ਐਸ ਪੁਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਉਸ ਨੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ

ਜ਼ਮੀਨ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਧਰਮਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਮੁਖ ਦੋਖੀ ਨੰ ਬਰ-11

"ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਚੋਟੀ ਦਾ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ।" ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਰੋਲ ਬਾਗ

ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ ੧੯੮੪ ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ

ਲਈ ਸੂਚੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ, ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ

ਮੰਗਤ ਰਾਮ, ਇੱਕ ਵਾਰਡ ਨੰ ਬਰ 32 ਤੋਂ ਨਗਰ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੈਨ-

ਅਗਰਵਾਲ ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1993 ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

246
 5 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ , ਸ੍ਰੀ ਧਰਮਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਥਾਣੇ ਗਏ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਸਿਕਝ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ

ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮਿਲਣ ਤੇ ਠਾਣੇ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਕਰਣ ਗਿਆ ਸੀ , ਫੜੇ

ਗਏ ਬੰਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਸੀ। (ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ, 6 ਨਵੰਬਰ, 1984)। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ

ਨੇ ਅਖਬਾਰ ਦੀ ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੈਂ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ (1993 ਵਿੱਚ, ਜੈਨ-ਅਗਰਵਾਲ ਕਮੇਟੀ

ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ 2005 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ

"ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਬੂਤ" ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਤੇ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਕੇਸ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ,

ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਨੂੰ ਕੇਸ ਮੁੜ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਕੁਝ

ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ (ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੁਣ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ।)

ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਜਾਇਦਾਦ ਨਾਲ ਫੜੇ ਗਏ

ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਮਾਨ ਜਕੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ

ਜਬਤ ਕਰੋ, ਪਰ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਉਹ "ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਹਨ"।

ਧਨਵਾਦ ਸਹਿਤ:- ਸ਼ੇਖਰ ਗੁਪਤਾ!

ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ (ਜਨਮ 10 ਮਾਰਚ 1937 ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ, (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ))

ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈ ਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ

ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ('ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ'' ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਸੀਟ'' ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ।

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਿ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਹੋਈ ਸਮੂਹਿਕ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਥਾਣੇ

ਵਿਚ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਦਿਆਂ 300 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਲਈ

ਘੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ''ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀ ਜਾਇਦਾਦ ਖੋਹਣ

ਦਿਓ, ਪਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। '' ਇਹ ਲੋਕ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਭਾਰਤੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੁਟੇਰੇ ਭੀੜਾਂ ਅਤੇ

ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭੀੜਾਂ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਛੂਤਾਂ ਅਤੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਸਨ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਹਲਕੇ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪਾਂ

ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ, ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਨੂੰ

247
ਲੁੱਟਕੇ ਸਾੜਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੇ ਕਲੱਚ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਜਿਤੇਂਦਰ

ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਇਹ ਵਾਪਰਦਾ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਅਤੇ

ਭੀੜ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਕੋਲ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀਆਂ ਸਨ।

ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ

ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਦਖਲ

ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ

ਸਿਰਫ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਚੌਕਸੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ

ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ''ਕੋਈ ਹੈਂਕੀ-ਪੈਂਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਬਾਦ ਵਿਚ ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਕੇ ਮਰਿਆ!

ਪਰ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਜੇ ਸੂਰੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਧਰਮਿੰਦਰਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ

ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਮੋਦ ਕੰਠ ਨਾਲ ਝਗੜਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ, ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜਾਟਵ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਜੋ ਅਮੋਦ ਕੰਠ ਤੋਂ

ਉਪਰ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਕਤ ਥਾਣੇ ਦਾ ਐਸ ਐਚ ਓ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ

ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਨੇ ਤਾ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਹ

ਉਸ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ।

ਇਸ ਤੇ ਸੰਜੇ ਸੂਰੀ ਨੇ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਤੇ ਹੁਕਮ ਚੰਦ ਜਾਟਵ ਤੋਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਜੋ

ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਸੀ ਪਰ ਜਾਟਵ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੰਜ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਜੇ

ਸੂਰੀ ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ

ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3000 ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਸਰਦਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦੀ ਕਾਪੀ,

ਉਮਰ 46 ਸਾਲ, ਨਿਵਾਸੀ 16-ਬੀ ਦੇਸ਼ ਬੰਧੂ ਗੁਪਤਾ ਰੋਡ, ਕਰੋਲ ਬਾਗ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ-110005 ਹੈ…….

"5 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੋ 8 ਭਾਮਰੀ

ਮੈਂਸ਼ਨ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹਨ, ਦੇ ਨਾਲ ਥਾਣਾ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਧਰਮਦਾਸ

ਸਾਹਸਤਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਐਸ ਐਚ ਓ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ

ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਣ ਲਈ ਦਬਾਓ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ

ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ (ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ) ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਚੀਖ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ

ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਧਰਮ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਐਸ ਐਚ ਓ ਨੇ ਉਸਨੂੰ

248
ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲਏ ਗਏ ਕਾਂਗਰਸੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਨਾ ਕਰ ਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸੀ , ਤਾਂ

ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਫੜ ਲਈ ਅਤੇ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ"।

ਸਾਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ 1984 ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ

ਕੁਝ ਵੀ ਉਹ ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇਖਦਾ ਸੀ ਇਸ ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੀ

ਬਿਆਨ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹੀ ਪੀੜਾ ਜੋ ਉਸਨੇ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ

ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ

ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸੰਜੇ ਸੂਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਸੱਚੀ

ਹੀ ਦਿੱਤੀ।

ਦਰਦਨਾਕ ਦਿਨ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਰਾਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ

ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ?

੨੫ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਲਗਭਗ

ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ 25 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ 'ਤੇ ਮੌਤ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ

ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੰਗਾਮਾ, ਦੁੱਖ, ਮੌਤ, ਦੁੱਖ

ਅਤੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਦੇਖਿਆ। ਆਲੋਕ ਤੋਮਰ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਨਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ, ਇੰਡੀਅਨ

ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਰਤੀ ਜੈਰਥ ਅਤੇ ਦੀਪਕ ਦੁੱਗਲ ਅਤੇ ਜਸਬੀਰ, ਜੋ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ

249
ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇ ਸਨ , ਓਹਨਾ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।
Alok Tomar, Editor, Datelineindia.com
ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਦੇ ਰਾਕਸ਼ ਬਣਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੋ

੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਦਾ ਦਿਨ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਆਲੋਕ ਤੋਮਰ ਹੁਣ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁਕੇ

ਚਾਣਕਿਆ ਥੀਏਟਰ ਵਿਚ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਅਪਰਾਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੀ ਬਕਾਇਦਾ

ਆਦਤ ਵਜੋਂ, ਉਸਨੇ ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ

ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਸਫਦਰਜੰਗ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ

ਰਿਹਾਇਸ਼ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ੩੮ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਵੱਜੀਆਂ, ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ

ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਉਸ ਨੇ ਏਮਜ਼ ਹਸਪਤਾਲ ਲਈ ਟੈਕਸੀ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ 7 ਵੀਂ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ

ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਸ਼ਰੀਰ ਬੇਜਾਨ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਏਮਜ਼ ਦੇ

ਕਾਨਫਰੰਸ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਉੜੀਸਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ

ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ ਜੋ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਆਲੋਕ ਨੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ

ਸੀ, ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਡੈਸਕ 'ਤੇ ਲਿਖਵਾ ਦਿੱਤਾ !

ਉਸ ਨੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਕਰੀਬ 4 ਵਜੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਮੌਤ ਵੀ ਦੇਖੀ ਜਦੋਂ

ਆਈਐਨਏ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ,

ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ! ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਰਿਪੋਰਟ

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ- "ਆਜ ਦੋ ਹਤਿਆਏਂ ਹੁਈ ਹੈ- ਏਕ ਇੰਦਰਾ ਕੀ ਔਰ ਦੂਸਰੀ ਮਨੁਸ਼ਿਆ ਕੇ

ਮਨੁਸ਼ਯ ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀ" (ਅੱਜ, ਦੋ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ- ਇੱਕ ਇੰਦਰਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ)!

1 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਹ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ

ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀਆਂ ਬੰਦ ਅਤੇ ਬੰਦ ਸਨ। ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਲਾਕ 32,

ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਦੂਜੀ ਮੌਤ ਸਵੇਰੇ 1020 ਵਜੇ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਉਸ

ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੜਦੇ ਟਾਇਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ

ਸਾਡੀ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਨਿਖਿਲ ਕੁਮਾਰ (ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧੀਕ

ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਹੁਣ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ), ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸਿਰਫ

ਕੂੜਾ ਸਾੜ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਪਾਗਲ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਚਾਰ ਰਾਤਾਂ ਤੱਕ

250
ਕਤਲ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਖੋਹ, ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਪੁਲਿਸ, ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ, ਜਿਹਨਾਂ ਉਪਰ ਉਸ

ਵੇਲੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦੀ ਸੀ!

ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਪੂਰੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨੇ ਆਪਣੇ

ਅੰਗੂਠੇ ਵਜਾਏ।

ਭਾਵੇਂ ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤੇ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮੂੰਹ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰੋਂਦਿਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ

ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਨਿੱਕੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜਕੇ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ, ਸਟੈਲਾਂ ਅਤੇ ਗੈਲਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਲੈਸ

ਭੀੜਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਭੜਕਾਊ ਨਾਹਰੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਦੇ

ਰਹੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 'ਖੂਨ ਨਾਲ ਖੂਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਵਾਂਗੇ) ਜੋ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਵਿਛੜੇ ਨੇ ਤਾ

ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸੋਗ ਵਜੋਂ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਵਰਤੇ ਸਨ।

31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਤਾਇਨਾਤ ਦੋ

ਸਿੱਖ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ 'ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ' ਪੁਸ਼ਟੀ ਸ਼ਾਮ 6 ਵਜੇ

ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ

ਲਈ ਗਈ ਸੀ! ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰਨਾ ਸਮੇਤ

ਅਵਾਰਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਆਉਣੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਲਬਾਜ਼ੀ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਦੱਖਣ, ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਕਰਦਿਆਂ

ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭੀੜਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਟਾਇਰਾਂ

ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਜੈਰੀ ਕੈਨ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਨ।ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪਾਂ ਮਾਲਕ ਅਤੇ

ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਸਟੋਰਾਂ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲਾਭਪਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਮੁਫਤ

ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਸਕੂਟਰਾਂ ਅਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ 'ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਅਤੇ

ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਲਈ ਚਾਕ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਬੱਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ

ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ।

ਉਸ ਦਿਨ ਦੇਰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਟੈਕਸੀਆਂ , ਟਰੱਕਾਂ ਅਤੇ

ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ, ਕਤਲ, ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ

ਹੋਇਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੀ ਬੁੱਚੜਖਾਨੇ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਮੁੜ ਵਸੇਬਾ ਕਲੋਨੀ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਦੇ ਬਲਾਕ 32 ਵਿੱਚ

ਹੋਈ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਕਿਨਾਰੇ ਖਲੋ ਕੇ ਮੌਤ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਿਆ।

ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਮੱਧ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੁਪਹਿਰ 4 ਵਜੇ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 1 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ

251
ਸ਼ਾਮ 6 ਵਜੇ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ

ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਮਦਦ ਲਈ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ

ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਤੋਂ ਅਣਸੁਣਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਨਾਵਤੀ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਆਪਣੇ ਹਲਫਨਾਮੇ

ਵਿੱਚ 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਦੇ ਸਜਾਏ ਨਾਇਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂ ਟ ਜਨਰਲ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਰੋਰਾ

ਨੇ ਕਿਹਾ,

"ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਵਰਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਨੂੰ

ਦਰਸਾਇਆ।"

ਫੌਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਇਨਾਤੀ 1 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ 6 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਮੱਧ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ

ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ

ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨੇ ਵੀਗੇਟਰਾਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ, ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਣਜਾਣ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ

ਰਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਪਾਇਆ।

ਕਤਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਬਾਦ 2 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ, ਇੱਥੇ ਵੀ, ਜਵਾਨ ਘਾਟੇ ਵਿੱਚ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਲੇਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਨੇ ਵੀਗੇਟਰ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ, ਫੌਜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੀ ਇਹ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਭੀੜਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ

ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਲਈ 'ਉਪਲਬਧ' ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ

ਤੱਕ ਇਸ ਲਾਜ਼ਮੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 1,026

ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ

'ਨੇ ਤਾਵਾਂ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ;

ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਭੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ

ਹਨ, ਪਰ ਸਬੂਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਪੀਯੂਸੀਐਲ ਅਤੇ ਪੀਯੂਡੀਆਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਰ

ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ, 'ਕੌਣ ਦੋਸ਼ੀ ਹੈ', ਵਿਚ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ

ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੁਦੀਪ ਮਜ਼ੂਮਦਾਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਹੈ।

"ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਐਸਸੀ ਟੰਡਨ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ 6 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ 5 ਵਜੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ

ਵਿੱਚਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਥੇ(ਲਗਭਗ 10 ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੱਤਰਕਾਰ) ਮੌਜੂਦ

252
ਸਨ। ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਲਾਈਟਵੇਟਾਂ

ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ

ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਣੇ ਖਤਮ ਕੀਤੇ , ਸਦਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ

ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ

ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ! ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ

ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, 'ਮਿਸਟਰ ਟੰਡਨ ਇਹ ਕੀ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜੋ

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ? 'ਪੱਤਰਕਾਰ ਖੁਸ਼ ਸਨ, ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ, ਕਾਨਫਰੰਸ ਚੱਲ

ਰਹੀ ਸੀ। ਟਾਈਟਲਰ ਚੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ

'ਚੀਕਦੇ ਆਦਮੀ' ਨੂੰ ਪ੍ਰੈਸ ਕੰਫਰਨਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਹਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹੇ। ਟਾਈਟਲਰ ਪੱਤਰਕਾਰ

'ਤੇ ਚੀਕਿਆ, 'ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।' ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੇ

ਟਾਈਟਲਰ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ

ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ।

ਟਾਈਟਲਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ।"

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਤਲ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਗੁੜਗਾਓਂ,

ਕਾਨਪੁਰ, ਬੋਕਾਰੋ, ਇੰਦੌਰ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹਾਹਾਕਾਰ ਦੇ ਰੀਪਲੇ ਵਿੱਚ 26 ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਮਾਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।(ਅਖੀਰਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ੪੮ ਫੌਜ਼ੀ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ,

ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਅਤੇ ਜਾਂ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ)!

ਖੂਨ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਕਾਤਲ ਭੀੜਾਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਆਪਣੇ 'ਬਦਲੇ' ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈਣ

ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਬੁਝ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਹਵਾ ਨੇ ਸੜੇ ਮਾਂਸ ਦੀ ਬਦਬੂ

ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ

ਗਿਣਤੀ ੪੨੫ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ।

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਆਂਇਕ ਜਾਂਚ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ

ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਕੀਤੀ; ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ

ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ

ਲੋਕ ਸਭਾ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 'ਹਮਦਰਦੀ

253
ਕਾਰਡ' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਹਰੀਲੀ ਨਫਰਤੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਇਕ ਵਾਰ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਸਫਲਤਾ ਲਈ

ਬੇਤਾਬ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਨੇ ਤਾ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੂੰ ਮੌਲੀਕੋਡਲਡ (ਘੇਰਾਬੰਦੀ) ਕੀਤਾ,

ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ। ਸੰਤ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਪ੍ਰੀ ਕੰਡੀਸ਼ਨਸ

(ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ) ਦਾ ਇਕ ਸੈੱਟ ਦਿੱਤਾ!; ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ

ਨਿਆਂਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੀ!ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਤਿਆਰ

ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜੋ ਸੁਝਾਅ ਦੇਵੇਗੀ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ ਉਸ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ

ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦੱਸਣਾ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ

ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ; ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਘਰੋਂ ਵੀ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹੱਸੋ ਹੀਣੇ ਬਿਆਨ (ਗੈਗ

ਆਰਡਰ) ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਇਨ-ਕੈਮਰਾ ਰਿਪੋਰਟ

ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪੂਰੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ, ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰੰਗਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਨਤਕ

ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਸੱਚ ਹੋਣਾ

ਦਾ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਜ਼ਾਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਨਾ ਤਾਂ 1984 ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਆਦਮੀਆਂ

ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਸੱਚਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਨੌਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਮੇਟੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ

ਸਬੂਤਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਲਾਗੇ

ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।

ਜਸਟਿਸ ਨਾਨਾਵਤੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, "ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ

ਕਰਨਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਬੂਤ ਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ

ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੱਥ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ

ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ? ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਦ ਵੀ ਉਹ ਪਛਤਾਵਾ

ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਅਜੇ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸੱਤ ਸੌ ਤੀਹ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ, ਹੋਰ 2,000 ਕਿਤੇ

254
ਹੋਰ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਲੁੱਟੀ

ਜਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਈ

ਦੁਖੀ ਹੋ ਗਏ।

ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ!

Source: http://www.sandeepweb.com/2009/04/16/revisiting-thehorrors-
of-1984

ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ 1984 ਦੇ ਰਾਖਸ਼:

ਕਾਨਪੁਰ-1984 ਦੇ ਰਾਖਸ਼

ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਮੰਗਤ ਰਾਮ ਪੁੱਤਰ ਬਗੀਚਾ ਰਾਮ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਮੰਗਤੂ ਕਾਕਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ

ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਰੇਲਵੇ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਾਨਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਦੇ

ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ 27 ਸਾਲ ਤਕ ਹੈੱਡ ਚਪੜਾਸੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਡਿਊਟੀ ਤੇ

ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਰਹੀ ਸੀ।

ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ।

ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ

255
ਤੇ ਸੌ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਰਫਿਊ ਕਰ ਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਜੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਕੂਲੀ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਆਪਣੇ ਘਰ

ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਠੰ ਢ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ

ਡਿਊਟੀ' ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਬਕਸੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ

ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਅੱਗ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹੌਲਦਾਰ ਕੋਲ ਰਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਤਲਾਂ ਸਨ ,

ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੇ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਪੈੱਗ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਰਮ ਪੀ ਕੇ ਮੈਂ ਸੌਂ ਗਿਆ।

ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਤਰੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਅਤੇ ਮੇਲ ਰੇਲ

ਗੱਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਚੋਂ

ਲੰਘੀਆਂ। ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ

ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਤਿਨਸੁਖੀਆ ਮੇਲ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਖੜੀ ਸੀ।

ਧਰਮਪਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਟਰੇਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਥੇ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ

ਖੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲੀਅਰੈਂਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ

ਵੱਧ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਬੰਦ ਪਈਆਂ ਸਨ।

ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਤੇ ਟਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ

ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਟ੍ਰੇਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਖੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਗਰੇਟ -ਬੀੜੀ ਪੀ

ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਨੌ ਜਵਾਨ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਟਰੇਨ ਦੀ ਖੱਲ੍ਹੀ ਖਿੜਕੀ 'ਚ ਬੈਠੇ ਬੰਗਾਲੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ

ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।

ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰ

ਦੇ ਨੌ ਜਵਾਨ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੋਚਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੇਲੋੜਾ

ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਭਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਰ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ

ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਤਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਤਕਰੀਬਨ 10 ਵਜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਠੀ

ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ।

ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਗਰਜ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਹੁਣ ਤਕ

ਲਗਭਗ 700 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਿਧਾਇਕ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ

ਆਏ ਸਨ। ਭੀੜ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

256
ਦਿੱਤਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖ

ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ 300 ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ

ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭੜਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਪਏਗਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ

ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਰੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ 'ਚ ਭਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ। ਉਸ ਨੇ

ਭੀੜ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿੱਲੀ

ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਧੀਆ ਢੁਕਵਾਂ ਜਵਾਬ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਭੀੜ ਨੇ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ, ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਲਾਠੀਆਂ ਅਤੇ

ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਹਵਾ 'ਚ ਲਹਿਰਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਭੀੜ ਗੁੱਸੇ ਭਰੇ ਮੂਡ ਵਿਚ ਸੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਕੁਝ ਕਰਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ, ਹੌਲਦਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ

ਬਾਦ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ,

ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼

ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

ਟਿਕਟ ਖਿੜਕੀ 'ਚ ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਨਪੁਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਬਿਤਾਈ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ

ਲੈ ਆਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕੁੱਟ ਅਤੇ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ

ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ

ਕੁੱਟਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਫੱਟ ਗਿਆ। ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਕਈ

ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਰਿਹਾ।

ਉਹ ਸਾਰੇ 'ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖ਼ੂਨ' ਤੇ 'ਮਾਰੋ ਮਾਰੋ' ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੇਲ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਹ ਹਰੇਕ ਬੋਗੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਰੇਲ

ਗੱਡੀ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜਾਂ

257
ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ। ਮੈਂ ਰੱਬ

ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਮੰਜਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਘੜੀਸ ਕੇ ਬਾਹਰ

ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ, ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਸਾਰੇ ਲਹੂਲੂਹਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ

ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਜੋ ਬੰਗਾਲੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ

ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਚ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲ

ਭੱਜੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਧੱਕਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਤਕ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰਵਾਜਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ , ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਚ ਤੇ ਪਟਰੌਲ

ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਸਾੜਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਤੇ ਦਰਵਾਜਾ

ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ।

ਭੁੱਖੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਚੀਕਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਕੋਚ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਬੋਗੀ

'ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀ ਸਵਾਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਡਰ ਭਰੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣ

ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਾਦ 'ਚ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਬੋਗੀ ਅੰਦਰ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਭੀੜ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ

ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੌ ਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਿੱਚਧੂਹ ਕੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ।

ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੋਗੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਣ ਦਾ

ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਲਹੂਲੁਹਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪੂਰੀ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਇਕ ਲੰਮਾ ਚਾਕੂ ਵੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ

ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਦੇਖਿਆ ਸੀ।

ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖ਼ੂਨ! ਮਾਰੋ ਮਾਰੋ! ਉਹ ਚੀਕ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਚਾਕੂ ਕੱਢਿਆ

ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਤਿੰਨਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ

ਵਾਲ ਕੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੇ ਵਾਲ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਤੇ ਵਾਰ

ਕਰ ਕੇ ਮੌਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ।

ਉਹ ਜਾਨਵਰ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਟਾਇਰ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ

ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਾਇਰ ਤੇ ਪਟਰੌਲ ਪਾ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ

ਨੱਕ ਤੋਂ ਰਬੜ, ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਗੰਧ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਸਿੱਖ

ਨੌ ਜਵਾਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਸ ਤੇ ਜਰ੍ਹਾ ਵੀ ਤਰਸ ਨਾ ਆਈ।

ਉਸ ਦੇ ਮਰਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੀਸਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਹੇ

258
ਪਰਮਾਤਮਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ। ਉਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਲਾਠੀਆਂ ਤੇ ਰਾਡਾਂ

ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ

ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਦੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਤਾਂ

ਉਸ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਉਸ ਤੇ ਪਟਰੌਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ

ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤਿੱਲੀ

ਜਲਾਈ ਅਤੇ ਉਹ ਚੀਕਿਆ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ 'ਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਾਨ ਬਚੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਤੇ ਅਪਣਾ ਭਰੋਸਾ ਗੁਆ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਸਿੱਖ ਲੜਕੇ ਨੂੰ

ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਦੁੱਖ ਝੱਲਿਆ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਦ ਵਿਚ

ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ, ਜੋ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ,

ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਛੋਟੀਆਂ ਭਤੀਜੀਆਂ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਸਨ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਕ ਡਰਿਆ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਲੁਕੇ

ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੋਗੀ 'ਚ ਸਵਾਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ

ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕੀਤਾ, "ਮੈਂ ਬੋਗੀ 'ਚ ਸਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਤੇ ਦੋਸ਼

ਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਿਨੌ ਣੇ ਕਾਰੇ ਨਾਲ

ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਣਗੇ।"

ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ , ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ

ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜੋ ਦੁੱਖ ਉਸ ਨੇ ਹੰਡਾਇਆ, ਉਹੀ

ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ

ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ 'ਚ ਸਿਆਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅਸਲ

ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ, ਉਹ ਦਰਦ ਵਿਚ ਸੀ ... ਭਿਆਨਕ ਦਰਦ...।

ਹੇ ਰਾਮ, ਮੈਂ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ... ਕੋਈ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕੁਹਾੜਾ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਨੇ ਇਕ ਬੋਗੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ

ਸਾਹਮਣੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬੱਚੇ ਚੀਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ

ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੋਗੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ

ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਪੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜਦੇ ਸਨ ਅਤੇ

ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ, ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ

259
ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।

ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਚ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ

ਕਸਾਈ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ

ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚ ਬੈਠੇ ਹਰ ਮਰਦ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਸ' ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚ ਵਾਪਸ ਲੋਡ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ' ਤੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ।

(ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਿਪੋਰਟ)

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ,
ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ "ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ" ਕਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ - ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਉਸ ਨੂੰ "ਗੜਬੜ"
ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਗੜਬੜੀਆਂ ਦੰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗੜਬੜ
ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਕਤੂਬਰ/ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੌਰਾਨ ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ-ਚਾਸ ਵਿਖੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਉਹ
ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਹਨ। ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ-ਚਾਸ ਵਿਖੇ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ
ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸਨ। ਬੋਕਾਰੋ-ਚਾਸ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਨਹੀਂ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ
ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਹਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਇਸ ਲਈ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ
ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ-ਚਾਸ ਵਿਖੇ ਗੜਬੜ ਦੇ ਦੰਗੇ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਇਸ
ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਸਵਾਲ ਤੇ ਕੋਈ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕੀ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
ਸੀ!
ਉੱਤਰ ਪਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਨੁਕਸਾਨ
ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਜਰੂਰ ਜਾਂਚ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਇਸ ਕੋਲ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 8 ਬੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦਿੱਤੇ
ਗਏ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਦਾ ਇਸ ਕੋਲ ਹਕ਼ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੀ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਇਕ ਹੋਰ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ
ਅਕਤੂਬਰ/ਨਵੰਬਰ 1984 ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੰਗੇ ਦੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦੀ
ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਕਾਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਯੂ ਪੀ ਸਟੇਟ ਐਡਮਿਨਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦਾਇਰ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੱਦਾ ਸੀ,

260
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦਾਇਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਕੁਲ 675 ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਨੂੰ ਕਾਨਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ
ਵਿੱਚ ਵੇਲਾ ਲੰਘਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਮਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜਿਹ ਤੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਬਥੇਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾੱਰਵਾਈ ਵਿਚ ਸਹਿਜੋਗ ਕਰਣ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਹੀ ਮੰਗ ਲਈ, ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਇੱਕ
ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
ਹੈ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਸਿਰਫ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇਗੀ।
ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਜਾਇਜ਼
ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੀ ਅਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਉਹ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਆਮ
ਸਥਿਤੀ ਬਹਾਲ ਕਰਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸਥਿਤੀ
ਬਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ! ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ
ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਹਾਲਾਂ ਵੀ
ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਕੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ, ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ!
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ 127 ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ 8 ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ
ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਅਤੇ ੧ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਦੇਰ ਰਾਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ
ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਕਤਲ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ
ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘਟਨਾ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਵਾਪਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ ਜਿਵੇਂ ਪੁਲਿਸ
ਲੌਗ ਬੁੱਕ ਤੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ੨.੩੦ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ, ਸ਼ੁਰਆ
ੂ ਤੀ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦੇ
ਦੋ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ
ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਨਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ੧੧ ਵਜੇ ਤੱਕ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੁਖਤਾ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ!
ਇਹ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਫੈਲ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ
ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਕਾਫ਼ੀ ਆਮ ਹੋ ਗਏ। -------- -------------
ਦੰਗੇ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, , ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਣ ਲਈ
ਕੋਈ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ! ਉਹ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ੩੧
ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਦਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਕਾਲ ਕਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਕਾਲ
ਚਲਾਣੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਨਿਊਜ਼ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ
ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਹ ਉਹ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ

ਵਿਰੁੱਧ ਹਮਲੇ ਜਾਂ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ

ਸੱਟਾਂ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੋਵਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ

ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਦਲ ਗਈ। ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਹਨ ਸੜ ਗਏ, ਡਿਊਟੀ ਸ਼ਿਫਟਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਜਾਂ

ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਿੱਖ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਿੱਜੀ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ

ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ - ਅਤੇ

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਫੀ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਭੀੜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਭੀੜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ

ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਲਗਭਗ ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੀ। ਕਾਨਪੁਰ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ

੩੦ ਲੱਖ ਹੈ। ਇਹ ਯੂ ਪੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਇਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ

ਹਿੱਸਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ

261
ਸਾਰੀਆਂ ਝੂਗੀਆਂ ਅਤੇ ਝੋਪਰੀਆਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗ ਨਾਲ

ਸਬੰਧਤ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨੇ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 40 ਤੋਂ 50

ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ ਸਿੱਖ ਦੁਕਾਨ ਮਾਲਕਾਂ ਅਤੇ ਦਫਤਰੀ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ

ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਓਂਕਿ ਉੱਥੇ

ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਬੰਦ ਕਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਜਿਥੇ ਵੀ

ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਓਥੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਭੀੜ ਵਿੱਚ

ਗੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਘੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਝੂਗੀ ਅਤੇ ਝੋਪਦੀਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ , ਉਸ ਲਈ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਫਸੋਸ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ

ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਦੁਖੀ ਸਨ ਅਤੇ ਜਾਂ ਦੁਖੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਨ, ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕ

ਹਜ਼ੂਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਇਸ ਲੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ

ਲਿਆ! ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ,

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਇੱਕ

ਇਲਜ਼ਾਮ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ

ਇਹਨਾਂ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾ ਆਵੇ ਕਿ

ਜਨਤਕ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬੈਠੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ

ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਪਰ, ਇਹ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਬੂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਈ

ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪਕੜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਹੀ , ਓਹਨਾ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ।

ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੌਰਾਨ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਅਪਰਾਧਿਕ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂ ਉਕਸਾਉਣ

ਨੂੰ ਅਪਰਾਧਿਕ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਜੋਂ ਕਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਵਾਜ਼ਿਬ ਬਣਦੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨ

ਨੇ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਯੂ ਪੀ ਰਾਜ ਇਹਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ

ਕਮੇਟੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ! ਕਮਿਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ

262
ਦੇਵੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅਦਾਲਤ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਣ ਦਾ ਮਾਮਲਾ

ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ੧੨੭ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ

ਸੀ। ਇੱਕ ਮੌਕੇ ਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਰਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੀ,

ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।

ਕਾਨਪੁਰ ਦੰਗਾ ਜਾਂਚ ਤਾਲਮੇਲ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ

ਕੀਤੀਆਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਮਸਲੇ ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ

ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰੇਲਵੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖੁਲਾਸੇ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਕਾਨਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ

ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ

ਹੈ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਅਕਤੂਬਰ/ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ ਮੌਤਾਂ 127 ਸਨ

(ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ)।

ਕਾਨਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ੩੧ ਥਾਣੇ ਅਤੇ ੯੪ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ, ਹਰ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ

ਇੱਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਅਫਸਰ/ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਫਸਰ, 4-5 ਸਬ ਇੰਸਪੈਕਟਰ, ਲਗਭਗ 3 ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਅਤੇ

20-25 ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ 15-20

ਰਾਈਫਲਾਂ ਜਾਂ ਮਸਕਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਨਫਰੀ ਬੱਸਾਂ ਤੇ

ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿਚ 8 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ!

ਇਹ ਗੱਲ ਯੂ ਪੀ ਰਾਜ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 2 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ

ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ-------------

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ -------------------------------

29 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ---------------------- ਇੱਕ ਕਾਮੇ ਦੇ। ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰ ਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ

ਲਈ ਪੀ ਏ ਸੀ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਕੀ

ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਹੀ ਡਯੂਟੀ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਸੀ। ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਕਾਇਦਾ ਪੁਲਿਸ ਬਲ, ਅਚਾਨਕ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ-ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਵਿਕਸਤ

ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲਾਮਬੰਦੀ, ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ

ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗਿਣਤੀ ਢੁੱਕਵੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

263
 ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ।

ਗੋਵਿੰਦ ਨਗਰ, ਕਿਦਵਈ ਨਗਰ, ਗੁੰਮਟੀ ਨੰ ਬਰ 5, ਰਤਨ ਲਾਲ ਨਗਰ, ਰਣਜੀਤ ਨਗਰ, ਪਾਂਡੂ

ਨਗਰ, ਪੀ-ਰੋਡ, ਰਜਿੰਦਰ ਨਗਰ ਅਤੇ ਡਾਭੋਲੀ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ

ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਵਾਧੂ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਰਕੇ ਇਥੇ ਜੇ ਦੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤਾ ਹਾਲਾਤ ਜਿਆਦਾ ਵਿਗੜ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਇਸ

ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਉਚਿਤ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਛੋਟੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ

ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਦੰਗੇ ਛੋਟੇ

ਇਲਾਕਿਆਂ (Small pockets) ਵਿਚ ਹੀ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਨ। ਤੱਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਗੁੰਮਟੀ ਨੰ ਬਰ 5 ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉੱਪਰ ਨਾਮ ਵਾਲਿਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਹੈਣ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ

ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ। ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ

ਵਿਖੇ ਲਗਭਗ 36 ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਜੋ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ 2 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ

ਤੱਕ ਸੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ 36 ਘੰਟਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੀੜਤਾਂ ਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ

ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਿਵਾਏ ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਦੇ। ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ

ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਚਿਤ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਉਤਰ ਪਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ

ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਆਗਰਾ, ਵਾਰਾਣਸੀ, ਗੋਰਖਪੁਰ, ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਬਰੇਲੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਆਪਕ

ਗੜਬੜ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕੀਤਾ

ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਸ਼ਹਿਰ, ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਲਗਭਗ

1/5 ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਚ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਲੱਖ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰੇਕ ਵਿਚ ਇਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 15,000 ਤੋਂ

20,000 ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਨਪੁਰ ਜਿੰਨਾ ਉਦਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ

ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਨਪੁਰ ਵਰਗੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਾਨਪੁਰ ਸਿਟੀ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇਹਾਤ ਇੱਕ ਹੋਰ

ਸੁਤੰਤਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਹਨ ਪਰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਨਪੁਰ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਇਹ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਦੇਹਾਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ। ਇਹ

264
ਵੀ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇਹਾਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਥੋੜੀ

ਬਵਹੁਤ ਮੁਸੀਬਤ ਜਰੂਰ ਆਈ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਗੜਬੜ ਕਾਨਪੁਰ ਜਿੰਨੀ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ

ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਪਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਟੈਂਡ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ

ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੇਗਾ ਕਿ ਕਾਨਪੁਰ

ਵਿੱਚ ਭੜਕਾਊ ਸਥਿਤੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਅਤੇ ਅਯੋਗਤਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਰੁਖ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ

ਅਨੁਸਾਰ, ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਨੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਲਈ ,

ਅਣਸੁਖਾਵੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਬਦਲਾਓ

ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਲਗਭਗ ੧੧ ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਡਿਸਟ੍ਰਿਸਟ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ, ਪੁਲਿਸ ਦੀ

ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ, ਪੁਲਿਸ, ਸਿਟੀ ਅਤੇ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ

ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਧਾਰਾ 144, ਸੀ ਆਰ ਪੀ ਸੀ ਤਹਿਤ

ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ

ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਮਨਾਹੀ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਲੇਬਰ ਵੱਲੋਂ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਮੁਸੀਬਤ

ਤੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ

ਮਿਲ ਕੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿਖੇ ੨ ਵਜੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਪੁਲਿਸ

ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਚੇਤ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ

ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਗਸ਼ਤ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਤੇਜ ਕਰਣ

ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੪ ਵਜੇ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਜਿਸ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ

ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਰਾਤ

ਦੌਰਾਨ ਸਥਿਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਧਰੀ ਸੀ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 24 ਮਾਮਲੇ ਅੱਗ

ਲਾਉਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ 6 ਤੋਂ 10.30 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੇ

164 ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਦਾਵੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ

265
ਰਾਤ ਦੌਰਾਨ ਭੜਕਾਊ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਭਵ ਹੈ , ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ

ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ ਕਿ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੇ ੧੦ ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ ਤੱਕ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀਆਂ 188

ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ ਹੋਰ ਛੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਫਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਅਰ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇੱਕ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ; ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੋਵਾਂ ਦੀ

ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਤਰੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਸੀ! ਫਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ

ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨਾ ਹਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਤੋਂ

ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਲਾਗ ਬੁੱਕ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਪੀੜਤਾਂ ਵੱਲੋਂ

ਇਸ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲੌਗ ਬੁੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਐਂਟਰੀਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ

ਪਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਐਂਟਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪੂਰਵ-ਸੰਚਾਲਨਾ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਸ

ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੌਗ ਬੁੱਕਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਹੋਰ

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਸ-ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਲੌਗ ਬੁੱਕਸ ਵਿੱਚ

ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ

ਉਹ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਲੋਗ ਬੁਕਸ ਵਿਚ (ਜਿਹਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ਕ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ), ਓਹਨਾ ਗਲਤ

ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਐਂਟਰੀ ਨੂੰ ਕੱਢ ਸਕਦਾ!

ਪਹਿਲੀ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ, ਨਾਲ ਹੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ

ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਧਾਰਾ 144, ਸੀ ਆਰ ਪੀ. ਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਕਰਣ ਦੇ

ਬਾਵਜੂਦ ਦੁਪਹਿਰ, ਅਤੇ ਫੇਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਭੀੜਾਂ ਖੁਲ ਕੇ ਖੇਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾਉਣ

ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਧਾਰਾ 144, ਸੀ ਆਰ ਪੀ ਸੀ ਜਾਂ

ਕਰਫਿਊ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ

ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਧਾਰਾ 144, ਸੀ ਆਰ ਪੀ ਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਰਫਿਊ ਨੂੰ ਸਖਤੀ

ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ

ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਮੁਕੱਦਮੇ ਧਾਰਾ 188, ਆਈ ਸੀ ਦੇ

ਤਹਿਤ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਦਰਜ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹਨ। ਉਹ

ਕੁਝ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਓਹਨਾ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਸਖਤੀ

ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਜਾਂਚ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਡਿਪੋਨੈਂ ਟਾਂ ਦੀ ਕਰਾਸ-ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਰਾਜ

266
ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਧੀਕੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਦੀ ਅਪੀਲ ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲਤ

ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 31

ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਲਗਭਗ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ -ਨਾਲ ਪੀ ਏ ਸੀ ਦੀ ਟੁਕੜੀਆਂ

ਵੀ ਫੈਕਟਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਕੇਸ ਹੈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਕਿ ਜਦੋਂ 31

ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੇਬਰ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ

ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਝੱਟ ਹੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਇਨਾਤੀ ਲਈ ਫੈਕਟਰੀ ਖੇਤਰ ਤੋਂ

ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪੀ ਏ ਸੀ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਖੇਤਰ

ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਨਾਕਾਫੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਬਲ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਜਵਾਬ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦੇਰ ਰਾਤ

ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ

ਸੀ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਈ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ

ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਆਰ ਕੇ ਕੋਹਲੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਬੰਧਤ ਸਮੇਂ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ

ਇਹ ਸੀ ਕਿ 65 ਅਧਿਕਾਰੀ, 159 ਜੇ ਸੀ ਓ ਅਤੇ 2366 ਹੋਰ ਰੈਂਕ। ਉਸ ਨੂੰ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕਟ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਤੋਂ

ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ੯. ੩੫ ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਸੈਨਾ 11 ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ

ਚਲੀ ਗਈ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਪਹਿਲੀ ਟੁਕੜੀ ਬੇਨਤੀ ਦੇ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨਵੇਂ ਕਾਲਮਾਂ ਦੇ

ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹਰ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ।

1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 7 ਟੁਕੜਿਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਇੱਕ ਹੋਰ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ

ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਜੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਫੌਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸ਼ਹਿਰ

ਵਿੱਚ ਗਸ਼ਤ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਦੌਰਾਨ ਮੰਗੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ

ਜਿਆਦਾ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਕੋਹਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਫੌਜ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਫਲੈਗ ਮਾਰਚ

ਅਤੇ ਗਸ਼ਤ ਡਿਊਟੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ

ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਮੈਜਿਸਟਰੇਟਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਉਚਿਤ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ।

ਇਸ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ

ਸਥਿਤੀ ਵਿਗੜਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਜਾਂ 1 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਾਹਤ ਮਸੂਸ

ਕਰਦਿਆਂ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਗਲਤ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ, 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਥੋੜੀ

267
ਸੁਖਾਵੀਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਣਸੁਖਾਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਤੱਥਾਂ

ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਧਾਰਾ 144, ਸੀ ਆਰ ਪੀ ਸੀ, ਅਧੀਨ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਕਰਫਿਊ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ

ਕਰਫਿਊ ਲਾਗੂ ਨਾ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲਈ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਕਰਣ

ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਉਸ ਅਨੁਪਾਤ ਦੀ ਆਫ਼ਤ ਬਣਾਉਣ, ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ

ਪਾਗਲ ਭੀੜਾਂ ਲਈ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ ਫੌਜ ਨੂੰ ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਸਟੈਂਡ ਕਿ ਫੌਜ ਦੇ ਸੱਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ

ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਕੋਹਲੀ ਦੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ

ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਫੌਜ ਨੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ 1 ਵਜੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਤੋਂ ਰਾਤ ੧੧.੧੫ ਵਜੇ ਤਕ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ

ਵਿੱਚ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਫੌਜ ਕੋਲ ਅੱਗ ਲਾਉਣ, ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਜਾਂ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ

ਭੀੜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਜੋ ਫਾਇਰਿੰਗ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਾਕਾਦਿਓ ਥਾਣੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਅੰਦਰ ਫਿਰਿਉਂਗ ਦੇ ਦੋ ਰਾਊਂਡ ਚਲਾਏ ਗਏ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੋ

ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਫਾਇਰਿੰਗ ਦੰਗਾਕਾਰ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ

ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਦ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਹ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਪਾਗਲ ਹੋਈਆਂ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ , ਵਪਾਰਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ

ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੇ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਕਰਕੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ

ਅਪਰਾਧ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਜੋਂ ਖਲੋਤੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਝ

ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੇਆਮ ਭੀੜ ਦਾ

ਸਮਰਥਨ ਕਰਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ

ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਖੋਜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਦਰਜ਼ ਕਰਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇਕ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ

ਉਪਲਬਧ ਨਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ

ਉਸ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੇ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਟੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ

ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਟੇ ਉਚਿਤ ਹਨ।

268
 ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਿੱਟਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਰਿਕਾਰਡ ਤੇ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂਚੇ ਗਏ ਵਿਗਾੜਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ

ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਖੋਜ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਮੀਦ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ

ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੂਜੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਾਂਗ

ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋਣ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਹੋਈ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਡਿਊਟੀ ਦਾ ਸੱਦਾ

ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਤਾਕਤ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਾਹਰ

ਕੱਢਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਣ

ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ ਰਹੇ ਅਤੇ

ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ (ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ!

ਕਾਨਪੁਰ ਦੰਗੇ
(ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਖਾਤਾ)
8 ਨਵੰਬਰ
ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਫਿਰਕੂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ
ਜਲੂਸ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਰਚ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਹੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਇਹ
ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਕਵਰੇਜ ਦੇਣ! ਪ੍ਰਬੰਧਕ
ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਖੂਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਲੀਕਿਆ
ਸੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡਣ ਲਈ ਕਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ?
ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਉਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਲਈ ਮਾਰਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

7 ਨਵੰਬਰ
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਮੌਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡੀਆਂ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ
ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਕੁੰਵਰ ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਜਸ਼ਨ
ਮਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ।
ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਰਾਜ਼ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ ਦਾ
ਗਵਾਹ ਹੈ ਜੋ
ਉਸ ਦੇ ਚਾਚੇ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ।
ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹ
ਅਫਵਾਹ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ।

31 ਅਕਤੂਬਰ
ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਨਾਟਕ ਦੀ ਰਿਹਰਸਲ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸੀ।

ਪਰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ

269
ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਅਸੁਵਿਧਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰਿਹਰਸਲ ਨੂੰ 4 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ!

ਰਾਕੇਸ਼ ਵਰਮਾ, ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਕਲਾਕਾਰ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਈਫ਼ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਕੰਪਨੀ (ਐਲਆਈਸੀ) ਵਿੱਚ

ਨੌ ਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਦਫਤਰ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਮਾਲ ਰੋਡ 'ਤੇ ਹੈ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੁਪਹਿਰ 230

ਵਜੇ.m ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਝਪਟਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਟੂਵ੍ਹੀਲਰ ਨੂੰ

ਉਤਾਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੇਠ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਬੁਰੀ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਗੱਡੀ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ

ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਭੀੜ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੁਲਿਸ

ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ!

ਐਲਆਈਸੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਆਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰ

ਵਾਪਸ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ, ਉਹ ਬਚ ਗਏ। ਦਫ਼ਤਰ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਵਰਮਾ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ 150-200 ਚੰਗੀ ਦਿੱਸ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਨਾਹਰੇ ਲਾ

ਰਹੇ ਸਨ।

1 ਨਵੰਬਰ
ਸਵੇਰ ਦੀ ਹਵਾ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨਾਲ ਮੋਟੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਦਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਾਥੀ, ਉਸ ਦਾ

ਡਰਾਈਵਰ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਮਦਦ, ਸਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਦੱਸਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਕਤਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

੧੦ ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ । ਮੈਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦਾ ਪੈਕੇਟ ਲੈਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ

ਨਿਕਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਚੁੱਪ ਹੈ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚੁੱਪ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਗਲੀ ਦੇ ਕੋਨੇ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ

ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵੇਹਲੇ। ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਸਾਈਨਬੋਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

ਪਰ ਤਾਲੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹਨ।

ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ (ਥੜੇ) ਤੇ ਦੋ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਧਮਾਕਾ ਵੱਜਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬੱਸ ਫਿਰ, ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ

ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਫੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਲੁੱਟੇ ਗਏ ਹਨ। ਨੌ ਜਵਾਨ ਇਸ ਲੁੱਟ ਬਾਰੇ ਬੜੇ

270
ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹਨ।

ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਮਾਲ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ 'ਸਖਤ' ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ

ਮੁੰਡੇ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸੋਟੀ ਚਲਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀਆਂ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨੌ ਜਵਾਨ ਪੁਲਿਸ ਦੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਜੋੜੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ

ਫਿੱਟ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਹੀ ਨਾਲ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ

ਬੂਟਾਂ ਦਾ ਡੱਬਾ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੀਕਦਾ ਹੈ।

ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਇਹ ਨੌ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਸੋਗ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਮੈਂ ਗਲੀ

ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਦਾ ਹਾਂ। ਉੱਥੇ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਕੋਈ ਦੁਕਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਪੈਕੇਟ ਪ੍ਰੀਮੀਅਮ 'ਤੇ

ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਆਮ ਕੀਮਤ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਲਈ ਵਿਜੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰੋ।

ਰਸਤੇ ਵਿਚ, ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਰ ਵਾਕਏ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਸੜਕ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ

ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੱਗ। ਨੇ ੜਿਓਂ, ਭੀੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗੇਟ ਨੂੰ ਤੋੜੋ। ਵਿਜੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ

ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਗੁਦਾਮ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਈ, ਨਾ ਕਿ

ਗੁਦਾਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ । ਬਾਹਰ, ਮੈਂ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ

ਗੁਦਾਮ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਕੰਧ

ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਛਾਲ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਆਰੀ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ ਬਲੇਡ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਲੌਗਾਂ (ਸ਼ਤੀਰ) ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੌਗ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ

ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਾਈਕਲ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ਤੱਕ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਖਰੀਦਦਾਰ

ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ!।

'ਬਾਕੀ ਭੀੜ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੱਗ

ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਦਾਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਬੇਤੁਕਾ ਨਾ ਰਹੇ।

ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਮਸਾਂ ੧੫੦ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੋ। ਉੱਥੇ ਕਈ

ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਬਿਲਕੁਲ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਹਨ।

ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਮਾਕਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦਾ ਦਫਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਰਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ

ਬਹੁਤ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਬੁਲਾਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ

ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਇਸ ਹਰ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਿਊਜ਼

271
ਬੁਲੇਟਿਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਐਲਾਨ ਕਰਨੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਜਿਹਾ ਹਾਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਦੋਂ

ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਾਤਲਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਖੁਦ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। 2 ਵਜੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਮੈਂ ਵਿਜੇ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ

ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ

ਹਨ। ਅੱਗ ਤੀਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬੁਝ ਗਈ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਹਨ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ

ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲੁੱਟ ਨਾਲ ਗੁਦਾਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਦੂਜੀ

ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ।

ਮੈਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੱਗ ਦੇਖੋ। ਪੁਲਿਸ ਅਜੇ ਵੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ

ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੁਕਾਨ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ ਪਰ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ

ਕਾਰ ਨੂੰ ਗੈਰੇਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ; ਅੱਜ ਰਾਤ ਸਾਨੂੰ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਸਾੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ

ਹੈ।

ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਟੀਮ ਕਵਰਿੰਗ ਵਾਸਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਹਾਊਸ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਸੜ

ਰਹੀ ਹੈ, ਕਾਨਪੁਰ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨਿਊਜ਼ ਲਈ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਦੇਖਦਾ

ਹੈ, ਸਭ ਖਬਰਾਂ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਗੁਆਂਢ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਗੱਲਾਂ, ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ

ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦੋਸ਼ੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਕਤਲ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੈ। ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਆਪਣੇ

ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਠਿਆਈਆਂ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ

ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ? ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ। ਮੁੰਡਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਨਾ ਦੱਸੋ; ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ

ਹਾਂ।

ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਦੱਸਿਆ, ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜਵਾਬ

ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਛੱਤ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਗ ਦਾ ਭਾਂਬੜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

2 ਨਵੰਬਰ
ਗਲੀ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਛੱਤ ਦੇ ਬਨੇ ਰੇ ਤੇ ਬਾਂਹ ਰੱਖ ਕੇ ਖਲੋਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹੀ

272
ਨੌ ਜਵਾਨ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਸਨ,

ਅੱਜ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੂਰਜ ਉੱਚਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ ਹੈ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ

ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਣ ਲਈ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹਨ।

ਫੌਜ ਆਉਣ ਦੀ ਖਬਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਿੰਸਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਹਰ ਥਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ।

ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਭੀੜ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ

ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਭੀੜ ਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿਓ, ਅਸੀਂ ਦੁਕਾਨ

ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਜਵਾਬ ਦੁਆਰਾ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਪਸ

ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਦ, ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਰੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਇਸ

ਦਾ ਸੋਗ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਕਰੇਤਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਟੋਕਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਤੰਬਾਕੂ ਸੇਵਨ ਕਰਣ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਗਰਟਾਂ ਅਤੇ ਤੰਬਾਕੂ ਵੇਚਣ ਲਈ

ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਨਪੂਰੀ ਤੰਬਾਕੂ ਨੂੰ ਵਾਜਿਬ ਕੀਮਤ 'ਤੇ, ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਵਿਚ

ਹੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਦੇ ਹੇਠਾਂ, ਨੇ ੜਲੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੜ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮਿਠਾਈਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਸੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਢੁਕਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੀੜ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਸੋਗ ਮਨਾ

ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚੌੜੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਰਗੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੈ।

ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ

ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੋਤਲਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਬੀਅਰ ਜਾਂ ਰਮ, ਇਹ ਸਭ ਅੱਠ ਰੁਪਏ ਦੀ ਫਲੈਕਸ ਕੀਮਤ

ਲਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਪੀ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।

ਅਚਾਨਕ, ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਭੀੜ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਘਰ ਨੂੰ ਪੱਥਰ

ਮਾਰਨ ਲੱਗੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਰਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ, ਮੈਂ

ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ

ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਸਰਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ, ਕੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੜਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ

273
ਹੈ?

ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਿਆ ਮੈਦੇ ਦੀ ਲੇਈ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ

ਹੈ, ਉਹ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਰੋ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਮਰੋੜ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਬੱਸ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ

ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੀੜ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਚੀਕਦੀ ਹੋਈ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਦੀ

ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਕੱਲਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੋ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਕੋਲ ਪੈਟਰੋਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਗੁਬਾਰੇ ਹਨ।

ਉਹ ਗੁਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਗੁਬਾਰੇ ਫਟ ਗਏ।

ਫਿਰ, ਭੀੜ ਇੱਕ ਮੈਚ ਖੇਡਦੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੌੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਤਿਲਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੜਕ ਉਸ ਦੇ

ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਤਲੀ ਬਰਫ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦਾ ਇਹ ਹੁਨਰਮੰਦ, ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਰੀਕਾ ਸੀ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦਾ,

ਜੋ ਹਰ ਥਾਂ ਇਕੋ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਜਮਾਇਆ ਗਿਆ।

ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ , ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ

ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਸੜ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ

ਭੀੜ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਗਲਤੀ ਸੀ। ਭੀੜ ਠੀਕ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ

ਸਾੜਨ ਲਈ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਲੀ ਵਿੱਚ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡ ਰਹੇ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਇੱਕ

ਆਵਾਜ਼, ਚੀਕਦੀ ਹੈ, ਟੀਵੀ ਚਾਲੂ ਕਰਦੀ ਹੈ!

ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਗੁਦਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਲਣ

ਵਾਲਾ ਰਸਾਇਣ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਹੈ ਨਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ? ਸੋਗ

ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਸੜ

ਗਿਆ। ਪਰ, ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੀੜ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ?

ਰਾਤ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੈ। ਫੌਜ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਟੁਕੜੀ ਗਲੀ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘੀ। ਇਸ ਨੇ ਛੇ ਮਿੰਟਾਂ

ਲਈ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਈ। ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਪ ਹੈ। ਇਹ ਅਗਲੇ ਛੇ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਚੁੱਪ

ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ,

ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਲਕੋਨੀਆਂ ਤੋਂ ਝਾਕਣਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਨੀਂਦਰਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ਕਲਾਂ

ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ , ਮੈਂ ਇੱਕ ਰੋਣਾ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ। ਰੋਣਾ ਉੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ

ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ, ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ।

274
 ਇਹ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਰੋਣਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ

ਚਾਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ ਮੌਤ ਦਾ ਸੱਦਾ

ਹੈ। ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਬਲਿਕ ਐਡਰੈੱਸ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਵਜਾ ਰਹੀ ਹੈ

ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਕਾਕਾ ਦੇਵ ਬੱਸ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ, ਗੀਤਾ ਨਗਰ ਪਹੁੰਚੋ। ਗੀਤਾ ਨਗਰ ਤੋਂ

ਫਿਰ ਮਾਈਕ 'ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਗਈ।

ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਬ੍ਰਿਜੇਂਦਰ ਯਾਦਵ, ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਗੂੰਗੇ ਗਵਾਹ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਇਹ

ਉਹੀ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਭਿਆਨਕ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਗਣੇਸ਼ ਸ਼ੰਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ

ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਫੋਨ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਦਾ।

3 ਨਵੰਬਰ

ਹਵਾ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਰਚ ਕੱਢਿਆ ਹੈ।

ਸੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੌਜ਼ ਦੇ ਅਗਲੇ ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਨੰ ਦ ਮਾਣ

ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਕੈਚ ਭੀੜ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਚੌਥਾ ਦਿਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਸੋਗ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਲੁੱਟ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਲਈ ਕੁਝ ਘਰਾਂ 'ਤੇ ਛਾਪਾ

ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਦੇ ਘਰ ਪਕਵਾਨ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਆਈ ਹੈ।

ਉਹ ਬਹੁਤ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਰੇ ਕੋਈ, ਭਰੇ ਕੋਈ। ਪੁਲਿਸ ਸਬ ਕੋ ਪਰਸ਼ਾਨ ਕਰੇ ਹੈ (ਕੋਈ

ਅਪਰਾਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ; ਪੁਲਿਸ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੰਗ

ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ) ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ, ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਿਵੇਂ

ਪਹਿਨ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਿਸ ਦੀ ਕੀਮਤ 200 ਰੁਪਏ ਹੈ?ਇੱਥੇ ਹੈ

ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਕਨੈ ਕਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਟੀਵੀ ਅਤੇ

ਫਰਿੱਜ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਣਲਿਖਤ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਜੁੱਤੀ ਨਹੀਂ ਪਾ

ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਕੋਲ ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਪੁਲਿਸ ਆ ਕੇ ਓਹਨਾ ਤੋਂ ਫਰਿੰਜ ਅਤੇ ਟੀਵੀ ਖੋਹ ਲਵੇਗੀ ਜੋ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੀਵੀ ਅਤੇ ਫਰਿੰਜ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਉਹ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ 500 ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਖਬਰ

275
ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਕੇ, ਮੈਂ ਬੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਪ੍ਰੋ ਸੱਤਿਆਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ

ਸੁਣਦਾ।

ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਦਿਲਚਸਪ ਨੇ । ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬੋਰੀ

ਸਿਰਫ ਸੌ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਗਿਆ ਪਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਪੁਲਿਸ

ਵਾਲੇ ਜੋ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪੈਕੇਟ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਦੇ ਲੈ ਕੇ ਛਾਉਣੀ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਪੈਕੇਟਾਂ ਨਾਲ

ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।

ਵਜਹ?

ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਭੋਜਨ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ 50 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ

ਵਿੱਚ 50 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੁਮਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਮਾਲੀ ਘਾਟਾ ਚਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੈ।

ਕੰਧ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਸੁੰਨਸਾਨ ਥਾਂ 'ਤੇ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਕੁਝ 'ਚਮਕਦੀ' ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਫਨਾਉਣ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਘੱਟ ਪੋਸ਼ਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਖਾਕੀ ਵਿਚ ਹੋਮਗਾਰਡ ਦੇ ਆਦਮੀ ਇਸ ਪਾਸੇ

ਲੰਘ ਰਹੇ ਨੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ, ਨਾ ਸਾਨੂੰ , ਤੇ ਨਾ ਭੀੜ ਨੂੰ ਜੋ 'ਕੁਝ'

ਨੂੰ ਦਫਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।

http://www.allaboutsikhs.com/delhi-riots/government-organisedcarnage-
kanpur-riot

276
 ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ;
ਅਸੀਂ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ

ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ,

ਅਸੀਂ ਜਾਨੀ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ 30 ਸਾਲ ਬੀਤ

ਗਏ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਧਰ ਦੇ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਸਿਰਫ ਰਿਪੋਰਟ ਹੋਲਕਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੇ ਸੜਨ ਦੀ ਸੀ ,

ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਸੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ!

ਰਾਜ ਬਾੜਾ ਮਹਿਲ ਮਲਹਾਰ ਹੋਲਕਰ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ੧੭੬੬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਹ ੧੯੮੪ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਆਹ ਦੇ ਢੇਰ

ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਫੇਰ ੨੦੦੬ ਤੱਕ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਇੰਦੌਰ ਹਰ ਹਾਈਨੈੱ ਸ ਊਸ਼ਾ ਦੇਵੀ ਹੋਲਕਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੇ ਵਾੜਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ

ਪਿਛਲੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਰਜਵਾੜਾ ੨੦੦੭ ਵਿਚ ਇਸ

ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੁਬਾਰਾ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮਿਲੀ।

ਅਸੀਂ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ

277
ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ,

ਅਸੀਂ ਜਾਨੀ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ 30 ਸਾਲ ਚਲੇ

ਗਏ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੇ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸਿਰਫ ਹੋਲਕਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜਾ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੀ ਹੀ ਮਿਲੀ ਸੀ ,

ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾੜਾ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ

ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਗੁੰਡੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ

ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਪੂਰੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਿਆ। ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ

ਦੁਕਾਨਾਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਦੇ ਹੋਲਾਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ

ਇਹ 200 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤ ਰਾਜ ਵਾੜਾ ਵੀ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ੧੭੬੧ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀਪਤ ਵਿੱਚ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ

ਹਰਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ,

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਧੀਆਂ, ਜੋਤਵਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ

ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ੨੨,੦੦੦ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਕਾਬੁਲ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅੱਧੀ

ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਵੈਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਚਾਇਆ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਨੌ ਜਵਾਨ ਅਤੇ

ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ

ਪਿੰਡਾਂ ਮਹਾਰਾਹਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਚਿਤ ਆਦਰ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ

ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਿੱਖ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਨਿਵਾਸ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਪਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ

ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਿਵੇਂ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਨਾਲ ਓਹਨਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੇਖੀ ਗਈ ਸੀ।

278
 ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ (ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ) ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ;
ਗਿਆਨੀ ਸਿੰਘ ਕੋਟਲੀ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ

ਭਾਈਚਾਰਕ ਕਾਰਜਵਾਦੀ ਹਨ। ਕੋਲਕਟਾ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਲੇਖ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ

ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਕੋਟਲੀ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐਮ.ਬੀ ਐਡ, ਐਲ ਐਲ.ਬੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ

ਲਗਭਗ ੩੫ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। - ਸੰਪਾਦਕ

ਨਾਨਾਵਤੀ ਰਿਪੋਰਟ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, "ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਹਮਲੇ

ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।"

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਯੋਜਿਤ ਹਮਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ

ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਜਿਆਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਲਕੱਤਾ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਆਸ-

ਪਾਸ ਤੁਰੰਤ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ

ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਦੁਖਦਾਈ ਸੀ। ਬੱਸਾਂ, ਟੈਕਸੀਆਂ, ਟਰੱਕ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਸੀ ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ

ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਬੇਸਹਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ, ਥਾਣਿਆਂ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਬੰਦ

ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ।

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ੩੧ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ

ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ੧੧ ਵਜੇ ਤੱਕ , ਸਿੱਖ ਖਤਰੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਕੇ

ਘਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਉੱਚ ਦਿਮਾਗ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ

ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਉਪਾਓ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਮੈਂ ਕਲਕੱਤਾ ੨੬, ਦੇ

ਭੌਵਾਨੀਪੁਰ ਥਾਣੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।

ਸ਼ਾਮ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਦੀ ਭੀੜ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਸੀ। ਗੁੰਡਾ

ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਸੜਕ

'ਤੇ ਇੱਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਭੰਨਤੋੜ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ

279
ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਆਪਣੇ ਨੇ ੜਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਮੈਂ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਲਕੱਤਾ 20 ਦੇ ਡਾ ਰਾਜੇਂਦਰ ਰੋਡ 'ਤੇ

ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਗੇਟ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਖੜਕਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨੂੰ

ਤੋੜਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ "ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ, ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ" ਗਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ

ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ "ਸਰਦਾਰ ਗੱਦਾਰ ਹੈਂ" (ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਹਨ)। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਪਮਾਨਿਤ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਕੀਤਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੋ, ਅਪਮਾਨ ਕਰੋ, ਜਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਕਹੋ

ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੇ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ

ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਨਿਰਭਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ

ਵੀ ਹੋਰ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਏਲੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁਖਦਾਈ ਸੀ!

ਉਸ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ

ਲੱਗਾ ਕਿ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਕਾਬੂ ਕਰਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ 1 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ

ਕੁਝ ਨੌ ਜਵਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਇਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਓਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆ

ਜਿੱਥੇ ਫੌਜ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਰੱਕ ਨੇ ੜੇ ਡਾ ਰਾਜੇਂਦਰ ਰੋਡ ਤੱਕ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ

ਅਕਾਲ ਜੀ ਆਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੁਣ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿਆਂਗਾ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੁਕਮ ਹਨ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਬਾਸੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ

ਵਾਲੀ ਸੀਪੀਐਮ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਿਆ ਜਾਵੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ

ਨਤੀਜੇ ਦਿੱਲੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੇ ਹੁੰਦੇ।

ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਟੈਲੀਫੋਨ

ਰਾਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਪਾਰਹਾ (ਇਲਾਕੇ) ਦਾ ਨੌ ਜਵਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ

ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ, ਇੱਕੋ

ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ,ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਕਾਰੀ ਮੋਹਨ ਬਾਗਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਲਈ ਪੂਰਬੀ

ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦਨ ਸਪੋਰਟਿੰਗ ਕਲੱਬ ਵਾਲੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੱਸਣ ਆਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਹ ਨੋ ਟ ਕਰਨਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਪਾਗਲ ਖਿਡਾਰੀ

280
ਦੀ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਰਹੀ। ਮੇਰੇ ਤੁਰੰਤ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗੁਆਂਢੀ ਸ੍ਰੀ

ਹਿਮਾਂਸੂ ਦੁਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਅੱਗ ਜਾਂ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ

ਹਾਂ। "ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨਹੀਂ ਗਏ," ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ

ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ 'ਤੇ

ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਥੈਲਾ ਸੌਂਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕਵਿਤਾਵਾਂ , ਲੇਖ

ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੇ ਕਿ, "ਇਹ ਹੈ ਸੋਨੇ ਨਾਲੋਂ

ਵਧੇਰੇ ਮਹਿੰਗਾ"।

ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ

ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਪਾਰਕ ਭੌਵਾਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ

ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ

ਭਗਤ ਜੈ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਤਿ ਅੰਤ੍ਰੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, "ਜੇ ਤੁਸੀਂ

ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਝੁਕਾਅ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿਓ।

ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਮਾੜੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨਾ ਫੜੋ।" ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦਾਈ

ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ

ਭਗਤ ਨਾਮ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸਨ।

ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਂਤੀ

ਜਲੂਸ ਵੀ 4 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਿਆ ਪਾਰਕ (ਨੇ ਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਪਾਰਕ) ਤੋਂ

ਕਲਕੱਤਾ ਸੈਂਟਰਲ ਦੇ ਮਿੰਟੋ ਪਾਰਕ ਤੱਕ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੇ ਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਭਤੀਜੇ

ਸ਼ਿਸ਼ਿਰ ਕੁਮਾਰ ਬੋਸ, ਚੁੰਨੀ ਗੋਸਵਾਮੀ ਭਾਰਤੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਟੀਮ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਕਪਤਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ

ਫੁੱਟਬਾਲਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਰਣਜੀਤ ਮਲਿਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ,

ਅਤੇ ਮੈਂ ਖੁਦ ਜਲੂਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਭਿੰਨ ਰੰਗ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ

ਲਈ ਡਰ ਵਹਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਹਤ

ਦਾ ਸਾਹ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇਸ਼ ਦਰਪਨ ਅਤੇ ਨਵੀ ਪ੍ਰਭਾਤ, ਜੋ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ 5

ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਨਵੀ ਪ੍ਰਭਾਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚੋਂ

281
ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਾਹਮਣਾ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ

ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ! ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਅਨੁਵਾਦਕ ਨੇ

ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਗਲਤ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, "ਮੇਰੇ ਸ਼ਟਰ ਦੇ ਤਾਲੇ ਤੋੜੇ ਜਾ

ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਬੰਦ ਮਾਰਟਮ, ਬਾਂਡੇ ਮੈਟਰੀਮ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਗਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ

ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੇਰੇ ਤਾਲੇ ਤੋੜਨ ਲਈ

ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।"

ਦੀਵਾਲੀ, ਲਾਈਟਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਘਰ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਸਫੇਦੀ

ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਹਰੀ ਥਾਂ ਅਛੂਤੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਜਿੱਥੇ "ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਹਨ" ਦਾ ਕਲੰਕ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ

ਸੀ। ਸਭ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸ ਅਦਭੁੱਤ 'ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ' ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।
ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਤੇ ਮਿੱਠੀ ਯਾਦ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਓਪੀ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬੋਲੈਂਸ,

ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਟਰੱਸਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਥਾਣਿਆਂ

ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਅਤੇ ਅਣਥੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨਾਲ ਸੜਕ 'ਤੇ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਟਾਟਾ ਨਗਰ, ਦੁਰਗਾਪੁਰ, ਬੁਕਾਰੋ, ਕੰਪੋਰ ਦਾ

ਦੌਰਾ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਜੀਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਸਮੇਤ

ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ਾਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਸ

ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਕਰਕੇ ਵੀ ਕੀਤੀ! ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇਸ਼ ਦਰਪਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਨਵੀ ਪਰਭਾਤ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹੋਏ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਕਲਕੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਕੇਵਲ ਓਪੀ ਸ਼ਾਹ, ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਸਰਲ

ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ। ਆਖਰਕਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਭੌਵਾਨੀਪੁਰ ਥਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ੧੯੮੭ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ

ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ

ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਜਾਂ ਅਰਜ਼ੀ ਦਾਇਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ

ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, "ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਬੇਇੱਜ਼ਤ

ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।"

ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੋਏ

ਸੰਗਠਿਤ ਹਮਲੇ, ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦੰਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ੨,੦੦੦ ਲੋਕ ਮਾਰੇ

ਗਏ ਸਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਜਬ ਨਾਮ 'ਤੇ ਸਿਰਫ

282
ਇੱਕ ਗਾਲ੍ਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ , "ਮਜਹਬ ਨਹੀ ਸਿੱਖਾਤਾ ਆਪਸ ਮੈਂ

ਬੈਰ ਕਰਨਾ, ਹਿੰਦੀ ਹੈਂ

ਹਮ ਵਤਨ ਹੈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਹਮਾਰਾ। (ਧਰਮ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਉਂਦਾ। ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹਾਂ

ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਹਿੰਦਸੁਸਤਾਨ ਹੈ।) ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ

ਅਕਸ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰਨ ਲਈ ਸਵਾਰਥੀ ਹਿੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀ

ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਤੱਤ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਬੇਵੱਸ ਰਹੀ ਹੈ , ਜਰੂਰਤ ਹੈ

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਕਨੂੰ ਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ।

ਹਰ ਸਹੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਬਤ ਇਹ

ਜਾਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿ "ਸੰਗਠਿਤ ਹੱਤਿਆ" ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹਨ?

-ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਕੋਟਲੀ ਐਮ.ਏ. ਐਲ.ਐਲ.ਬੀ. ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਅਨੁਵਾਦਕ, ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ ਬੀ.ਸੀ

ਕੈਨੇ ਡਾ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਅਤੇ ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ। ਟੈਲ/ਫੈਕਸ - 604 3216351.

1984 ਡਾਲਟਨਗੰਜ, ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ

283
 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹਨ। ਬਹੁਤ
ਘੱਟ ਲੋਕ ਡਾਲਟਨਗੰਜ ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਸ਼ਹਿਰ (ਹੁਣ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ) ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ- --ਇੱਕ
ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਜੋਂ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ।
ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਕਸਬੇ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਮੈਂ 30 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ,
ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ, ਤਿੰਨ ਭਰਾਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ
ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਿਸ ਸਾਲ ਮੇਰੀ ਧੀ
ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਡਾਲਟਨਗੰਜ ਦੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਟੋਮੋਬਾਈਲ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ ਦੀ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ ਸੀ।
ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਆਢ ਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਕਸਬੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ
ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ, ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਦੋ ਫਿਲਮ ਥੀਏਟਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਵਾਜਬ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੀ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਵਧ ਗਈ। 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਤੱਕ।
ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਚੇਤੇ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੁੱਧਵਾਰ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਅਚਾਨਕ ਅੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰੇਡੀਓ ਦੇ
ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਉਣਾ ਸ਼ਰੁ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, "ਬੀਬੀਸੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਇੰਦਰਾ
ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।" 450 ਵਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਉਰਦੂ ਨਿਊਜ਼ ਰਿਪੋਰਟ ਆਲ ਇੰਡੀਆ
ਰੇਡੀਓ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਕੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਅਫਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ
ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਛਠ ਪੂਜਾ ਦਾ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦੋਸਤ
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਮਿੱਤਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸ਼ਕ ੋ ਕਹਾਂ—ਹਰ ਸਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੇਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਦੋ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ - ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੋਕ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਿਨ ਵਰਗਾ ਜਾਪਦਾ
ਸੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਬੰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਅਸ਼ਕ ੋ ਆਇਆ, ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਅੱਜ ਰਾਤ ਘਰ ਨਾ ਜਾਓ। ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ
ਨਹੀਂ ਹੈ," ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ। ਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਿਆ।
ਮੈਂ ਕੁਝ ਘਬਰਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਦੋਸਤ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕਮਲੇਸ਼
ਨਾਲ ਰਾਤ ਠਹਿਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਸੜਕ
ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਪਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਨਿਆ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ, ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ
ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਲਗਭਗ 600 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਮੇਰੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ
ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਰਾਡ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਸੀ। ਅਣਮਨੁੱਖੀਤਾ ਡਰਾਉਣੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ
ਅਕਸਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਸਨ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਮੇਰੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ
ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ, ਜੋ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੁੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਸਾਰਾ ਦਿਨ, ਮੈਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕ ਗਿਆ, ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਚੱਲੇਗਾ; ਮਸਾਂ
ਸਮਝ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਸਨ, ਅਸੀਂ-ਸਿੱਖ-ਕਸੂਰਵਾਰ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ
ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜੋ ਹਰ ਕਿਸੇ
ਵਾਂਗ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ?
ਮੈਨੂੰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਆਖਰਕਾਰ, ਟੈਲੀਫੋਨ ਲਾਈਨਾਂ
ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ
ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਦੁਆਰਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

284
ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਕਮਲੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਮਕੀ ਭਰੀ ਫ਼ੋਨ ਕਾਲ ਆਈ; ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸਨੇ
ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਲੁਕਾਇਆ ਸੀ। ਕਮਲੇਸ਼ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ, ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਹਿੰਦੂ ਨੇ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ
ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸੇ ਰਾਤ ੧੧ ਵਜੇ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ, ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਢੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਗੁਆਂਢੀ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ!
ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਹੈ।
ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਬਿਅਦਬੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।
2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁਟ ੱ ਅਤੇ ਕਤਲ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਹੋਰ
ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਫੌਜ ਪਹੁੰਚੀ। 4 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਕਰਫਿਊ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਫੌਜ ਦੇ ਲੋਕ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ
ਰਹੇ।
ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੀ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨਾਲ
ਦੁਖੀ ਸੀ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਕਰਫਿਊ ਹਟਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾ ਰਲਿਆ ਅਤੇ
ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਪੀੜਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁਦ ੰ ਾ
ਹਾਂ।" ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਗਸ਼ਤ ਕਰ ਰਹੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਹਾਡੀ ਦੁਕਾਨ ਕਿਹੜੀ ਸੀ?" ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਕਿਹਾ-ਸਿਰਫ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਦੁਕਾਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ
ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ!
ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮੈਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ
ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜੋ ਟੁਟ ੱ ੇ ਹੋਏ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਅਵਾਰਾ
ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਤਬਾਹ
ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਹੀ ਲੁੱਟ ਲਈ ਗਈ ਸੀ!
ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, ਉਥੇ ਹੀ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰੋਇਆ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਸਰਾਪ
ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਬੋਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਚੀਆਂ ਉਹ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਕਮਲੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਖ ਲਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਫੌਜ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੁੱਟ
ਦਾ ਮਾਲ ਬਰਾਮਦ ਕਰਨ ਲਈ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣਗੇ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ
ਹੋਇਆ।
ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਬੋਰੀ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ
ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਰੋ ਪਈ ਅਤੇ ਰੋਈ – ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਕਰਦੇ
ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਘਰ 'ਤੇ ਭੀੜ ਦੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁਆਢ ਂ ੀਆਂ-
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਜੋ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੀ, ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬਚਾਇਆ।
ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘਾਟਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਨੇੜਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖਿਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ - ਅਤੇ
ਉਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਰਗੜੇ ਗਏ ਹਨ । ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ-
ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਟੁਟ ੱ ੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ
ਅਜੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚੱਲ ਰਹੇ ਪੱਥਰਾਓ ਦੀ ਕੌੜੀ ਯਾਦ ਸਮੇਟੇ ਹੈ।
ਡਾਲਟਨਗੰਜ ਵਿਚ ਅਣਗਿਣਤ ਸਿੱਖ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ
ਗਈ। ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਜੋ ਕਸਬੇ
ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਨੇ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ
ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੇ। ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ
ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਪਈ- ਵਾਲ ਕੱਟ ੋ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨਾ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਵੀ
ਆਪਣੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ
ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਜਾ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਲੱਭ ਲਈ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ
ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ
ਹੱਤਿਆ ਦੇਖੀ ਸੀ- ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਜਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਹਿਜਰਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ
ਸੀ।

285
 ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ੧੯੪੭ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੋਏ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਗਲਤ ਹੈ- ਪਰ ਮੈਂ ਤਸਦੀਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ
ਇਹ ਬਦਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕੌਮ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ਮੈਂ ਦੋਸ਼
ਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਫੜਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਮੁਆਫ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੁੱਲਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼
ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ- ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਾਰੀਖ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ 8,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ
ਗਏ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ, ਘਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ, ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋਣ
ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਤੀਹ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਮੈਨੂੰ ਅਸਫਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਕੁਝ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ,
ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ। ਦਰਦ, ਸਦਮਾ, ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਧੋਖਾ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ
ਸ਼ੱਕ, ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਵਿਚ ਬੇਭਰੋਸਗੀ -- ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਖੋਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਭੁੱਲਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਾਂਗਾ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਆਰਟਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀਆ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ
ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ideas@qz.com ਵਿਖੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਬੋਕਾਰੋ (ਓਦੋਂ ਬਿਹਾਰ, ਹੁਣ ਝਾਰਖੰਡ) ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ

ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੋਕਾਰੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1984 ਵਿੱਚ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸੌ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਬੀਬੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ
ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।

286
 ਉਸ ਨੇ 1984 ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ- ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਪਿਤਾ, ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ
ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ (ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ) ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ ਕਿਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਨਾਲ ਬਚ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ
ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਬੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਬੋਕਾਰੋ ਤੋਂ ਪੱਕੇ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ
ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਦਰਦਨਾਕ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ
ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ (ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ) ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ
ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰੋ ਪਈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ
ਭਰਾ, ਜੋ ਨਨ-ਚਾਕੂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਲੜਿਆ ਅਤੇ
ਉਹ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦਿਆਂ ਪਾਣੀ
ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁਝ
ਹਮਲਾਵਰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਕੋਲ ਪੁਲਿਸ ਪਛਾਣ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਛਾਣੇ ਗਏ
ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ
ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ 1984 ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ
ਸਕਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ 1984 ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣੀ
ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਖੂਨੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਬੀਬੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ
ਰਾਂਚੀ, 10 ਮਾਰਚ- ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ 38 ਸਾਲ ਦੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਲੋਹਾਰਦਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਪਾਰੀ ਨੇ
1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ, ਦੋ ਨਾਬਾਲਗ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ
ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਭੜਕੇ ਸਨ।
ਹੁਣ 70 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਹੈ, ਦਿਲ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜੇ ਵੀ
ਬੋਕਾਰੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਮੌਤ ਦੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਅਤੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ
ਰਿਹਾ ਹੈ।
"ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਹਾਰਡਾਗਾ ਤੋਂ ਬੋਕਾਰੋ ਤੋਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਛੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ
ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਨਾਬਾਲਗ ਬੱਚਿਆਂ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
ਅਤੇ ਕੁਲਬਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਸੱਸ ਧਰਮ ਸਿੰਘ, ਸੱਸ ਰਾਜ ਕੌਰ ਅਤੇ ਜੀਜਾ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ," ਸਿੰਘ ਨੇ
1984 ਦੀ ਡਰਾਉਣੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਜਕ ੈ ਟ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿਖੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ।
"ਝਾਰਖੰਡ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ
ਮੈਨੂੰ 2006 ਵਿੱਚ 10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬੋਕਾਰੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ
ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਹੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ
ਹਾਂ।"

287
 ਸਿੰਘ, 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ
ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 2006 ਤੋਂ, ਬੋਕਾਰੋ ਪੁਲਿਸ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ
ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ vi ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
1984 ਵਿੱਚ, 817 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਣਵੰਡੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ 11 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ
ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਜੋ ਹੁਣ ਝਾਰਖੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ, ਬੋਕਾਰੋ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੀ
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਟ ਰਹੀ।
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਕਾਰੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ 70 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ,
67 ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਚਾਸ ਅਤੇ ਬਰਮੋ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ
"ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਦਬੀ ਹੋਈ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ " ਹੈ।
ਬੋਕਾਰੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਬੰਧ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਨੇ ਸਹੀ ਟੋਲ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। "ਮੈਂ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ 85 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ੧੫ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹੀ
ਕੀਤਾ ਸੀ।"
ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ "ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਚੇਤੇ ਹੈ" ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇ 'ਤੇ
ਬੋਕਾਰੋ ਦੇ ਲਖਖੰਡਾ ਵਿਖੇ ਭੀੜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਬੋਕਾਰੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਬਚੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਨਿਆਂ
ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੨੦੧੪ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ
ਐਲਾਨੇ ਗਏ ੫ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਵਧਿਆ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਬੋਕਾਰੋ ਡੀਸੀ ਰਾਏ ਮਹਿਮਾਪਤ ਰੇ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੇਦ ਂ ਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਐਲਾਨੇ ਗਏ
ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੀ ਸਲੈਬ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ, ਸੱਟ, ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ
ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਕੋਈ ਕੇਸ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਆਖਰੀ ਭੁਗਤਾਨ
2008 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵਧੇ ਹੋਏ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਰਾਜ
ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਫੰਡ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਕਮ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠਾ
ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ
ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚਾਸ ਦੇ ਐਸਡੀਓ ਜੇਵੀਅਰ ਹੇਰੇਂਜ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਬੋਕਾਰੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੇਰੇਂਜ਼ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ
ਗਿਆ ਸੀ," ਡੀਸੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਫਿਲਹਾਲ, ਡੀਸੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਧੀਕ ਕੁਲੈਕਟਰ ਜੁਗਨੂੰ ਮਿਨਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਅਤੇ
ਅਣਸੁਲਝੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ।
ਪਰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਸਾਰੇ ਭਰੋਸੇ ਬਾਰੇ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਹੈ।
ਝਾਰਖੰਡ ਰਾਜ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ
ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਰਘੁਬਰ ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਜੁਲਾਈ 2015 ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਦੇ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਜਦੋਂ ਪਲਾਮੂ ਦੇ 87
ਸਿੱਖ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ
(1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੇ ਦਾਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇਣ) ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ
ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਦੋਂ ਰਘੁਬਰ ਦਾਸ 2006 ਵਿੱਚ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਝਾਰਖੰਡ
ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਵਜੋਂ 11,69,96,000 ਰੁਪਏ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਪਲਾਮਾਊ ਪੀੜਤਾਂ
ਲਈ 1 ਕਰੋੜ 64 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ 2009 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਕੇ
ਸ਼ੰਕਰਨਾਰਾਇਣਨ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਮ ਵੰਡਣ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫੰਡਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ
ਵਿਚ ਕਰਿ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਪਿਛਲੇ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਦਾਸ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮੌਜਦੂ ਾ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ
ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।"
ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ
ਵਿਸ਼ੀ ਕੁਰੂਗੰਟੀ
[ਨਿੱਜੀ ਨੋਟ ਕੱਲ੍ਹ 1984 ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਿੱਖ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ 28 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬੋਕਾਰੋ (ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 15 ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ) ਦੰਗਿਆਂ
ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਮੇਲਿੰਗ
ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਈਮੇਲ ਭੇਜੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਝੱਟ ਜੁਆਬ ਵਿਚ ਇਹ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ - ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਾਲਾਂ, ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਭੀੜ

288
ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ, ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੌਜ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇਨਕਲੇਵ ਬਣਾਇਆ
ਜਾਣਾ, ਜੋ ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਦਾ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੀ । *ਯਾਦ ਲੜੀ ਦੇ ਭਾਗ 2 ਵਜੋਂ, ਹੇਠਾਂ
ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀਆਂ ਜਯੰਤ ਚੌਧਰੀ ਅਤੇ ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖਾਤੇ
ਹਨ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸੇ ਬਹਾਦਰੀ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿ ੰ ਤ ਹਨ - ਸੁਨੀਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਖੂਨ ਦੀ ਪਿਆਸੀ
ਭੀੜ ਨੂੰ ਘੂਰਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ । ਭਾਗ 1 ਜਸਬਿੰਦਰ ਦੀ
ਕਹਾਣੀ ਸੀ।] *
ਜਯੰਤ ਦੀ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ..........
੧੯੮੪ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸਟ ਼ ਹੈ। ਅਸੀਂ 1 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਹਵਾ ਭਾਰੀ
ਸੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸ਼ਰ੍ ੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ
ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਬੁਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ! ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਇਹ ਪਤਾ
ਲਗਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿਚ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਾਂ
ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ।
ਸਵੇਰੇ ਲਗਭਗ 9 ਵਜੇ, ਅਸੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਧੂਆ ੰ ਂ ਉੱਠਦਾ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ
ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਆਪਣੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਹ ਸਪੱਸਟ ਼ ਸੀ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਲਤ ਸਨ। ਉਸ
ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ, ਅਸੀਂ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਕਲੋਨੀ ਅਤੇ ਚਾਸ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੰਝ
ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਅੱਗਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਇਹ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਦੰਗੇ ਸਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਦੇਖੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਸੀਂ ਲਾਗਿਓਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਅੱਗਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਗ ਵਿਚ ਜਿਓਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੀ
ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ੧੯੮੪ ਵਿਚ ਦੇਖ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੋਏ ਹਾਂ , ਕਿਉਂਕਿ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਹਿੰਸਾ
ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੁਖੀ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਸੱਚੀ ਬਹੁਤ ਡਰਾਉਣਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ।
ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 100 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਘਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਅੱਲ੍ਹੜ
ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ
ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਤਾਲਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਚੁਸਤ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਚਲੇ
ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਗਲਤ
ਵਾਪਰੇ।
ਸਵੇਰੇ ਲਗਭਗ 10 ਵਜੇ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ
ਤੱਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਭੀੜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਣਜਾਣ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੋਕਾਰੋ ਵਰਗੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਇਹ
ਕੁਝ ਘਿਨਾਉਣਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ
ਪਾਰਟੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਤੱਥ ਜੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ
ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ
ਹਨ, ਉਹ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਦੂਸਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਲਾਅਨ ਵਿਚ
ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਟੈਂਡਰਡ ਕਾਰ, ਜੋ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਅੱਗ ਦੀਆਂ
ਲਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਟ ਗਈ। ਹਾਲਾਤ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਿਗੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਫਿਰ, ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ 20 ਅੰਦਰ
ਬੰਦੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਤਕਰੀਬਨ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਹੀ, ਅਸੀਂ ਅੰਦਰੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੂੰ
ਚੀਕਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ, ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਦਮੇ ਨਾਲ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕਿਆ
ਹੋਇਆ ਸੀ! ਮੈਂ ਇਹ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿੰਨਾ ਬੇਵੱਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ
ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁਣ ਮਾਰੇ ਜਾਣਗੇ।
ਅਚਾਨਕ, ਲਗਭਗ ਹਰ ਕੋਈ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ,
ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਖਰੀ ਆਦਮੀ ਠੋਕਰ ਖਾ ਕੇ ਡਿੱਗਦਾ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ
ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਔਰਤ ਨੇ ਉਸ
ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਕੀ ਸਟਿੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਓਹਨਾ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋ
ਥੋੜੇ ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਆਏ ਸੇ, ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੀ - ਕਿ ਉਹ ਧੱਕਾ ਸੀ ਸੋਟੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਪਿੱਠਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਸੀ - ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਥੇ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਚੀਕ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ
ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਸਿੱਖਨੀ' ਕਿੰਨੀ ਖੂੰਖਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਥੇ ਉਹ ਇਕ
ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਜੋ ਭੀੜ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ
ਸ਼ੇਰਨੀ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ!

289
 ਭੀੜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਇਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁੜ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣਾ ਸ਼ਰੁ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰੀ ਵਾਲਾ ਚਿਹਰਾ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਕਾਇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਛਾਨਣੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ
ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਟੀਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਕਦੇ ਭੇੜੀਆਂ (Hyenas) ਬਾਰੇ ਦੇਖੇ
ਹਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਉਦੋਂ ਹੀ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੁਦ ੰ ੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆ
ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੇ ਦਾ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣ ਲਈ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ
ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰ
ਕੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਬਦਲਾ ਕਿਵੇਂ ਲੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ 'ਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੁੱਟਣੀਆਂ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਹੋਰ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਬੁਰਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ
ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਗਲਤ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਓਹਨਾ ਦੀ ਸਧਾਰਣ ਸੰਖਿਆਵਾਂ
ਦੱਸਦਿਆਂ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਢਾਹ ਲਵੇਗੀ ਅਤੇ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗੀ।
ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਤਾਂ ਇੱਕ
ਨਾਇਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿਨ ਸੁਖਾਲਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਠੀਕ ਹੈ, ਉਸ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਸੁਨੀਲ
ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਇੱਕ ਸੱਜਣ, ਜੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਨੂੰ
ਜਾਣਨ ਦਾ ਮਾਣ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ
ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ।
ਬੱਸ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ! ਅਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਂ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਣ
ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲਈ ਭੀੜ ਕੋਲ ਗਏ। ਇਸ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਨੀਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸੌ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ
ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੇਵੀਅਰ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਵਿਚ
ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।
ਮੈਂ ਸ਼ਕ
ੁ ਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ ਕਿ ਸੁਨੀਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਆਇਆ ਭੈੜਾ ਸਮਾਂ
ਟਲ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ
ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਕਦਮ ਚੁਕੀ, ਇਹ ਇੰਜ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਟੀਵੀ-ਦਬਦਬੇ ਵਾਲੇ
ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਉਹ ਹਰ ਟੀਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਇਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਹੁਦ ੰ ਾ, ਅਤੇ ਵਾਜਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁਦ ੰ ਾ।
ਜਯੰਤ।
ਜਸਬਿੰਦਰ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਿੱਤਰ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ
ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ, ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ 25 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਕਿਉਂ
ਨਹੀਂ ਮੰਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ
ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਦਿਲੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਵਾਪਰਿਆ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ
ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਾਂਗਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਇਹ ਸਵੇਰੇ ਲਗਭਗ ੧੦ ਵਜੇ ਸੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬੱਦਲਵਾਈ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ
ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਚਾਚਾ ਡੀਐਸਪੀ ਬੋਕਾਰੋ ਖੇਤਰ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਡੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਰੁਕਿਆ। ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ
ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਟੀਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੈਨਾਸੋਨਿਕ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ
ਕਰਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬੋਕਾਰੋ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਚਾਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਕਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਫਿਰ ਸਵੇਰੇ ੧੧ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਬੋਕਾਰੋ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ
ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰਕੇ, ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਦੋ ਸਾਹਸੀ ਭਰਾ ਛੱਤ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ
ਕਰੀਬ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧੂਏ ੰ ਂ ਨੂੰ ਉਠਦਿਆਂ ਨੇੜਿਓਂ ਦੀ ਵੇਖ ਸਕਦੇ
ਹਨ।
ਮੈਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਡੈਡੀ ਦਾ ਦੋਸਤ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਸੇਵਾ
ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡੈਡੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨਾਲ
ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸੀ। ਸੁਜੀਤ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਅਜੇ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ 1 00
ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉਹ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਸਰਦਾਰ ਅੰਕਲ ਦੇ" ਘਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ
ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਆਪਣੇ ਰਵਾਇਤੀ ਧੋਤੀ ਅਤੇ ਗੰਜੀ ਵਿੱਚ ਸੋਫੇ ਤੋਂ ਉਤਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ
ਪਿੱਛੇ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਭੀੜ ਅਤੇ ਗਿੱਲ ਅੰਕਲ ਦੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਂਦੇ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਏ, ਸਾਡੀ
ਗਣਿਤ ਅਧਿਆਪਕਾ, ਜੋ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਉੱਪਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਦੋ ਬਾਲਟੀਆਂ ਅੱਗ

290
ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਨਾਲ 10-15 ਫੁੱਟ ਤੱਕ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ੧੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਸਨ। ਮੈਂ
ਆਪਣੇ ਡੈਡੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਸ
ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਸੋਚਦਿਆਂ, ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਸੀ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੋ ਵਾਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਨੇੜੇ ਪਹੁਚੰ ੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਖਿੜਕੀਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੋੜ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ
ਅੰਦਰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਿਛਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ
ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ
ਸਾਰੇ ਗੰਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਂ #$@ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਸ਼ਬਦ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ
ਉਸਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਡੈਡੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਓਂਦੀ।
ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਭ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਬਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ
ਪਰ ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਬੰਦ ਹੋਣ
ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗਿੱਲ ਆਂਟੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ
ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ
ਉਸ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਭੱਜਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚਲੀ
ਗਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿਛਲੀ ਵਾੜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੇ ਚੀਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ
ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਭੀੜ ਨੂੰ
"ਮਾਰੋ ਮਾਰੋ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਭੀੜ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਾਹਰ ਬਹਾਦਰ
ਚਿਹਰੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਲੋਕ ਦੌੜਨ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ
ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਚਲੇ ਗਏ।"..
ਫੌਜ ਨੇ ਫਲੈਗ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ ਆਮ ਹੋ ਗਈ।
ਗਿੱਲ ਅੰਕਲ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਦੋਸਤ
ਬਣ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੁਆਦ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਆਂਟੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ
ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ
ਸੁਆਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਲਈ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਦਾ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲਿਆ ਕਿ
ਕੋਈ ਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ।।
ਇਹ ਰਾਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ।' ਮਾਫ ਕਰਨਾ! ਜੈਨੀਤ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ
ਪਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋ, ਪਰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹੋ।
ਜੈ ਹਿੰਦ
ਸੁਨੀਲ
ਜਸਬਿੰਦਰ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ।
ਸੁਨੀਲ–ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਗਿੱਲ ਆਂਟੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ
ਆਪਣੀ ਮੰਮੀ ਨਾਲ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਕੇ ਰੋਦ ਂ ੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਓਹ ਇੰਸਾਨ
ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਬ ਸੀ', ਤਰਜੁਮਾ ਥੋੜਾ ਹਲਕਾ ਹੈ ਕਿ 'ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਪਰਮੇਸਰ਼ੁ ਸੀ'। ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ
ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਉਹ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਡੈਡੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ 'ਧੰਨਵਾਦ
ਵਿਸ਼ੀ', ਇਸ ਗਲਬਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰੁ ੂ ਕਰਨ ਲਈ।
ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਾਇਕ ਬਣਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਲਈ 'ਕੁਝ ਕਰਨ' ਦੇ
ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਡੈਡੀ ਉਸ ਪਲ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ
ਦੇਵੇ। ਗਿੱਲ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਜ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਯਾਦ
ਕਰਨਗੇ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ
ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਡੈਡੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
``````````````````````````
ਮੇਰਾ ਅਨੁਭਵ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੈ -

291
 1 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ। ਜਦੋਂ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿੱਚ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਫਿਲਟਰ ਹੋਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ
ਸਬੰਧਤ ਗੁਆਂਢੀ ਹਰ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਸੈਕਟਰ ੧ ਥਾਣੇ ਜਾਣ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਆਖਰਕਾਰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਸੈਕਟਰ 1 ਥਾਣੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤ
'ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਫ ਫੈਕਟਰੀਜ਼ ਹਾਊਸ' (ਜਾਂ ਬਿਹਾਰ ਸਰਕਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ) ਵਿੱਚ ਛੱਡ
ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮਿੰਨੀ ਆਈਏਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ। ਇਹ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ
ਮੇਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਚਾਚਾ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ
ਅਤੇ 2 ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਜਦੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੰਗਿਆਂ ਅਤੇ
ਕਤਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਸ਼ਰ ਹੋਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੱਖ-
ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਵਹਾਰ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮਿੱਤਰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਿਹਾ
ਸੀ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਉਹ ਘਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਚੀਕਦਾ ਸੀ, "ਭਾਬੀ। ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ
ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ!" ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ
ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਕੁਝ
ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਂਟੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਵੈਸੇ ਵੀ ਉਹ ਦੋ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਟੀਵੀ ਸਮੇਤ ਹਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ
ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਸੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਅਤੇ
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਕੈਂਪ' ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅਤੇ ਬੇਸਕ ਼ੱ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਨਾਲ ਰਹਾਂ।
ਭੀੜ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਸੁਨੀਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ
ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਾਰਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਪਰ
ਇਸ ਫੋਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਨਪੁੱਟਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕੀਮਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ
ਭਿਆਨਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮੈਂ 'ਕੈਂਪ' ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ
ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਇਕ ਗੁਆਢ ਂ ੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ
ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ।
ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਕੈਂਪਸ ਨੂੰ 'ਕੈਂਪ' ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਨੰਗੇ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਸੌਂਦੇ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ
ਇਸ 'ਤੇ ਚਾਦਰ ਲੈ ਕੇ। ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੈਂਪ ਦਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਿਆ, ਇੰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਯਾਦ ਹੈ। ਮੈਂ
ਬਾਹਰੋਂ ਆਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਬਚ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਭਿਖਾਰੀ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ
ਕਿ ਫ਼ਰਨਾਂਡਿਸ ਮੈਕਨਾਮਾਰਾ ਅਤੇ ਫ਼ਰਨਾਂਡਿਸ ਪਾਲ ਹੋਰੇਨ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ
ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ 6-8 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਉੱਥੇ ਰਹੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਛਾਣ ਲਈ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ
ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅੱਧਾ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਦੱਬਿਆ ਰਿਹਾ।
ਮੈਨੂੰ ਨੰਦਾ ਅਤੇ ਰਜਨੀਸ਼ ਦਾ ਵੀ ਅਚਾਨਕ ਦੌਰਾ ਮਿਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ
ਵਿੱਚ ਢਿੱਲ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦੇਣ ਦਾ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੁੰਡੇ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ
ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਚੰਗਾ
ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਗੂਗਲ ਸਰਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਡੇਢ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ੪੦੦੦ ਤੋਂ
ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਹ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਅਪਰਾਧ ਸੀ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੱਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਪਾੜਾ ਅਜਿਹੇ
ਕੱਟੜ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ? ਮੇਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬ
ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ
ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ
ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਖਾੜਕੂ, ਮਜ਼ਬੂਤ, ਇਮਾਨਦਾਰ ਨਸਲ ਬਣਾਉਣਾ ਸਮੇਂ ਦੀ
ਲੋੜ ਸੀ। ਜੇ ਸਾਡਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ
ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ
ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 'ਮੇਰਾ ਧਰਮ' ਹੈ। ਪਰ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ
'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲਈ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਕ ੁ ਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਅਤੇ ਇਕਾਬੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ। ਭਾਰਤ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਅਤੇ

292
ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਡੂੰਘਾਈ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਧਰਮਾਂ' ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ
ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ – ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜੈਨਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ। ਰਿਸ਼ੀਆਂ, ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀਆਂ
ਮੂਲ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੋਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੱਦਬੰਦੀ ਵਾਲੇ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ
ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਗੁਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜਿੱਥੇ
ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੱਦਬੰਦੀ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਕਦੇ ਵੀ ਚਲਾਕ, ਧੁਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਸਰਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਦਾਰ ਚੁਟਕਲੇ ਅਤੇ ਕਈ
ਵਾਰ ਸਿੱਧੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਾਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ
ਦੇਖਿਆ ਹੈ।
ਆਓ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਈਏ। ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ
ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਟਕਲਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਧਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ
ਕੋਟਰੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹੈ। ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ (ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ), ਅਮੀਰ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਾਂ ਤੋਂ
ਉਹ ਬੇਘਰ ਭਿਖਾਰੀ ਬਣ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ
ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕਿੰਨੇ ਰਿਸ਼ਤੇ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੌਫੀਆਂ ਵੀ ਵੇਚੀਆਂ! ਹੁਣ
ਉਹ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਖਲੋਤੇ ਹਨ।
ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸਕਿ ਼ ਲਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ । ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਸਹੀਆਂ ਹੋਣ?
ਘੱਟ ਆਈਕਿਊ ਅਤੇ ਉੱਚ ਆਈਕਿਊ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਉੱਚ
ਆਈਕਿਊ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਸਹੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਸਹੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਵੇਂ ਦਿਖਾਉਣੀ ਹੈ। ਸਹੀ ਸਮੇਂ
'ਤੇ ਸਹੀ ਬੁੱਧੀ। ਮਨ, ਦਿਲ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਾ ਦਿਲ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ
ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਦਿਲ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਮਨ ਨਾਲੋਂ ਘਟ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਰੁਕਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਸਭ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਗੁੱਸੇ ਤੋਂ
ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇਹ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਜ਼ੋਰ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ
ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਬਣਾ ਸਕੀਏ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ
ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰੀਏ।
ਸਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ,
ਪ੍ਰੀਤਿ

ਬੋਕਾਰੋ -ਮਿਸਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਿਪੋਰਟ

ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ ਸੀ ਐਚ ਏ ਐਸ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਲਫਨਾਮੇ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ

ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ ਚਾਸ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ

'ਤੇ ਅਸਲ ਦੰਗੇ 1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੁੱਲ ਮੌਤਾਂ 69 ਸਿੱਖਾਂ

ਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ - ਰਿਓਟੋਸ ਭੀੜ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫਾਇਰਿੰਗ ਕਾਰਨ ਤਿੰਨ ਗੈਰ-

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ

ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ੧ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਆਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਮੇਸ਼ ਨਗਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ

ਚੰਗੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ

ਜਿਹੀ ਕਲੋਨੀ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਜਮੀਨਦੋਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦੰਗੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਸਿੱਖ

293
ਮਾਰੀਆ ਗਿਆ ਜੋ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂਚ

ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਮੋਰੰਡਮ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ। ਉਮੇਸ਼ ਨਗਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸਟੀਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਦਾ ਪੂਰੀ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਵਿਕਸਤ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਝੂਗੀਆਂ ਅਤੇ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਉਸਾਰੀਆਂ ਹਨ।

ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਿਯਮਤ ਸੜਕ ਲਿੰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕਾਂਤ ਸਥਾਨ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ

ਹੋਏ ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਅਤੇ ਥਾਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਝੋਗੀ ਵਾਸੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ

ਸਫਾਇਆ ਕਰਨ ਵਿਚ ਇਹ ਮੌਤ ਦੇ ਦਸਤੇ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ

ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ 10,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿਖੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ

ਸੁਣਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ 20,000 ਰੁਪਏ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ

ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਾਨ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ

ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੱਥ ਵਜੋਂ ਹਰੇਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ 20,000

ਰੁਪਏ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਹੁਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ 'ਤੇ ਰਾਜ

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੰਗਾ ਪੀੜਤ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।

ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬੋਕਾਰੋ

ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦਰਮਿਆਨ

ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨੋ ਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਜਾਂਚ ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ

ਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ ਜੋ ਬੋਕਾਰੋ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਪਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਖੋਜ

ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਵਾਲੇ 'ਤੇ ਕਿ ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ, ਨੋ ਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਚੇਜ਼ ਤਹਿਸੀਲ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ। ਚਾਸ ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਧਨਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਉਪ-ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਸੋਂ ਦਾ

ਵਪਾਰਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਟੀਲ

ਸਿਟੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਚਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਛੋਟੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ

ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਕਾਮੇ --- ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਕਨੀਸ਼ੀਅਨ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ

ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੋਕਾਰੋ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਚੰਗੀ ਸੀ।

ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਝੱਲੇ ਹਨ।

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਬੋਕਾਰੋ ਪਹੁੰਚੀ। ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ

294
ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਪਡਟ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੁਪਡਟ ਤੋਂ ਵੱਖ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਜਿਸਦਾ

ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਧਨਬਾਦ ਵਿਖੇ ਹੈ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਤੀਜੇ

ਵਿਰੁੱਧ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। .

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 1

ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ੬੯ ਸਿੱਖ

ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭੜਕੀਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਤਾਂ ਤਿੰਨ

ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ

'ਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ।

ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲ ਗਈ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਿੱਖ

ਕਰਮਚਾਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਟੀਲ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਜਾਂ ਬਸਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ

ਦੂਰ ਝੂਗੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਉਮੇਸ਼ ਨਗਰ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਜੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ

ਬਾਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਕੱਚਾ-ਪੱਕਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਕਚੇ-ਪੱਕੇ ਘਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਸੈਂਕੜੇ ਝੂਗੀ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛੜੇ

ਲੋਕ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਸ਼ਰਮੈਨ ਅਤੇ ਗੁਆਲੇ। ਇਹ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ

ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਥਿਤ ਸਨ, ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੋਈ

ਸਹਾਇਤਾ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ

ਖੇਤਰ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ

ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਸਹੀ ਸਨ। ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਕਤਲਾਂ ਸਮੇਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੰਭੀਰ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਹੋਈਆਂ ਉਹ ਹਨ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕਲੋਨੀ, ਲਖਰਖਨਾ ਜਾਂ ਰਿਤੂਦੀਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ

ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਜਿੱਥੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੰਗਾਕਾਰ ਮਾੜੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਨ।

ਬੋਕਾਰੋ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਨ - ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 40 ਤੋਂ 50, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ

ਅਜਿਹੀਆਂ ਭੀੜਾਂ 2000 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। 31 ਵੀਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ੋਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਧਮਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ੧ ਨਵੰਬਰ

ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ੮ ਵਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰੀ। ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ

295
ਕਰਫਿਊ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਤੱਥ ਰੱਖਣਾ ਗੈਰ -ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਗਭਗ

ਕਰਫਿਊ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਵਜੋਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ।

ਰਿਕਾਰਡ 'ਤੇ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਗੋਰੇ ਰਾਜਦੂਤ ਦੀ ਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਅੱਗੇ

ਵਧੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੰਗੇ ਨੂੰ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੱਗਰੀ ਸਪਲਾਈ

ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਐਫਆਈਆਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਇੱਕ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਭੇਜੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਪੱਖ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰ ਸਕੇ।

ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਵਾਂਗ ਬਾਕੋ ਵਿਖੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ (ਕਾਂਗਰਸ-ਆਈ) ਨੇ

ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸਕੈਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ

ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਟੇ ਵੀ ਬਾਕੋ 'ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ

ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਉਲਟ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਾਕੋ ਅਪਰਾਧਿਕ

ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ

ਅਧੀਨ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਕੇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੁਕੱਦਮੇ

ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ

ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ ਪੱਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ

ਅਪਰਾਧਿਕ ਕੇਸ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਜਦੋਂ ਨਾਮ (ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਾਮ ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ

ਵਿੱਚ) ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ

ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੇਵਲ ਐਕਟ ਦੇ 8 ਬੀ ਤਹਿਤ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ

ਨਾਮ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਪਰਾਧਿਕ ਅਦਾਲਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੋ ਵਿਖੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਉਪਲਬਧ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਰਾਹੀਂ 1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ

ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੀਆਈਜੀ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ

ਕਿ ਕੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਨੇ 2 ਨਵੰਬਰ 1986 ਨੂੰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ

ਦੰਗੇ ਭੜਕ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੀਆਈਜੀ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਦੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਅਨੁਮਾਨ ਜਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸ੍ਰੀ ਕੇ ਐਸ ਬਿੰਦਰਾ

296
(ਨੰ ਬਰ 106) ਵੱਲੋਂ ਸਿਟੀ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਸਰਨ 'ਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੋਸ਼

ਲਾਇਆ ਕਿ....

"ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਏਐਸਆਈ ਚਾਸ, ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਲ ਇਸ

ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਲੰਘ ਗਏ। ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਹ

ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫਾਇਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ

ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਟੀ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਸਰਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਆਏ। ਉਹ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਪਾਲ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਏਐਸਆਈ

ਪਾਲ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੰਗੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਉਸ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ

ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਿੜਕਣ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਪਾਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸਰਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਾਂ

ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚਲੇ ਗਏ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ

ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸੀ।"

ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਸੱਚਮੁੱਚ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ

ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਸੀ ਪਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਨੇ ੜਿਓਂ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇੱਕ

ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ

ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿਸ ਜਸਬੀਰ ਕੌਰ (ਨੰ ਬਰ 147) ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਾਰੋ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਕੇਅਰਟੇਕਰ ਵਜੋਂ

ਨੌ ਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ......

".... 1-11-84 ਨੂੰ ਲਗਭਗ 8 'ਤੇ। 30 ਜਾਂ 9 .m ਉਹ (ਪਿਤਾ) ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਣ ਲਈ

ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ

ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਰਚਾਰਜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਪਲਾਂਟ ਨਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਿਤੇ

ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹੇ।

ਕਿ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਕਮਲਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਉਮਰ 25 ਸਾਲ) ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਖੇ ਟੀਵੀ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਅਤੇ ਉਹ 30 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਘਰ ਹੀ ਸੀ।

ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ (43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ) ਦੇ ਗਿੱਟੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਫਰੈਕਚਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਡੇ

ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਪਲੱਸਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਪਈ ਸੀ।

ਕਿ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਕੁਲਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਉਮਰ 16 ਸਾਲ) ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਨੌ ਵੀਂ ਬੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦਾ

297
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ

ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਨੌ ਵੀਂ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ, ਕੁਆਟਰ ਨੰ ਬਰ 1066 ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ

ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਘਰ ਵਿਚ ਸੀ।

ਕਿ ਮੇਰਾ ਜੀਜਾ (ਸ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ 32 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੈ)ਜੋ ਇੱਕ ਟਰੈਕਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ

ਅਤੇ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਉਹ 1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਲਗਭਗ 10 .m ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੱਲ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ, ਲਾਠੀਆਂ ਕੁਹਾੜੀਆਂ,

ਬਰਛੇ, ਅਸਲਾ, ਪੱਥਰ ਆਦਿ ਸਨ। ਉਹ "ਮਾਰ ਕਰੋ ਸਾਲੇ ਸਰਦਾਰੋਂ ਕੋ", "ਲੁੱਟ ਲੋ" ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ

ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭੀੜ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਫ ਪਛਾਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ , ਉਹ ਸੀ

ਮਿਸਟਰ ਉਪੇਂਦ੍ਰ, ਸ੍ਰੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਜੀਤ ਸਾਰੇ ਸੈਕਟਰ ਨੌ ਵੀਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ। ਫੋਰਥ ਸੈਕਟਰ ਅੱਠਵੀਂ ਦੇ

ਸ੍ਰੀ ਵਿਨੈ ਕੁਮਾਰ ਸਾਹੂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ੍ਰੀ ਦੀਪਕ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਛਾਣ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਵੀ ਕੀਤੀ।

ਕਿ ਭੀੜ ਦੇ ਧਮਕੀ ਭਰੇ ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੱਲ ਕਜਤਰਨਾਕ

ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਦੇਖ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ, ਯਾਨੀ ਮੈਂ, ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ (27 ਸਾਲ), ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ (21

ਸਾਲ) ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ (19 ਸਾਲ) ਅਤੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ (ਕ੍ਰਮਵਾਰ 2 ਸਾਲ ਅਤੇ 2

ਮਹੀਨੇ ) ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚ ਗਈਆਂ। ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ

ਨੰ ਬਰ ੨੦੧੫ਦੀ ਘਰ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਮੇਰੀ

ਮਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਸੀ।

ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਭੀੜ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਸਬਬਲ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ

ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਜਾਂ ਪੈਟਰੋਲ ਦੇ

ਟੀਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਕੜਾਹੀਆਂ ਤੋੜ ੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ

ਸਾਡੀ ਖਿੜਕੀ ਰਾਹੀਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੜਦੇ ਚੀਥੜੇ ਸੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭੀੜ ਨੇ ਸਾਡੇ

ਘਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਕੁਝ ਕੱਪੜੇ ਪਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ

ਗਈ। ਮੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਜੀਜੇ ਨੇ ਅੱਗ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ

ਦੌਰਾਨ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ

ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਅਤੇ ਸੱਬਲਾਂ

ਨਾਲ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਨੈ ਕਸ਼ਨ

298
ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਘਰ

ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਅਤੇ ਧੂੰਆਂ ਵੇਖਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਘਰ ਵਿਚਲੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ

ਮਿਲਿਆ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ , ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਪਿਤਾ, ਵੱਡੇ

ਭਰਾ ਅਤੇ ਜੀਜਾ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਸਭ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਘਸੀਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ

ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਕੁਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ

ਹੋਰ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਬਰਛਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਜੀਜਾ

ਇੱਕ ਮੋਨਾ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਕੁਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਰੋਇਆ ਪਰ ਮਾਂ ਰੋਂਦੀ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ

ਰੋਈ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਦੱਬ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੱਲ ਬੇਵੱਸ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਮਾਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ

ਦਾ ਰੋਣਾ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਾਂ ਲਈ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਜੀਜਾ

ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਚਾਨਕ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ

ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਮਾਂ, ਪਿਤਾ, ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਜੀਜਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ

ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਟ-ਮਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਹ ਹੱਥ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਪੰਜ ਪੀੜਤਾਂ

ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਭਿਆਨਕ ਕਤਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। . "

ਇਸ ਹਲਫਨਾਮੇ ਤੋਂ ਵੇਰਵੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੱਢੇ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਲਗਭਗ

ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ

ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਬੋਕਾਰੋ ਵਿਖੇ ਔਰਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕਤਲ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ।

ਗੈਮਨ ਕਲੋਨੀ ਦੇ ਸ ਨਿੰ ਦਰ ਸਿੰਘ (ਨੰ ਬਰ 109) ਦਾ ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ

ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ .........

"1 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ , ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚਾਹ ਪੀਤੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੋਸ਼ੀ ਕਲੋਨੀ ਵੱਲ

ਬਹੁਤ ਸ਼ੋਰ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮਾ ਸੁਣਿਆ ਜੋ ਸਾਡੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੋਂ 400 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ

ਉਸ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ

ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਟਰੱਕਾਂ ਅਤੇ ਘਰ ਨੂੰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ

ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸੁਣਿਆ ਜਿਵੇਂ

299
"ਸਿੱਖਨ ਕੋ ਲੁੱਟ ਲੋ - ਸਿੱਖਨ ਕੋ ਮਾਰ ਕਰੋ। ਸਰਦਾਰੋ ਕੋ ਪੰਜਾਬ ਭਿਜ ਕਰੋ, ਆਦਿ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਡਰ ਗਏ

ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣਿਆ

ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਾਮਾਨ ਲੈ ਕੇ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ

ਬਹੁਤ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇ ਦਾ ਨਾਮ) ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ

ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢੀ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਾਹਰ

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ

ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਨੇ ੜਲੇ ਥਾਣੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਵੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਗੇ

ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਵਾਰ -ਵਾਰ ਸਹੁੰ ਖਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ

ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ

ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਜਾਵਾਂਗੇ

ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ (45 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ) ਨੇ ਉਪਰੋਕਤ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਜਗਜੀਤ ਕੌਰ (ਲਗਭਗ 17 ਸਾਲ ਦੀ

ਉਮਰ) ਜੋ ਚਾਸ ਕੰਨਿਆ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਚਾਸ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਅਤੇ ਸਨੈ ਕਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ

ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਹਰ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਭਰੋਸਾ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ

ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ੧੩ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ

ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਨੇ ੜਲੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸਨ। ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,

ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ

ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸਮਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਸੀਂ ਘਰ ਵਿੱਚ

ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ -

• ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਜਗਜੀਤ ਕੌਰ

• ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ, ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ, ਇੱਕ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਸਵੇਨ ਸਿੱਖ

• ਪਿਆਰਾ ਕੌਰ ਡਬਲਯੂ/ਓ ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ

• ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਸਿੰਘ, ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ, ਇੱਕ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਸਵੇਨ ਸਿੱਖ

• ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ

300
 • ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ

ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਨਾਹ ਲੈਣ

ਲਈ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ

ਇਸ ਧਾਰਨਾ 'ਤੇ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗੁਆਂਢੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਬਚਾਉਣਗੇ , ਉਨ੍ਹਾਂ

ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਲਗਭਗ 6 ਪੀ.m 1-1-84 'ਤੇ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧੱਕਾ

ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਣਿਆ। ਸਾਡੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਝਾਕਦਿਆਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ਛੇ ਵਿਅਕਤੀ

ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਉਹ ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ, ਲਾਠੀਆਂ, ਬਰਛੇ ਅਤੇ ਚਾਕੂਆਂ ਅਤੇ

ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਤਿੱਖੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ

ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਛੇ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ੧੦ ਤੋਂ ੧੫ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਾਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਪਰ ਜੇ ਮੇਰੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰਨ

ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਗੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ

ਮਾਮਲਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੀਕਿਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ

ਦੇਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਪਰੋਕਤ ਨਾਮਜ਼ਦ ਛੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਸਾਡੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ

ਹਨ ਅਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਬੰਦੇ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ

ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ

ਜਦੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਟੁੱਟ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ, ਭੱਜਣ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣਾ

ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਤੁਰੰਤ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ

ਤਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਖੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਉਪਰ ਦੱਸੇ ੬ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ ਚੰਦਨ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ

ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਾਪਰ ਮਾਰਿਆ। ਉਹ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ

ਕਿ ਉਹ ਚੀਖੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਚਾਪਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ

ਬਹੁਤ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਰਿਆਂ ਹਮਲਾਵਰਾਂਨੇ ਉਸ ਡਿੱਗੀ ਪਈ ਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ

ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਅਗਲਾ ਹਮਲਾ ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਜਗਜੀਤ ਕੌਰ (ਲਗਭਗ 17 ਸਾਲ) ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ

301
ਲੰਬਾ ਚਾਕੂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਕੱਟ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਖੂਨ ਦੀ ਇੱਕ ਧਾਰਾ ਵਹਿ

ਗਈ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਈ ਪਰ ਉਪਰੋਕਤ ਅਪਰਾਧੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਬੇਸਹਾਰਾ ਭੈਣ ਮਰ ਗਈ ਹੈ।

ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਈ, ਤਾਂ ਉਪਰੋਕਤ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮਰਨ ਤੱਕ ਹੋਰ ਸੱਟਾਂ ਮਾਰੀਆਂ।

ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਪਰੋਕਤ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ

ਲਾਠੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਰ ਗਏ। ਉਪਰੋਕਤ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਟਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੈਣ ਪਤਨੀ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ

ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁੱਟ ਲਿਆ

ਸੀ।"

ਇਹ ਡਿਪੋਨੈਂ ਟ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰਾਸ-

ਐਗਜ਼ਾਮੀਨੇ ਸ਼ਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਹਲਫਨਾਮੇ

ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਕਿਹਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸੱਚਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨੌ ਜਵਾਨ

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਵਹਿ ਗਏ।

ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜੋ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।

ਹੁਣ ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੈਕਟਰ 8-ਬੀ ਦੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ (ਨੰ ਬਰ 150) ਦੇ

ਹਲਫਨਾਮੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ, ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ –

"ਭੀੜ ਨੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਚੀਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਿੜਕੀਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ

ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੜਦੇ ਚੀਥੜੇ ਸੁੱਟੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੱਚਾ ਬੰਬ

ਸੁੱਟਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੌ ਕਰਾਣੀ ਨੌ ਕਰ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗੀ। ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ

ਖੋਲ੍ਹ ਸਕੀ ਤਾਂ ਭੀੜ ਦੇ ਰਿੰਗ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਜੇਨੇ ਯੂ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਘਰ ਨੂੰ

ਲੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇ ਕੈਦੀ ਬਾਹਰ ਆਉਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ

ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਲੜਕਾ ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਭੀੜ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਮੁੰਡੇ 'ਤੇ

ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਘਸੀਟਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲਾਠੀਆਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ

302
ਅਤੇ ਸਬਬਲ (ਕ੍ਰੋਬਾਰਾਂ) ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੱਟਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਸਿਰ

'ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।' ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਕਾਰਨ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ........"

ਨਿੰ ਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸੀ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ

ਹਲਫਨਾਮਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਰਤਿਆ ਜਾ

ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਚਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਨੰ ਬਰ 92) ਦਾ ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦੀ

ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੋਟਰ-ਸਪੇਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰ

ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ.......

"ਕਿ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਤਾਲੇ ਤੋੜ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੁਕਾਨਾਂ

ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਲੁੱਟ ਦੀ ਹੋੜ ਲਗਭਗ 8 ਜਾਂ 9 ਵਜੇ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਲਗਭਗ ੧ਵਜੇ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਰਹੀ। ਭੀੜ ਜਦੋਂ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ

ਸਾੜ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਘੁੰਮਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ

ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਜਾਂ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ

ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਕਿ ਦੁਕਾਨਾਂ/ਘਰਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 4 ਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ

ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਹਲਚਲਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਲਗਭਗ 5 ਵਜੇ ਭੀੜ ਨੇ ਐਮ/ਐਸ ਬਿੰਦਰਾ

ਟਾਇਰਜ਼ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਭੀੜ ਨੇ ਚੀਕਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਗੁਲਮਰਗ ਮੋਟਰ ਕੰਪਨੀ

ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਡਰ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ‘ਗੁਰਦੁਆਰਾ

ਚਾਸ’ ਨੂੰ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭੀੜ ਨੇ ਸਾਡੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਬਿਹਾਰੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇ ਦੁਕਾਨ ਸੜ

ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੁਕਸਾਨੀ ਜਾਵੇਗੀ।

ਆਖਰਕਾਰ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਜੀਪ, ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ (ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੰਦਰਾ ਪੁਲਿਸ

ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਈ) ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 7 ਵਜੇ ਤੇ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ‘ਚਾਸ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ’ ਆ ਗਏ।

ਸ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ (ਨੰ ਬਰ 36) ਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਬਿਆਨ

ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬੋਕਾਰੋ ਸਟੀਲ ਸਿਟੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸੀ ਜਦਕਿ ਸ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਨੰ ਬਰ

32) ਜੋ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਚਾਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸੀ।
ਬੋਕਾਰੋ ਵਿਖੇ ਪੁਲਿਸ ਕਾਨਪੁਰ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਜਿੰਨੀ ਬੇਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਲਫਨਾਮੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ

303
ਹਨ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਦੀ ਮਦਦ

ਮੰਗੀ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬੋਕਾਰੋ ਦੀ ਸਥਿਤੀ 7-8 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਨੋ ਟਿਸ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਐਫਆਈਆਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੂਰੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਹਨ। ਲਗਭਗ ਹਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ

ਕੇਸ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਇਹਨਾਂ

ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੇਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਧੀਨ ਹਨ। ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ ਚਾਸ ਦੀਆਂ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹਲਫਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਵੋਲਯੂਮ -2, ਅੰਤਿਕਾ 13 ਵਿੱਚ ਪੰਨਿਆਂ 57-59 ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।

ਐੱਫਆਈਆਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਵੀ ਵੋਲਯੂਮ -2, ਅੰਤਿਕਾ 14 ਵਿੱਚ

ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਨਿਆਂ 60-65 ਤੇ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ

ਵੋਲਯੂਮ - 2, ਅੰਤਿਕਾ 15 ਵਿੱਚ ਪੰਨਿਆਂ 66-68 'ਤੇ ਹਨ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੋ ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ

ਚਾਸ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਵੋਲਯੂਮ - 2, ਅੰਤਿਕਾ 16 ਵਿੱਚ ਪੰਨਾ 69 ਤੇ ਹੈ

ਬਿਦਰ (ਕਰਨਾਟਕਾ) ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ;

[ਬਿਦਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ]

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬਚੇ ਰਾਹੀਂ,

ਪੰਜਾਬ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਸਤੰਬਰ 1988 ਵਿਚ ਬਿਦਰ, ਕਰਨਾਟਕ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ

ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੀ ਆਰ ਓ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਜਸਟਿਸ ਏ ਐਸ ਬੈਂਸ ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ

ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਣਲਈ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ

ਇੱਕ ਹਫਤਾ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਿਤਾਬਚਾ ਕਈ ਸੀਮਤ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ

ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਬਾਰੇ ਸਮਾਂ ਲੰਘਣ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆਏਗੀ। ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ

ਅੰਦਰੂਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਬਿਦਰ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਭੇਤ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰੇਗੀ!

ਫਿਰ ਵੀ, ਬਿਦਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਵੇਂ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪

ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ

ਸਮਝਿਆ। ਬਿਦਰ ਸੁਨੇ ਹਾ ਇਸ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਧੇਰੇ ਪਰਿਪੱਕ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਉਹ ਨਹੀਂ

ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਦਰਜ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ !। ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ

304
ਦੇਸ਼(ਰਾਜ-ਸਟੇਟ) ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰਾਸ-ਉਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼

ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਜ ਵੱਲ ਇੱਕ ਇੰਚ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ

(ਰਾਜ-ਸਟੇਟ) ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਤਿੱਖੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ

ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਕਲੀਵੇਜ (ਦਰਾਰ) ਹੁਣ

ਇਕ ਨਵੀਂ ਹਕੀਕਤ ਹੈ।

ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਇਹ ਦਰਾਰ

ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਹੋਣ ਲਈ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਦਰਾਰ

ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਲਈ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ! ਜੇ ਕਲੀਵੇਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧਣ ਦੀ

ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸੁਰੱਖਿਆ

ਲਈ ਬੜੇ ਭੈੜੇ ਨਿਕਲਣਗੇ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਇਕ

ਸੁਨਹਿਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ

ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀ ਐਚ ਆਰ ਓ ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਇਸ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਫੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ

ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਿਦਰ ਦੁਖਾਂਤ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿੱਲ

ਹੈ।

ਡੀ ਐਸ ਗਿੱਲ, ਐਡਵੋਕੇਟ,

ਚੇਅਰਮੈਨ, ਆਈ ਐਚ ਆਰ ਓ

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਬਿਦਰ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ (1469-1539 ਈ)

1510 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀਲੋਨ (ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ) ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਇਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ

ਬਿਦਰ ਵਿਚ ਪਧਾਰੇ ਇਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ (1666-1708 ਈ) ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ

ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲੇ "ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ" ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਵਿਚ ਪਾਹੁਲ ਦੇਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ

ਇਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਸਨ।

ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਨੂੰ ਇਥੇ ਭੇਜਿਆ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ

305
ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਨਵਾੜਾ

(ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਵਿਖੇ ਵੱਸ ਗਈ।

ਜਿਸ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ (ਝੀਰਾ) ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ)

ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੇਰ 1950 ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਨਵੇਕਲੀ ਦਿੱਖ ਵਿਚ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ

ਗਿਆ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਵੇਂ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਇਸ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ

ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ, ਨਵ ਜੰਮੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ

ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤੱਕ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗ ਗਈ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਇਸ

ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਦਲ ਮੰਨਣ ਆਏ ਸਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਤੀਰਥ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਨਾਨਕ ਜੀਰਾ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਹੁਮਹੁਮਾ ਕੇ ਪੂਜਣ ਲੱਗ ਗਈਆਂ। ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੂੰ ਬਿਦਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ

ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਉਪਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਹੇਠ

ਲਿਖੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁਣ 500 ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ

1969 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ

ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1975 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ 1500 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 1454 ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ

ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਨੇ 8 ਅਗਸਤ 1980 ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ

ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ 57 ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪੋਲੀਟੈਕਨਿਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ੬੦

ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ, ੧੯੮੬ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪ੍ਰੀ-

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਲਜ ਨੇ ਇਸ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਲਗਭਗ 600-700 ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹਨ, ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਸਨ।

ਇਹ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਇਕ ਲਖ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ , ਇਹਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ

ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਥੇ ਮੌਜੂਦ ਨੇ ਪਰ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ, ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਹਾਹਾਕਾਰ ਅਤੇ ਕਤਲਾਂ ਨਾਲ ਹਿੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ

14 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਅਗਲੇ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੇ

ਮਨਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਬਦਸੂਰਤ ਦਾਗ ਛੱਡ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੀੜਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਡੂੰਗਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਕ ਦੀ ਲਹਿਰ ਫੇਲ

306
ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਪੜਨ ਆਓਂਦੇ ਸੀ। ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ

ਵਿਚ ਖਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਂਡੇ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਫਿਕਰਾਂ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈਆਂ

ਸੀ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਹਿਸ਼ੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨੋ ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਆਪਣੇ

ਚੇਅਰਮੈਨ ਸ੍ਰੀ ਜਸਟਿਸ ਏ ਐਸ ਬੈਂਸ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੱਜ ਹਨ, ਨੂੰ

ਬਿਦਰ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਬੈਂਸ

ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਬਕਾ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ ਅਧਿਕਾਰੀ

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਸਮੇਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਮੇਡਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸੇਵਾ

ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ।

ਟੀਮ 29 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਉਤਰੀ ਅਤੇ ਬਿਦਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ

ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਇੱਕ

ਵਪਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਟੀਮ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਸਿਵਲ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ

ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਇਸ ਨੇ ਅਜੇ ਜਖਮੀ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ (18) ਦਾ ਬਿਆਨ

ਦਰਜ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਚਾਕੂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ

ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚਮਤਕਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ!

ਇਸ ਵਫਦ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ

ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਟੀਮ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ ੧੩੪ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਿਦਰ ਲਈ ਸੜਕ

ਰਾਹੀਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ। ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦਲ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ।

ਡਰਾਈਵਰ ਅਤੇ ਟੀਮ ਦਾ ਸਮਾਨ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਫਦ ਦੇ ਹਰ

ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜੇ ਮੈਟਲ ਡਿਟੈਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ। ਉਸ ਦਿਨ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ

ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਵੇਰ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਵਾਗਤ ਦਾ

ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਟੀਮ ਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗਈ ਜਿਥੇ ਓਹਨਾ ਸਾਰਾ ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ ਦਾ

ਇਲਾਕਾ ਸੰਘਣੀ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆ ਵੇਖਿਆ। ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ

ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸੀ।

ਬਾਕੀ ਦਾ ਦਿਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਣ, ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਇਕੱਠੀ ਕਰਣ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਏ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ

307
ਅਧਿਕਾਰੀ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਅਤੇ

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਟੀਮ ਨੇ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਦੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਦਾ ਵੀ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਿਪਿੰਗਸ (ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕਟਿੰਗ) ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਟੀਮ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਏ ਗਏ, ਉਹ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰੀ ਪਾਏ ਗਏ ਜੋ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ

ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵੇਖਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਜਸਟਿਸ ਏ ਐਸ ਬੈਂਸ ਨੇ

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਏ ਗਏ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ

ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿਚ ਬਿਦਰ ਤੋਂ

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਾਪਸ ਆਏ ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਬਿਆਨ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ।

ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਟੀਮ ਨੂੰ ਜਨਵਾੜਾ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਇਕ ਹੱਦ

ਤਕ ਖਿਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਪਰ, ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੀ ਆਈ ਜੀ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਰੁੱਖੇ ਵਿਓਹਾਰ

ਵਾਲੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਟੀਮ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਵਿਹੜੇ

ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੋਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ

ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵੱਧ ਹਨ।

(1) ਬਿਦਰ (ਕਰਨਾਟਕਾ) - ਘਟਨਾਵਾਂ

ਸਥਾਨਕ ਸਥਾਈ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ 11 ਘਰ ਅਤੇ 9 ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰੇ

ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਦਾਰੇ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ

ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ

ਜਨਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ 15-16 ਅਤੇ 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ

ਗਈ। ਇੱਕ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ 2 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਿੱਖ ਜਾਇਦਾਦ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ ਤਬਾਹ

ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਛੇਵਾਂ, ਕਿਸ਼ਨ ਮਲ ਪੰਡੇਕੀ ਜੀ ਡੀ ਫਾਰਮੇਸੀ ਕਾਲਜ, ਬਿਦਰ ਦਾ ਸਿੱਖ

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਰਜਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 125 ਸਿੱਖ

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ।

308
 ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਸ ਸਾਲ ੧੫ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਏ ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਤਿਉਹਾਰ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਗਣੇਸ਼

ਹਿੰਦੂ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਿਵ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬਾਹਾਂ ਅਤੇ

ਹਾਥੀ ਦਾ ਸਿਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦਿਨ ਪੈਦਾ

ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਦੂਜਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਰਾਠਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਠਾਰਵਾਂ ਸਦੀ ਦਾ ਦੇਸ਼

ਭਗਤ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਵਜੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਵੀ ਇਸੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੇ ਐਸ ਪੀ ਬਿਦਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ

ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਡਰ ਜਾਹਿਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਤੇ ਟਾਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ

ਪਰ ਇਸ ਸਾਲ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ (ਪੱਤਰ ਦੀ ਕਾਪੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ) ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕੱਟੜ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੇਲੇ -ਕੁਵੇਲੇ ਦੇ ਝਗੜੇ

ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।

ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਝਗੜਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੁਝ

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸਿਨੇ ਮਾ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਲਚਲ

ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤੰਬਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਾਨ

ਦੀ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ; "ਕੀ ਤੁਸੀਂ

ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਭੌਂਕਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਤੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੇ?" ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀ

ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਫਤਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਈ ੧੯੮੮ ਦੇ

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ!

15 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਨਿਊ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ

ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹੁੱਲੜਬਾਜ਼ ਤੱਤ ਇੱਕ ਹਮਲਾਵਰ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਨਾਲ

ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ ਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਪੂਜਾ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ

ਤਿੰਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ

ਬਹੁਤ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਿਰੋਹਾਂ ਨੂੰ

ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜੋ ਭੁਗਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ

ਧਮਕੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ 100 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੁਪਏ ਅਦਾ ਕੀਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਵਿੱਤੀ

309
ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਮੱਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਝਗੜੇ ਆਮ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ

ਤਣਾਅ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਚਿੰਗਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਗ 14 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 21,00 ਵਜੇ ਬਦੁਰੂਦੀਨ ਕਲੋਨੀ (ਬਦਲਕੇ ਗਾਂਧੀ ਗੰਜ)

ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ

ਹੁੱਲੜਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਕੁੰਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਬਾਹਰੋਂ

ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਆਓਂਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਗਰੂਪ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ

ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ, ਅਗਿਓਂ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਸੀਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ

ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾ ਕੋਲ ਰਸੀਦਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਹੁਲਦਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੁੱਟਿਆ ਜੋ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ

ਆਏ ਸੀ। ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਭੜਕੀ ਭੀੜ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ

ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਕੁਝ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਵੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ

ਲੈ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਪਹਿਲਾ ਤਿੰਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ

ਲਗਭਗ 22.30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਤੁਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕੋਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣ

ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਗਭਗ 08,00 ਵਜੇ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭੀੜਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇੱਕੋ

ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ (ਦੋਵੇਂ ਪੰਜ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹਨ)। ਜਲਦੀ ਹੀ ਲਗਭਗ 600-700 ਵਿਦਿਆਰਥੀ

ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 30 ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਗੰਜ ਜਾਣ

ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸ੍ਰੀ ਐਮ ਐਸ ਸੁਖੀਜਾ ਨੇ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲਜ ਕੈਂਪਸ

ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੀੜ ਜੋ

ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਊਂਡਰੀ ਦੀ ਕੰਧ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ

ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ

ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਢਾਹੁਣ ਤੋਂ ਰੋਕੋ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ 250 ਪੁਲਿਸ

310
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ! ਜਦੋਂ ਭੀੜ

ਕਾਲਜ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਬਾਊਂਡਰੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ

ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ,

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਈ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ

ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਨੇ

ਕਾਲਜ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਹਮਲੇ, ਸਾੜ-ਫੂਕ ਜਾਂ ਕਤਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ

ਲਈ ਕਿਤੇ ਵੀ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਭੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਗਣੇਸ਼ ਪੂਜਾ ਦਾ

ਦਿਨ ਸੀ ਅਤੇ 100-200 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਗਲੀ ਦੇ ਕੋਨੇ ਤੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ

ਸੀ। ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕਾ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ

ਜਨਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ

ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪਾਸੇ ਲੰਘ ਕੇ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਇਕਬਾਲ

ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਨੇ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਉਹ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ

ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੋ ਕਿ ਨੇ ੜੇ ਹੀ ਖਲੋਤਾ ਸੀ,

ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਲਾਈਵ ਕਮੈਂਟਰੀ ਹੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ

ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਤੇ ਵੀ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦਿਨ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ

ਨੁਕਸਾਨ ਇੰਸਾਨੀ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਭੀੜ ਕਾਨੂੰ ਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਡਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਮਸਾਲੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਚਲੀ

ਗਈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੇ ਅਕਸਰ ਭੀੜ ਨੂੰ "ਪੁਲਿਸ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" (ਪੁਲਿਸ

ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ) ਅਤੇ "ਐਸ ਪੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਾਓੰਦੇ ਸੁਣਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜੋ ਕੁਝ

ਵੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰ ਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ

ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭੀੜ ਬਾਂਸ ਦੀ ਡੰਡੀਆਂ (ਇਕਸਾਰ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ),

ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਛੜਾਂ, ਖੰਜਰ ਅਤੇ ਭੜਕਾਊ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੀ।

ਲਗਭਗ 19.00 ਵਜੇ, ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ੜਲੇ ਗੁਲਬਰਗਾ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚੇ।

ਉਸਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ,

ਲਈ ਅੱਠ ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ! ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ 41

311
ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾਇਆ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਇਸ ਤੋਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

੧੬ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਵੀ ਭੰਨਤੋੜ ਅਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ

ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਦਿਨ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ

ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਰਾਜਕਤਾ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਕਾਲਜ ਦੀ

ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼

ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਾਲਾਂਕਿ

ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। (ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ, 19 ਸਤੰਬਰ, 1988)।

ਕੁਝ ਅਵਾਰਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ੧੭ ਅਤੇ ੧੮ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗੁਆ ਲਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਭਰਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ

ਮਰਦ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਚਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇੱਕ ਖੂਹ ਤੋਂ

ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਸੌ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ।

ਭੀੜ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋਰ ਦੋ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ

ਗਈ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

1- ਉਪਕਾਰ ਸਿੰਘ (ਡੀ ਫਾਰਮੇਸੀ ਕਾਲਜ) ਪੁੱਤਰ ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੋਨਿਲ ਰਿਫਰੈਸ਼ਮੈਂਟ, ਬੱਸ

ਸਟੈਂਡ, ਧਾਰੀਵਾਲ (ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ)।

2 ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਨੰ ਦ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਮੇਚ) ਪੁੱਤਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਆਨੰ ਦ 326-ਏ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ

ਕਲੋਨੀ, ਓਪੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਬੈਂਕ, ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ (ਹਰਿਆਣਾ)।

3 ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਸਿਵਲ), ਪੁੱਤਰ ਮੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੀ-50, ਸਾਊਥ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ

ਪਾਰਟ-2, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।

4 ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਸਿਵਲ) ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ, ਬਾਰਬੰਕੀ

(ਯੂਪੀ)।

5 ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ, ਬਾਰਾਬੰਕੀ (ਯੂਪੀ)।

6 ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਵਰਾ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਮੇਚ) ਪੁੱਤਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ 556/6,

ਰਾਜ ਪਾਰਕ, ਜੈਪੁਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) (ਯੂਪੀ)।

6 ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਵਰਾ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਮੇਚ) ਪੁੱਤਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ 556/6, ਰਾਜ ਪਾਰਕ, ਜੈਪੁਰ

312
(ਰਾਜਸਥਾਨ)

(ਯੂਪੀ)।

7- ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਵਰਾ (ਤੀਜਾ ਸਾਲ ਮੇਚ) ਪੁੱਤਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ 556/6, ਰਾਜ ਪਾਰਕ, ਜੈਪੁਰ

(ਰਾਜਸਥਾਨ)

(2) ਖੋਜਾਂ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ;
੧- ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀਆਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਬਿਦਰ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਹਲੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ। ਮੂਲ ਇਰਾਦਾ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨਾ ,

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨਾ ਸੀ।

2- ਸੱਟਾਂ ਮਾਰਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਢੰਗ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੀੜਾਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ

ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲੀ ਨਫ਼ਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ। 18 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰਹਿਤ ਲੜਕਾ, ਜੋ

ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਬਿਦਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ 14 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਕਈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ

ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਵਾਂਗ ਮੱਕੀ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ

ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਜ਼ਖਮ ਮਿਲੇ। ਚਾਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ

ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਵਾਲ

ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟਣ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਆਰੇ (ਆਰਾ ਮਸ਼ੀਨ) ਤੇ

ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

3- ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ

ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਹ

ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਇਆ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ। ਕਸਬੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ

ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਸ਼ਲਾਘਾ ਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ

ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ।

੪- ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਖਿਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਗੁੰਡਾ

ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਇੰਜਣ ਵੀ ਬਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਲਈ ਬਚਾ ਲਏ

313
ਸਨ। ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਵਾਹਨ ਵੇਖੇ। ਹੋਲੋਕਾਸਟ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਧਿਆਨ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਵੀ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ

ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲਿਆ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਜੋ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਰਾਂ

ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਈ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ

ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

੫-ਇਸ ਤੱਥ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਲਿਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ

ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਇੱਕ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕਸਾਰ ਸਨ।

(ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ੨੪ ਸਤੰਬਰ, ੧੯੮੮)

ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

1. ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਬਿਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਗੁੰਡਾ ਤੱਤ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਸਨ, ਖਾਸ

ਕਰਕੇ 15 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ

ਅਜਿਹੀ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਜਨੂੰ ਨ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਸਰਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਅਤੇ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਸਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

ਸੀ!

2. ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ

ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਅਤੇ ਉਪ-ਮੰਡਲ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਦੀ

ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਡੀਓਟੀ ਤੋਂ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਹਿਦਾਇਤਾਂ

ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ

ਕਮੇਟੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗੀ ਕਿ ਕੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਇਕ

ਸੰਜੋਗ ਸੀ, ਜਾਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਹੇਠ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੋਏ ਸੀ?

3. ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਨੈ ਲਸਨਜ਼ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਾਂਗ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ।

ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। 14 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ , ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਬੁਰਾਈ ਦੀ ਇਸ ਕਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ

ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਹੋਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਨੌਂ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਹਾਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜ

314
 ਗਏ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਇੱਕ ਵੀ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ, ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਘੇਰੇ ਗਏ

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।

4. ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ

ਰਹੀ। ਕਾਲਜ ਦੀ ਬਾਊਂਡਰੀ ਵਾਲੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਡੇਗਿਆ

ਗਿਆ ਸੀ। ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀਆਂ ਵਾਧੂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਅਪਰਾਧਿਕ ਝੁਕਾਅ ਵਾਲੀ

ਭੀੜ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਣ ਦਾ ਓਹਨਾ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਤਾਕਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਤਰਕ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ

ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਨੂੰ

ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ, ਹਾਸੋ-ਹੀਣੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਾਇਆ

ਗਿਆ।

5. ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਾਲਜ ਮੈਨੇ ਜਮੈਂਟ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਇਹ

ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ੪੧

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਖਤ

ਕੁੱਟ-ਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

6. ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤੱਥ ਤੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦੀ

ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਇਕ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਸਨ!

7. ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ , ਉਸ ਦੇ

ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ

ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਵੱਲੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ

ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਨੂੰ ਨਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ

ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼

ਹੋਈ ਸੀ।

8. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੱਜ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ

'\ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ;

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਐਡ-ਹਾਕ ਗ੍ਰਾਂਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜੋ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

315
(ਸੀ)- ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ;
ਪ੍ਰੈਸ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ ਜੋ ਔਸਤ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਲਈ ਗੰਭੀਰ

ਸੰਕਟ ਪੈਣ ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚੋਣਵੀਂ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼

ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰਤਾ ਚੌਥੀ ਅਸਟੇਟ ਦੀ ਘਾਟ ਤੇ ਸੋਗ ਮਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ

ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਿਸੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਬਿਦਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ

ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਬਕ। ਨੈ ਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੈਸ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਾਣਹਾਨੀ ਬਿੱਲ ਦੇ

ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, 10 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਬਿਦਰ ਦੇ ਦੰਗੇ ਦਾ ਨੋ ਟਿਸ ਲੈਣ ਵਿੱਚ

ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਹਾਏ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੱਸਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ

ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ, ਇਕ ਖਬਰ ਤਕ ਨਸ਼ਰ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਹੋਈ।

"ਬਿਦਰ ਵਿਚ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗਰ, ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਖਬਰਾਂ ਭੇਜਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੈਸ ਦੀਆਂ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ ਵੀ

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਕਲੀਅਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫਿਕ

ਦਫਤਰ ਨੇ ਸੈਂਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਸੁਨੇ ਹੇ ਨਾ ਭੇਜਣ ਦੀਆਂ ਅਣ-

ਅਧਿਕਾਰਤ ਹਦਾਇਤਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਹਾਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਸੀ

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਕਾਪੀ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।

"ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਆਈਆਂ, ਤਾਂ ਨਿਊਜ਼ ਡੈਸਕ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ

ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ - ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਦੇਰੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ

ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੂੰ "ਬਾਸੀ" ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਜੋਂ ਲੈਣ ਵੱਲ ਸੀ!

"ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪਰ ਜਦੋਂ

ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ, ਵੱਡੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ

ਨੋ ਟਿਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਿਰਕੂ "ਪੱਖਪਾਤ" ਕਰਕੇ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਦ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਤੇ ਦੋਸ਼

ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ ਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੈਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ

ਸਕਦੀ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਦੁਬਾਰਾ ਨਾ ਵਾਪਰੇ , ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ

316
ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਬਿਦਰ ਤੋਂ ਸਬਕ"

ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ, ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ, 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1988 ਤੱਕ।
ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਇੰਨੀ ਦੇਰ ਨਾਲ

ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਿਉਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ? ਯੂ ਐਨ ਆਈ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ

ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਇਹ ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਹੋਣ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਸੀ।"

ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੀ ਚੁੱਪੀ ਬਣਾਈ

ਰੱਖੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਆਊਟ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ

ਸੀ? ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੇ ਹਨ। ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਬਲੈਕ

ਆਊਟ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਯਾਦ

ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੂਰੇ

ਮੀਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਸਾਜਿਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ "ਕੰਮ" ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ।

ਇਹ ਕੁਝ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੇ ੜਿਓਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਨੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਨੂੰ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਜੋ ਕਿ ਦੋ ਤਰੀਕੇ

ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ -

ਵਿੱਤ ਪੋਸ਼ਣ (ਪੈਸੇ ਦੀ ਮਦਦ) ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਣ! ਨਿਊਜ਼

ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਤੇ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ? ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਹ ਸਭ ਭਾਰਤੀ ਚੌਥੀ ਜਾਗੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ-

ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਇਕਾਈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਰਸਤਾ ਨਾ ਸੁਝਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਮਾਗਮਾਂ

ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਵੇਲੇ ਇੱਕ

ਸਵੈ-ਸੈਂਸਰ/ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਸਰ ਕੀਤੀ ਸੰਸਥਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ ਜੋ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ

ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨਿਊਜ਼

ਮੀਡੀਆ ਨਾਲੋਂ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ

ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੀਡੀਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੀ ਬੀ ਸੀ, ਵਾਇਸ ਆਫ ਅਮਰੀਕਾ ਆਦਿ ਬਕਾਇਦਾ

ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ

317
ਕਵਰੇਜ ਲਈ ਹਨ।

(ਤੀਜਾ) ਕਾਰਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਣ

1 ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨਿਊਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ (ਯੂ ਐੱਨ ਆਈ) ਵਰਗੀਆਂ

ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਭੂਮਿਕਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੈ। 'ਅਧਿਕਾਰਤ

ਸਰੋਤਾਂ' ਤੋਂ ਆਮ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ', ਯੂ ਐਨ ਆਈ ਨੇ "ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਦੀ

ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।" "ਬਿਦਰ ਤੋਂ 16 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ

ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਇਸ ਆਰਟੀਕਲ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਆਫ 17 ਸਤੰਬਰ ਨੇ

ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸੇ ਆਰਟੀਕਲ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ, ੧੯੮੮ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਇਸ ਨੂੰ ੧੯ ਸਤੰਬਰ ਦੇ

ਡੈਕਨ ਕ੍ਰੋਨੀਕਲ ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਦਫ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਫੰਡ ਇਕੱਤਰ

ਕਰਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਜਹ ਵਜੋਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

੨- ਅਜਿਹੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ

ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਟਾਪੂ" ਵਜੋਂ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ

ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੀਆਂ ਈਰਖਾ। ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿਮਰ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ

ਛੋਟਾ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ, ਇੱਕ ਹੋਮਿਓਪੈਥਿਕ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਜਾਂ ਕੋਲਡ ਡਰਿੰਕ ਸਟੋਰ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਚੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇੰਜ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਵਾਲੀ ਦਿੱਖ, ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ! ਉਹ

ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ। ਇੱਕ

ਸਿੱਖ ਸ੍ਰੀ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਹੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ , ਨੌਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ

ਮਾਲਕ 11 ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਇੰਨੀ ਵਿਆਪਕ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ

ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਕਾਰਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ

ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਭੈੜੀ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਇਕ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਈਰਖਾ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਪੀਤਾ

ਗਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇ।

੩- ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਛੇੜਛਾੜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੈਨੇ ਜਮੈਂਟ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ

ਕਾਲਜ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਕ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮਿਲੀ। ਕੇਂਦਰੀ ਖੁਫੀਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ

ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ ਕਿ ਬਿਦਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਲਿਸ ਦੇ ਡਿਪਟੀ

318
ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ, ਇੱਕ ਬਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਜੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦੇ

ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫਾਈਲ ਵਿਖਾਈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ

ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਛੇੜਛਾੜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ਕਿ ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ।

"ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਖੁਦ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਸ

ਦਰਜ ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਹੈ।" ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ 4 ਅਕਤੂਬਰ, 1988, ਪੰਨਾ ੩,

ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਵੀਰਾਸ਼ੇੱਟੀ ਕੁਸ਼ਨੂਰ ਨੇ 30 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਕਈ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ

ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ (ਪਿਛਲੀ ਸ਼ਾਮ) ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ!

ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਣ ਲਈ

ਇਹ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।" ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ

ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਕੁਸ਼ਨੂਰ ਨੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਂ ਉਸਨੇ

ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

4, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੇ ਐਸ ਅਰੋਰਾ, ਇੱਕ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ।

"ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤਾਂ ਹੀ ਇਹ

ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਤਣਾਅ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ

ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ", ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਣ ਅਤੇ "ਨਿਵੇਕਲਾ ਚਰਿੱਤਰ" ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ

ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ

ਕਾਲਜ ਕੋਲ ਸਿਰਫ 43 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (24 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਲੀ

ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ) ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ , ਬਾਕੀ ਸਬ ਸਥਾਨਕ ਹੀ ਨੇ ! ਇਸ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ

ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਨੌਂ ਕਾਲਜ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਹੋਰ

ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦੇ ਰੋਲ ਤੇ ਸਿਰਫ 46

ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ।

5) ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਈਰਖਾ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਹੋਰ

ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੰਗੇ ਗਏ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਨਾਨਕ ਝੀਰਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ

ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਪਿਆ (ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ

319
ਮਿਤੀ 26 ਸਤੰਬਰ, 1988) ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸ੍ਰੀ ਜੀ. ਐਮ ਭੀਮਨਾ ਖੁੰਦਰੇ

ਨੇ ਕਿਸੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਲਈ ਕੋਈ ਅਰਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ

ਬਾਵਜੂਦ, ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨਸਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਤਰਕ ਦਾ ਐਲਾਨ ਰੌਲਾ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ

ਵੀ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ੧੮-੭-੮੮ ਦੇ ਪੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੀ

ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੱਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਲ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਹੋਣੀ

ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਹੀਂ!

ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ
ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਮੰਗਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ

ਕਰਣ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਣ

ਵਾਲੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਵਸਥਾ

ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਜਾਤੀ-ਰਹਿਤ ਵਿਸ਼ਵ-

ਵਿਵਸਥਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਕ੍ਰਿਤ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ

ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਰ ਵਿਨਸੈਂਟ ਚਰਚਿਲ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਧਰਮ ਤੀਰਥ ਅਜਿਹੇ ਸਮਝਦਾਰ

ਦਿਮਾਗ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦੀ ਸੂਝ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ "ਬ੍ਰਹਮਾਹੀਕ੍ਰਿਤ ਹਿੰਦੂ

ਹੱਥ" ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।" ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਗਿਆਨ

ਖ਼ਤਰਾ (ਲਾਹੌਰ 1946) ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਝਗੜੇ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ

ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ

ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਬਚਨ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਸੀ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ

ਫਿਰਕੂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੀ ਨਤੀਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾ

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ, ਓਹਨਾ ਲਈ ਨੌ ਕਰਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੋਟਾ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ

ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਪਾਅ ਨੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ।

320
 ਬਿਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਬਾਜ਼ੀਗਰੀ ਦਾ ਇਹ ਖੇਡ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੱਲ੍ਹ ਭਿਵੰਡੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਇਹ ਬਿਦਰ

ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 35 ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਆਬਾਦਕਾਰ ਹਨ ਜੋ

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ ਸਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ੧੯੪੭ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।(ਸ੍ਰੀ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ

ਦੇ ਓਹਨਾ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਦਰ ਵਿੱਚ 1830 ਈ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ

ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ)। ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕ ੧੯੪੭ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ

ਅਤੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਸ੍ਰੀ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਹਨ ਜੋ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਇਥੇ ਹੀ ਵਸ ਗਏ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਗਏ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ

ਹੋਰ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਬਾਕੀ ਹੋਰਨਾਂ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ।

ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਹੈ। ਸੋਲਾਂਵੀਂ ਜਾਂ ਸਤਾਰਾਂਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ

ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ (ਜਿਥੇ ਰਹਿੰਦੇ-ਓਥੇ ਦੀ

ਰੰਗਤ ਵਿਚ ਰੰਗੇ) ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ

ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜੋ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ

ਕਰਦੀ ਹੈ, ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ, ਸਾਹਸੀ ਜੀਵਨ, ਜਾਤ-ਰਹਿਤ ਰਸਮ-ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨਾਲ

ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲੈਣਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਡੋਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ ਗਏ ਹਨ, ਉੱਥੇ

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਵਿਵਹਾਰ, ਰਸਮ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ

ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਓਹਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ। ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ, ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ

ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ,

ਜਿੱਥੇ ਨੌ ਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (1775 ਈ) ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤੇ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ

ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਓਂਕਿ ਓਹਨਾ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪੂਜਾ ਕਰਣ ਦਾ ਹੱਕ

ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਹਕ਼ ਕਾਇਮ ਰਖਿਆ ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵੱਲੋਂ

"ਸਦੀਵੀ ਜਿਉਂਦੇ ਗੁਰੂ" ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਖਸ਼ਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।

ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੀ ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਅਸੰਗਤਤਾ ਦਾ ਭਾਰਤੀ

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ

321
ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਜੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਰਹਿਮ

ਤੇ ਬੰਧਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। "ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਗ

ਨਾ ਦੁਹਰਾਉਣ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਸਾਬਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।" ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹਿਰੂ

ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇ ਤਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ

ਲਈ ਗਏ!

(ਸੀ ਐਫ ਪੈਟੀਗਰੂ, ਲੰਡਨ 1975 ਪੰਨਾ 92)

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਮੌਜੂਦਾ

ਸਿੱਖ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਸੰਸਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਵੋਟਾਂ ਦੇ

ਅਧਾਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹੁਣ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਪਾਰਟੀ ਨੇ 1984 ਵਿੱਚ

ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਦੇਣ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਾਂ

ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਨ। ਇਹੀ

ਭਾਵਨਾ ਬਿਦਰ ਅਤੇ ਜਨਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਮੀਡੀਆ

ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਅਪਰਾਧ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ

ਅਣ-ਘੋਸ਼ਿਤ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੰਜ ਦੁਆਰਾ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ

ਭੜਕਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ

ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਅਹੁਦਾ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪੱਟੀ

ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। .

ਦਸੰਬਰ 1984 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ (1) ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਿਵਸਥਿਤ ਬਦਨਾਮੀ

ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਰਾਜ-ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ-ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ

ਨੂੰ ਚਾਬਕ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਲਾਭਅੰਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲਾਗਤ-

ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਲੱਗਿਆ। ਦੁਸ਼ਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਲ

ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿਰਫ ੨ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖਾਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ

ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਘਟਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਇਹ ਉਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ;

322
 ਕਸਬੇ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (ਲਗਭਗ ੬੦,੦੦੦) ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਪੂਜਾ ਦੇ

ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਤਣਾਅ ਆਮ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਘਰੇਲੂ ਕਾਰਣ ਹੋਣ

ਕਰਕੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਮੁਸਲਿਮ-

ਹਿੰਦੂ ਟਕਰਾਅ, ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਝਗੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਲ ਗਣੇਸ਼ ਪੂਜਾ ਦਾ ਮੌਕਾ, ਇਹ

ਬੁਰਾਈ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਵਧੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਧੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲੈ

ਲਿਆ। ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ

ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਵਿਡੰਬਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ (ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ) ਵੀ

ਅਪਰਾਧਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸਨ।

ਇਸ ਲਈ ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇਣੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

IV ਸਿੱਟੇ

ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੀ ਡੂੰਘੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।

(ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਜੱਜ ਵੱਲੋਂ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ) ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤ ਜੋ ਸਿੱਟੇ ਦਾ

ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ।

੧- ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਪਿਛਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਾਭਪਾਤਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ

ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਕੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਕੜਾਹੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

੨- ਚੋਣਾਂ ਹੁਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ ਹੈ , ਖਾਸ ਕਰਕੇ

ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ।

੩- ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਨੇ ਬਿਦਰ ਮੁੱਦੇ ਦਾ 'ਸਿਆਸੀਕਰਨ' ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਤੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼

ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।

੪- ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ

ਵਿਚ ਭੂਮੀਗਤ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗਠਨ ਕਰਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ!

੫- ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਦਿੱਗਜ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ

ਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ

323
ਸਬੰਧਤ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

੬- ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਭੀੜ ਦਾ ਕਹਿਰ

ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਅਤੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ" (ਇੰਡਿਯਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ 24 ਸਤੰਬਰ, 1988,

ਪੰਨਾ) । ਸੰਪਾਦਕੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਂਗਲ ਵੀ ਚੁਕਦਿਆਂ ਹਨ,

"ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ

ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

(ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ, 30 ਸਤੰਬਰ 1988)।

੭- ਸ੍ਰੀ ਸੰਜੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੀਡਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ

ਸੰਜਯ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਫਸਾਉਣ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਬਹੁਤ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਓਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ।

੮- ਕਰਨਾਟਕ ਦੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ

ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ SP ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਆਫ ਪੁਲਿਸ ਕਾਂਗਰਸ

(ਆਈ) ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ

ਅਯੋਗਤਾ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲਿਸ, ਕਰਨਾਟਕ ਸਰਕਾਰ ਸਮੇਤ!

ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ

ਹਨ। ੧੯੮੮ ਵਿੱਚ ਬਿਦਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨਵੰਬਰ ੧੯੮੪ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵੀ

ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕੱਟੜ-ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕੱਟੜਵਾਦੀ

ਹਿੰਦੂ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਆਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਪੱਕੀ ਕਰਣਾ!

ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕਰੇਗਾ ਜੇ ਇਹ ਯਾਦ

ਰੱਖੋ ਕਿ ਬਿਦਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ

ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੌਕਸ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿਖਾਵਾ

ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀ ਅੰਤਰ-ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ

ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਣ।

324
 ਕਿਸ ਨੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਸੀਂ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ?

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਦੋ ਸਿੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ

ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ

ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ? ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ -- ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਧੋਖਾ

ਕੀਤਾ - -- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸਬੰਧਾਂ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਖਤਮ

ਕਰਕੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ!

ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਹੈ , ਇਹ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ

ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ

ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ—— ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ

ਲੜਾਈਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰ 'ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ

ਰਾਜ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਸਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਬੰਦ

ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ।

ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਮਾਣ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ

ਸੀ - ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਸਲ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਨੌ ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਨੂੰ - ਹਿੰਦੂਆਂ

ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ

325
ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਾਡੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ?

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ

ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਹਨ

- - ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ

ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਪਾਬੰਦਤਾ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ? ਕਿੰਨੀ ਹੈਰਾਨੀ

ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅੰਤਰ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ

ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅੰਤਰ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ

ਸੰਵਿਧਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰਨ

ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਸਭ ਤਾਕਤਾਂ ਯਾਨੀ ਪੁਲਿਸ, ਫੌਜ ਅਤੇ ਪੈਰਾ-ਮਿਲਟਰੀ ਫੋਰਸ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ

ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਨ! ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਨਾਗਰਿਕ?

ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ

'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।

ਜ਼ਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖੋ ਕਿ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਜਨਰਲ ਏ ਐਸ ਵੈਦਿਆ, ਪੀ ਸੀ ਨਰਸਿਮਹਾ

ਰਾਓ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਅਲੈਕਸੈਂਡਰ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸਲਾਹਕਾਰ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ! ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਸਿਰਫ ਅਧਰੰਗ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਝੱਟ ਹੀ

ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਮੂਹਰੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਂ

326
ਬਰਬਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਗੜਨ ਦਿੱਤਾ। ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ

ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮੌਤ ਦੇ ਦਸਤੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਰੋਕ ਟੋਕ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ

ਮਾਰਨ ਦੀ ਭਾਲ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੀ ਡੂੰਗੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਸੜ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਨੀਰੋ ਆਪਣੀ

ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰੋਮ ਸੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਇੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਨਾ ਸਿਰਫ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜ

ਰਹੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਸਦੀਆਂ ਬਾਦ ਇਸ ਦੇ ਖੂਨ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈਣ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ

ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਵੱਲੋਂ ੧੭ ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ

ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ (ਦਿੱਲੀ) ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ, ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ

ਕਾਤਲ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਅਤੇ ਖੂਨ ਹੀ ਸੀ, ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ

ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਰਾਜੀਵ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਸੋਗ 'ਤੇ ਸੀ।

ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਮੌਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ

ਕਿੰਨੀ ਤਕਲੀਫ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੇ ਉਹ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ

ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ , ਉਹ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਸੋਗ ਸਿਰਫ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ

ਭਵਿੱਖ ਉਸ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ।

19 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜਨਤਕ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤ

ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ 'ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ

ਧਰਤੀ ਹਿੱਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀੜੇ ਮਕੌੜੇ ਮਰਦੇ ਨੇ '। ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਡ੍ਰਾਫ਼੍ਟ

ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ

ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਅਨੁਭਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 1984 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਕਰਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ

ਭੜਕਾਇਆ। ਇਸ ਅਨੈ ਤਿਕ, ਮਾੜੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਕੱਚੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਾਇ ਹਰੀ ਝੰਡੀ

ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਜੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਇਹਨਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ (ਰਿਜਲਟ) ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਫੇਰ ਦੁਬਾਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ

ਘਿਰਣਾ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਕੁਝ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਕੌਣ ਦੋਸ਼ੀ ਹੈ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ

ਗਿਆ ਸੀ, ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਲਈ ਸੰਸਦੀ ਟਿਕਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

327
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਨੈ ਸ਼ਨਲ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ, ਨੇ

2000 ਤੋਂ 2003 ਤੱਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ 2002 ਵਿਚ

ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦੰਗੇ, 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ "ਆਪਮੁਹਾਰੇ" ਸਨ ਅਤੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ

ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ

ਪੁਲਿਸ ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ੧੩੭ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ

ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਿੰਘ ਐਨ ਸੀ ਐਮ (National commission of Minorities) ਵਿੱਚ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ

ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਜਦੋਂ ਐਨ ਡੀ ਏ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਜ ਸਭਾ

ਲਈ ੨੦੦੪ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਇਨੈ ਲੋ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ।

"ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਦੰਗੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ।

ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਖੁਦ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ - ਅਰੁਣ

ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਚ ਕੇ ਐਲ ਭਗਤ , ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਅਤੇ - ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ

ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਈ ਜੋ ਸਿਧੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਖੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ' ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾ

ਦੰਗੇ ਆਈ ਐਨ ਏ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਹੋਏ," ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਜੇ ਇਹ

ਆਪਮੁਹਾਰਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਸੀ" ਉਸ ਨੇ

ਕਿਹਾ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ

ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ ਦਿੱਲੀ ਭਰ ਵਿੱਚਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਬਾਰੇ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਸਾਰੀ

ਰਾਤ ਉਸ ਨੇ ਟੈਲੀਫੋਨ 'ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਸਵੇਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ

ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ

ਹਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੈਫਟੀਨੈਂ ਟ ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਨਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ

328
ਦੂਰ ਕਰਣ ਜਾਂ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਿਖਾਈ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ

ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਫੌਜ ਇੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸੀ , ਫੇਰ ਵੀ ਮੇਰਠ ਤੋਂ

ਫੌਜਾਂ ਮੰਗੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੋ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਮਾਰਚ ਕਰਨ

ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ

ਤੱਕ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ" ਉਸ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ।

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਾਰਚ 2002 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਦੌਰਾ

ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਐਨ ਸੀ ਐਮ ਦੀ ਤੱਥ ਲੱਭਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ

ਪੁਲਿਸ ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ 137 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। "ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਸੀ ਕਿ

ਗੋਧਰਾ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ

ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹਮਲੇ ਹੋਏ। ਇਹ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ," ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਉਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਗੁਪਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਨੀਤੀਗਤ ਫੈਸਲਾ

ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰ ਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਣ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ

ਦੇਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਅਤੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ ਦਸ

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, 2,733 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ (ਇਹ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜੇ ਹਨ)

ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹੈ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਉਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਜੱਜ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ

ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਰਾਜੀਵ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣਾ

ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਇਆ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਾਲ ਖੇਡਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ੨੪ ਜੁਲਾਈ ੧੯੮੫ ਨੂੰ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ

ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਖ

ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਾਰਜ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਸਿਧਾਂਤਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ

ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਲਿਆ ਸੀ।

ਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ

ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਜਨੀ ਕੋਠਾਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਲੂਟੀਅਨਜ਼ ਦਾ

ਇੱਕ ਹੋਰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਇਮਾਰਤ, ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ

ਸਜੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਲਗੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਇਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੁਰਨੋਂ ਵੀ ਅਖਿਆਈ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ

ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਸੀ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ

329
ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ (ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ) ਨਾਲ ਮਿਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਜ

ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ 'ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ੧੯੮੪ ਦੇ ਦੋਖੀ ਬੰਦਿਆਂ

ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਛੇੜਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਣ ਲਈ

ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ

ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਸੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੋਠਾਰੀ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜਿਆ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ

“ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਵਾਂਗਾ।'

(ਪੀਪਲਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ ਸਿਵਲ ਲਿਬਰਟੀਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਰਜਨੀ ਕੋਠਾਰੀ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੌਣ ਦੋਸ਼ੀ

ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਓਹਨਾ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਦਾ ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ

ਸਨ, ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਸੀ।“

"ਜੇ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਗਾਂਧੀ," ਮੈਂ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ, "ਇਹ ਰਜਨੀ ਕੋਠਾਰੀ

ਵਰਗੇ ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਖੰਡਤਾ

ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਿਖਾਈ।' ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਤਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ

ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਵੇਗਾ ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦੀ

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ।"

(Of Dreams and Demons – A Memoir of Modern India By Patwant
Singh, 1995)
ਜਿਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਹੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਿੰਸਾ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ (Ramachandra Guha writes in India After Gandhi –

The History of World's Largest Democracy: ) ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ

ਲਿਖਿਆ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ – ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ;

"ਹਰ ਥਾਂ ਇਹ ਇਕੱਲੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜੋ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਨ। ਇਕੱਲੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਿੰਸਾ

ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,

ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਗਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਸਨ;

ਇੱਕ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ , ਅਪਰਾਧੀ

ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, 'ਇਹ ਸਾਂਪ ਕਾ ਬੱਚਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਭੀ ਖਤਮ ਕਰੋ'(ਸੱਪ ਦੀ ਇਹ ਸੰਤਾਨ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ

ਹੈ)।

ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਗ ਦਾ ਇੱਕ ਆਪਮੁਹਾਰਾ ਨਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ

330
ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਭੀੜ-ਦੀ ਉਹ ਹਿੰਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਠੰ ਢਾ ਅਤੇ ਗਿਣਿਆ-ਮਿਥਿਆ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ

ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। "ਭੀੜਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ

ਦੁਆਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਹੀ

ਕੀਤਾ ਸੀ- ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ ਕੌਂਸਲਰ, ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

(Guide) ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇਣ ਦਾ

ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇਹ ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਵੀ ਸਾਮਾਨ ਲੁੱਟ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ

ਕਤਲ ਦੀ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੀ ਰਹੀ ਜਾਂ ਆਪ ਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।"

ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਸੜ ਗਈ ਸੀ, ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ

ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ, ਬਲਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ੋਅ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤੜਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਸਾਹਮਣੇ

ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੀਨੀਅਰ ਨੇ ਤਾ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਗਏ। ਪਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ

ਹੋਇਆ। ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਪਰ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ

ਚੰਦਰਸ਼ੇਕਰ ਅਤੇ (ਮਹਾਤਮਾ) ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰਾਜਮੋਹਨ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗੇ ਸੀਨੀਅਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇ ਤਾ ਵੀ

ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਕੋਲ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਾਇ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ

ਬੇਨਤੀ ਕਰਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ ਕਿਓਂਕਿ ਉਸਨੇ ਈ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ

ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।"

ਇਹ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਗੁਹਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। "ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ

ਵੱਡੀ ਛਾਉਣੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਮੀਲ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੈਦਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ

ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਪੀਲ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਫੌਜ

ਨੂੰ ਸਟੈਂਡਬਾਈ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕ਼ਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ,

ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਹੁਕਮ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। "ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ

ਚੈਨਲ ਸੀ, ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਉਨਮਦੀ, ਪਾਗਲ ਭੀੜਾਂ ਦਿਖਾ ਕੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਮੰਗਣ ਲਈ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾ

ਕੇ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।"

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ੧੯੯੧ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ

ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅੱਗੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੋਨੀਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਰਾਹੁਲ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ

ਹੈ। ਦਸੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੂੰ 'ਮੌਤ ਕਾ ਸੌਦਾਗਰ'

ਕਿਹਾ ਸੀ।'

331
 ਸੋਨੀਆ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਅੰਗ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਤ ਕੇ

ਸੌਦਾਗਰ ਸੀ ਜੋ ੧੯੮੪ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਬਚ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਕੇਤਲੀ ਨੂੰ

ਕਾਲਾ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ

ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।

"ਕ੍ਰਿਯਾ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਕੀ ਚੇਨ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ. ਹਮ ਚਾਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਨਾ ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੋ ਔਰ ਨਾ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ…

ਗੋਧਰਾ ਮੈਂ ਜੋ ਪਰਸੋਂ ਹੂਆ, ਜਹਾਨ ਚਾਲੀਸ ਮਹਿਲਾਂ ਔਰ ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾ ਦੀਆ, ਇਸਸੇ ਦੇਸ਼ ਮੈਂ ਔਰ

ਵਿਦੇਸ਼ ਮੈਂ ਸਦਮਾ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ੍ਵਭਾਵਿਕ ਥਾਂ! ਗੋਧਰਾ ਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਮਿਨਲ ਟੇਂਡੈਂਸਿਜ਼ ਰਹੀ

ਹੈਂ! ਇਨ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਿਲਾ ਟੀਚਰਸ ਕਾ ਖੂਨ ਕੀਆ ਔਰ ਅਬ ਯਹ ਜਘਨਯਾ ਅਪਰਾਧ ਕੀਆ ਹੈ

ਜਿਸਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ!"

ਗੁਹਾ ਨੂੰ ਦੋ ਕਤਲੇਆਮਾਂ, ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ੨੦੦੨ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਮਾਮਲੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ

ਅਵਾਰਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਸ ਲਈ ਆਮ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। "ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਖ

ਕਤਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਗੁਹਾ

ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਭੀੜਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਗੋਧਰਾ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਨ।

ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰ ਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਟੁੱਟਣਾ ਸੀ। ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼

ਠਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇੱਕ

ਸੇਵਾ ਕਰਤਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ, ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ

ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।

ਪਰ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦਰਸ਼ਾਓਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਭ

ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, ਗੁਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। "ਦੋਵੇਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ

ਇਨਾਮ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਵਾਪਸੀ ਅਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਏ ਹਿੱਣ ਦੀ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਇਜ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ

ਕੀਤੀ ਸੀ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ੧੯੮੪ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ

ਦਸੰਬਰ ੨੦੦੨ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ

ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਹਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮੋਦੀ ਨੇ

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੋ ਹੋਰ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜੇ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੇਤੀ ਨਿਆਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ

332
ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ 1993 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਦੰਗੇ

ਅਤੇ 2002 ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੰਗੇ ਕਦੀ ਹੋਣੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਅਤੇ ਜੇ ਕਿਤੇ ਹੁੰਦਾ ਵੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਲੈਵਲ ਤੇ ਹੀ ਵਾਪਰਦੇ। ੧੯੮੪ ਦੇ ਮੂਲ ਮੌਤ ਕੇ

ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੀ ਹੋਇਆ?

ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ

ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਲਈ ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ

ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਠੋ ਸ ਏਜੰਡੇ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਜਜ਼ਬ ਕਰਣ ਦੀ ਵਜਹ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਬਿਲਕੁਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜ਼ੋਰਾਸਤਰੀਅਨ ਧਰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਸਰਦਾਰੀ ਦੇ ਅਧੀਨ

ਇਸ ਵਿਚ ਰੱਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਪਾਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ ਜੋ ਇਹ

ਭੈੜਾ ਖੇਡ ਇਸਨੇ ਹੁਣ ਵੀ ਖੇਡਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ?

333
 ਜੀਆ-ਉਲ-ਹਕ਼

ਜੇਕਰ  ਇਕ ਪਾੱਸੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਖੂਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ

ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੋੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਭਰਮ ਨੂੰ ਕਿ, 'ਹਿੰਦੂ - ਸਿਖ

ਭਰਾ ਭਰਾ ਨੇ ' ਓਹਨਾ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਦੀ ਤੇ ਬੇਟੀ (ਧੀ) ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ

ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹਨਾ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ !

ਇੰਨੀ ਮਹਾਨ ਰੀਤਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਦਾ ਵੀ ਓਹ ਗੁਨਹਗਾਰ ਹੈ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾੱਸੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ਖਸ ਵੀ

ਦੂਜੇ ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਵਿਖਾਓੰਦਿਆਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ

ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਵਾਹ ਲਾ ਦਿੱਤੀ!

ਓਹ ਬੰਦਾ ਸੀ ਜੀਆ-ਉਲ-ਹਕ਼, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਿਹਨੇ ਸਿਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ

ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋ ਚਲਦੀ ਆਓੰਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ ਦੋਸਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤਿਆ !

ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸਫਲ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹੋਏ ਪਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ

ਕਿਓਂਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿਖ ਕੌਮ --- ਹਿੰਦੁਆਂ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਜ੍ਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ! ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ

ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ - ਪਿਠ ਵਿਚ ਛੂਰਾ ਭੋਂਕਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਖੂਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਪਤਾ

ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਧੋਖਾ ਦੇ ਜਾਵੇ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਹੈ ! ਓਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਲੜਦੇ ਨੇ , ਇੰਜ

ਪਿਠ ਪਿਛੇ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਕੌਮ ਨੇ 1984 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਭਾਈਵਾਲ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ?

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ

334
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਯੋਧੇ

ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਭੁਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੋਸਤ ਬਣਨ ਲਈ, ਇਕ

ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸਿਆਣੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ

ਸਨਮਾਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਇਹੀ

ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ

ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਜੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖੇਗਾ!

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਜਿਵੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਾਂਸੀ ਦਾ

ਫੈਸਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿੱਠੀ (ਬਰਫੀ) ਵੰਡੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬਹਾਦਰ ਨੌ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ

ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸ

ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ, ਸਾਬਕਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂ ਟ ਜਨਰਲ ਅਰੂਣ ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਵੈਦਿਆ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ! ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਲਲਿਤ ਮਕਨ,

ਅਰਜੁਨ ਦਾਸ ਅਤੇ ਧਰਮਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ

ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ। ਸ਼ੰਕਰ ਦਿਆਲ

ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ 9 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ

ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੂੰ

ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਫਾਂਸੀ (ਬਲਿ) ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਜਵਾਈ

ਲਲਿਤ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ 1984 ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਜੌਰੀ ਗਾਰਡਨ

ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 

335
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਪਏ ਦੋ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਪ੍ਰਵਾਨ

ਕਰੋ!

ਸਿਧਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਬਿਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ

ਜੀ ਲਿਵ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਲਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ

ਦੀ ਮੰਜਿਲ ਵੱਲ ਪਹਿਲੇ ਕਦਮ ਰੱਖੇ ਸਨ! ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਣ

ਵਾਲਿਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਵੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਬਿਖੜੇ

ਪੈਂਡਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰਿਆ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਇਤਹਾਸਿਕ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਇਕ

ਵਾਰ ਮੁੜ ਸਾਖਿਆਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਰੀਝ, ਗੈਰਤ

ਅਤੇ ਅਣਖ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ!

336
 ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਇਹ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ

ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ

ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ! ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਸ ਕੂੜ ਤਖਤ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ, ਸੀ

ਜਾਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਜਬਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ! ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਰਹੇ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ

ਖੁਦਾ ਤੋਂ ਵਰੋਸਾਏ ਮਹਾਨ ਦਰਵੇਸ਼ ਸਾਂਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਵੱਲੋਂ ਰੱਖੀ ਨੀਂਹ ਉਤੇ ਉਸਰੇ ਸਾਡੇ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ ਉੱਤੇ

'ਪਾਪ ਦੀ ਜੰਝ' ਚੜੀ ਸੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੀ ਥਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁਫਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ!

ਪੰਥ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਉਸ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਨਿਆਂ ਕਰੇਗਾ!

ਇਕ ਓਂ-ਕਾਰ
"ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ",
ਦੋ ਸਿੰਘਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ (ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ)
ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰੋ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਸਟਰੀ (ਕੌਮ) ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ
ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਇਆ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਕੌਮ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ
ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਅਹਿਮ ਕਦਮ ਪੁਟਿ ੱ ਆ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ
ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸ਼੍ਰੀ ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਸਾਡੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਕਠਿਨ ਮਾਰਗ ਤੇ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਸੀ। ਇਸ
ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ
ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਦੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਅਸੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ
ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ
ਝੂਠ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਣ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼, ਕਬਜ਼ਾ ਜਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ "ਪਾਪ ਦੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ" (ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜਾਂ) ਸਾਡੇ ਰੱਬ
ਦੇ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਸਟ ਼ , ਤੁਹਾਡੀ ਜਗ੍ਹਾ (ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ) ਬੈਠਾ
ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਆਪਣਾ ਨਿਆਂ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਪੰਥ ਉਸ ਨਾਲ “ਆਪਣੇ ਲੇਖ”ੇ ਨਿਬੇੜੇਗਾ।
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ, ਤੁਹਾਡੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਕੌਮ, ਇਸਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਸਾਦਗੀ ਵਿੱਚ,
ਇਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਲੁਟ ੱ ਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹੋ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨਿਭਾ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ, ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਊਧਮ
ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸੂਰਮੇ ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਜ਼ੀਦਾ, ਲਖਪਤ, ਰਿਬੈਰੋ, ਡਾਊਰ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਉਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ਾਂ
ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਮੌਤ ਦੀ
ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੌਤ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਕਿਨਾਰੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪੂਰਨਤਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ
ਹਾਂ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੇਲਾ ਪੂਰੇ ਜੋਬਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ!
ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਸਰੂਪ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਜੰਝ ਨੂੰ
ਅਸ਼ਲੀਲ ਵਿਹਾਰਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦੀਵੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਖੇਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ
ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੀਮਤ ਸੋਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੀਵੇਂ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠੋਰ ਵਿਹਾਰਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੰਗ ਕੋਣ ਤੋਂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਆਮ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਇਸ

337
ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੇ
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੇ ਸੱਚ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਹੋ
ਕੇ ਤਾਕਤਵਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਖੋਹਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਦਿ ਬਚਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਸੰਤ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ
ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤਵਾਦ (ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ) ਦੇ ਕੇਦ ਂ ਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਨਵੇਂ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸੋਚ ਦੇ ਕੂੜ ਨੂੰ ਚਕਨਾਚੂਰ ਕਰਕੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਕੇਂਦਰੀਵਾਦ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਤੁਰੰਤ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ
ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ "ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ" ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ
ਕੀਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿੱਚ "ਨਿੱਜੀ ਗੁਰੂਆਂ" ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ
ਕੀਤਾ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਹੀ
ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਰੁ ੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ
ਸੋਚ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ, ਅਦਾਲਤਾਂ,
ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਅਜਾਰੇਦਾਰੀ ਦੀ ਸੂਖਮ ਤਾਕਤ ਰਾਹੀਂ
ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ
ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਲਈ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਲੱਖਾਂ
ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵੱਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ,
ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜੀ ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਸੀ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ
ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਸਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ
ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸੰਪਰੂ ਨ ਕਰਕੇ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਬੋਝ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ
ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗੀ। ਇਹਨਾਂ ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਜਿੱਤ
ਲਿਆ ਹੈ!
ਜਦੋਂ ਕੌਮਾਂ ਜਾਗਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪੈਦ ਂ ਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ
ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਵਾਸ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਰਗੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ
ਰਾਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਚੀ ਗਵੇਰਾ ਕਿਊਬਾ ਦੀ ਵਜ਼ਾਰਤ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਬੰਦੂਕ
ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਲੀਵੀਆ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਰੰਗਭੇਦ ਦੀ
ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਨੇਰੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ
ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
...ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਥ ਦੇ ਉਸ ਅਦੁੱਤੀ ਜਰਨੈਲ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਦੇਖ-
ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ
ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਬਹਾਦਰੀ ਜਵਾਹਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਦੇ ਨਿੱਕੇ -ਨਿੱਕੇ
ਕਣ ਹਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ੰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਖੰਜਰ ਖੰਡੇ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਹਨ। ਕੌਮ ਲਈ ਆਪਣੀ
ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਣ ਸਿਰਫ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਨਮਾਨ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ।
ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਤੇ ਇਕ ਨਿਹੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਗੈਰ -ਜ਼ਰੂਰੀ
ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ ੰ ੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ
ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ
ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਬੇਵੱਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲ ਨਾਲ
ਸਸ਼ਕਤ ਹੋ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਨਤ ਫੌਜੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ
ਲੜਨ ਲਈ ਅਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੌਜਦ ੂ ਾ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ
ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਤੇ ਵਰਤੇ ਗਏ ਤਰੀਕੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਅਣਐਲਾਨੀ ਜੰਗ ਛੇੜ ਰਹੇ ਹੋ ਗੁਰੀਲਾ ਹਮਲੇ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਕਿ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ

338
ਅਬਦਾਲਿਸ ਅਤੇ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਲੁਟੇਰੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡਾਂ ਵਾਂਗ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਭਜਾ
ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੇ
ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਡਰੇ ਹੋਏ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ
ਦਿਲ ਵਾਲੇ ਮਾਨਵਵਾਦ ਨਾਲ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਸਾਡੀ ਪਕੜ ਆਪਣੀ ਧੜਕਣ ਅਤੇ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨ
ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅਸਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਹ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸਬੂਤ ਸਾਨੂੰ
ਯਕੀਨ ਹੈ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੁਪਤ ਫਾਈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਉਸ ਤੱਥ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ
ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖਿਸਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਖਾਲਸਾਈ ਜੋਸ਼ ਸਾਡੀ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਹੈ।
ਲੜਾਈ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਾਡੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਫਲੈਸ਼ਰ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਸੱਤਵੇਂ ਹਮਲੇ
(1764 ਈ.) ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੋ: “ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ
ਖੋਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਲਕਮਨ ਦੁਆਰਾ । ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਨਿਰੀਖਣ ਦੀ
ਪੁਸ਼ਟੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਇਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੈਸ ਬਾਡੀ ਗਾਰਡ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਹਮਲਾ ਉਸੇ ਜੰਗੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜੋ ਕਦੇ ਸਾਡੇ
ਨਾਇਕ-ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੇ ਵਰਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ
ਭਰ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਹਾਨ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣੀ
ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਦੁਆਰਾ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੂਹਿਆ ਹੈ. ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ
ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗਲੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ
ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬ੍ਰੇਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਖਾਲਸਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਲੱਖਾਂ ਦਲਿਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜੋ
ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ
ਬੇਘਰੇ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਹਨ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ । ਸਦੀਆਂ ਉਹ
ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ। ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਸਾਡੇ ਮਾਸਟਰ ਰਾਈਡਰ (ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ੰ ਸਿੰਘ) ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ
ਪਹਿਲਾਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੰਕਾਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੁਆਰਾ ਨੀਚ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੋਚੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ
ਘਟੀਆ ਪੇਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਦਸਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਪੁੱਤਰ ਬਣ ਗਏ। ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਅਹੁਦੇ
ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਤਖਤਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ। ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ
ਵਿਚਕਾਰ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀਆਂ ਰੱਬੀ ਰੂਹਾਂ ਦੀ
ਕਵਿਤਾ (ਬਾਣੀ) ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮਾਣ ਬਖਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ
(ਬਾਣੀ) ਸਮੇਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਦ
ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਪੀੜਾ ਦੇ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨਿੱਘ ਦੁਆਰਾ ਛੂਹ ਗਏ ਹਾਂ. ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ
ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਐਗਰੋ ਇੰਡਸਟਰੀ ਹੋਵੇ। ਭਾਰੀ ਉਦਯੋਗ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ-ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ
ਆਪਣੀ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ
ਤੁਹਾਡੀ ਬਸਤੀ ਹਾਂ।
ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਸਯੋਗ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ
ਭਾਸ਼ਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਮਾਣਮੱਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੀਏ। ਤੁਹਾਡੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸਾਨੂੰ
ਅੰਦਰੋਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ
ਸਾਡਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦੇ ਰਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬੇਢੰਗੇ ਚਕਾਚੌਂਧ ਦੇ ਜੜ੍ਹ ਰਹਿਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਈਏ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਕੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਖੋਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ
ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਡਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।

339
 ਪਰ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਦੇ ਕਦਮ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਂਚਾ
ਕਰਾਂਗੇ। ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ
ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ
ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ; ਸਾਡੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਰਾਜ
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਭੇਟ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਹੁਤ
ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਹ ਖੰਜਰ ਖੰਡਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਨਾਲੋਂ ਤਿੱਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਤਾਣੇ ਨਾਲੋਂ ਸੂਖਮ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ
ਨੇ ਹਰ ਕੀਮਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਇੱਕ
ਅਲੌਕਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਇੱਕ ਗੋਤਾਖੋਰੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸੇ ਨੇ
ਨਿਰੰਤਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜ਼ੀ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਭੜਕਾਹਟ ਦਿੱਤੀ
ਜਾਵੇ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਹੈ।
ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਸੂਰਬੀਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਾਦਤ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ
ਹੈ।
ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ
ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਇਲਾਹੀ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਖ਼ਸਣ ਼ ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣ
ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਦਾ ਬੋਝ ਵੀ ਪਾ ਲਵੇ। ਅਜਿਹਾ ਨੈਤਿਕ ਚਮਤਕਾਰ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇਕਰ
ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਗੁਰੂ ਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ
ਸਾਹਿਬ ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ
ਵਧਣ ਲਈ ਇਹ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਾਲ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ
ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਖਾੜਕੂ ਜੋ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਡੂਘੰ ੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ
ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬ੍ਰਿਗੇਡ
ਹੀ ਹਨ। ਇਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਫੌਜ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ
ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਮਾਣੇ ਅੰਗ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਦਾਰਥਕ ਰਾਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਸਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ
ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰਕ ਸਾਧਨ ਭਿਆਨਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਢਾਂ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਯੋਗ ਕਰਨ
ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਆਪਣੀ ਖੁਫੀਆ ਤੰਤਰ ਦੀ ਘੁਸਪੈਠ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵੀ ਕਰ
ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ
ਵੱਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਕੀ? ਖਾਲਸਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੰਬਣੀ ਭੇਜ
ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕੱਲੇ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਲੜਦੇ
ਹਨ. ਇਹ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤਾਕਤ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਚਮਤਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਥੋੜੀ ਗਿਣਤੀ
ਨਾਲ ਵੀ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ 10 ਲੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ।
ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰ
ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਹੁਣ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਸਿਰਜਣਾ
ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ
ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਦਲਿਤ ਭਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ
ਮੁਕਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਖੌਤੀ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੂਹਦਾ।
ਉਹ ਇਸ ਰੌਲੇ-ਰੱਪੇ ਪਿੱਛੇ ਪਰਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ
ਇਹ ਸਾਡੀ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹਨ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਵੱਡੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਯੋਗਤਾਵਾਂ ਤੋਂ
ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।
ਕਦੇ-ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਵੱਲ ਕੂਚ

340
ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿ ਇਸ ਔਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ
ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਤਲੀ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ
ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਡੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ
ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਟ ਨਹੀਂ
ਮਾਰੀ ਸੀ।ਕਦੇ-ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ
ਹਾਲਾਂਕਿ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨਾ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਡਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
ਹੇ ਵੀਰ ਭਰਾਵੋ! ਸਾਡੇ ਕਰਮ ਅਤੇ ਕਰਮ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ
ਵਾਲੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹਨ? ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬਹਾਨਾ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਨ ਬਚਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਪਾੜਾ
ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਸੂਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਮਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ
ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਘਾਟੇ ਦੀ ਲੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਅੰਤਰ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦੇ
ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ।
ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਰ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਝੱਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ
ਸਾਡੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਧੀਰਜ ਅਤੇ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਈ
ਵਾਰ ਪਦਾਰਥਕ ਰੁਤਬੇ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਇਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਚਮਕ ਸਾਨੂੰ ਮੋਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਪਦਾਰਥਕ
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ
ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ
ਦੁਆਰਾ ਉੱਚਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਅਛੂਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ।
ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਦੇ
ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੂਰੀ ਚੁਣਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਭੁੱਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਆਪਸੀ ਮਤਭੇਦ ਦੌਰਾਨ ਅਕਾਲ
ਤਖਤ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮੁੱਚੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਮਤਾ ਸਾਡਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ
ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਲਾਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਬਹਾਦਰੋ! ਤੁਸੀਂ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਵੱਲ
ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ? ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਕੇ ਸਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਸ਼ੱਕ ਸਾਨੂੰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀ
ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੇਲੋੜੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ
ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਤਲਵਾਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ
ਜੁਝਾਰੂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀ ਬੁੱਧੀ
ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ
ਰਸਤੇ ਤੇ ਚੱਲੋਗੇ?
ਓਏ ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਸਿਰ ਹਥੇਲੀਆਂ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜਲੂਸ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਸਾਥੀਓ! ਤੁਸੀਂ
ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਮੇਲ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਿੰਮਵ ੇ ਾਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕਦੇ
ਹੋ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਅਤੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਮਾਰੂ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋ। ਇਹ
ਵਰਤਮਾਨ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅਮਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਡਿੱਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ
ਇਸ ਕਰੰਟ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸੌੜੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋ ਜੋ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ
ਛੇੜੋ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਤਮਾਨ
ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਠ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਾਂ ਅਤੇ ਇਸ
ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਤਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੀਬ ਰੰਗ ਪਸੰਦ ਆਉਣ
ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਅੰਤਰਯਾਮੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ
ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ: ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਹਮ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਮਨ ਅਤੇ
ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਮਤਭੇਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਐਲਾਨ ਕਰੋ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਝੂਠੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ
ਪੰਥ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁਦ ੰ ੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ

341
ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸੱਚ ਦਾ ਭੇਦ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦਿਓ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕੂੜਦ ੇ ਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ।
ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ! ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ
ਦੁਬਾਰਾ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅਨੇਕ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦੀ
ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਜਦੋਂ ਸੰਸਾਰ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿੱਚ
ਹੈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ। ਇੱਕ ਪਰਦੇਸੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ!
ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਗੰਭੀਰ ਵਿਘਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਸੂਝ
ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ
ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਾਟ ਵਾਂਗ ਬਲਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਉਸੇ ਜਨੂੰਨ ਨੇ ਮਹਾਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਦਹਿਸ਼ਤ
ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਜ਼ਾਰਵਾਦ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ
ਹਨ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਕਾਹਲੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇੱਛਾ. ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਤਰੇੜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ
ਕਿੰਨੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹੀ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹੀ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ਬਣ ਗਏ।
ਅਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹੀ ਧਰਤੀ ਜਿੱਥੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਨਾਲ
ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਟੋਡਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵੇਈਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਹਾਨ
ਤਾਲਸਤਾਏ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਜਿੱਥੇ ਬੂਟਾ ਅਤੇ
ਰੀਬੈਰੋ ਵਰਗੇ ਸੈਕਂ ੜੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਜ਼ਿੰਮਵ ੇ ਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ
ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗ ਰਹੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ੀ ਹਵਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਉਮੀਦ
ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਕਾਤਲਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਨਾਹਗਾਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੇ। ਸਾਡੇ
ਲਈ ਉਹ ਸਮਾਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਤਾਂ ਜੋ
ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਦਾ ਹੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਜ਼ੁਲਮ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਲਿੰਕਨ ਐਮਰਸਨ ਰੂਸੋ ਵਾਲਟੇਅਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ
ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਥੋੜਾ ਛੂਹਿਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ
ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ
ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਧੱਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕਦਰਾਂ -ਕੀਮਤਾਂ ਸੁਕ ੱ
ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਚਮਕਦਾ ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਵੀ ਰੁਸ਼ਨਾਉਣਗੀਆਂ। ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ
ਕਰਨਗੇ। ਅਸੀਂ ਸੰਯਕ ੁ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਖਾਲਸਾ
ਕੌਮ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਚਾਰਟਰ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੋਗਦਾਨ
ਪਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ
ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕੇ।
ਮਾਣਯੋਗ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ! ਅਸੀਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ
ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਅਸੀਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਡੀ
ਸਾਰੀ ਕੌਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਹੀ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ
ਨਹੀਂ ਡਰਾਉਣਗੀਆਂ।
ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨਾਲ
ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕਰੇਗੀ। ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ
ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਾਰੇ ਡਰਾਂ ਲਾਲਚਾਂ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਸਰੀਰਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਪਲਾਂ
ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੁਦ ੰ ੀ ਹੈ।

342
 ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਚੁਣਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਤਾਜ਼ਾ ਚਿਹਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ
ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਾਨ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਆ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕੇ । ਆਪਣੀ
ਸਦੀਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਬਖਸ਼ੀ। ਉਸ
ਚੰਗਿਆੜੀ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿੜਦੇ ਹਾਂ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰ ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਸੰਤੁਲਨ
ਸਹਿਜਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਏ ਹਾਂ। ਸਦੀਵੀ ਸਿੰਫਨੀ ਦੀਆਂ
ਪਰੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਘੜੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣ ਲਈ
ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਵਾਦ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਥਾਹ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇਹ ਕਿੰਨਾ
ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ!
ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹੋ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ੰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਯਾਦ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ
ਦਰਿਆ ਵਾਂਗ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਧਾਰਾ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੀ ਵਹਿ ਚੁਕ
ੱ ੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉੱਚੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਅਡੋਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵੇਦੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਸਵਾਰ ਹਾਂ ਕਿ ਧਾਰਾਵਾਂ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ । ਨਿਰਮਾਤਾ ਨੇ ਸਾਰੀ
ਲੱਕੜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਨਾਨਕ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ਲੱਖਾਂ ਸਮੁਦੰ ਰੀ ਕਰੰਟਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਡੁੱਬਣ ਨਹੀਂ
ਦੇਣਗੇ।
ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਤ ਆਵੇਗੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ
ਕਰੋ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅੱਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ
ਦੁਆਰਾ ਸੁਟ ੱ ੀ ਗਈ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਟਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਸਾਡੀ ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਰਲਾਪ ਬਣ
ਜਾਣ। ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਰੱਸੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਉਣ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ ਹੋਣ
ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣ ਲਈ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ
ਕਰਾਂਗੇ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਸਾਡੇ ਨਿੱਘੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਉਪਜਾਊ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਜਿੰਦਾਬਾਦ!!!!
ਅਸੀਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਹਾਂ।–
ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ-ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ

ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰ:

ਪਿਆਰੇ ਰਾਸਟਰਪਤੀ ਜੀ
ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤੇ ਗਏ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦੇ
ਤਰੀਕੇ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ
ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ
ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ
ਘੋਰ ਉਲੰਘਣਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ
ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲਗਾਤਾਰ ਜਬਰ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਅਤੇ ਦੇਖਣਾ
ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ
ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਤੇ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰੋ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ
ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਯੂਐਨਓ ਦੇ
ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਜਨੇਵਾ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਧੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਉਲੰਘਣ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ:- ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ
ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਗੋਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਤੇ ਭਾਰੀ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। - ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਿਰਚ ਦਾ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਅੰਗ।- ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼
ਹੋਣ ਤੱਕ ਛੱਤ ਤੋਂ ਉਲਟਾ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਸਰੀਰ ਦੇ ਜੋੜ ਟੁਟ ੱ ੇ ਹੋਏ ਹਨ।
-ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਪੁੰਸਕ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਪਤ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

343
-ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਪੁਛ ੱ -ਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਸੱਟਾਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-ਪੁੱਤ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜਦ ੂ ਗੀ ਵਿਚ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਲਟਾ-ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਲਈ
ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਲਗ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਲਿੰਗੀ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ
ਦੀਆਂ ਗਰਭ-ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਕਰੋਚਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਕਾਂਤ
ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਨ ਸੁੱਤਿਆਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਸਿੱਖ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਗੰਦੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਹੋਏ।
- ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਰਾਜ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ
ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਲਾਵਾਰਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਰੂਪਸ ੋ ਼ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹਵ
ੇ ਾਹ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਖਾੜਕੂ
ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
.- ਕਿਸੇ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਹਤ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਕੋਈ
ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਵਧੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ
ਪਰ ਜੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੁਝ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ
ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਖੌਫਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ
ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।
- ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਢਾਹ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਸਲਾਂ ਤਬਾਹ
ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ
ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
--ਅੰਡਰਗਰਾਊਂਡ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਕਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ
ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਤਲਬ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰੂਪੋਸ਼ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ
ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਕਰਨ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਬੇਕਸੂਰ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਝੂਠੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈ ਕੇ ਛੱਡ
ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।-ਸੱਚੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੁਲਿਸ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ
ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਅਣ-ਐਲਾਨੀ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ
ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ।
-ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਝਾ ਅਤੇ ਝੂਠਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-ਸਿੱਖ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਟੜ
ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰਨ
ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਸਐਸਪੀ ਇਜ਼ਹਾਰ ਆਲਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਜਿਹੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਗਰੋਹ ਨੂੰ ਆਲਮ ਸੈਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ
ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹੇ ਪੁਲਿਸ ਸਪਾਂਸਰਡ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਜਥੇ ਵੀ ਪੰਥਕ ਟਾਈਗਰ ਫੋਰਸ ਅਤੇ
ਰੈੱਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਖੁਦ ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ ਬੈਂਡ ਬਾਰੇ
ਮੰਨਿਆ ਹੈ। 15 ਸਤੰਬਰ 188 ਨੂੰ ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਨੇ ਬਿਨਾਂ
ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਗੁਪਤ ਬੈਂਡਾਂ (ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ) ਦੀ ਮਦਦ ਤੋਂ
ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।- ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬੱਚੇ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੌਰਾਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ
ਵਿੱਚ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਮਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

344
ਗਿਆ। ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ
ਗਿਆ। ਫੌਜ ਦੇ ਬੁਲੇਟਿਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
- ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਕਿ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ
ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਰੂਹ ਵੀ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ।
- ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬੀਬੀਆਂ ਬਜ਼ੁਰਗ
ਸਨ। ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਖਾੜਕੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮੰਨਦੀ ਸੀ।
- ਕਿਸੇ ਨਿਰਪੱਖ ਨਿਰੀਖਕ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
- ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਜਿੱਥੇ
ਜ਼ਖਮੀ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਹਰ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ
ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ।
- ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ
ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾਉਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖ਼ਤਮ
ਕਰਨਾ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ ਸੀ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ।
- ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
-ਕੋਈ ਵੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਮਰਨ ਦੇ
ਚਾਹਵਾਨ ਲੋਕ ਹੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ।
- ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਢੇਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ
ਕਦੇ ਵੀ ਬੀਮਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ।
- ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਸੀ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ
ਕੀਤੀ ਗਈ।
- ਇੰਨੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਕਾਲੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ
ਗਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਹੰਟਰ
ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ
ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
Courtesy: Khalistan-affairs.

੧੯੮੪ ਦੀ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਤੇ ਸਾਫ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ
ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ MP, MLA ਜਾਂ ਕੌਂਸਲਰਸ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਇਕੋ ਸਾਈਜ਼ ਦੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਰਾਡਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਟਰੋਲ
ਮੁਹੈਯਯਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਾਨਪੁਰ, ਬੋਕਾਰੋ ਜਿਹੇ ਮਹਾਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ
ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਬ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਇਆ!
ਇਸ ਤੋਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਸਾਫ ਸੱਚ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ (ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ) ਦੀ
ਤਿਆਰੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਇਕ ਰਾਤ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇਹ ਇੰਤਿਜ਼ਾਮ ਕਰਨੇ
ਓਦੋਂ ਔਖੇ ਸੀ ਕਿਓਂਕਿ ਮੋਬਾਈਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਵਧੀਆ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਜੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਸੀ!
ਨਾ ਤੇ ਵੋਟਰ ਲਿਸਟਾਂ ਦੀ ਕਾਪੀਆਂ ਇਕ ਰਾਤ ਵਿਚ ਛਪਵਾ ਕੇ ਅਤੇ ਹਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਉਸਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ
ਲਿਸਟਾਂ ਦੇ ਦੇਣੀਆਂ ਵੀ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ!
ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ white Phosphorous ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਬੁਰਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੁਝਾਈਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੁਝ
ਸਕਦੀ, ਉਸਦੀ ਹੱਡੀਆਂ ਤਕ ਸੜ-ਗੱਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ!
ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਕੰਮ ਇੰਨੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਕੰਮ
ਕਰਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਪਲਾਨ ਦੀ ਸੂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ! ਲੱਗੀ ਜਰੂਰ ਪਰ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਵਿਚ
ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ, ਜਿਹਨਾਂ ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਇਸ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੋਧਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ! ਓਹਨਾ ਦੇ ਇੰਦਰਾ
ਨੂੰ ਕਹੇ ਆਖਰੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਗਵਾਹ ਨੇ!

345
 ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਸਿਖਾਂ ਵਾਂਗ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ
ਫੌਜ਼ੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪਲਾਨ ਨੇ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼
ਦ੍ਰੋਹੀ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਸਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨੀ, ਇਹ ਉਸਦੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
ਸੀ! ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਦੋਂ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਰਵਿਸ ਰਿਵਾਲਵਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ।
ਉਸ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਚੀਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘ਕੁੱਤੀ, ਹਰਮਜਾਦੀ (ਬਾਸਟਰਡ), ਕੀ ਤੇਰੀ ਲਾਲਸਾ ਓਪਰੇਸ਼ਨ
ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਤੂੰ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ? ਲੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁਣ ਹਮੇਸ਼ਾ
ਲਈ ਲੈ ਲਾ!’
ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ।
ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਾਫ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜੇ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ‘ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਂਤੀ’ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ
ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰੀਆ ਜਾਂਦਾ!
ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਦਾਸ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਭੇਂਟਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਇਸ ਨੂੰ
ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਇਕ ਖਬਰ, ਕਿਹੜੀ ਘਟਨਾ ਕਿਥੇ ਵਾਪਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੌਣ ਕੌਣ ਜੁੰਮਵ ੇ ਾਰ ਸੀ,
ਇਹ ਸਭ ਖੁਲਾਸੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨੇ, ਲੋੜਵੰਦ ਸੱਜਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਣ ,
ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਓਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ (ਭਵਿੱਖ) ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀਆਂ ਇਹ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਧੋਖੇ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ! ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ,
ਇਥੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਵੀ ਮੈਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁਲਕ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਾਂ, ਨਤੀਜਾ ਭਾਂਵੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ! ਇਹ
ਨਹੀਂ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਦੇ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਸਿਰਫ
ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਆਓਂਦੀ ਹੈ ਹੈ! ਨਹੀਂ ਇਥੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਜੋ ਇਸ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਮੀ ਹਾਂ ਅਤੇ
ਕਿਓਂਕਿ ਸਿਰਫ ਇਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ੧੯੮੪ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹੈ!
ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਅੱਜ ਮਿਤੀ ੩੧ ਦਿਸੰਬਰ ੨੦੨੧ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ!
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ!!
ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ!

Ajmer Singh Randhawa.

0091-9818610698
E-mail: doonsikh13@gmail.com

346