‫به نام خالق‬

‫‪1‬‬
 ‫عنوان تحقيق‬

‫انسان ‪ ،‬شیشه ‪ ،‬زیور‬

‫كوشان قاسمي‬
‫كارشناسي طراحي زيور آالت‬

‫‪60009296262229‬‬

‫استاد‬
‫جناب آقای محمد زاده‬

‫پاییز ‪39‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مقدمه‬
‫می توان گفت قدمت زیور آالت برابر با خود انسان است‪ .‬از زمانی که انسان کهن خود با‬
‫طبیعت پیرامون خود دست و پنجه نرم می کرد و برای گذران زندگی خوراک‪ ،‬پوشاک و‬
‫دیگر مایحتاج فراهم می آورد‪ ،‬درک زیبایی شناسی نیز همراه با تجربیات روزمره در آن‬
‫شکل گرفت‪.‬‬
‫تغییرات محیطی‪ ،‬از سیاهی شب تا روشنایی روز‪ ،‬تغییر زمان با گذشت فصل ها‪ ،‬تنوع‬
‫شکل ها و رنگ های طبیعی در جانداران‪ ،‬گیاهان و اشیاء بیجان در ذهن انسان ادراکی از‬
‫معنا بخشی را بوجود آورد و برای هر پدیده علتی ماورائی متصور بود‪.‬‬

‫انسان کهن در ابتدا برای زینت و آراستگی خود از نشانه هایی که از طبیعت الگو برداری‬
‫کرده بود کمک می گرفت‪ .‬اعتقاد بر این است که در ابتدا مردان خود را می آراستند و با‬
‫رنگ کردن بدن و یا مجروح کردن خود به شکل های متفاوت جلب توجه می کردند‪.‬‬
‫مجروح کردن بدن در مردان برای تزیین یک امر عادی بوده و گاهی میزان جراحت ها‬
‫باعث مرگ می شده است‪ .‬شکافتن پوست و رنگ کردن آن‪ ،‬خالکوبی و‪ ...‬هنوز هم در بین‬
‫مردان رایج تر از زنان است‪.‬‬
‫لباس در ابتدا برای تزیین استفاده می شد‪ ،‬به جای نقوشی که برای یک عمر بر بدن نقش‬
‫بسته بود با استفاده از تن پوش های رنگی‪ ،‬تنوع پیدا کرده و شکل های متفاوتی به آن می‬
‫دادند‪.‬‬
‫در بین آراستنی ها هر چه اهمیت پیدا می کرد شکلی به آن داده شده و در قسمت های‬
‫مختلف بدن مورد استفاده قرار می گرفت‪ .‬از استخوان حیواناتی که صید می شدند و تأمین‬
‫کننده غذا بودند تا گیاهان و سنگ ها و‪ ...‬در تزیین بدن استفاده می شد‪.‬‬

‫تحقیقات باستان شناسی حاکی از آن است که نخستین زیورهای مورد استفاده بشر دندان ها و‬
‫پنجه های حیواناتی بوده که صید می کرده است‪ .‬این قطعه های کشف شده با یک رشته لیف‬
‫طبیعی به هم متصل می شدند و تشکیل مجموعه ای بدیع را می دادند که بسیار زیبا جلوه‬
‫می کردند‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫قدیمی ترین زیورآالتی که توسط انسان مورد استفاده قرار می گرفته صدفهایی است که به‬
‫صورت مصنوعی در آنها سوراخ هایی ایجاد شده است و در غار ‪Grotte des Pigeons‬‬
‫واقع در شرق مراکش یافت شده است‪ .‬تاریخ دقیق این صدف ها هنوز مشخص نیست؛ اما‬
‫به گفته باستان شناسان این صدف های سوراخ شده احتماال مربوط به ‪ 111‬هزار سال قبل‬
‫است‪.‬‬

‫پیش از این قدیمی ترین زیورآالت انسان که به دست آمده بود ‪ 28‬هزار سال قدمت داشته‬
‫است‪ .‬این در حالی است که قدیمی ترین زیورآالتی که تاریخ دقیق آنها تعیین شده است‬
‫مربوط به ‪ 11‬صدف سوراخ شده با قدمت ‪ 28‬هزار سال هستند‪.‬‬

‫هزاران سال زندگی با سنگ و شکل دادن قطعات سنگی به انسان آموخته بود مقاومت‬
‫سنگها متفاوت است‪ .‬شاید سرسختی در انواع سنگ ها بیشتر توجه انسان را به خود جلب‬
‫می کرد و به دلیل این نگرش انسان به طبیعت‪ ،‬همراه داشتن این قطعات سرسخت را یاوری‬
‫برای مقاومت خود در برابر نامالیمات طبیعت می دانست‪ .‬با شناخت تفاوت در مقاومت و‬
‫پایداری و حرارت دادن این قطعات فلزات کشف شدند و در این میان شناخت فلزات کمک‬
‫بزرگی برای تغییر رویه زندگی بشر داشت‪.‬‬
‫با پیدایش زیورهای فلزی و به کارگیری طال‪ ،‬نقره و سنگ های قیمتی‪ ،‬این زیورها بیشتر‬
‫در ساخت گردنبندها و تاج های سلطنتی‪ ،‬دستبند ها‪ ،‬ادوات جنگی پادشاهان‪ ،‬لباس ها و نیم‬
‫تاج های زنانه برای بزرگان مورد استفاده قرار گرفت‪.‬‬

‫همانند روزگار معاصر طال‪ ،‬جواهرات و زیورآالت مختلف در روزگاران گذشته بیشتر به‬
‫منظور کسب حیثیت و اعتبار اجتماعی‪ ،‬ارضای نیازهای روحی و غریزی‪ ،‬تزیین اندام‬
‫های مختلف بدن و انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است‪.‬‬
‫از بررسی نقاشی هایی که قدمت آنها به ده ها هزار سال قبل می رسد و انسان های نخستین‬
‫بر روی دیوارهای غارها ترسیم کرده اند معلوم می شود که آنها زیورآالت را به کار می‬
‫برده اند‪ ،‬زیرا در این نقاشی ها افراد با اشیائی مانند گردنبند و دستبند آراسته شده اند‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫قدیمی ترین زیورآالتی که در اروپا شناخته شده در منطقه الکینا ‪ La Quina‬فرانسه کشف‬
‫شده است که شامل مهره هایی از جنس دندان و استخوان حیوانات است و قدمت آن به حدود‬
‫چهل هزار سال قبل می رسد‪.‬‬
‫این اشیاء ظاهرا به عنوان زیور مورد استفاده بودند‪ .‬در گذشته ساخت زیورها با تاکید و‬
‫تکیه بر مواد آلی و حفظ کیفیت و اشکال طبیعی این مواد صورت می گرفته است‪ .‬مواد‬
‫مورد استفاده با توجه به استعداد و نوع زندگی سازندگان آنها از تنوع خاصی برخوردارند‪.‬‬
‫کشف بسیاری از این قبیل آثار در مجاورت گورستان ها حاکی از آن است که این اشیاء‬
‫ضمن داشتن نقش اجتماعی دارای ارزش ماوراء الطبیعه ای نیز بوده اند‪.‬‬
‫تجارت جواهرات‪ ،‬در هزاره هفتم قبل از میالد‪ ،‬بخش مهمی از تجارت بین المللی بین‬
‫سرزمین های حاشیه مدیترانه و تمدن های قدیم فراسوی کوهستان های غرب آسیا را به‬
‫خود اختصاص داده بود‪ .‬مهره های مرجانی متعلق به سواحل مدیترانه که در شهر «چتل‬
‫هویوک ‪ »Gatal Huyuk‬از شهرهای دوره پارینه سنگی‪ ،‬به دست آمده‪ ،‬نشانه ای از این‬
‫روابط بوده است‪.‬‬

‫مساله جواهرات در تمدن های بزرگ باستانی تا هزاره ی چهارم و سوم قبل از میالد بسیار‬
‫پیچیده است‪ .‬چرا که ریسه ها و زنجیرهای فوق العاده زیبایی از جنس سنگ های قیمتی از‬
‫قبرهای سلطنتی سومریان به دست آمده است و نیز تعداد قابل توجهی مهره های شیشه ای‬
‫در ناحیه قفقاز و در منطقه نوع دیگر از زیورهای مورد استفاده ساکنان بین النهرین اشکال‬
‫طلسم گونه ای است که از تراشیدن سنگ های کوچک به صورت تصاویری از حیوانات‬
‫گوناگون مانند کبوتر‪ ،‬قوچ‪ ،‬پرندگان و قورباغه ساخته می شد‪ .‬این اشکال دارای ارزش‬
‫های معنوی و ماوراء الطبیعه ای بودند‪ .‬به طور تقریبی در همان دوران‪ ،‬ساکنان مصر از‬
‫سنگ صابون‪ ،‬که یکی از اولین مواد مرکب به کار گرفته شده در صنعت جواهرسازی‬
‫است‪ ،‬در ساخت زیورهای خود استفاده می کردند‪ .‬این سنگ‪ ،‬نرم و به آسانی تراشیده می‬
‫شد‪.‬‬
‫مصریان قدیم با استفاده از سنگ های قیمتی‪ ،‬گردنبند های سنگین گوهرنشان و تاج سرهایی‬
‫جهت استفاده بر روی کاله گیس می ساختند‪ .‬زحمت زیاد در تهیه جواهرات و دشواری کار‬
‫ساخت قطعات موجب شد تا سازندگان این اشیاء به منظور طبیعی و زیورهایی چون‬
‫گردنبندهای گلی و برگ زیتونی و استفاده از اعضای حیوانات‪ ،‬به ویژه برای برگزاری‬
‫‪5‬‬
‫مراسم و آیین های مذهبی‪ ،‬روی آورند‪ .‬توجه بیش از حد به زیورهای ساخته شده از گل و‬
‫گیاه به تدریج جای خود را به سایر مواد آلی موجود در طبیعیت از قبیل عاج‪ ،‬استخوان‪،‬‬
‫طال‪ ،‬سفال «‪ »Steatite‬و مینا داد‪ .‬در کنار ساخت جواهراتی به شکل مجسمه های طالیی‬
‫بزرگ و به کارگیری اغراق آمیز و افراطی سنگ های گوهر نشان‪ ،‬نظیر آنچه که از‬
‫قبرهای فراعنه به دست آمده است‪ ،‬جواهرسازان‪ ،‬زیورهای ارزان قیمتی که متناسب با‬
‫قدرت خرید طبقه متوسط و پایین جامعه بود‪ ،‬می ساختند‪ .‬به طور مثال مهره های زینتی با‬
‫استفاده از شیشه و نوعی سفال شفاف به نام «فایانس ‪ .»Faience‬در طول تاریخ باستان از‬
‫تمدن های مصر «میسن ‪ »Mycen‬تا تمدن های رومی استفاده از شیشه های رنگی به جای‬
‫مروارید‪ ،‬زمرد و فیروزه و سایر سنگ های قیمتی مرسوم بوده است‪( .‬تصاویر ‪)5‬‬

‫استفاده از مهره های شیشه ای نشانده بر ورق نازکی از طال یا نقره‪ ،‬به جای مروارید‪ ،‬نیز‬
‫رواج داشته است‪ .‬این روش کم و بیش تا امروز نیز ادامه داشته و در کنار آن مهره های‬
‫چینی به عنوان جایگزین مناسب برای سنگ های قیمتی نظیر فیروزه و سنگ الجورد به‬
‫طور گسترده‪ ،‬مورد استفاده قرار می گرفته است‪ .‬نقش هایی که روی برخی از گردنبندهای‬
‫چینی به دست آمده دیده می شود‪ ،‬از نوع تاج گلی هستند‪.‬‬

‫دامنه مواد و مصالحی که در جواهرسازی قومی به کار می رفته به قدری وسیع است که‬
‫صنعت جواهرسازی اروپا را تحت تأثیر قرار داده است و به عنوان عظیمترین نیروی الهام‬
‫بخش طراحی قرن بیستم به حساب می آید‪ .‬تاثیر آداب و سنت های آفریقایی نیز بر این‬
‫صنعت چشمگیر بوده است به طوری که مردم آفریقا و بسیاری از مردم آسیا بر خالف‬
‫اروپایی ها‪ ،‬هرگز راهی را که اجدادشان طی کرده اند‪ ،‬فراموش نکرده اند و هنوز هم به‬
‫ساخت اشیاء و زیورهایی از جنس استخوان حیوان ها‪ ،‬چوب‪ ،‬صدف‪ ،‬ریشه گیاهان‪ ،‬دانه ها‬
‫و حبوبات‪ ،‬اقدام می کنند‪.‬‬
‫به طور مثال در شمال نیجریه از حصیر برای ساخت گوشواره استفاده می شود و مردم‬
‫«باشیما ‪ »Bashima‬نیز گردنبندها و بازوبندهای زینتی خود را از حصیر می بافند‪ .‬مردم‬
‫آفریقا پس از پایان دوره استعمار‪ ،‬از سکه های به جا مانده از اروپایی ها به عنوان‬
‫زیورهای آرایشی موی سر استفاده می کردند و در تزیین گردنبندها نیز از این سکه ها‬
‫استفاده می کردند‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫به موازات آن‪ ،‬در نقطه ای دیگر‪ ،‬پرهای پرندگان استوایی وسیله ی تزیین گردنبندها و کاله‬
‫های آیینی تمدن پیش از کریستف کلمب‪ ،‬سرخپوستان آمریکای شمالی و قبایل آمازون بود‪.‬‬
‫از جمله ویژگی های مهم جواهرات قومی که هنگام مقایسه با شیوه های قبل به چشم می آید‪،‬‬
‫جرأت و جسارت فوق العاده سازندگان آنها در به کارگیری رنگ ها و هماهنگی کامل مواد‬
‫مصرف شده است‪ ،‬به طوری که در بسیاری موارد می توان مجموعه ای از مهره های‬
‫شیشه ای مرجان های نتراشیده‪ ،‬استخوان ها و نقره کاری را یک جا و بر روی یک قطعه‬
‫زینتی مشاهده کرد‪ .‬هر یک از این مواد با رنگ های فیروزه ای‪ ،‬شیری‪ ،‬صورتی و نقره‬
‫ای درخشان آمخیتگی رنگی زیبایی به وجود می آورند‪.‬‬
‫از دیرباز نیاز به ساخت زیورهای ارزان قیمت در کنار زیورهای قیمتی مطرح بوده است‬
‫و جواهرسازان هندی در روزگاران دور اقدام به ساخت زیورهای ارزان قیمت کردند‪.‬‬
‫انواع النگوها و زیورهای ساخته شده از جنس صدف‪ ،‬حلزون‪ ،‬شیشه‪ ،‬فلزات و نوعی صمغ‬
‫حشرات به نام «الک» از نمونه های ارزان قیمت ساخته شده در زمان گذشته است‪ .‬آنچه‬
‫که بیش از پیش به جواهرات هندی و آسیای شرقی جذابیت بخشیده به کارگیری ماهرانه‬
‫مواد مصرفی بوده است‪.‬‬
‫در جواهرسازی قومی (نژادی) استفاده از مواد قیمتی و ارزشمند نادیده گرفته نمی شود‪.‬‬
‫اکثر ملت های غیر اروپایی به دنبال تهیه و تولید موادی به عنوان بدل طال و سایر مواد‬
‫قیمتی به منظور رقابت با آثار هنری اروپاییان بوده اند و هنوز هم هستند‪ .‬به طور مثال‬
‫ساکنان مالی گوشواره های حلقوی بزرگ خود را تنها با کوبیدن طال و شکل دهی آن‬
‫درست می کردند‪ ،‬ساکنان آمریکای پیش از کریستف کلمب نیز نیم رخ های شگفت انگیزی‬
‫از پرندگان و حیوانات خیالی را از طال درست کرده و به عنوان گوشواره و پیرایه های‬
‫دیگر استفاده می کردند و یا ساکنان شرق و جنوب آفریقا با پیچیده مفتول های مسی و فلزی‬
‫به دور ساقه گیاهان‪ ،‬زیورهایی نظیر طوق‪ ،‬گردنبند و بازوبند درست می کردند‪ .‬اصول و‬
‫روش پرداخت کاری های این قوم را هنوز هم جواهرسازان غربی مانند«واندر استراتن‬
‫‪ »Wander Straeten‬به کار می برند‪.‬‬

‫‪http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900622000637#sthash‬‬
‫‪.YQt8hWZF.dpuf‬‬
‫‪7‬‬
 ‫در زیر مقاله ای توسط )‪ (http://sciencenordic.com‬در مورد تاریخ جواهر ارایه شده‬

‫رد پای مهره های شیشه ایه عصر برنز به مصر رسیده‬
‫آنالیز کردن مهره های شیشه ایه یافت شده در دانمارک به ما علم جدیدی از مسیر های‬
‫تجارت عصر برنز میدهد ‪ .‬همکاریه بین المللی بین موزه ی ‪ Moesgaard‬در‬
‫‪Aarhus‬موزه ی ملی دانمارک در کپن هاک و موسسه ی )‪ (IRAMAT‬در ‪Orléans‬‬
‫فرانسه به یک کشف مهیج در مورد مسیرهای تجارت بین دانمارک و تمدن های باستان در‬
‫مصر و ‪ Mesopotamia‬در عصر برنز (‪ 0033‬سال قبل) منتج شده است ‪.‬همچنین این‬
‫اکتشاف به ما علم جدیدی در مورد آیین فرقه ی خورشید در عصر برنز نوردیک میدهد ‪.‬‬
‫‪ Jeanette Varberg‬باستان شناس از موزه ی ‪ Moesgaard‬و ‪ Flemming Kaul‬از‬
‫موزه ی ملی و ‪ Bernard Gratuze‬مدیر ‪ ، IRAMAT‬ترکیب تعدادی شیشه مهره های‬
‫آبی را تحلیل کرده اند که با زنی در دانمارک از عصر برنز به خاک سپرده شده بود ‪.‬این‬
‫تحلیل نشان داد که سرچشمه ی شیشه ها از کارگاه مشابهی در مصر بوده است ‪ ،‬که عرضه‬
‫کننده همان شیشه هایی بوده که با فرعون مصر توتانخامون در ‪ 3131‬سال قبل میالد دفن‬
‫شده است ‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫جهانی شدن در عصر برنز‬
‫‪ 30‬مهره ی شیشه ای از دانمارک با استفاده از طیف سنجیه پالسما آنالیز شده اند ‪ .‬بدون‬
‫تخریب مهره های شکننده ‪ ،‬این تکنیک این امکان را میدهد تا ترکیبات شیمیاییه از عنصر‬
‫مورد نظر در مهره ها با مواد مرجع از ‪ Amarna‬در مصر و ‪ Nippur‬در‬
‫‪ ، Mesopotamia‬در حدود ‪ 05‬کیلومتریه جنوب بغداد در عراق مقایسه شوند ‪ .‬این مقایسه‬
‫نشان داد که ترکیبات شیمیاییه در دو مجموعه از عناصر یکسان هستند ‪ .‬اولین مورد محققین‬
‫برای مقایسه یک مهره برای یک زن ثروتمند بود که در ‪( Ølby‬حدود ‪ km 05‬کوپنهاک)‬
‫مدفون شده بود ‪ .‬این زن به سبک خیلی عجیبی مدفون شده بود ‪ ،‬در تنه ی توخالیه بلوط به‬
‫همراه یک صفحه ی زیبا به شکل کمربند ‪ .‬یک دامن رشته ایه شیک با لوله های برنزیه‬
‫کو چک براق و طنین انداز ‪ ،‬یک بازو بند از مهره های آمبر و یک مهره یه آبی رنگ شیشه‬
‫ای ‪.‬‬

‫معلوم شد که مهره های شیشه ای مصری هستند ‪ .‬این اولین باری است که نوعی از شیشه‬
‫های کبالت مصری در خارج از مدیترانه کشف شده است ‪ .‬اکنون باستان شناسان با دلیل و‬
‫مدرک میتوانند اثبات کنند که یک ارتباطی بین مهره های ‪ Amber‬و شیشه مهره ها هست‪.‬‬
‫برای مدت ها مشخص بود که ‪ Amber‬در عصر برنز از عراضیه نوردیک و سمت‬
‫جنوب صادر میشده ‪ ،‬توتان خامون و سایر فرعون های صر زنجیر های بزرگ ‪Amber‬‬
‫در جعبه هایی مدفون در معابدشان داشتند ‪ .‬حال محققین در حال مرتبط کردن ‪ Amber‬و‬
‫شیشه با هم به روش غیر منتظره ای هستند ‪.‬‬

‫کاالهای تجارت شده ی نوردیک و فرقه ی خورشید مصری‬

‫‪9‬‬
‫خاصیتی که شیشه و ‪ Amber‬هر دو دارند این است که نور خورشید به داخل سطحشان نفوذ میکند ‪.‬‬
‫آشکار است که مهره های ‪ Amber‬و شیشه با هم در سایت های خاورمیانه‪،‬ترکیه‪،‬یونان‪،‬ایتالیا و آلمان‬
‫تا اراضیه نوردیک یافت شده اند ‪ .‬باستان شناسان معتقدند که این میتواند اثبات ارتباط بین فرقه ی‬
‫خورشید مصری و فرقه ی خورشید ‪ Nordic‬باشد ‪.‬وقتی یک زن دانمارکی در عصر برنز قطعه‬
‫جواهری ساخته از ‪ Amber‬و شیشه ی آبی را در قبر به همراه دارد ‪ ،‬این ترکیبی از یک دعا به‬
‫خورشید است تا اطمینان حاصل کند که او با آن (خورشید) دوباره متحد خواهد شد و سرنوشتش را با‬
‫خورشید در سفری ابدی به اشتراک میگذارد ‪ .‬بنابر این در حال حاضر مسیر کهنه ی ‪ Amber‬به‬
‫کشورهای مدیترانه ای یک نقطه ی متقابل دارد ‪ :‬مسیر شیشه به شمال ‪.‬تا کنون محققان نشان داده اند که‬
‫یک ارتباط تجاری به مصر و ‪ Mesopotamia‬در ‪ 3355‬الی ‪ 3055‬سال قبل میالد بوده است ‪ .‬یافتن‬
‫اینکه آیا این مسیر به بعده های عصر برنز ادامه داشته است وظیفه ی بعدیه تیم تحقیقاتیه فرانسوی –‬
‫دانمارکی است ‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫شیشه‬

‫شیشه یک جامد بیریخت (غیر بلوری) است که میتواند رفتار انتقالی از یک جامد سخت و شکننده به‬
‫یک ماده مذاب الستیک شکل و برعکس داشته باشد‪ .‬این رفتار که انتقال شیشه نام دارد در محدوده مواد‬
‫بیریخت و یا بیریختهای نیمه بلوری دیده میشود‪.‬‬

‫در حدود ‪ ۱،۰۵۵‬پیش از میالد‪ ،‬بطریهای شیشهای برای نخستین بار در مصر مورد استفاده قرار‬
‫گرفت‪.‬‬

‫ویژگیها‬
‫شیشهها معموالا ترد و در برابر نور شفاف اند‪ .‬پرکاربردترین گونه شیشه‪ ،‬شیشه آهک سوددار است که‬
‫از غریب به ‪ ٪۰۷‬سیلیسیم دیاکسید ( ‪ ( Sio2‬و سدیم اکسید ( ‪ ) Na2o‬که از نمک سدیم بدست میآید‪،‬‬
‫آهک (‪ )CaO‬و چند افزودنی جزئی بدست میآید‪ .‬نام شیشه معموالا برای اشاره به این گونه از آن است‪.‬‬

‫شیشههای سیلیکاتی و کاربرد آن‬

‫شیشههای سیلیکاتی بیشتر شفافاند از این رو کاربرد فراوانی دارند از آن جمله میتواند به کاربرد‬
‫فراوان آنها در صنعت ساختمان و در و پنجرههای شیشهای اشاره کرد‪ .‬هرچند امروزه بیشتر از آن به‬
‫عنوان روکش مواد دیگر استفاده میشود چون میتواند هر شکلی را به خود بگیرد‪ .‬کاربرد دیگر شیشه‪،‬‬
‫استفاده سنتی آن به عنوان کاسه‪ ،‬گلدان‪ ،‬بطری و ‪ ...‬است‪ .‬اگر شیشه صلب تر باشد در تولید تیله‪ ،‬تسبیه‬
‫و وسایل تزئینی شیشهای کاربرد پیدا میکند‪ .‬شیشه میتواند بازتابنده یا شکننده نور باشد این ویژگیها‬

‫میتواند با برش یا جال بدست آید و در تولید عدسی‪ ،‬منشور یا ظرفهای بلوری کاربرد داشته باشد‪.‬‬
‫همچنین با کمک نمکهای فلزی میتوان به شیشه رنگ داد یا آن را رنگ آمیزی کرد‪ .‬این توان باعث‬
‫کاربرد فراوان شیشه در کارهای هنری و شیشههای رنگی شد‪ .‬شیشه با اینکه شکننده است اما بسیار‬
‫پایدار است‪ ،‬عمر برخی از شیشههای یافت شده به دوران آغازین ساخت شیشه باز میگردد‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫عاریف مختلف شیشه در دانش‬
‫تعریف شیشه در دانش متفاوت است‪ ،‬شیشه به هر جامدی گفته میشود که هیچ ساختار بلوری ندارد‬
‫(مانند جامد بی ریخت) و در برابر گرما و مذاب شدن رفتاری مانند انتقال شیشه از خود نشان میدهد‪.‬‬
‫این گونه شیشه میتوان گفت از مواد گوناگونی بدست میآید مانند آلیاژ فلزها‪ ،‬گدازههای یونی (یون ذوب‬
‫شده)‪ ،‬محلول آبی‪ ،‬مایعهای مولکولی و بسپارها‪ .‬در بسیار کاربردها (بطری‪ ،‬محافظهای چشمی)‪،‬‬
‫شیشههای بسپاری (شیشه اکریلیک)‪ ،‬پلیکربنات‪ ،‬پلیاتیلن ترفتاالت گزینه سبک تری نسبت به شیشههای‬
‫سیلیکاتی اند‪.‬‬

‫تعریف فرهنگ معین‪ :‬شیشه جسمی است شفاف و حاکی ماورا و شکننده و مخلوطی است از‬
‫سیلیکاتهای قلیایی‪ .‬این اجسام را در کوره و در قالب میریزند‪ .‬شیشه دارای شکل هندسی نیست و در‬
‫نتیجه میتوان آن را به شکل دلخواه درآورد اما سادهترین تعریف از شیشه آن است که شیشه مایعی است‬
‫سفت شده که در ساختار آن هیچ نوع بلوری وجود ندارد‪.‬‬

‫کورههای ذوب شیشه‬

‫رایج ترین کورههای مورد استفاده برای تهیه شیشه کورههای تانکی است‪ .‬طول این نوع کوره در حدود‬
‫‪ ۰۵‬متر و پهنای آن در حدود ‪ ۱۱‬متر میباشد‪ .‬کار این کورهها پیوسته بوده و با جلو رفتن مواد همیشه‬
‫جا برای تغذیه مجدد کوره آماده میگردد‪ .‬مواد نسوز داخل کورههای ذوب شیشه از اهمیت ویژهای‬
‫برخوردار میباشد و باید در مقابل سایش دارای مقاومت باالیی باشند زیرا مواد داخل کوره به شدت‬
‫جداره کوره را در مقابل سایش قرار میدهند‪ .‬عمر مواد نسوز کورههای ذوب شیشه حداثر ‪ ۰‬سال‬
‫میباشد‪ .‬ظرفیت این کورهها تقریبا ا حدود ‪ ۱۰۵۵‬تن است‪ .‬دستگاههای شکل دادن شیشه به انتهای شیشه‬
‫متصل است‪ .‬پس از آنکه مواد اصلی شیشه و درصد آنها به دقت تعیین شد و مواد زائد آن جدا گردید‬
‫مواد را وارد کوره مینمایند زیرا تغییر جزئی مواد روی خواص شیشه مخصوصا روانی و شکل دادن و‬
‫کارایی بعدی آن تأثیر زیادی دارد‪ .‬مواد که وارد کوره شد به تدریج جلو رفته گرمتر میشود‪ .‬در حرارت‬
‫حدود ‪ ۱۵۵‬درجه آب فیزیکی خود را از دست میدهد و در حرارت حدود ‪ ۰۵۵‬درجه کربنات سدیم و‬
‫کربنات کلسیم مخلوط میشوند و در حرارت ‪ ۰۵۵‬درجه کربنات سدیم با سیلیس ترکیب میشود‪ ،‬در‬
‫‪۱۵۵۵‬درجه متا سیلیکات کلسیم تشکیل میشود و در حرارت ‪ ۱۰۵۵‬تا ‪ ۱۰۵۵‬درجهذوب و پاالیش شیشه‬
‫درون کوره پایان مییابد ولی در این حرارت شیشه روان بوده و دارای ویسکوزیته ای بسیار پایین‬
‫میباشد که کار کردن روی آن غیر ممکن میباشد‪ .‬برای کار کردن روی شیشه باید مواد را به حالت‬
‫خمیری در بیاوریم‪ .‬برای این کار حرارت شیشه را پایین آورده و به حدود ‪ ۱۵۵۵‬درجه سانتیگراد‬

‫میرسانند ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫شیشههای سیلیکاتی‬
‫مواد سازنده‬

‫سیلیسیم دیاکسید (با ترکیب شیمیایی ‪ )۱SiO‬پایهای ترین ماده سازنده شیشه است‪ .‬در طبیعت‪ ،‬در اثر‬
‫برخورد آذرخش با ماسه واکنش شیشهشدگی کوارتز رخ میدهد که در نتیجه آن یک ساختار توخالی‬
‫(لولهای) ریشه مانند‪ ،‬به نام سنگ آذرخشی پدید میآید‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫شیشه سیلیسی که در درجه نخست از سیلیس ساخته شده است به دلیل داشتن دمای انتقال باالی ‪۱۱۵۵‬‬
‫درجه سانتیگراد‪ ،‬برای کاربردهای ویژهای مورد نیاز است اما برای عموم چندان کاربرد ندارد به همین‬
‫دلیل چند ماده خام دیگر هم به ترکیبات آن افزوده میشود تا فرایند ساخت را آسان تر کند‪ .‬یکی از این‬
‫مواد سدیم کربنات (‪ )۳CO۱Na‬است که دمای انتقال شیشه را پایین میآورد‪ .‬سدیم کربنات باعث میشود‬
‫تا شیشه در آب قابل حل شود‪ ،‬برای جلوگیری از این ویژگی مقداری آهک (اکسید کلسیم ‪ )CaO‬که از‬
‫سنگ آهک بدست میآید‪ ،‬به همراه اکسید منیزیم (‪ )MgO‬و آلومینا (‪ )۳O۱Al‬به آن افزوده میشود تا‬
‫شیشه پایداری بیشتری پیدا کند‪ .‬شیشه در نهایت از ‪ ٪۵‬تا ‪ ٪۰‬درصد وزنی سیلیس ساخته شده است و‬
‫شیشه آهک سوددار نام دارد‪ .‬این گونه از شیشه ‪ ۰۵‬درصد از شیشه تولیدی را دربر میگیرد‪.‬‬

‫بیشتر شیشههای در دسترس مواد خام دیگری هم دارند تا ویژگیهای آنها اندکی تغییر کند برای نمونه‬
‫شیشه کریستال و برخی گونههای بلور‪ ،‬نسبت به شیشههای معمولی درخشان تر اند چون دارای ضریب‬
‫شکست‪ ،‬پاشش نوری و بازتاب باالتری اند‪ .‬افزودن باریم باعث افزایش ضریب شکست میشود‪.‬‬
‫دیاکسید توریم به شیشه ضریب شکست باال و پاشش نوری پایین میدهد درگذشته از این گونه شیشه در‬
‫ساخت عدسیهای با کیفیت باال بهره برده میشد اما به دلیل واپاشی هستهای کاربرد آن متوقف شد و با‬
‫اکسید النتان جایگزین شد‪ .‬افزودن آهن به شیشه باعث میشود تا شیشه بتواند انرژی فروسرخ را جذب‬
‫کند این ویژگی در فیلترهایی که باید گرما را جذب کنند مانند نورافکنهای فیلم برداری مورد نیاز است‪.‬‬
‫همچنین اکسید سریم (‪ )IV‬باعث میشود تا شیشه طول موجهای فرابنفش را جذب کند‪.‬‬

‫در ادامه فهرستی از پرکاربردترین شیشههای سیلیسی‪ ،‬مواد سازنده و کاربرد آنها آمده است‪:‬‬

‫شیشه سیلیسی ‪ :‬سیلیس (‪ .)Sio2‬دارای انبساط گرمایی بسیار پایین‪ ،‬بسیار سخت و پایدار در برابر‬
‫دماهای باال (‪ ۱۵۵۵‬تا ‪ ۱۰۵۵‬درجه سانتیگراد) و مقاوم ترین در برابر سرد و گرم شدن‪ .‬این شیشه‬
‫مناسب کار در دماهای باال است مانند‪ :‬لولههای کوره‪ ،‬بوتههای آهنگری (ذوب فلزات) و ‪...‬‬

‫شیشه آهک سوددار‪ ٪۱۷ :‬سیلیس ‪ ۱۰٫۱۷ +‬اکسید سدیم (‪ + ) Na2o‬منیزیم ‪ + ۱٫۰۷‬آهک ‪+ ۱۵٫۵۷‬‬
‫آلومینا ‪ .۵٫۰۷‬شفاف‪ ،‬به آسانی شکل میپذیرد و بهترین گزینه برای شیشه پنجره است‪ .‬انبساط گرمایی‬
‫باالیی دارد و پایداری کمی در برابر گرما (‪ ۰۵۵‬تا ‪ ۰۵۵‬درجه سانتیگراد)‪ .‬کاربرد در پنجره‪،‬‬
‫ظرفهای شیشهای‪ ،‬حباب روشنایی (المپ) و شیشه لوازم دکوری موجود در خانه مانند شیشه میز و ‪...‬‬

‫‪14‬‬
‫شیشه سدیم بوروسیلیکات‪ ،‬پیرکس ‪ ٪۱۷ :‬سیلیس ‪ ۱۱۷ +‬اکسید بور ‪ +‬اکسید سدیم ‪ + ۰٫۰۷‬آلومینا‬
‫‪ .۱٫۵۷‬پایدارتر از شیشه پنجره در برابر انبساط گرمایی است و به عنوان شیشههای آزمایشگاهی‪،‬‬
‫شیشههای آشپزی‪ ،‬چراغ خودرو و ‪ ...‬کاربرد دارد‪ .‬شیشه بوروسیلیکات (مانند پیرکس) هم همین مواد‬
‫خام اکسید بور و سیلیس را دارد دارای ضریب انبساط گرمایی نسبتا ا پایینی است (‪/°C۰–۱۵‎×۳٫۱۰‬‬
‫برای پیرکسدر مقایسه با ‪ 6/°C-۱۵‎×۰‬برای شیشه آهک سوددار) به همین دلیل ابعاد آنها بسیار پایدار‬
‫است و البته به دلیل انبساط گرمایی کمتر دچار تنش میشوند درنتیجه در برابر گرمای ناگهانی کمتر‬
‫آسیب پذیرند‪ .‬کاربرد آنها در وسایل آشپزخانه‪ ،‬ابزارهای نوری و شیشههای نگهدارنده دارو و مواد‬
‫شیمیایی است‪.‬‬

‫شیشه بلور‪ :‬سیلیس ‪ + ۰۰۷‬اکسید سدیم ‪ + ۱٫۵۷‬اکسید سرب ‪ + ۱۰۷‬اکسید پتاسیم ‪ + ۱۱۷‬آلومینا ‪۰۷‬‬
‫‪ +‬اکسید روی ‪ .۱٫۰۷‬دارای ضریب شکست باال‪ ،‬بسیار درخشان دیده میشوند؛ ویژگی کشسانی باالیی‬
‫دارند و میتوان از آنها ابزارهای شیشهای حلقه مانند درست کرد‪ .‬در کارخانهها کاربرد دارند اما‬
‫پایداری چندانی در برابر گرما ندارند‪.‬‬

‫شیشه آلومینوسیلیکات‪ :‬سیلیس ‪ + ۰٪۷‬آلومینا ‪ + ۱۰۷‬اکسید بور ‪ + ۰۷‬اکسید باریم ‪ + ۰۷‬اکسید‬

‫منیزیم ‪ + ٪۷‬آهک ‪ .۱۵۷‬کاربرد فراوان در ساخت فایبرگالس‪ ،‬ساخت شیشههای مقاوم شده با پالستیک‬
‫(قایق‪ ،‬چوب ماهیگیری و ‪ )...‬و حباب المپهای هالوژن‪.‬‬

‫شیشه اکسیدی‪ :‬آلومینا ‪ + ۰۵۷‬اکسید ژرمانیم ‪ .۱۵۷‬شیشهای بسیار شفاف؛ کاربرد در خطهای شبکه‬
‫فیبر نوری‪ ،‬در یک کیلومتر طول تنها ‪ ۰۷‬از شدت نور از دست میرود‪.‬‬

‫ماده سازنده دیگر برای شیشه‪ ،‬شیشههای بازیافت شده است‪ .‬این شیشهها در مواد خام و انرژی صرفه‬
‫جویی میکنند اما ناخالصیهای موجود در آنها می تواند باعث ضعف محصول شود‪ .‬عاملهایی مانند‬
‫سدیم سولفات‪ ،‬سدیم کلرید یا تری اکسید آنتیموان به شیشه افزوده میشوند تا شمار حبابهای هوای‬
‫موجود را کم کنند‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫(یک شیشه طبیعی که در اثر برخورد شهابوار پدید آمده است‪ ،‬بوهم)‬

‫ویژگیهای فیزیکی‬

‫ویژگیهای نوری‬

‫مهم ترین دلیل تولید شیشه ویژگی شفاف بودن آن در برابر طول موجهای مرئی است نقطه مقابل شیشه‬
‫مواد چندبلوری است که نور مرئی را از خود عبور نمیدهند‪ .‬سطح شیشه معموالا هموار است چون‬
‫هنگام تشکیل‪ ،‬مولکولهای بسیار سرد شده مایع دیگر مجبور نیستند هندسه بلورهای سخت را به خود‬
‫بگیرند بلکه نیروی کشش سطحی باعث شکل گرفتن آنها میشود و به صورت میکروسکوپی سطحی‬
‫هموار بدست میآید‪ .‬این ویژگیها باعث شفافیت و درخشندگی شیشه میشود و حتی در شیشههای رنگی‬
‫(که نور را جذب میکنند) هم قابل مشاهده است‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫شیشه این توان را دارد تا نور را بشکند‪ ،‬آن را بازتاب کند و بدون اینکه نور دچار پراکندگی شود برپایه‬
‫نورشناسی هندسی آن را از خود بگذراند‪ .‬این ویژگیها در ساخت عدسی و پنجره مورد نیاز است‪.‬‬
‫شیشههای معمولی ضریب شکستی نزدیک به ‪ ۱٫۰‬دارند‪ .‬بر پایه معادلههای فرسنل‪ ،‬بازتاب یک ورق‬
‫شیشه در محیط معمولی و در هوا‪ ،‬نزدیک به ‪ ۰۷‬در یکای سطح است و گذر نور از آن برای یک جزء‬
‫(دو روی سطح) نزدیک به ‪ ۰۵۷‬است‪ .‬کاربرد دیگر شیشه در الکترونیک نوری است برای نمونه فیبر‬
‫نوری‪.‬‬

‫دیگر ویژگیها‬

‫در فرایند تولید شیشه سیلیسی این امکان وجود دارد که آن را مذاب کرد‪ ،‬در قالب ریخت و دوباره از‬
‫قالب بیرون آورد و از هندسه صاف و ساده تا شکلهای پیچیده به آن بخشید‪ .‬محصول نهایی شکننده و‬
‫آسیب پذیر خواهد بود مگر اینکه الیه الیه بر روی آن کارهای ویژه صورت گیرد‪ .‬اما به هر حال‬
‫ماندگاری شیشه در بیشتر شرایط بسیار باال است‪ ،‬بسیار آهسته دچار خوردگی و فرسایش میشود و در‬
‫برابر واکنشهای آب و حملههای شیمیایی پایدار است به همین دلیل مناسب ترین گزینه برای‬
‫نگهدارندههای مواد شیمیایی و خوراکی است‪.‬‬

‫تولید امروز‬

‫پس از آنکه مواد خام شیشه و درصد هر یک از آنها بدست آمد‪ ،‬این مواد به کوره برده میشود‪ .‬تولید‬
‫انبوه شیشه آهک سوددار از مذاب کردن مواد اولیه در کورههای گازی بدست میآید‪ .‬کورههای کوچکتر‬
‫مانند ذوب کنندههای الکتریکی یا کورههای دیگ مانند هم وجود دارند که برای شیشههای ویژه بکار‬
‫میروند‪ .‬پس از ذوب و یکدست کردن مخلوط و از بین بردن حبابهای کوچک هوا‪ ،‬شیشه شکل‬
‫میگیرد‪ .‬شیشههای تخت در و پنجره و کاربردهای مانند آن از راه فرایندی به نام شیشه شناور ساخته‬
‫میشوند‪ .‬این فرایند در سالهای ‪ ۱۰۰۳‬تا ‪ ۱۰۰٪‬از سوی آلستر پیلکینگتن و کنث بیکرستف ارائه شد‪.‬‬
‫آنها شیشه را در یک حمام قلع مذاب به صورت لولهای و پیوسته دور خود میپیچیدند و شیشه در این‬
‫حمام شناور بود و از باال برای اینکه سطح همواری بر رویش تشکلیل شود آن را در برابر فشار‬
‫نیتروژن قرار میدادند‪ .‬بطریها و ظرفهای شیشهای معمول از راه دمیدن و فشار بدست میآیند‪ .‬البته‬
‫عالوه بر این روشها‪ ،‬راههای دیگری هم برای تولید شیشه وجود دارد‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫پس از آنکه شیشه شکل دلخواه را به خود گرفت آن را به آرامی سرد میکنند تا تنشهای حرارتی موجود‬
‫از بین برود‪ .‬ترمیم سطح‪ ،‬الیه الیه کردن و پوشاندن سطح شیشه با یک ماده ویژه همه از فرایندهای‬
‫شیمیایی است که در ادامه ساخت شیشه قرار دارد این فرایندها برای باال بردن پایداری و مقاومت شیشه‬
‫(مانند شیشه ضد گلوله) و یا دادن برخی ویژگیهای نوری به آن (مانند شیشه ضد انعکاس) دنبال‬
‫میشوند‪.‬‬

‫رنگ‬

‫با افزودن برخی یونهای الکتریکی که به صورت یکنواخت در شیشه پراکنده میشوند و یا با پراکنده‬
‫کردن دانههای بسیار ریز در شیشه (مانند شیشه فتوکرومیک) میتوان شیشههای رنگی بدست آورد‪.‬شیشه‬
‫آهک سوددار اگر نازک باشد در چشم معمولی بیرنگ به نظر میآید‪ .‬افزودن اندکی ناخالصی اکسید‬
‫آهن (‪ )II‬تا ‪ ۵٫۱‬درصد وزنی‪ ،‬رنگ سبز کمرنگ به شیشه میدهد که در شیشههای ضخیمتر یا با کمک‬
‫ابزارهای نوری این رنگ به خوبی دیده میشود‪ .‬اما رنگ سبز پررنگ مانند بطریهای سبز رنگ از‬
‫افزودن اکسید آهن (‪ )II‬و اکسید کروم (‪ )III‬بدست میآید‪ .‬گوگرد به همراه کربن و نمکهای آهن‪ ،‬باعث‬
‫بدست آمدن پُلی سولفید آهن و تولید شیشههای کهربایی با بازه رنگ زرد تا نزدیک به سیاه میشود‪.‬اگر‬
‫اندکی دیاکسید منگنز به شیشهای که با آهن سبز شده است افزوده شود‪ ،‬رنگ سبز آن از میان میرود‪.‬‬
‫این ویژگیها در کارگاههای هنری بسیار کاربرد دارد برخی شیشهها را به صورت رنگی خریداری‬
‫میکنند و برخی خودشان به مواد خام رنگ اضافه میکنند‪.‬‬

‫پیشینه‬
‫نخستین شیشهای که پدید آمده همان شیشههایی بوده که در طبیعت بویژه در منطقههای آتشفشانی بوجود‬
‫آمده است‪ ،‬شیشه ابسیدین احتماالا توسط مردمان دوران سنگی استفاده می شده و به دلیل محدودیت منابع‬
‫آن و نیازی که به ابزارهای بُرنده وجود داشته‪ ،‬به گستردگی در سراسر جهان آن روزگار‪ ،‬داد و ستد می‬
‫شده است‪ .‬به هر روی‪ ،‬باستان شناسان بر این باورند که احتماالا نخستین شیشه در ناحیه ساحلی سوریه‬
‫امروز‪ ،‬میانرودان یا مصر باستان ساخته شده است‪ .‬شیشه در حدود ‪ ۳۰۵۵‬سال پیش از میالد در مصر‬
‫ساخته شده است‪ .‬شیشههای کهن نور را از خود عبور نمیدادند وبه علت نا خالصیهای موجود در‬
‫آنها‪ ،‬رنگی به نظر میرسیدند‪ .‬کهن ترین شیشهای که تا کنون پیدا شده‪ ،‬خرمُهرهای مربوط به نیمه‬
‫ال به صورت تصادفی در هنگام فلزکاری (سرباره) یا ساختن‬ ‫هزاره سوم پیش از میالد است و احتما ا‬
‫سفال‪ ،‬پدید آمده است‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫شیشه به عنوان یک ابزار تجمالتی باقیماند و فروپاشیها و رویدادهایی که در پایان عصر برنز رخ‬
‫دادباعث توقف گسترش شیشه شد‪ .‬گسترش بومی روشهای ساخت شیشه در آسیای جنوبی در حدود‬
‫‪ ۱٪۳۵‬پیش از میالد آغاز شد‪ .‬در چین باستان ساخت شیشه نسبت به سرامیک و فلز احتماالا آغاز‬
‫دیرتری داشته‪ .‬در امپراتوری روم‪ ،‬ابزارهای شیشهای در منطقههای مسکونی‪ ،‬صنعتی و مراسم‬
‫خاکسپاری پیدا شده است‪.‬‬

‫(ظرف شیشهای رنگی اثر دیوید پاچن)‬

‫‪19‬‬
‫شیشه به صورت گسترده در قرون وسطی کاربرد داشته است‪ .‬در کنده کاریهای باستان شناسی که در‬
‫سراسر انگلستان انجام شده بود هم در مناطق مسکونی و هم گورستانها شیشههای آنگلوساکسون پیدا شده‬
‫بود‪ .‬در دوران آنگلوساکسون برای تولید مجموعهای از وسایل زندگی مانند پنجره‪ ،‬ظرف آشپزخانه و‬
‫حتی لوازم زینتی‪ ،‬شیشه بکار برده میشد‪ .‬از سده ‪ ۱۵‬اُم به این سو‪ ،‬شیشه به صورت رنگی برای پنجره‬
‫کلیساهای معمولی و جامع مورد استفاده قرار می گیرفت‪ .‬کلیسای سن‪-‬دنی و کلیسای جامع شارتر دو‬
‫نمونه شناخته شده این کاربرد است‪ .‬تا سده ‪ ۱۰‬ام میالدی معماران به استفاده از شیشههای رنگی برای‬
‫ساختمانها روی آوردند مانند بنای سن‪-‬شپل در پاریس (‪ ۱۱۵۳‬تا ‪ )۱۱۰٪‬با آغاز رنسانس و دگرگونی‬
‫معماری کاربرد شیشههای رنگی بزرگ کم شد و کاربرد آن در خانههای مردمی بیشتر شد‪ .‬با پیشرفت‬
‫دانش و فن این شیشهها ارزان تر شدند و کاربرد آنها همگانی تر و البته امکان تولید ارزان آنها در‬
‫قالبهای بزرگ فراهم شده بود‪ .‬در سده ‪ ۱۰‬ام میالدی و همراه با معماری گوتیک نوین‪ ،‬نگاه تازهای به‬
‫شیشههای رنگی شد‪.‬‬

‫(دیوار شیشهای ‪ -‬موزه شیشه فرانسه)‬

‫‪20‬‬
‫در سده ‪ ۱۵‬میالدی گونههای تازهای از شیشه به صورت الیه الیهای‪ ،‬مسلح (مقاومسازی شده) و آجری‬
‫به بازار آمد که کاربرد شیشه در ساختمان سازی را افزایش داد‪ .‬ساختمانهای چند طبقه بیشتر از دیوار‬
‫پردهای که تقریبا ا به تمامی از شیشه است‪ ،‬ساخته شدهاند‪ .‬در آغاز شیشه به دلیل نداشتن واکنش با آب و‬
‫به عنوان ظرف کاربرد داشت اما در پایان سده میانی ویژگیهای نوری آن بیشتر مورد توجه قرار گرفت‬
‫و تولید عدسی‪ ،‬ابزارهای ستارهشناسی و پس از آن ابزارهای پزشکی و دانش‪ ،‬گسترش یافت‪.‬‬

‫(شیشه در هنر امروز)‬

‫شیشه در ایران‬
‫قدیمیترین شیشه در ایران متعلق به هزاره دوم پیش از میالد است‪ .‬نمونههایی از هزاره دوم تا مقارن‬
‫میالد مسیح شامل عطردانها‪ ،‬النگوها‪ ،‬تندیسها و کاسهها و تنگهای متعدد بهدست آمدهاست‪ .‬در‬
‫حفاریهای چغازنبیل مربوط به دوره پیش از تاریخ‪ ،‬بطریهایی شیشهای یافت شدهاست‪ ،‬که نشان از‬
‫وفور شیشه در عیالم کهن دارد‪.‬‬

‫از تمدن مارلیک مهرههای شیشهای که عمر آنها به ‪ ۳۰۵۵‬سال پیش میرسد‪ ،‬پیدا شدهاست‪ .‬همچنین‬
‫ظروف شیشهای مایل به شیری در کاوشهای لرستان بهدست آمدهاست‪ .‬از زمان هخامنشیان آثار شیشهای‬
‫چندانی در دست نیست‪ .‬در آن دوره مهرههای شیشهای ایران در سراسر جهان قدیم معروف بوده که‬
‫ظاهراا به رنگ سیاه و سفید بودهاست‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫هنرمندان ساسانی در تراش دادن شیشه مهارت مخصوصی داشتهاند‪ .‬شیشه ساسانی در چین ارج بسیار‬
‫داشته و بهویژه شیشه الجوردی را گرانبها میشمردند‪ .‬جامهای پایهدار با نقش حلقههای برجسته از دوره‬
‫اشکانیان و ساسانیان بهجای ماندهاست‪.‬‬

‫ظروف شیشهای دوره اسالمی تحت تأثیر طرحهای قبل از اسالم است‪ .‬در دوره سلجوقی و تا زمان‬
‫هجوم مغول‪ ،‬افزارها و ظروفهای بسیار زیبای شیشهای از کورههای شیشهگری گرگان بیرون میآمد‬
‫که به نازکی کاغذ و گاه مینایی و گاه تراشیده و کندهکاری شدهاست‪ .‬روزگار سلجوقی اوج صنعت‬
‫شیشهگری در ایران محسوب میشود‪ .‬فراوردههای شیشهای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و‬
‫بزرگ‪ ،‬عطردانهای بسیار ظریف‪ ،‬جامها و گلدانهایی با فرمها و اندازههای متنوع و اشیاء تزئینی‬
‫کوچک بهشکل حیوانات و ‪ ...‬است‪ .‬در دوره مغول رونق شیشهسازی از میان رفت و در عوض در این‬
‫عهد سفالگری و کاشیکاری رونق یافت‪.‬‬

‫در دوره تیمور رواج شیشهگری قابل توجهاست‪ .‬شیشهگرانی از مصر و سوریه به ایران آمدند و مشابه‬
‫شیشههای ایرانی به مصر و سوریه رفت‪ .‬در این دوره دو شهر سمرقند و شیراز از مراکز عمده‬
‫شیشهسازی در ایران بودند‪ .‬از این زمان به بعد این هنر روی به انحطاط نهاد تا زمان شاه عباس که با‬
‫ساختن چراغهای مساجد و بطریها این هنر دوباره زنده شد‪ .‬شاهعباس شیشهگران ونیزی را برای احیای‬
‫این صنعت به ایران آورد‪ .‬در نتیجه شیشهگری در دوره صفوی رونق دوباره یافت‪ .‬گاه شیشه را با‬
‫دمیدن به درون قالب میساختند و گاه شیشه را میتراشیدند تا بهشکل جواهر در آید و یا نقوشی روی آن‬
‫میکندند‪ .‬و گاهی نیز شیشه را با نقوش درخشان‪ ،‬مینایی و طالیی میکردند‪ .‬در این دوره کارگاههای‬
‫شیشهسازی در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان‪ ،‬شیراز و کاشان دایر شد‪.‬‬

‫در فاصله بین سلطنت سلسله صفویه و قاجاریه هنر و صنعت شیشهگری در ایران از لحاظ سیر تکاملی‬
‫پیشرفتی نداشتهاست و تا اواخر سلسله قاجاریه و بعد از آن بهتدریج ضعیفتر شدهاست‪ .‬با ورود شیشه به‬
‫قیمت ارزانتر و مرغوبتر به بازار ایران‪ ،‬کمکم این صنعت رو به انحطاط نهاد‪.‬‬

‫در سده ‪ ۱۰‬میالدی در روشهای باستانی تولید شیشه‪ ،‬بویژه شیشههای نقش برجسته دگرگونیهایی پدید‬
‫آمد‪ .‬این تغییر روش برای نخستین بار از زمان امپراتوری روم پدید میآمد و بیشتر در طرحهای‬
‫نوکالسیک دیده میشد‪ .‬در جنبش هنر نو از این شیشهها به فراوانی بهره برده شد‪ .‬با گذشت زمان کمکم‬
‫کارگاههای کوچک شیشههای هنری در همه جا دیده شد‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫دیگر گونههای شیشه‬

‫نمونههای آزمایشگاهی‬

‫ترکیبهای شیمیایی تازه شیشه یا روشهای تازه ساخت در آغاز در حجم کم و در آزمایشگاه انجام‬
‫میشوند‪ .‬مواد خام بکار رفته در آزمایشگاه با آنچه در تولید انبوه استفاده میشود متفاوت است چون در‬
‫آزمایشگاه‪ ،‬قیمت در درجه نخست توجه نیست‪ .‬در آزمایشگاه مواد خام بسیار حالص تر اند و باید توجه‬
‫داشت تا مواد خام با رطوبت هوا یا مواد شیمیایی پیرامون وارد واکنش نشوند (مانند اکسید فلزهای قلیایی‬
‫یا قلیایی خاکی)‪ .‬بخار شدن مواد در هنگام ذوب کردن شیشه هم باید در محاسبات گزیدن مواد خام در‬
‫نظر گرفته شود‪ .‬برای نمونه سلنیت سدیم چون دیرتر بخار میشود بر سلنیم دیاکسید ترجیح دارد‪ .‬یا‬
‫مواد خامی که سریع تر وارد واکنش میشوند از دیگرانی که آهسته تر واکنش میدهند مناسب تر اند‪،‬‬
‫مانند آلومینیم هیدروکسید نسبت به آلومینا‪ .‬بوته ذوب از جنس پالتین است تا باعث آلودگی مواد سازنده‬
‫شیشه نشود و با آنها وارد واکنش نگردد‪ .‬یکنواختی شیشه از راه یکنواختی مخلوط مواد خام بدست‬
‫میآید برای این کار باید مخلوط مذاب را پیوسته هم زد و با شکستن و دوباره ذوب کردن مخلوط به این‬
‫هدف دست یافت‪ .‬شیشه بدست آمده را رها میکنند تا به آرامی سرد شود تا از شکستن چندباره آن در‬
‫طول فرایند پیشگیری کنند‪.‬‬

‫اگر شیشه از موادی ساخته شود که تمایلی به شکل دهی شیشه ندارند‪ ،‬از روشهای پیشرفته تری برای‬
‫سرد کردن شیشه بهره میبرند تا به فرایند سرعت دهند‪ .‬برای نمونه از روش معلق سازی استفاده‬
‫میکنند در این روش هنگامی که شیشه در یک جریان گاز شناور است آن را سرد میکنند‪ .‬در روش‬
‫دیگر‪ ،‬شیشه مذاب را میان دو سندان فلزی له میکنند (‪ )pressing‬همچنین گاهی شیشه مذاب را از میان‬
‫غلطک رد میکنند‪.‬‬

‫شیشه گری برای ساختن شیشههای مسطح‬

‫قدیمی ترین طریقه ساخت شیشههای مسطح به روش ریخته گری میباشد‪ .‬این روش در حدود ‪ ۰۵۵‬سال‬
‫پیش برای نخستین بار در فرانسه پیشنهاد گردید‪ .‬شیشه مذاب را روی سینیهای بزرگ لبه داری‬
‫میریزند که این سینی از جنس مس یا فوالد بوده و کف آن کامال مسطح میباشد‪ .‬مواد مذاب را به وسیله‬
‫غلطک پهن میکنند‪ .‬در کنارههای سینی لبه قابل تنظیمی دارد که آن را به ضخامت شیشهای که‬
‫میخواهند تهیه نمایند باال و پایین میبرند‪ .‬غلطکی که عرض سینی را طی مینماید به این لبهها متکی‬
‫‪23‬‬
‫است با یک یا چند بار رفت و برگشت از عرض سینی به دو لبه آن ضخامت شیشه در تمام نقاط جام‬
‫یکسان میشود‪ .‬ناهمواریهای جزئی را با سمباده و صیقل دادن اصالح میکنند ‪.‬‬

‫شیشههای شبکه دادهها‬

‫برخی شیشهها که به فراوانی تولید میشوند و البته شیشههای سیلیکاتی جزء آنها نیست‪ ،‬دارای‬
‫ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی ویژهای اند که برای کاربرد آنها در شبکههای ارتباطی مانند فیبر نوری‬
‫و دیگر روشهای ذخیره داده مناسب است‪ .‬از آن جمله میتوان به شیشههای فلوئوریدی‪،‬‬
‫آلومینوسیلیکاتی‪ ،‬فسفاتی‪ ،‬بُراتی و کالکوژنی اشاره کرد‪.‬‬

‫سه دسته ماده سازنده برای شیشههای اکسیدی وجود دارد‪ :‬سازندههای شبکه‪ ،‬مواد میانی و اصالح‬
‫کنندهها‪ .‬سازندههای شبکه (سیلیس‪ ،‬بور‪ ،‬ژرمانیم) میتوانند شبکهای از پیوندهای شیمیایی که همگی به‬
‫هم مرتبط اند را درست کند‪ .‬مواد میانی (تیتانیم‪ ،‬آلومینیم‪ ،‬زیرکونیم‪ ،‬بریلیم‪ ،‬منیزیم‪ ،‬روی) بسته به‬
‫ترکیب شیشه میتوانند هم به عنوان سازنده شبکه و هم به عنوان اصالح کننده رفتار کنند‪ .‬اصالح کنندهها‬
‫(کلسیم‪ ،‬سرب‪ ،‬لیتیم‪ ،‬سدیم‪ ،‬پتاسیم) به عنوان اصالح کننده ساختار شبکه رفتار میکنند‪ .‬آنها معموالا به‬
‫صورت یون ارائه میشوند و جاهایی که پیوند اکسیژن با اتم برقرار نشده را با پیوند کواالنسی جبران‬
‫میکنند و ارتباط را برقرار میکنند‪ .‬آنها یک بار منفی نگه میدارند تا با بار مثبت یون همسایه خنثی‬
‫شود‪ .‬برخی عنصرها میتوانند چندین نقش داشته باشند برای نمونه سرب هم میتوانند سازنده شبکه باشد‬
‫(‪ +Pb4‬بجای ‪ )+Si 4‬و هم اصالح کننده‪.‬‬

‫ساختار‬

‫مشاهده پنجرههای کهن نشان داده است که گاهی شیشههای آنها در پایین ضخیمتر و در باال نازک تر‬
‫اند‪ .‬در ابتدا گمان بر این بود که شیشه حالت مایع دارد و با گذشت چند سده‪ ،‬شیشه تخت و یکنواخت‬
‫کمکم به سمت پایین جریان پیدا میکند درنتیجه بخشهای پایینی ضخیمتر دیده میشود‪ .‬این برداشت کام ا‬
‫ال‬
‫نادرست است چون هرگاه یک بار شیشه سخت شود دیگر جریان پیدا نمیکند‪ .‬دلیل وجود چنین پدیدهای‬
‫این است که در گذشته شیشه را با روش دمیدن میساختند در این روش آنها شیشه مذاب را به صورت‬
‫یک دایره تقریباا تخت (دیسک) در میآوردند سپس آن را بر اساس اندازه چارچوب پنجره میبریدند‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫بخشهای بریده شده کامالا یکنواخت نبود و گاهی در لبههای دیسک ضخامت فرق میکرد در هنگام‬
‫نصب هم آنها تالش میکردند بخش ضخیمتر را در پایین بیندازند تا پایههای شیشه پایدارتر باشند و البته‬
‫از ورود آب به درون ساختمان جلوگیری کنند‪.‬اگر گاهی دیده شده که پایین شیشه نازک تر از باالی آن‬
‫است میتواند به دلیل بی دقتی در نصب باشد‪.‬‬

‫در آغاز سده ‪ ۱۵‬میالدی هم پدیده همانندی‪ ،‬در شیشهها دیده میشد؛ دلیل این پدیده این بود که آنها شیشه‬
‫را بر روی یک میز بزرگ سردکننده میریختند و اجازه میدادند تا در سطح میز گسترش یابد درنتیجه‬
‫این کار‪ ،‬مرکز یا محل ریختن شیشه ضخیمتر از دیگر بخشهای شیشه میشد‪ .‬سپس این شیشه بزرگ‬
‫تخت را به اندازه دلخواه میبریدند‪ .‬روشی که امروزه برای ساخت شیشه در پیش گرفته شده است روش‬
‫شیشه شناور است که در آن شیشه کامالا یکنواخت است‪.‬‬

‫استفاده از شیشه در نمای ساختمان‬

‫گونههای کاربردی‬

‫شیشههای رنگی ‪ :‬این شیشهها در مقایسه با شیشههای معمولی بخش اعظمی از نور را جذب و بخش‬
‫کمتر را از خود عبور میدهند‪.‬‬

‫شیشههای بازتابنده ‪ :‬این شیشهها بخش بیشتری از طیفهای مختلف نور را بازتاب میدهند و در کنترل‬
‫ورود و خروج نور و انرژی تاثیر میگذارند‪ .‬در انتخاب شیشه رفلکس باید به محدودیتهای آن از جمله‬
‫آیینهای بودن آن در شب از سمت داخل نیز توجه نمود‪.‬‬

‫شیشههای ‪ :Low-e‬این شیشهها پرتوهای گرمازای مادون قرمز را بازتاب داده اما نورمرئی را از خود‬
‫عبور میدهند‪ .‬در مناطق گرمسیر انتخاب این نوع شیشه موجب جلوگیری از اتالف انرژی حرارتی‬
‫داخل ساختمان به بیرون میگردد‪.‬‬

‫شیشههای ‪ :Laminate‬این نوع شیشه مانع عبور ‪ ۰۰۷‬از پرتوهای ماوراء بنفش شده و همزمان‬
‫نورمرئی و مادون قرمز را از خود عبور میدهند ‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫منابع‬

‫فارس نیوز‬ ‫مقدمه‬

‫‪sciencenordic.com‬‬ ‫عصر برنز و مهره های شیشه ای‬

‫ویکی پدیا‬ ‫شیشه‬

‫‪26‬‬
‫پایان‬

‫‪27‬‬