5.

3 Serbestlik Derecesi
Üçüncü bölümdeki (3.37) ve (3.41) bağıntılarındaki R ve M OR büyüklüklerinin her biri sıfır
değilse, göz önüne alınan cisim kuvvetler ve momentlerle orantılı olarak, R den dolayı bir
ötelenme ve M OR den dolayı bir dönme yapacaktır. Üç boyutlu durumda, R nin x, y, z
doğrultularındaki bileşenleriyle orantılı çizgisel ivmeli ötelenmeler sözü geçen eksenler
doğrultusunda, M OR nin de x, y, z eksenleri doğrultularındaki bileşenleriyle orantılı, bu eksenler
etrafında açısal ivmeli hareketler ortaya çıkar. Aşağıda konuya ilişkin bazı tanımlar verilecektir:
• Serbestlik derecesi: Üç boyutlu durumda, R ve M OR etkisindeki bir cisimde birbirinden
bağımsız altı hareket oluşur. Ortaya çıkabilecek bu hareketlerin tümüne birden o cismin
serbestlik derecesi denir.
• Tam bağlı sistem: Eğer uygun bir düzenekle bir doğrultudaki hareket engellenirse
serbestlik derecesi bir azalır. Örneğin x doğrultusundaki ötelenme engellenirse serbestlik
derecesi 5 e düşer. Eğer tüm doğrultulardaki ötelenme ve tüm eksenler etrafındaki
dönmeler gerekli minimum sayıdaki düzeneklerle önlenirse, bu durumda sistem tam bağlı
adını alır.
• Mesnet: Ötelenmeleri ve dönmeleri önleyen, yukarıda sözü geçen düzeneklere mesnet adı
verilir. Mesnetler önlediği hareketin tip ve sayısına göre çeşitli adlar alırlar. Bu
mesnetlerin çeşitleri ve bu mesnetlerde oluşabilecek tepkiler sırasıyla iki ve üç boyutlu
durumlar için gelecek kısımda verilecektir.
Düzlemde serbestlik derecesi: Üç boyutlu sistemlerde serbestlik derecesi 6 olmasına karşın( x,
y, z doğrultularında ötelenme ve bu eksenler etrafında dönmeler), xy düzleminde bulunan ve xy
düzlemindeki kuvvetler etkisindeki bir cisimde bu sayı 3 e düşer(x, y doğrultularında ötelenme ve
z ekseni etrafında dönme). Düzlem durumdaki genel bir hareket Şekil 5.1 de görülmektedir.
Böylesi bir hareket bir ötelenme ve bir dönmenin toplamıdır. Şekil 5.2 de görüldüğü üzere
ötelenme x, y eksenleri doğrultularında iki ötelenmeye ayrılabilir. Bu durumda cisim x, y
eksenleri etrafında iki ötelenme ve z ekseni etrafında bir dönme olmak üzere birbirinden
bağımsız üç hareket yapar. Ötelenmede cisim üzerindeki bir doğru hareket esnasında kendine
paralel kalır. Dönmede ise cisim sabit bir nokta etrafında döner.

A1 A2

B2
B'2
B1

Şekil 5.1

45
 A2 A2

B2 B2

A1 A1 A'1

B1 B1 B'1

Şekil 5.2
5.4 Bağ Çeşitleri
Uzayda çeşitli kuvvetler altında dengede duran bir cismin bazı noktalarından çevresine
bağlanması söz konusudur. Bir mühendislik problemi, üstünde hesap yürütülebilmesi için kağıt
üzerine aktarılmak istendiğinde cismin bağları çeşitli sembollerle çizilir. Böylelikle benzer
özelliklere sahip fakat farklı görüntüdeki fiziki(gerçek) mesnetlenmeler bir bakışta ayırt edilir
hale gelmekte ve algılama kolaylığı sağlanmaktadır. Şimdi sembolik bağ gösterimleri aşağıda
tanımlanacaktır:
• Mafsal: Dönme serbestliği olan bütün bağlara mafsallı denir. Mafsal, ilişkilendirdiği
sistemlerin x-y doğrultusunda ötelenmelerini birbirine bağlayan (eşit kılan) ama birinden
ötekine moment aktarmayan yani dönmeye açık bir bağ elemanıdır. Mafsal noktası G
harfi ile gösterilir, Şekil 5.3a.
• Kayıcı mafsal: Şekil 5.3b da belirtildiği gibi serbestlik tanınan doğrultuda iki paralel
çizginin üzerine oturtulmuş bir üçgen biçimindeki mesnet ile tanımlanır. Bu mesnet
sembolündeki küçük daire, bağ koşulunun moment taşımadığını, taralı bölge de sabit
duran yüzeyi tanımlar. Şekil 5.3b daki kayıcı mafsal sadece y ekseni doğrultusunda
yaptırılmak istenen hareketlere karşı bir engel oluşturur.
• Sabit mafsal: İki doğrultuda (Şekil 5.3c de x-y eksenleri) ötelenmeye engel olacağından,
üçgen biçimli mesnet sembolü tabanından sabit yüzeye(taralı bölgeye) temas ettirerek
belirtilir. Eğer bir bağın ötelenme serbestliği yoksa sabit mesnet adını alır.
• Ankastre mesnet: İki doğrultuda ötelenmeye ve bağlantı noktasında dönmeye kapalı olan
ankastre mesnet Şekil 5.3d de çizildiği gibi tanımlanabilir.
Tablo 5.1 de uygulamada karşılaşılan yaygın bağ tipleri, SCD leri ve tutulu oldukları serbestlik
dereceleriyle birlikte verilmiştir.

46
 y y y

x x G
x
(1) (2)

(a) (b) (c) (d)

Şekil 5.3
Tablo 5.1 Çeşitli Taşıyıcı Sistemler

47
5.5 Düzlem Taşıyıcı Sistemler
Taşıyıcı Sistemler: Verilen yüklemeleri Güvenlik sınırları içerisinde taşıyan rijit ya da şekil
değiştirebilen cisim veya cisimlerdir. Statik kapsamı içerisinde incelenecek taşıyıcı sistemler
hep rijit cisimler olacaktır.
Taşıyıcı sistemler geometrileriyle yükleme durumlarına göre farklılıklar gösterir. Kaba bir
gruplama, taşıyıcı sistemin bir, iki ya da üç boyutlu olmasına göre yapılabilir, fakat sağlıklı olanı
bir sistemin kaç adet hakim boyutunun olduğuna karar verilerek yapılandır. Bu durumda
sınıflamayı aşağıda sunulduğu gibi vermek mümkündür:
1. Çubuklar
Bir boyutu (çubuk ekseni), diğer iki boyutu yanında büyük olan sistemlerdir. Büyük olan boyut
çubuğun L boyunu tanımlar, Şekil 5.4a. Çubuk ekseni, çubuğun kesitlerinin ağırlık
merkezlerinden geçen bir eğridir (ağırlık merkezlerinin geometrik yeri). Ayrıca çubuklar kendi
aralarında doğru ve eğri eksenli diye iki alt gruba ayrılabilirler. İncelenilen uzayın iki boyutlu
(düzlemde doğrusal ve eğrisel çubuklar) ya da üç boyutlu (çok parçalı uzay çubuk sistemler ile
helisel çubuklar v.s.) olabileceği de hatırlatılmalıdır.

Çubuk F3
kesiti z F2 z
Çubuk F1
ekseni t t y
y F3 F2
F1

Kesitin ağırlık
merkezi x
x
Levha Plak
(a) (b)
Şekil 5.4
2. Levha ve Plaklar
İki boyutu, diğer bir boyutu yanında büyük olan düzlemsel sistemlerdir. Küçük olan boyut h
kalınlığıdır. İkisi arasındaki ayrım yükleme durumunda ortaya çıkar. Levhaya uygulanan Şekil
5.4b deki F1 , F2 , F3 yükleri levha düzlemi y-z içinde kalırken, plağa etkiyen F1 kuvveti, Şekil
5.4c, plak düzlemi x-y ye dik doğrultuda (z yönünde) olmaktadır.
3. Kabuklar
Kabuklar, iki boyutu, diğer boyutu yanında büyük olan eğrisel yüzeyli taşıyıcı sistemlerdir.
Küçük olan boyut h kalınlığıdır. Geometrilerine bağlı olarak, silindirik kabuk (örneğin Şekil 5.5
de görülen silolar, tonozlar), küresel kabuk (örneğin Cami kubbeleri), hiperbolik paraboloid
kabuk gibi çeşitli isimler altında toplanırlar.

48
 F2 h
F1

Şekil 5.5
Yukarıda açıklanan taşıyıcı sistemler tek tek kullanılabileceği gibi, birkaçının da bir arada
kullanılması pratikte çok yaygın olarak karşılaşılan bir durumdur.
5.6 Çeşitli Yapı Elemanlardan Oluşmuş Taşıyıcı Sistemler
Aynı veya farklı türden bir çok taşıyıcı elemanın belli bir şekilde birbirine bağlanması sonucu
elde edilen taşıyıcı sistemlerdir, Şekil 5.6. Taşıyıcı sistemler arasındaki bağlantılar da çeşitli
biçimlerde idealize edilir (örneğin mafsallı, pandül ayak, v.s. gibi).

Kabuk Plak

Çubuk

Şekil 5.6
5.7 Düzlem Taşıyıcı Sistemlerde Yükleme Durumları
Bu aşamada taşıyıcı sisteme etkiyen yükler incelenecektir. Bu kuvvetler üç gruba ayrılabilir:
1) Tekil Kuvvetler
Gerçekte böylesi kuvvetler ortaya çıkmamasına karşın, çok küçük bir alana etkiyen yoğun bir
yükleme, hesaplarda sadelik sağlamak amacıyla idealleştirmeye gidilerek, tek bir noktaya etkiyor
olarak kabul edilir, Şekil 5.7a.
q1
F q
q2

(a) (b) (c)

Şekil 5.7
2) Yayılı Kuvvetler
Bunlar Şekil 5.7b deki gibi doğrusal yayılı olabileceği gibi, Şekil 5.8c de gösterildiği gibi
değişken yayılı da olabilirler. Böylesi yükler mühendislik uygulamaları bakımından en sık
karşılaşılan yük tipleridirler.

49
Yürütülecek hesaplarda basitlik ve sadelik sağlamak için, taşıyıcı sisteme uygulanmış olan yayılı
yükler, sistemin bağ kuvvetlerini değiştirmeyecek biçimde bir takım eşdeğer tekil kuvvetler ile
temsil edilebilirler. Unutulmaması gereken çok önemli nokta, bu uygulamanın sadece bağ
kuvvetlerinin hesaplanması esnasında kullanılabileceğidir. Eşdeğer tekil kuvvet hesabı iki
aşamada tamamlanır:
• Bir eşdeğer kuvvetin şiddeti, verilen yayılı yük diyagramının altındaki alana eşittir.
• Eşdeğer kuvvetin uygulama noktası ise bu yayılı yük diyagramının ağırlık merkezi
olur. Doğrusal ve üçgen yüklemelere ait eşdeğer tekil kuvvetler Şekil 5.8 de
gösterilmiştir.

q R=q.L q R=1/2.q.L

L 1/2L L
1/3L

(a) (b)

Şekil 5.8
3) Bağ Kuvvetleri
Serbest cismin yapacağı hareketlere karşı koyan ve onu belli bir konumda sabit tutan zemin ve
diğer cisimlerin tepkilerine verilen toplu bir isimdir.
Üç tip bağ kuvveti vardır. İlk ikisi, sadece ötelenme türü serbestlik derecesi ile ilintili olup ya
birini ya da ikisini birden engeller, dönmeyi de serbest bırakır. Bu tip mesnetler moment türü
tepki almazlar. Üçüncüsü hem birbirine dik doğrultulardaki ötelenmeleri, hem de dönmeyi
engelleyecek kuvvet ve moment büyüklüklerine sahiptir. Kısaca mesnet tipleri sınıflandırılırsa
aşağıdaki guruplama verilebilir:
• Tesir çizgisi bilinen bir kuvvete eşdeğer tepkiler: Örneğin; kayıcı mafsal, cilalı yüzeyler
, pandül ayak, kablolar, cilalı yarıktaki pimler, Tablo 5.1.
• Doğrultusu bilinmeyen bir kuvvete eşdeğer tepkiler: Örneğin; sabit mafsal, sürtünmeli
yüzeyler, sürtünmeli yarıktaki pimler, Tablo 5.1.
• Bir kuvvet-kuvvet çiftine eşdeğer tepkiler: Örneğin; ankastre mesnet, Tablo 5.1.
Bağ kuvvetlerine örnek teşkil etmek üzere Şekil 5.9a da görülen tekil F kuvvetiyle yüklü kirişe
ait serbest cisim diyagramı (S.C.D.) Şekil 5.9b de sunulmuştur. Burada mesnet tepkileri; A
mafsalı düşey ve yatay ötelenme hareketlerine kapalı olurken, B mafsalı sadece düşey doğrultuda
ötelenme hareketlerine kapalıdır. O nedenle mesnet tepkileri Ax , Ay , B y olarak görülmektedir.

50
 F F

HA
A B
VA VB

(a) Taşıyıcı Sistem (b) SCD

Şekil 5.9
Bazı taşıyıcı sistemler de, örneğin Şekil 5.10a da görüldüğü gibi iki (ya da daha fazla olabilir)
parçanın birleşiminden üretilebilir. Bu durumda parçaları birbirine mafsal ile bağlamak
mümkündür. Şekil 5.11a da A ve B mesnetleri sabit mafsallı olarak verildiğinden Şekil 5.10b deki
S.C.D. ında ortaya çıkan bağ kuvvetleri Ax , Ay , B x ve B y olmaktadır. Öte yandan G deki mafsal
koşulu, birbirine dik iki doğrultuda ötelemeye engel oluştururken, dönmeye karşı serbestlik tanır
ve bunu sağlayan bağlantı noktasındaki etki-tepki kuvvetlerini, bütün taşıyıcı sistemde klasik dış
kuvvetlerden ayrı düşünmek gerekir. İşte Şekil 5.10c de belirtilmiş G noktasındaki mafsal
kuvvetleri bu tip kuvvetler için tipik bir örnektir. Şöyle ki; bütün sistem için mafsaldaki G x ve
G y iç kuvvet olurken, Şekil 5.10c de S.C.D. ı çizilen her bir parça için G x ve G y dış kuvvet
olmaktadır.
F1 F2 F1 F2 GX
HA
HA HA Gy F2
G G VA
A B HA
VA VB GX

(a) (b) (c) VB

Şekil 5.9
5.8 Düzlem Taşıyıcı Sistemlerin Mesnetlenmesi
Düzlem halinde taşıyıcı sisteme üç adet denge denkleminin uygulanabileceği daha önce
belirtilmişti. O halde bu denklemlerle üç adet bilinmeyen mesnet (bağ) tepkisi çözülebilir.
Bir sistemin denge denklemleriyle çözülüp çözülemeyeceğini ve serbestliklerinin tam tutulu olup
olmadığını gösteren, hiperstatiklik derecesi adıyla anılan n gibi bir büyüklük tanımlanır. Bu
büyüklük
n=r−d (5.3)
şeklinde ifade edilir. Burada r bilinmeyen reaksiyon sayısı, d ise kurulabilecek denge
denklemleri sayısıdır. n nin aldığı değerlere göre sistem, bağ durumları açısından,
• n=0 ise statikçe belirli (izostatik-tam bağlı) sistem,
• n > 0 ise statikçe belirsiz (hiperstatik-fazla bağlı) sistem,
• n<0 ise oynak (labil-eksek bağlı) sistem
olarak adlandırılır. Şimdi bunlar tek tek incelenecektir.

51
1) Tam bağlı (statikçe belirli) sistem
Düzlemdeki iki ötelenme bir dönme türündeki üç serbestlik derecesi uygun şekilde düzenlenmiş
minimum sayıda mesnet ile engelleniyorsa böylesi sistemlere tam bağlı(izostatik) denir. Bu
durumda denge denklemleri kullanılarak bağ kuvvetleri tek tek elde edilebilir. Örneğin Şekil 5.12
deki düzlemde tam bağlı iki çubuktan birincisindeki mesnet

(1) F MA F
A HA

VA VB
F F
(2)
HA
A B
VA VB

(a) Taşıyıcı Sistemler (b) SCD

Şekil 5.12
tepkileri Ax , Ay , M A ikincisindeki mesnet tepkileri de Ax , Ay , B y dir. Her iki taşıyıcı sistemde
de düzlem halde kullanılan üç denge denklemi yardımı ile bağ kuvvetleri bulunabilir.
2) Fazla bağlı (statikçe belirsiz) sistemler
Düzlemde tüm serbestlikleri bir taşıyıcı sistemde, eğer bağ kuvvetleri sayısı kullanılabilen denge
denklemlerinin sayısından fazla ise böyle sistemlere fazla bağlı (hiperstatik) denir.

F MA F MB
A B HA HB

VA VB
Şekil 5.13
Örneğin, Şekil 5.13 deki iki ucu ankastre mesnetli çubuktaki toplam altı adet bilinmeyen bağ
kuvvetini ( Ax , Ay , M A , B x , B y , M B ) bulmaya, mevcut üç denge denklemi yetmez.

3) Eksik bağlı (oynak sistemler) sistemler

Bağ kuvvetleri sayısı, denge denklemleri sayısından az olan ve bazı özel yükleme durumları için
dengede kalırken, bazı yüklemeler altında hareketli olan sistemlere denir. Bu sistemlerde tüm
serbestlikler önlenmemiştir.
Bu duruma bir örnek olması için Şekil 5.14a daki düzlem sistem incelenecektir. A ve B
mesnetleri kayıcı olduğundan iki adet bilinmeyen bağ kuvveti ( Ay , B y ) için üç denge
denklemi yazılmak istendiğinde; ∑M A = 0 (ya da ∑M B = 0 ), ∑F y = 0 ve ∑F
x = 0 dan

52
mesnet tepkileri hesaplanabilir. Halbuki Şekil 5.14b deki sistemde daha baştan ∑F
≠0x

olmakta, yani sistem P kuvvetinin x ekseni doğrultusundaki bileşeni nedeniyle x ekseni yönünde
hareket etmektedir. Sonuç olarak bu örnek sadece düşey etkiyen dış kuvvetler için dengede olan
bir taşıyıcı sistem özelliği göstermektedir.
F F
x

A B
VA VB

(a) : ΣFx=0
Şekil 5.14
4) Yetersiz (Uyumsuz) bağlı sistemler
Bilinmeyen bağ kuvvetleri ile denge denklemlerinin sayısı eşit olmasına ve hatta bazen bağ
kuvvetleri denge denklemlerinden daha fazla olmasına rağmen uygun mesnetlenmeyen taşıyıcı
sistemler olabilir.
F F
x

A B C
VA VB VC

(a) (b) : ΣFx≠0

Şekil 5.15

Şekil 5.15
Örneğin Şekil 4.17 deki sistemde üç adet bilinmeyen bağ kuvveti ( Ay , B y , C y ) olmasına rağmen
∑F x ≠ 0 olmakta ve sistemde x ekseni yönünde denge sağlatılamamaktadır.

Tablo 5.2 de çeşitli biçimlerde mesnetlenmiş taşıyıcı sistemler toplu olarak verilmiştir.

53
5.9 Çok Parçalı Sistemlere Giriş
Mühendislik uygulamalarında sıkça karşılaşılan çok parçalı sistemlere örnek olarak;
• Gerber kirişi (Şekil 5.16a),
• Üç mafsallı çerçeve (Şekil 5.16b),
• Kemer (Şekil 5.16c)
sayılabilir.

Çok parçalı sistemlerde hiperstatiklik derecesi

n=r−d −m (5.4)
olmaktadır. Burada m ara mafsal sayısıdır. Ara mafsal sayısı ile, mesnetler haricindeki
mafsalların toplam sayısı kastedilmektedir.

F1 F2
F1 F2 G F2
G F1 G
A B
B B
A A

(a) (b) (c)

Şekil 5.16
Şekil 5.16a da bir Gerber kirişinde, A ankastre mesnedinden üç adet ( Ax , Ay , M A ) ve B kayıcı
mafsalında bir adet ( B y ) olmak üzere toplam dört bağ kuvveti mevcuttur. Şekil 5.16b,c de ise iki
adet üç mafsallı sistem görülmektedir. Her ikisinde de A ve B sabit mafsallarında toplam dört
adet ( Ax , Ay , Bx , B y ) bağ kuvveti olacaktır. Bunların üçünün de ortak özelliği bir G mafsalının
kullanılmış olmasıdır. Artık Şekil 5.17 deki S.C.D. larından yararlanılarak, bilinmeyen mesnet
tepkisi kuvvetlerinin nasıl hesaplanacağı görülecektir. Düzlem sistemlerin çözümünde üç adet
denge denklemi kullanılabileceğine göre, taşıyıcı sistemin mesnet tepkilerinin hepsinin
belirlenebilmesi için ek bir denkleme daha gerek vardır. Önemli olan husus, “Böyle bir denklem
var mı?” sorusuna verilecek cevaptır. Gerçekten de mafsal koşulu ∑ M G = 0 ihtiyaç olan bu ek
denklemi yazma imkanını sağlar. Mafsalda yazılacak ∑M G =0 koşulu iki biçimde
kullanılabilir:

54
 F2
F1 G
F1 F2
MA
G
HA HB
HA
VA VB VB
VA

Şekil 5.17 Şekil 5.18

1) Taşıyıcı sistemin bir bütün olarak çözülmesi
Mafsalda yazılan ∑ M G = 0 denklemi ile birlikte yazılacak üç denge denklemi, aranılan dört
mesnet tepkisinin hesaplanması için yeterlidir. Bu çözüm yolu izlendiğinde G mafsalına ait bağ
kuvvetleri G x , G y artık iç kuvvet olarak gözükeceğinden hesaplara girmez.

2) Taşıyıcı sistemin elemanlara ayrılması

Mafsal noktasından hayali olarak kesilen taşıyıcı sisteme etki tepki kuralından G x , G y gibi iki
adet ek bilinmeyen ilave edilmiş olur (Şekil 5.18) ve toplam bilinmeyen sayısı altıya yükselir.
Taşıyıcı sistem iki parçaya ayrıldığı için düzlem halde uygulanan üç denge denklemi, parçaların
her ikisine ayrı ayrı uygulanarak toplam altı denklem yazılarak dört mesnet tepkisi ile ilave gelen
iki mafsal kuvveti çözülür.
F1 GX
F1 Gy
MA
GX Gy F2
HA F2
GX
VA Gy
GX HA
HB
Gy VB VA
VB

(a) (b)

Şekil 5.19

55
Tablo 5.2 Bazı doğru eksenli çubuklarda sıkça karşılaşılan bağ koşulları

56
5.10 Üç Boyutlu Bir Sistemin Mesnet ve Bağlarındaki Tepkiler
Üç boyutlu bir sistemde tepkiler, pürüzsüz bir yüzeyden gelen doğrultusu belli bir tek kuvvetten
başlayıp ankastre mesnetten gelen bir kuvvet-kuvvet çifti sistemine kadar çıkar. Dolayısıyla üç
boyutlu bir sistemin dengesi ile ilgili problemlerde bir mesnet veya bağdaki tepkiden doğan
bilinmeyen sayısı birden altıya kadar değişebilir. Mesnet ve bağların çeşitli tipleri, her birine
karşı gelen tepkilerle birlikte Tablo 5.3 de gösterilmiştir. Verilen bir mesnet veya bağa karşı
gelen tepkinin tipini ve hesaba giren bilinmeyenlerin sayısını belirtmek için basit bir yol altı
temel hareketin (x,y, ve z doğrultularında ötelenme, x,y, ve z eksenleri etrafında dönme) hangisine
müsaade edildiği, hangisine engel olunduğunu bulmaktır.
Örneğin küresel tekerlekli mesnetler, pürüzsüz yüzeyler ve kablolar yalnız bir doğrultuda
ötelenmeye engel olur ve dolayısıyla tesir çizgisi bilinen bir tek kuvvet uygularlar; yani bunlarda
tepkinin şiddeti olmak üzere tek bir bilinmeyen vardır. Pürüzlü zeminde silindirler veya ray
üstündeki tekerlekler iki doğrultuda ötelenmeye engel olur; bunlara karşı gelen tepkiler
bilinmeyen iki kuvvet bileşeninden ibarettir. Pürüzlü zeminler ve küresel mafsallar üç doğrultuda
ötelenmeye engel olur; bu mesnetlerde üç bilinmeyen kuvvet bileşeni vardır.
Bazı mesnet ve bağlar ötelenmeye olduğu gibi dönmeye de engel olabilirler; bunlara karşı gelen
tepkiler ise kuvvetlerle birlikte kuvvet çiftini de kapsarlar. İki eksen etrafında dönmeye müsaade
eden üniversal mafsal, üç bilinmeyen kuvvet bileşeni ve bir bilinmeyen kuvvet çiftinden ibaret
bir tepki meydana getirir.
Diğer mesnet ve bağlar öncelikle ötelenmeye engel olmak amacını güder; ancak yapılışları
öyledir ki, bazı dönmelere de engel olurlar. Buna karşı gelen tepkiler esas itibariyle kuvvet
bileşenleridir, fakat kuvvet çiftlerini de kapsayabilirler. Bu tip mesnetlerin bir grubu sadece
radyal yükleri taşımak için yapılmış mafsal ve yatakları içine alır (örneğin radyal yataklar, kayıcı
mafsallar). Bunlara karşı gelen tepkiler iki kuvvet bileşeninden ibarettir, fakat iki kuvvet çiftini
de kapsayabilir. Başka bir grup pim ve geçmeli mesnetler, mafsallar ve hem eksenel, hem de
radyal yükü taşımak için yapılmış yataklardır (örneğin bilyalı yataklar). Buna karşı gelen tepkiler
üç kuvvet bileşeninden ibarettir, fakat iki kuvvet çiftini de kapsayabilir. Bununla birlikte bu
mesnetlerde normal kullanma şartlarında büyük kuvvet çiftleri oluşmaz. Dolayısıyla
hesaplanırken, rijit cismin dengesini sağlamak için gerekli olmadığı sürece veya mesnet özel
olarak kuvvet çifti ortaya çıkaracak şekilde yapılmış olmadığı sürece, sadece kuvvet bileşenleri
işe katılmalıdır.

5.11 Üç Boyutlu Halde Rijit Cismin Dengesi

Kısım 5.1 de bir rijit cismin genel üç boyutlu halde denge şartlarını ifade etmek için altı skaler
denklem gerektiği görülmüştü:
∑ Fx = 0 ∑ Fy = 0 ∑ Fz = 0 (5.2a)

∑Mx = 0 ∑M y = 0 ∑Mz = 0 (5.2b)

Bu denklemler altı bilinmeyenden fazlasını çözmek olanağını sağlamaz; bu bilinmeyenler genel
olarak mesnet ve bağlardaki tepkileri gösterir.
Bir çok problemlerde göz önüne alınan rijit cismin dengesine ait şartlar vektörel formda ifade
edilirse (5.2) denklemleri daha kolay elde edilir. Bunlar

57
 R = ∑F = 0 ( )
M OR = ∑ r × F = 0 (5.1)

şeklinde yazılır ve burada F kuvvetleri ile r yer vektörleri skaler bileşenler ve birim vektörler
cinsinden alınır. Daha sonra vektörel çarpımlar yapılır ve (5.1) deki iki bağıntının her birindeki
vektörlerin katsayıları sıfıra eşitlenerek istenilen skaler denklemler elde edilir.
Tepkiler altıdan fazla bilinmeyen kapsarlarsa, denklem sayısından fazla bilinmeyen var demektir
ve tepkilerden bazıları statikçe belirsizdir. Eğer tepkiler altıdan az bilinmeyen kapsarlarsa
bilinmeyenlerden fazla denklem var demektir ve genel yükleme şartları altında denge denklemleri
sağlanamaz; rijit cisim eksik bağlıdır. Bununla birlikte verilen bir probleme karşı gelen özel
yükleme şartları altında bu fazla denklemler çoğu zaman 0=0 şeklinde trivial (anlamsız)
özdeşliklere iner ve hesaba katılmaları gerekmez; eksik bağlı olduğu halde rijit cisim dengede
durur. Altı veya daha fazla denklemle de bazı denge denklemlerinin sağlanmaması mümkündür.
Bu hal, mesnetlerin düzeni nedeniyle tepkilerin birbirine paralel veya bir noktada kesişen
kuvvetler vermesi halinde ortaya çıkar; o zaman rijit cisim yetersiz (Uyumsuz) bağlıdır. Eğer üç
boyutlu sistemlerin bağ durumu hiperstatiklik derecesi n cinsinden ifade edilirse, (5.3) bağıntısı
bu durumda da geçerlidir.

a) Reaksiyonlar paralel düzlemlerde b) Reaksiyon doğrultuları aynı bir doğrudan geçiyor

Şekil . Uyumsuz bağlı sistemler

58
Tablo 5.3 Üç boyutlu yapılarda mesnet ve bağların tipleri

59
 6.ÇUBUKLARDAKİ İÇ KUVVETLER-KESİT
TESİRLERİ
6.1 İç kuvvetler ve Kesit Tesirleri

Taşıyıcı sistemlerin boyutlandırılabilmesi için dış kuvvetler etkisindeki cisimlerde iç kuvvet

dağılımının incelenmesi çok önemli, hatta kaçınılamaz bir durumdur. Bilindiği gibi dış kuvvetler
ağırlık kuvvetleri, rüzgar ve deprem kuvvetleri, bağ kuvvtleri v.s. gibi cisme dıştan etkiyen
kuvvetlerdir. İç kuvvetler ise, cismin parçaları ve cismi oluşturan maddesel noktalar arasındaki
etki ve tepkilerdir.
Kesit tesirleri: Dış kuvvetlerin tesiri altında dengede bulunan bir çubuk hayalen ikiye ayrılacak
olursa, parçaların da dengede bulunması için, ayırma yüzeylerine birtakım iç tesirlerin konulması
gerekir. Kesit üzerinde yayılı olan bu iç kuvvetler, kesitin C ağırlık merkezine indirgenecek
olursa, bir R kuvvetiyle bir M momenti elde edilir, Şekil 6.1. Bu değerlere kesit tesirleri adı
verilir.

Çubuk
ekseni c c
Qx N
Mb
R z Qy z
M Mx
x x My

y y
Şekil 6.1 Şekil 6.2

R ve M vektörlerinin koordinat eksenleri doğrultularındaki bileşenleri şunlardır, Şekil 6.2:

R nin bileşenleri:
• Kesit düzlemine dik bileşen: Normal kuvvet N,
• Kesit düzlemi içindeki bileşenler: Kesme kuvvetleri Qx ve Qy.
M nin bileşenleri:
• Kesit düzlemine dik bileşen: Burulma momenti M b ,
• Kesit düzlemi içindeki bileşenler: Eğilme momentleri M x ve M y .
Burada düzlemsel yükleme altındaki düzlemde bulunan çubuk elemanlar
incelenecektir. Şekil 6.3 de görülen kiriş C noktasından kesilip buradaki denge
şartlarını sağlayan iç tesirler bulunmak istensin. AC parçasında C noktasındaki
iç tesirler V , M , N olsun. CB parçasında ise denge ve etki tepki gereği V , M , N

60