HELION - Nadciśnienie Dla Bystrzaków

tu a li z o w a n y przewodnik
Zak eniu
k ty c e , d ia g nostyce i lecz
po profila
:;
DODATEK SPECJALNY:
se tern �
mo ne �ane odnośnie polskich
septem.pl gan/zac/I, kt6re wesprą Cię
w walce z nadciśnieniem
2nd Edition
®
Tytuł oryginału: High Blood Pressure for Durnrnies
Tłumaczenie: Izabela Szybilska-Fiedorowicz
ISBN: 97 8-83-246-7603-3
Original English language edition Copyright © 2007 by Wiley Publishing, Inc.

All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form.
This translation published by arrangement with Wiley Publishing, Inc.
Oryginalne angielskie wydanie © 2007 by Wiley Publishing, Inc. Wszelkie prawa, włączając prawo
do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie, zarezerwowane. Tłumaczenie opublikowane
na mocy porozumienia z Wiley Publishing, Inc.
Wiley, the Wiley Publishing Logo, For Durnrnies, the Durnmies Man and related trade dress are trademarks
ofJohn Wiley and Sons, Inc. and/or its affiliates in the United States and/or other countries. Used under license.
Wiley, the Wiley Publishing Logo, For Dummies, the Durnrnies Man i związana z tym szata graficzna
są markami handlowymi John Wiley and Sons, Inc. i/lub firm stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych
i/lub innych krąjach. Wykorzystywane na podstawie licencji.
Translation copyright © 2008 by Wydawnictwo Helion.
Polish language edition published by Wydawnictwo Helion.

Copyright © 2008.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system,
without permission from the Publisher.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji
w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także
kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich
niniejszej publikacji.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były
kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym
ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również
żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 Gliwice
tel. 032 231 22 19,032 230 9863
e-mail: dlabystrzakow@dlabystrzakow.pl
WWW: http://dlabystrzakow.pl
Printed in Poland.
• Poleć książkę na Facebook.com • Księgarnia internetowa
• Kup w wersji papierowej • Lubię to! » Nasza społeczność
• Oceń książkę
Książkę tę poświęcam mojej matce, Edith. Poza tym, że gdyby nie ona (oraz, po części, mój ojciec,
Julius), nie byłoby mnie na świecie, zawsze w bezpośredni SpOSOD dawała mi do zrozumienia,
że zdołam dokonaćwszystkiego, co sobie zamierzę. To 4. książka z serii Dla bystrzaków,
której jestem autorem. Pisaniu każdej z nich towarzyszyła właśnie ta świadomość wpojona mi
przez matkę. Motywowała mnie nie tylko słowami, ale również wspierała na inne sposoby,
abym mógł ukończyć studia licencjackie na Uniwersytecie Brandeis oraz studia medyczne
w Akademii Medycznej Uniwersytetu Nowojorskiego. Przede wszystkim jednak dała mi
do zrozumienia, że jestem kochany.
Spis treci
O autorze .......................................................................................................................... 13
Podzikowania od autora ................................................................................................. 15
Wstp .............................................................................................................................. 17
O ksice ................................................................................................................................ 19
Konwencje zastosowane w ksice ....................................................................................... 19
Czego nie czyta .................................................................................................................... 20
Naiwne zaoenia .................................................................................................................. 20
Jak podzielona jest ksika .................................................................................................... 20
Cz I: Czym jest nadcinienie? ..................................................................................... 21
Cz II: Medyczne nastpstwa nadcinienia .................................................................. 21
Cz III: Leczenie (albo profilaktyka) nadcinienia ttniczego .................................... 21
Cz IV: Grupy wymagajce szczególnej opieki ........................................................... 21
Cz V: Dekalogi ............................................................................................................. 22
Dodatek ............................................................................................................................ 22
Ikony wykorzystane w ksice .............................................................................................. 22
Co dalej .................................................................................................................................. 23
Cz I: Czym jest nadcinienie? ................................25

Rozdzia 1: Nadcinienie ttnicze. Podstawowe informacje ............................................ 27
Jak funkcjonuje ukad krenia ............................................................................................ 28
Mierzenie cinienia i odczytywanie wyników ..................................................................... 29
Czynniki zwikszajce ryzyko wystpienia nadcinienia .................................................... 29
Nastpstwa nadcinienia ....................................................................................................... 31
Obnianie cinienia za pomoc rónych kuracji ................................................................. 32
Ochrona dzieci, kobiet w ciy i osób starszych ................................................................. 32
By na czasie .......................................................................................................................... 33
Rozdzia 2: Diagnozowanie nadcinienia .......................................................................... 35
Podstawowe informacje o cinieniomierzu ....................................................................... 35
Prawidowy pomiar cinienia krwi ....................................................................................... 37
Jak unikn niedokadnego odczytu .................................................................................... 40
Unikanie kopotów ze sprztem ...................................................................................... 40
Unikanie zego podejcia do pomiaru cinienia i trudnoci ze strony pacjenta ............ 41
6 Nadcinienie dla bystrzaków
Odczytywanie wyników ........................................................................................................ 41

Co wiadczy o nadcinieniu? ............................................................................................ 42
Klasyfikacja cinienia ttniczego u osób dorosych ......................................................... 42
Nadmierne obnienie cinienia ............................................................................................ 44
Syndrom biaego fartucha i inne przyczyny waha cinienia ............................................. 45
Mierzenie cinienia w domu ................................................................................................ 47
Ambulatoryjne monitorowanie cinienia krwi .................................................................... 48
Prawidowa ocena stanu zdrowia ......................................................................................... 49
Wywiad medyczny ............................................................................................................ 49
Ocena badania lekarskiego ................................................................................................ 50
Badania laboratoryjne ........................................................................................................ 51
Rozdzia 3: Czy znajdujesz si w grupie ryzyka? ................................................................53

Na co nie masz wpywu ........................................................................................................ 54
Globalny obraz nadcinienia ............................................................................................. 54
Wpyw genów .................................................................................................................... 55
Wpyw pochodzenia .......................................................................................................... 57
Wpyw pci ......................................................................................................................... 60
Cinienie a wiek ................................................................................................................ 61
Zapobieganie nadcinieniu za pomoc zmian trybu ycia .................................................. 62
Obnianie napicia ............................................................................................................ 63
Kontrolowanie wagi .......................................................................................................... 64
Mniej soli ........................................................................................................................... 66
Eliminacja palenia i nadmiernego spoycia alkoholu ...................................................... 67
Rozdzia 4: Wtórne nadcinienie ttnicze .........................................................................69

Wczesne wykrywanie wtórnego nadcinienia ttniczego .................................................... 70
Rola nerek we wtórnym nadcinieniu ttniczym ................................................................ 71
Uszkodzenie tkanki nerek ................................................................................................ 71
Zwenie ttnic nerkowych .............................................................................................. 74
Nowotwory wydzielajce hormony i podnoszce cinienie krwi ...................................... 76
Nowotwór produkujcy epinefryn ................................................................................. 77
Nowotwór produkujcy aldosteron ................................................................................. 80
Zespó Cushinga ............................................................................................................... 84
Choroba genetyczna jako przyczyna nadcinienia ttniczego ................................................ 87
Inne przyczyny wtórnego nadcinienia ttniczego .............................................................. 88
Zwenie cieni aorty ........................................................................................................ 88
Za duo lub za mao hormonów tarczycy ....................................................................... 89
Akromegalia ....................................................................................................................... 89
Bezdech senny ................................................................................................................... 90
Guz mózgu ........................................................................................................................ 91
Oparzenia ........................................................................................................................... 91
Spis treci 7
Cz II: Medyczne nastpstwa nadcinienia ..............93

Rozdzia 5: Jak chroni swoje serce? .............................................................................. 95
Pompa o duej mocy ............................................................................................................. 96
Niedokrwienie minia sercowego ...................................................................................... 97
Badanie miadycy ttnic (arteriosklerozy) ..................................................................... 98
Stabilny ból serca .............................................................................................................. 99
Leczenie zawau minia sercowego .............................................................................. 106
Rozwój niewydolnoci serca ............................................................................................... 108
Sygnay ostrzegawcze ...................................................................................................... 108
Czego szuka lekarz? ........................................................................................................ 109
Leczenie niewydolnoci serca ......................................................................................... 111
Unikanie czynników ryzyka ............................................................................................... 111
Kontrola nad cholesterolem ........................................................................................... 112
Ograniczanie palenia ....................................................................................................... 112
Cukrzyca pod kontrol ................................................................................................... 113
Intensyfikacja aktywnoci fizycznej ............................................................................... 114
Rozdzia 6: Jak zadba o nerki? ...................................................................................... 115
Rola nerek ............................................................................................................................ 116
Funkcja filtrowania ......................................................................................................... 117
Inne funkcje nerek .......................................................................................................... 119
Uszkodzenie nerek ............................................................................................................. 120
Zoliwe nadcinienie ttnicze ........................................................................................... 122
Schykowa niewydolno nerek ......................................................................................... 124
Dializa, która ratuje ycie ............................................................................................... 126
Przeszczep nerki .............................................................................................................. 131
Rozdzia 7: Jak zabezpieczy swój mózg? ....................................................................... 135
Przyczyny udaru mózgu ..................................................................................................... 136
Miadyca ttnic (arterioskleroza) ................................................................................. 137
Zator naczy mózgowych (udar niedokrwienny) ......................................................... 138
Wylew krwi do mózgu (udar krwotoczny) ...................................................................... 138
Unikanie udaru przez obnienie cinienia ....................................................................... 139
Przegld innych czynników sprzyjajcych udarowi mózgu ............................................. 139
Z tym nie wygrasz — czynniki niekontrolowane ......................................................... 140
Nad tym masz wadz — czynniki kontrolowane ........................................................ 140
Dokonaj cudów za pomoc leków zapobiegawczych ................................................... 142
Dziaaj szybko, gdy zauwaysz objawy udaru ................................................................... 143
Monitorowanie czynnoci mózgu ...................................................................................... 144
Rozmaite metody leczenia udaru mózgu ............................................................................. 146
Rehabilitacja ........................................................................................................................ 148
Odzyskiwanie zdolnoci ruchu po udarze .................................................................... 148
Moliwoci rehabilitacji .................................................................................................. 149
Osoby odpowiedzialne za rehabilitacj .......................................................................... 149
Jak znale pomoc po udarze mózgu? ........................................................................... 151
Cz III: Leczenie (albo profilaktyka)

nadcinienia ttniczego ........................... 153
Rozdzia 8: Opracowanie udanego programu leczenia ....................................................155
Realizacja zaoe leczenia .................................................................................................. 156
Modyfikacje trybu ycia ...................................................................................................... 159
Zmiana trybu ycia na lepsze .......................................................................................... 159
Jak obniy cinienie miechem? ................................................................................... 161
Rozdzia 9: Dieta obniajca cinienie ............................................................................165

Obnianie cinienia za pomoc diety DASH .................................................................... 165
Jak powstaa dieta DASH? .............................................................................................. 166
Dowody na warto diety DASH ................................................................................... 167
Rozpoczcie programu ................................................................................................... 169
Ograniczanie spoycia soli w czasie stosowania diety DASH ...................................... 173
Utrata na wadze w celu obnienia cinienia ...................................................................... 174
Obliczanie wagi idealnej ................................................................................................. 174
Ustalanie dziennego zapotrzebowania kalorycznego .................................................... 175
Dostosowanie diety DASH ............................................................................................ 177
Inne diety ............................................................................................................................. 178
Pomoc zewntrzna .............................................................................................................. 180
Rozdzia 10: Dieta bez soli ..............................................................................................183

Zwizek midzy sol a nadcinieniem ............................................................................... 184
Dowody na istnienie zwizku midzy sol a nadcinieniem ............................................ 185
Wczesne eksperymenty ................................................................................................... 185
Wpyw chloru na cinienie krwi ..................................................................................... 186
Najnowsze badania ......................................................................................................... 187
Czy jeste wraliwy na sól? ................................................................................................. 188
Zmniejszenie spoycia soli .................................................................................................. 189
Kupowanie produktów ubogich w sól ........................................................................... 190
Unikanie pokarmów bogatych w sól ............................................................................. 191
Dieta niskosolna .............................................................................................................. 191
Rozdzia 11: Unikanie tytoniu, alkoholu i kofeiny ............................................................193

Nie igraj z ogniem. Tyto i nadcinienie ttnicze ............................................................. 194
Zasig problemu .............................................................................................................. 195
Jedn nog w grobie ........................................................................................................ 196
Zwalczanie biernego palenia ........................................................................................... 197
Nie bd ciemny jak tabaka w rogu ............................................................................... 197
Zrywanie z naogiem. Same plusy, adnych minusów ................................................. 198
Jak skoczy z naogiem? ................................................................................................ 199
Korzystanie z dostpnej pomocy .................................................................................... 203
Spis treci 9
Zwizek alkoholu z nadcinieniem ttniczym .................................................................. 204
Objawy choroby alkoholowej ........................................................................................ 204
Zobacz, kto pije ............................................................................................................... 206
Medyczne skutki picia alkoholu ..................................................................................... 206
Terapia ............................................................................................................................. 207
Znajdowanie pomocy ..................................................................................................... 212
Kofeinowa euforia ............................................................................................................... 212
Kiedy za duo jest niezdrowo? ....................................................................................... 213
Wpyw kofeiny na zdrowie ............................................................................................. 214
Korzyci z rezygnacji z kofeiny ...................................................................................... 215
Unikanie kawy, czekolady i napojów gazowanych ....................................................... 215
Znajdowanie pomocy ..................................................................................................... 216
Rozdzia 12: Obnianie cinienia krwi za pomoc wicze fizycznych ............................ 217
Korzyci pynce z aktywnoci fizycznej ........................................................................... 218
Przygotowanie si do wicze ............................................................................................ 218
Sprawdzanie kondycji fizycznej ..................................................................................... 219
Dobór wicze ................................................................................................................ 220
Odpowiedni sprzt ......................................................................................................... 222
Odpowiednie natenie wicze ....................................................................................... 223

wiczenia na schudnicie ................................................................................................... 224

wiczenia siowe ................................................................................................................. 226

wiczenia na górn cz ciaa ....................................................................................... 227

wiczenia wzmacniajce nogi ........................................................................................ 228
Obnianie cinienia za pomoc metod alternatywnych .................................................... 229
Joga ................................................................................................................................... 229
Medytacja ........................................................................................................................ 230
Hipnoza ........................................................................................................................... 231
Biologiczne sprzenie zwrotne ..................................................................................... 231
Rozdzia 13: Terapia lekowa ........................................................................................... 233

Charakterystyka leków ........................................................................................................ 235
Jak skutecznie dziaa lek? ................................................................................................ 235
Jak bardzo moe obniy cinienie w porównaniu z innymi lekami? ......................... 235
Czy leki w tym samym stopniu obniajce cinienie krwi
w identyczny sposób wpywaj na prawdopodobiestwo choroby i mierci? ........ 236
Klasy leków .......................................................................................................................... 236
Leki moczopdne ................................................................................................................ 237
Tiazydowe albo tiazydopodobne leki moczopdne ...................................................... 238
Ptlowe leki moczopdne ............................................................................................... 239
Leki moczopdne oszczdzajce potas ........................................................................... 240
Antagonici aldosteronu ................................................................................................. 240
Kombinacje rodków moczopdnych ............................................................................ 241
Leki oddziaujce na ukad nerwowy ................................................................................. 241

Metyldopa ........................................................................................................................ 241
Klonidyna ......................................................................................................................... 242
Blokery receptora beta-adrenergicznego ....................................................................... 243
Antagonici receptora adrenergicznego alfa 1 ................................................................ 245
Wazodilatory ........................................................................................................................ 246
Hydralazyna ..................................................................................................................... 246
rodki blokujce kana wapniowy ...................................................................................... 247
Inhibitory konwertazy angiotensyny .................................................................................. 249
Blokery receptora angiotensyny II ...................................................................................... 251
Wybór leku ........................................................................................................................... 252
Leczenie nadcinienia bez powika .............................................................................. 252
Leczenie nadcinienia z powikaniami ........................................................................... 253
Gdy zawiedzie lek pierwszego wyboru… ...................................................................... 254
Jak pamita o braniu leków? ......................................................................................... 255
Dziaania niepodane ......................................................................................................... 255
Identyfikacja nazw handlowych .......................................................................................... 258
Cz IV: Grupy wymagajce szczególnej opieki ....... 259

Rozdzia 14: Osoby starsze ..............................................................................................261
Ocena sprawnoci umysowej ............................................................................................ 262
Ocena cinienia krwi ........................................................................................................... 263
Pierwotne nadcinienie ttnicze ..................................................................................... 263
Wtórne nadcinienie ttnicze .......................................................................................... 265
Leki podnoszce cinienie krwi u osób starszych .......................................................... 265
Waciwe odywianie si w celu obnienia cinienia ........................................................ 267
Kontrola diety .................................................................................................................. 267
Dieta DASH .................................................................................................................... 268
Redukcja spoycia soli ..................................................................................................... 268
Zmiana trybu ycia w celu obnienia cinienia ................................................................. 269
Stosowanie leków na obnienie cinienia .......................................................................... 271
Podstawowa terapia lekowa — tiazydowe rodki moczopdne .................................... 272
Druga moliwo — beta-blokery ................................................................................. 273
Trzecia moliwo ........................................................................................................... 273
Sytuacje wyjtkowe ......................................................................................................... 274
Niebezpieczne spadki cinienia .......................................................................................... 274
Rozdzia 15: Nadcinienie ttnicze u dzieci ....................................................................277
Prawidowy pomiar cinienia krwi ..................................................................................... 278
USG dopplerowskie i mae rczki .................................................................................. 278
Wybór waciwego rozmiaru mankietu ......................................................................... 279
Odpowiednia technika .................................................................................................... 279
Interpretacja wyników pomiaru ......................................................................................... 280
Spis treci 11
Moliwe przyczyny podwyszonego cinienia .................................................................. 281
Przyczyny dziedziczne .................................................................................................... 281
Uwarunkowania zwizane z wag ................................................................................. 282
Czynniki chorobowe ...................................................................................................... 283
Ustalanie przyczyny podwyszonego cinienia u dziecka ................................................ 283
Kluczowe momenty w przeszoci dziecka ................................................................... 283
Wskazówki odkrywane podczas badania lekarskiego .................................................... 284
Pomoc z laboratorium .................................................................................................... 285
Rozpoczcie leczenia od zmian trybu ycia ....................................................................... 285
Intensywne wiczenia fizyczne .......................................................................................... 287
Terapia lekowa .................................................................................................................... 288
Rozdzia 16: Leczenie nadcinienia u kobiet .................................................................. 291

Co si dzieje z cinieniem kobiety w czasie ciy? ............................................................ 292
Co powoduje nadcinienie w ciy? .................................................................................. 293
Przewleke nadcinienie ttnicze ................................................................................... 293
Stan przedrzucawkowy ................................................................................................... 294
Stan przedrzucawkowy obok nadcinienia ttniczego .................................................. 300
Nadcinienie ciowe ..................................................................................................... 301
Nadcinienie ttnicze po porodzie ..................................................................................... 301
Kobieca terapia hormonalna w przypadku nadcinienia ................................................... 302
Hormonalna antykoncepcja doustna ............................................................................. 302
Hormonalne uzupenianie niedoboru estrogenu ......................................................... 303
Cz V: Dekalogi ...................................................305

Rozdzia 17: Dziesi prostych sposobów zapobiegania nadcinieniu i obnienia go .... 307
Rozpoznawanie nadcinienia .............................................................................................. 307
Ustalanie wtórnego nadcinienia ttniczego ..................................................................... 308
Podjcie diety DASH .......................................................................................................... 309
Utrata na wadze za pomoc ograniczenia liczby spoywanych kilokalorii ...................... 310
Redukcja soli w diecie ......................................................................................................... 311
Rzucanie palenia i ograniczenie picia ................................................................................. 312
Podjcie planu treningowego ............................................................................................. 313
Uzupenienie leczenia za pomoc technik doskonalenia ciaa i umysu ......................... 313
Leki suce do obniania cinienia .................................................................................... 315
Unikanie leków podnoszcych cinienie krwi .................................................................. 316
Rozdzia 18: Dziesi (lub wicej) mitów dotyczcych nadcinienia ............................. 319
Nadcinienie jest nieuniknionym skutkiem starzenia ...................................................... 319
Leczenie jest gorsze od choroby ......................................................................................... 320
Musisz ograniczy swoje ycie z powodu nadcinienia .................................................... 321
Leczy si tylko nadcinienie rozkurczowe ......................................................................... 322
Nadcinienie oznacza ykanie leków przez reszt ycia .................................................... 323
Po zawale serca albo udarze mózgu mona przesta si leczy ........................................ 323
Jak masz nadcinienie, nie moesz wiczy ....................................................................... 324
Jeli dobrze si czujesz, moesz nie bra leków na nadcinienie ...................................... 325
Wysokiego cinienia krwi nie mona uregulowa ............................................................. 326
Leczy si tylko osoby nerwowe i lkliwe ............................................................................... 327
Osób starszych nie trzeba leczy ........................................................................................ 328
Nadcinienie jest mniej niebezpieczne u kobiet ............................................................... 329
Rozdzia 19: Dziesi nowych odkry na temat nadcinienia ttniczego .....................331
Ocena skutków obnienia cinienia krwi ......................................................................... 332
Stan przednadcinieniowy to wcale nie nic takiego .......................................................... 332
Przewidywanie nadcinienia (i zapobieganie mu) ............................................................. 333
Wyrokowanie o nadcinieniu u dorosych na podstawie poziomu cinienia u dzieci ..... 334
Czy wszyscy pacjenci po udarze mózgu maj nadcinienie? ............................................ 335
Ocena wpywu obcie zawodowych .............................................................................. 335
Czy alkohol jest dobry, czy zy dla osoby z nadcinieniem? ............................................. 336
Operacja zmniejszenia odka w celu schudnicia i obnienia cinienia krwi ............... 336
Czy nadcinienie oddziauje na cukrzyc? ......................................................................... 337
Znaczenie badania ALLHAT .............................................................................................. 338
Dodatek: Najnowsze informacje i róda .................. 341

Serce ..................................................................................................................................... 342
Polskie Towarzystwo Kardiologiczne ............................................................................ 342
Serwis kardiologiczny ..................................................................................................... 342
Nerki .................................................................................................................................... 342
Stowarzyszenie „Niemiertelni” .................................................................................... 342
Dialped — dializoterapia i nefrologia dziecica ............................................................. 343
Dializoterapia otrzewnowa ............................................................................................. 343
Polska Unia Medycyny Transplantacyjnej .................................................................... 343
Stowarzyszenie „ycie po przeszczepie” ....................................................................... 344
Mózg .................................................................................................................................... 344
Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu ......................................... 344
Dekalog Udarowca .......................................................................................................... 344
Forum Neurologiczne .................................................................................................... 344
Polskie Towarzystwo Fizjoterapii oraz Polskie Towarzystwo Rehabilitacji ................ 345
Centrum Polskiej Rehabilitacji ...................................................................................... 345
Sanatoria ........................................................................................................................... 345
Cukrzyca .............................................................................................................................. 345
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne .......................................................................... 345
Polska Federacja Edukacji w Diabetologii ........................................................................ 346
Polskie Stowarzyszenie Diabetyków .............................................................................. 346
Nadcinienie ttnicze .......................................................................................................... 346
Polskie Towarzystwo Nadcinienia Ttniczego ........................................................... 346
Skorowidz .......................................................................................................................347
o autorze
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
DrJest autorem książekodDiabetes

Alan L. Rubin
30 już lat leczy i studiuje nadciśnienie tętnicze.
For Dummies, Diabetes Cookbook For Dummies
i Thyroid For DummiesI które odniosły ogromny sukces i stały się prawdziwymi
,
bestsellerami. Świadczą o tym listy ze słowami uznania nadsyłane przez wielu

czytelników, chcących podzielić się z autorem tym, jak ważną rolę ta pozycja
odegrała w ich życiu. Książki zostały przełożone na 7 języków, a ich specjalne
wydania ukazały się w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Australii. Zawierają one
najświeższe informacje na temat każdego aspektu podejmowanej tematyki,
a jednocześnie są napisane w łatwy do zrozumienia sposób, przepojony
poczuciem humoru i mądrością.
Dr Rubin od 1 973 roku prowadzi praktykę jako endokrynolog w San Francisco.

Uczy lekarzy, studentów medycyny i osoby niezwiązane ze służbą zdrowia
podczas zajęć i wykładów oraz za pośrednictwem artykułów naukowych.
Jest częstym gościem audycji radiowych i programów telewizyjnych, gdzie
odpowiada na pytania na temat cukrzycy, chorób tarczycy i nadciśnienia
tętniczego. Pracuje jako konsultant dla wielu firm farmaceutycznych oraz
przedsiębiorstw, które zajmują się produkcją specyfików na nadciśnienie.
Dr Rubin omawia wiele problemów zdrowotnych w krótkich audycjach

o nazwie "Healthcast" (w języku angielskim), które można odsłuchać
na stronie www.drrubin.com.
1 Poświęconych cukrzycy i chorobom tarczycy - przyp. tłum.

Podziękowania od autora
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
T które ją współtworzyły, są błyskotliwe, pogodne i pełne poświęcenia.

a książka to dziecko, które ma więcej niż dwoje rodziców. Osoby,
Należy im się owacja na stojąco. Pomysł tej książki narodził się w głowie Kathy
Nebenhaus, która w czasie prac nad pierwszym wydaniem była zatrudniona
w wydawnictwie Lifestyles, a obecnie piastuje funkcję wiceprezes ds. publikacji
zawodowych i handlowych w wydawnictwie Wiley. Z kolei Michael Lewis,
dyrektor do spraw pozyskiwania nowych pozycji wydawniczych, służył mi
podczas pisania niezwykłą pomocą, przecierając szlaki przez gąszcze, które
w sposób nieunikniony zawsze obrastają ważne projekty. Redaktor prowadząca
Georgette Beatty doskonale wiedziała, jak książka ma posłużyć przyszłym
czytelnikom, i udzieliła mi w tej kwestii wielu pomocnych wskazówek.
Redaktor językowa Pam Ruble sprawdziła, czy złożone przeze mnie słowa,
zdania i akapity są zgodne z regułami języka angielskiego. I w końcu dr Myron
H. Weinberger, który podjął się korekty merytorycznej, wykorzystał swoją
ogromną wiedzę w dziedzinie nadciśnienia tętniczego, żeby potwierdzić,
że podane przeze mnie informacje są zgodne ze współczesną praktyką
medyczną. Do nich wszystkich kieruję gorące podziękowania.
Podziękowania od wydawcy oryginału
Jesteśmy dumni z tej książki.Prosimy o przesyłanie wszystkich uwag za pomocą formularza
internetowego serii Dummies, który znajduje się pod adresem www.dummies.com/register.
W wydaniu tej książki pomogli nam między innymi:
Acquisitions, Editorial, Composition Services
and Media Development
Project Coordinator: Jennifer Theriot
Project Editor: Georgette Beatty
Layout and Graphics: Carl Byers,
(Previous Edition: Alissa Swipps)
Joyce Haughey, Stephanie D. Jumper,
Acquisitions Editor: Michael Lewis Heather Ryan, Erin Zeltner
Copy Editors:Pam Ruble Special Art:Illustrations

(Previous Edition: Esmeralda St. Clair) by Kathryn Bom, MA
Techical Editior: Anniversary Logo Design: RichardPacifico

Myron H. Weinberger, MD
Laura Albert,
Proofreaders:
Editorial Manager: Michelle Hacker John Greenough, Aptara
Editorial Assistant:Erin Calligan Mooney, Indexer:Potomac Indexing, LLC
Joe Niesen, Leeann Harney
Cover Photo: © Dynamie Graphics
Cartoons: Rich Tennant
(www.the5thwave.com)
Publishing and Editorialfor Consumer Dummies

Diane Graves Steele, VicePresident andPublisher, Consumer Dummies
Joyce Pepple, Acquisitions Director, Consumer Dummies
Kristin A. Cocks,Produet Development Director, Consumer Dummies
Michael Spring, VicePresident andPublisher, Travel
Kelly Regan, Editorial Director, Travel
Publishingfor Technology Dummies
Andy Cununings, VicePresident andPublisher, Dummies Technology/General User
Composition Services
Gerry Fahey, VicePresident ofProduction Services
Debbie Stailey, Director of Composition Services
Wstęp
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
K szybkowaru. Tajemnica tego naczynia polega na tym, że przyspiesza

iedy byłem mały, moja matka, chcąc naprędce przygotować obiad, używała
proces gotowania dzięki wzrostowi ciśnienia. Podobnie jest z nadciśnieniem

tętniczym u ludzi. Jeżeli dopuścisz do wzrostu ciśnienia w swoim ciele, także
wcześniej będziesz "ugotowany". Co przez to rozumiem? Otóż chodzi mi
o wszelkie powikłania medyczne związane z tą chorobą, na przykład zawał
mięśnia sercowego, udar mózgu albo niewydolność nerek. Skraca się również
Twoje życie.
Nadciśnienie tętnicze w samych Stanach Zjednoczonych dotyka 65 milionów

osób dorosłych, a w pozostałych regionach świata - według danych Światowej
Organizacji Zdrowia - z problemem boryka się 1 5 - 25 procent populacji2•
Oznacza to, że jeśli znajdujesz się w pokoju z 4 innymi dorosłymi ludźmi,
jedno z Was prawdopodobnie cierpi na nadciśnienie. Podstawowy problem
polega jednak na tym, że jedna trzecia chorych nie zdaje sobie sprawy ze
swojego stanu, zwłaszcza że choroba przebiega generalnie bezobjawowo aż
do momentu, w którym spowoduje szkody w organizmie (po dziesięciu lub
więcej latach). Właśnie dlatego nadciśnienie często nazywa się cichym zabójcą.
Optymizmem napawa wszakże fakt, że ponad połowa z pozostałych dwóch

trzecich osób, które wiedzą o swoim nadciśnieniu, poddaje się właściwemu
leczeniu (chodzi o 37 procent ludzi w porównaniu z 27 procentami, o których
wspomniałem w pierwszym wydaniu książki). Innymi słowy, 1 6 procent
osób świadomych swojej choroby wciąż leczy się nieprawidłowo, a kolejne
1 5 procent nie jest objęte opieką lekarską. Specjaliści nie wiedzą dokładnie,
dlaczego nadal tak wiele osób się nie leczy albo leczy się źle, ale należy
podkreślić, że kiedy zbierano te dane, nie planowaliśmy jeszcze nawet wydania
tej książki.
Jeżeli przełoży się procenty na liczby, okaże się, że 41 milionów Amerykanów

jest zagrożone powikłaniami nadciśnieniowymi z powodu nieprawidłowego
leczenia, braku leczenia bądź nieświadomości swojej choroby. Sytuacja w innych
krajach jest jeszcze gorsza.
2 W Polsce problem dotyczy około 30 procent populacj i dorosłej , czyli ponad 8 milionów ludzi
- przyp. tłum.
1B Nadciśnienie dla bystrzaków _________________
Tocząca się przez dziesięciolecia walka o zapanowanie nad problemem chyba

zaczyna odnosić sukces, gdyż liczba udarów mózgu zdaje się spadać. Mimo
że w pewnym momencie utraciliśmy na jakiś czas kontrolę na nadciśnieniem,
o czym świadczył wzrost podatności na udary, obecnie zmierzamy już
w dobrym kierunku. Problem w tym, że wzrasta ogólna liczba dorosłych
i dzieci z nadciśnieniem, gdyż społeczeństwo starzeje się i tyje. Poza tym
potrzeba poważnych nakładów czasu, energii i pieniędzy,żeby objąć leczeniem
miliony osób, które wciąż borykają się z nieuregulowanym ciśnieniem krwi.
Nadciśnienie tętnicze, tak jak cukrzyca,jest chorobą uzależnioną od trybu

życia. Zwykle występuje w zamożniejszych populacjach, gdzie jedzenia jest
pod dostatkiem, a potrzeba pracy fizycznej - rzadziej spotykana. Fakt ten
stanowi zarówno problem,jak i wyzwanie. Z jednej strony bogate społeczeństwa
nie mają ochoty rezygnować ze swoich przywilejów. Z drugiej strony co
szczęśliwsze osoby nie chcą też doprowadzić się na skraj przepaści.
W niniejszej książce znajdziesz wszystko na temat nadciśnienia tętniczego

- poznasz jego przyczyny, skutki i sposoby leczenia. Szybko dojdziesz do
wniosku, że chorobę łatwo zdiagnozować i równie łatwo leczyć. Ponadto
istnieją wspaniałe leki na nadciśnienie, chociaż ich stosowanie nieuchronnie
łączy się ze skutkami ubocznymi, kosztami i wizytami u lekarza.
Bezpieczniejszym i tańszym rozwiązaniem jest poświęcenie się profilaktyce
- zmianie przyzwyczajeń prowadzących do nadciśnienia. Wszystkie
potrzebne informacje na temat wykonywania tego typu modyfikacji
znajdziesz w kolejnych rozdziałach książki, a zwłaszcza w części III.
Zawsze chcę,żeby z moich książek Czytelnik mógł wyciągnąć jakieś wnioski.

Ta pozycja nie jest w)jątkiem. A wniosek jest następl!iący: skutków nadciśnienia
można uniknąć. W mocy Twojego umysłu i ciała jest zapobieżenie chorobie
albo pomyślne jej leczenie. Wyobraź sobie, że wszyscy ludzie z nadciśnieniem
wzięliby tę radę pod uwagę i uregulowali swoje ciśnienie. Każdego roku
udałoby się w ten sposób ocalić 275 tysięcy istnień ludzkich. Jeszcze większej
liczbie osób oszczędzono by życia z następstwami tej choroby. A to wszystko
w samych tylko Stanach Zjednoczonych, a co dopiero z resztą świata?!
Czasami używam żartobliwych metafor i porównań, aby dowieść swoich

racji. Zresztą to zabieg charakterystyczny dla serii Dla bystrzaków. Chcę
jednak tutaj zaznaczyć, iż nie próbuję w ten sposób bagatelizować niczyjego
cierpienia. Poza tym warto pamiętać, że Norman Cousins, autor książki
Anatomy cian Illness as Perceived by the Patient3 (Bantam Doubleday Dell) ,
pokazał, w jaki sposób śmiech wyleczył go z nieuleczalnej choroby. Inni
autorzy również dowodzą, że śmiech ma właściwości lecznicze. Pozytywne
nastawienie - w znacznie większym stopniu niż negatywne - prowadzi
bowiem do pozytywnego rezultatu.
3 Anatomia choroby z punktu widzenia pacjenta; pozycja niewydana w Polsce - przyp. tlum.
_______ Wstęp 19
o ksiqżce
Od czasu pierwszego wydania tej książki zaszło wiele zmian w rozumieniu
nadciśnienia tętniczego i technikach jego leczenia. Zmniejszono liczbę
kategorii tej choroby. Zmianom uległy też wskazania co do wczesnego jej
leczenia. Na rynku pojawiły się nowe leki, a stare z niego zniknęły. Tego
typu nowości wystarczająco usprawiedliwiają nowe wydanie książki Nadciśnienie
dla bystrzaków.
W tym wydaniu kładę większy nacisk na profilaktykę. Wprowadzam też

informacje o nowych odkryciach naukowych i mitach na temat nadciśnienia.
Jednak głównym powodem,dla którego chciałem doprowadzić do aktualizacji
książki,są słowa z artykułu opublikowanego w styczniu 2007 roku w magazynie
Diabetes Care. Autor dowodzi, że "mimo upowszechniania coraz bardziej
stanowczych argumentów za obniżaniem ciśnienia krwi leczenie choroby
nadciśnieniowej u diabetyków nadal nie może poszczycić się sukcesami".
Mówiąc inaczej, liczba osób z cukrzycą wzrasta w potężnym tempie,
ale nie wydają one na tyle skutecznej walki nadciśnieniu, żeby móc zapobiec
zawałom, udarom mózgu czy amputacjom kończyn. Mam nadzieję zmienić
ten stan rzeczy, pomagając większej grupie ludzi cierpiących na cukrzycę
uregulować poziom swojego ciśnienia.
Mimo że w tym wydaniu znajduje się dużo nowych informacji,nikt nie

oczekuje, że przeczytasz je od deski do deski. Jako że kilka pierwszych
rozdziałów stanowi wstęp ogólny do zagadnienia nadciśnienia, możesz
zacząć lekturę od części I, ale jeżeli wolisz przejść do razu do metod
leczenia albo konkretnych grup ryzyka, proszę bardzo.
Zauważysz, że każdy rozdział jest samowystarczalny - nie musisz cofać się

do rozdziału 3. , żeby zrozumieć 1 2. i nie musisz zaczynać od pierwszej strony,
żeby zrozumieć zakończenie. Ta książka to nie powieść (choć nadciśnienie
tętnicze całkiem przekonująco odgrywa rolę czarnego charakteru! ) - to
narzędzie pozwalające na kontrolowanie wartości ciśnienia krwi.
Konwencje zastosowane w ksiqżce

Bardzo bym pragnął nie musieć stosować w tej książce terminów naukowych,
ale gdybym to faktycznie zrobił,Ty i Twój lekarz mówilibyście dwoma różnymi
językami. Korzystam zatem z terminologii specjalistycznej, ale kiedy tylko
wprowadzam jakieś naukowe określenie, od razu wyjaśniam je prostymi
słowami.
20 Nadciśnienie dla bystrzaków _________________
Niżej podaję kilka dodatkowych konwencji,które stosuję do przeprowadzenia

Cię przez lekturę:
<I' Kursywa wskazuje na konkretne terminy i podkreśla wagę pewnych

sformułowań.
<I' Kursywą zaznaczane są również adresy internetowe.
<I' Druk wytłuszczony wskazuje na słowa kluczowe w wypunktowanych
listach i zalecane czynności przedstawione w punktach numerowanych.
CzefJo nie cZlJtać

W książce znajdują się zacieniowane miejsca (ramki) zawierające informacje
ciekawe, ale nie niezbędne do zrozumienia danego zagadnienia. Jeżeli nie
masz ochoty tak mocno się w nie zagłębiać, pomiń je. I tak wszystko
zrozumIesz.
Naiwne założenia
Ta książka nie robi żadnych założeń na temat stanu Twojej wiedzy.
Kluczowe punkty zawsze są wyraźnie zaznaczone. Wyjaśniam wszystkie
nowe terminy. Jeżeli jednak już wiesz dużo na temat nadciśnienia, na pewno
znajdziesz tu jakieś informacje, dzięki którym poszerzysz swoją wiedzę.
Najprawdopodobniej należysz do którejś z trzech grup osób:
<I' Wykryto u Ciebie nadciśnienie tętnicze, ale jeszcze nie rozpocząłeś

leczenia.
<I' Leczysz się na nadciśnienie, ale nie jesteś zadowolony z wyników.
<I' Twój bliski przY.i aciel albo członek rodziny cierpi na nadciśnienie.
Jak podzielona jest ksiqżka

Książka podzielona jest na 6 części mających pomóc Ci w znalezieniu
wszystkiego, czego zechcesz się dowiedzieć na temat nadciśnienia tętniczego.
__
___ Wstęp 21
Część I: CZlJm jest nadciśnienie?

T a część stanowi tak naprawdę wprowadzenie do tematyki nadciśnienia
tętniczego. Znajdziesz w niej definicje nadciśnienia,dowiesz się,jak prawidłowo
je mierzyć i w jaki sposób odróżnić nadciśnienie pierwotne (bez widocznej
przyczyny) od wtórnego (wywołanego przez inną chorobę). Przeczytasz tutaj
także o czynnikach ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia
choroby.
Część II: MedlJczne następstwa

nadciśnienia
Nadciśnienie może spowodować uszkodzenia wielu organów wewnętrznych.
Szczególnie niebezpieczne jest dla serca, nerek i mózgu. W tej części książki
dowiesz się, w jaki sposób powstają takie uszkodzenia i jak oddziałują na
inne ważne narządy.
Część III: Leczenie (albo profilaktlJka)

nadciśnienia tętniczeiJo
W tej części zamieszczam wszystko, co wiadomo na temat profilaktyki
nadciśnienia tętniczego oraz obniżania poziomu ciśnienia, kiedy choroba
już wystąpi. Samo zaburzenie bardzo często można wyleczyć, ale najpierw
musisz ustalić, czy je masz, a następnie dowiedzieć się, co z nim począć.
Leczenie nadciśnienia wiąże się z realizacją pewnych konkretnych założeń
- nie można po prostu wziąć tabletki i sądzić, że to pomoże.
Część I CI: GruplJ wlJmaiJajqce

szczeiJólnej opieki
3 grupy osób (kobiety w ciąży,dzieci i osoby starsze) zasługl!ią na szczególną
uwagę,ponieważ nadciśnienie u nich zachowuje się inaczej i wiąże się z innymi
skutkami. Ta część omawia ich problemy.
Część CI: DekalofJi

Tak jak w przypadku wielu innych poważnych problemów medycznych, tak
i w przypadku nadciśnienia zalewają nas błędne informacje. W części "Dekalogi"
weryfIkl!ię niektóre z nich (nie wszystkie,bo gromadzą się szybciej, niż jestem
w stanie się do nich odnieść! ) i pokazuję Ci,jak przy użyciu prostych środków
uregulować swoje ciśnienie.
Zeby zaostrzyć Twój apetyt i przekonać Cię,że badania w tej dziedzinie rozwij ają
się w zawrotnym tempie, dodaję 10 najnowszych odkryć na temat nadciśnienia.
Dodatek
Nowe odkrycia mogą sprawić, że po kilku latach nawet ta książka stanie się
przestarzała. Dlatego chciałbym, żebyś zapoznał się z najlepszymi zródłami,
w których możesz wyszukać najświeższe dane. Coraz częściej takim zródłem
jest internet. Jeżeli wciąż nie podłączyłeś się do sieci, zrób to koniecznie!
To tak, jakby mieć wszystkie biblioteki świata w zasięgu ręki.
JkonlJ UllJkorzlJstane Ul ksiqżce

Książki z serii Dla bystrzaków zawierają specjalne ikony, które usprawniają
nawigację po szczególnie ciekawych albo ważnych informacjach.
Znaczenia ikon występujących w książce:
Ta ikona sygnalizuje pojawienie się na tyle istotnej informacji, że należy

szukać rady bądz pomocy u lekarza.
Ta ikona mówi, że następująca po niej informacja ma znaczenie zasadnicze.

Sprawdz, czy faktycznie ją rozumiesz.
�
Ikona wskazuje na ważne informacje, dzięki którym możesz zaoszczędzić
czas l energIę.
�\ęł)
��tMIE Potraktuj ten znak poważnie. Ostrzega Cię bowiem przed potencjalnymi
flJ
problemami (na przykład połączeniem niewłaściwych leków).
23
__
___ Wstęp
Co dalej
Tylko od Twoich potrzeb zależy to, gdzie stąd się udasz. Chcesz pojąć,jak
rozwij a się nadciśnienie? Przejdź do części I. Jeżeli Ty albo ktoś, kogo znasz,
cierpicie na powiklania związane z nadciśnieniem, otwórz książkę na części II.
Zeby znaleźć pomoc w leczeniu nadciśnienia (albo jego pełnej profilaktyce) ,
zapraszam do lektury części III. Jeżeli jesteś w ciąży lub masz dziecko bądź
rodzica cierpiących na tę chorobę, zajrZ)j do części IV. Z kolei w części V
znajdziesz widok z lotu ptaka na leczenie choroby nadciśnieniowej oraz mity
i najnowsze odkrycia w tej dziedzinie.
Jeżeli zdarzyła Ci się zabawna historia związana z nadciśnieniem, napisz do

mnie (po angielsku) na adres: highbloodpressure@drrubin.com. Koniecznie mi ją
opowiedz. Jeżeli okaże się odpowiednia do kolejnego wydania tej książki,
pozna ją cały świat.
Przede wszystkim jednak niech lektura tej książki wyjdzie Ci na zdrowie,

co powtarzała kiedyś moja matka, wręczając mi prezent.
Część I
Czym jest nadciśnienie?

The 5 th Wave Rich Tennant
Proszę powiedzieć, jeśli mankiet będzie za bardzo uciskał

w tej części. . .
C olekarz
oznaczają te dwie wartości liczbowe, które podaje Ci
po zmierzeniu ciśnienia? W tej części książki
odpowiadam właśnie na to pytanie i opisuję prawidłową
technikę pomiaru ciśnienia w domu i gabinecie lekarskim.
WY.i aśniam również, u kogo występuje największe ryzyko
nadciśnienia, i podaję informacje potrzebne do zrozumienia
istoty nadciśnienia wtórnego.
Rozdział 1
Nadciśnienie tętnicze.
Podstawowe informacje
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Dowiesz się, w jaki sposób krew krąży w układzie krwionośnym.
� Znajdziesz informacje na temat czynników sprzyjających nadciśnieniu
oraz jego skutków.
� Nauczysz się zapobiegać nadciśnieniu i dowiesz się o możliwościach leczenia.
� Dowiesz się, jak wygląda kwestia leczenia nadciśnienia w obrębie pewnych
konkretnych grup ludności.
� Nauczysz się sięgać po aktualne dane.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
J eżeli cierpisz na nadciśnienie, znajdujesz się w doborowym (choć nie

najzdrowszym) towarzystwie. Otóż na przykład w Stanach Zjednoczonych
z problemem tym boryka się 65 milionów osób Geden na pięciu Amerykanów).
W Polsce osoby chore na nadciśnienie stanowią mniej więcej 1 70/0 populacji
osób dorosłych (tj. w wieku powyżej 1 5. roku życia)l. Listę ludzi, którzy
mają nadciśnienie, można czytać niczym leksykony typu Ktojest kim?
Niestety, wiele z tych osób - wcześniej, niż sądzi - znajdzie się w kategorii
Kto był kim? Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że wysokie ciśnienie to
najczęściej spotykany czynnik zwiększający ryzyko zawałów, udarów mózgu
(wylewów) i chorób tętnic. Nie daj zatem wpisać siebie albo bliskiej Ci osoby
na tę drugą listę bez walki !
Z nadciśnieniem możesz zrobić wiele rzeczy - możesz mu na przykład

zapobiegać albo, jeśli już ma podwyższoną wartość, poddać je kontroli.
Jednak zanim zabierzesz się do działania, musisz się dowiedzieć, czym
właściwie jest nadciśnienie tętnicze i jak należy je mierzyć. Potrzebujesz
również aktualnych danych na temat przyczyn schorzenia i możliwości jego
leczenia. Niech ta książka stanie się Twoim "ciśnieniowym towarzyszem"
i pomoże w prawidłowym zrozumieniu istoty ciśnienia krwi. Powinna Ci
1 Według badania Stan zdrowia ludności Polski w 2004 roku, GUS, Warszawa 2006 - przyp. red.
2B Część I: Czym jest nadciśnienie? ________________
_
WY.i aśnić,jak ciśnienie narząd po narządzie wpływa na Twój organizm,

kto znajduje się w grupie ryzyka, jak można zapobiec nadciśnieniu
oraz jak je leczyć, kiedy już zostanie zdiagnozowane.
Dowiesz się między innymi, że kilka prostych modyfikacji trybu życia może
zapobiec powstaniu nadciśnienia tętniczego. Mam zatem nadzieję, że podczas
lektury tej książki zostaniesz zdopingowany do wprowadzenia takich zmian
we własnym życiu - i to nie tylko doraznie, lecz i w przyszłości. Dość
szybko można obniżyć ciśnienie krwi, ale przecież nasz cel ma mieć postać
długofalową, jest nim bowiem zapobieżenie ewentualnym medycznym
następstwom schorzenia (zob. część II) .
Wez sprawę swojego ciśnienia w swoje ręce już teraz, żeby nie spotkał Cię
los właściciela sklepu ze zdrową żywnością, który zmuszony był wywiesić
tabliczkę: "Zamknięte z powodu choroby".
Jak funkcjonuje układ krqżenia

Zeby zrozumieć, w jaki sposób podwyższone ciśnienie krwi wpływa na
ogólny stan zdrowia człowieka, musisz zrozumieć,jaką rolę w tym procesie
odgrywają serce i naczynia krwionośne. Twój układ krążenia - serce,
tętnice, żyły, naczynia włosowate oraz krew, która nimi płynie - odżywia
ciało i łączy każdą jego cząstkę z inną. Układ krążenia transportuje:
<I' substancje odżywcze (węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy

i minerały) , pobierając je z układu pokarmowego i zanosząc do każdego
narządu w ciele;
<I' tlen pobierany z płuc i krwi i przekazywany do narządów położonych
dalej;
<I' produkty przemiany materii, czyli to,co powstaje w wyniku przemian
metabolicznych Twojego organizmu.
Na przykład układ krążenia transportuje do płuc dwutlenek węgla,

a inne produkty przemiany materii do wątroby i nerek.
Aby krew mogła przemieszczać się w układzie krążenia,musi istnieć

ciśnienie. (W przeciwnym razie, gdybyś wstał, krew spłynęłaby Ci do nóg
z powodu oddziaływania siły ciążenia! ) Krew dociera do Twojego mózgu
na tej zasadzie, na której instalacja wodociągowa doprowadza wodę do kranu
w Twoim domu, czyli dzięki ciśnieniu przepychającemu ją przez rury.
Otóż to samo ciśnienie umożliwia krwi oparcie się prawom grawitacji
i dotarcie powyżej serca.
______ Rozdział 1 : Nadciśnienie tętnicze. Podstawowe informacje 29
Mięsień sercowy (iródło tegoż ciśnienia) wypycha krew z dużą mocą tak, by
mogła nie tylko przeciwstawić się sile ciążenia, ale i popłynąć najmniejszymi
nawet korytarzami (naczyniami włosowatymi).
Jeżeli niezbędne do życia narządy, takie jak nerki, nie otrzymają na tyle
dużego ciśnienia, żeby móc prawidłowo funkcjonować, wyślą do serca sygnał,
żeby mocniej pompowało krew. Jednak to, co dobre dla nerek, wcale nie
musi dobrze wpływać na mózg czy naczynia krwionośne. Wtedy właśnie
objawiają się skutki nadciśnienia (zob. część II) .
Mierzenie ciśnienia
i odczljtljwanie wljników
Pielęgniarka podczas pomiaru ciśnienia krwi zakłada pacjentowi na ramię
specjalne urządzenie z tzw. mankietem,połączone z przyrządem mierniczym.
Całość spina rzepem wokół ręki. Następnie napełnia mankiet powietrzem,
słucha czegoś przez stetoskop, odkręca zawór, żeby wypuścić powietrze,
i zapisuje parę cyfr w Twojej karcie. Potem wchodzi lekarz i określa te
wartości jako "dobre" lub "niezbyt dobre".
Co to za urządzenie? Co oznaczają te cyfry? Dlaczego najwyrainiej mają

głęboki wpływ na Twoje życie? Dobre pytania. Otóż przyrząd nosi nazwę
�gmomanometru (inaczej manometru do pomiaru ciśnienia tętniczego albo
po prostu ciśnieniomierza) . Lekarz odczytując dane, mówi na przykład:
,, 135 na 85" - pierwsza cyfra określa ciśnienie skurczowe, a druga rozkurczowe.
W rozdziale 2. omówię obie te wartości, wyjaśnię, co oznaczają i dlaczego
tak silnie oddziałują na Twoje życie.
Jednym z najskuteczniejszych kroków,które możesz podjąć w celu zrozumienia

istoty swojego zdrowia, jest samodzielne mierzenie sobie ciśnienia przy
użyciu domowego ciśnieniomierza. Szerzej omówię to zagadnienie również
w rozdziale 2.
CZljnniki zwiększajqce rljzljko

wljstqpienia nadciśnienia
Naukowcy podejmowali wiele poważnych prób zrozumienia przyczyny
nadciśnienia oraz określenia,które grupy populacji są najbardziej narażone
na schorzenie. Wiedzą już, że na ciśnienie krwi wpływa wiele niezmiennych
czynników (wiek,płeć,pochodzenie etniczne i wywiad rodzinny) . Do pewnego
30 Część I : Czym jest nadciśnienie? _________________
stopnia rozumieją też,jak te czynniki przyczyniają się do wzrostu ciśnienia.

Wciąż jednak nie mają pewności,któremu z nich należy przypisać największe
znaczenie. Czynniki ryzyka szczegółowo opiszę w rozdziale 3.
Na niebezpieczeństwo wystąpienia nadciśnienia tętniczego mogą Cię także

narazić czynniki zmienne (dieta, niska aktywność fizyczna i stres) . Zadaj
sobie zatem następujące pytania:
,/ Czy prowadzisz mniej aktywny tryb życia, niż mógłbyś, zważywszy

na Twoje codzienne obowiązki?
,/ Czy masz nadwagę?
,/ Czy spożywasz dużo słonych pokarmów?
,/ Czy prowadzisz stresujący tryb życia?
,/ Czy palisz? Pijesz?
Jeżeli choć na jedno z tych pytań odpowiedziałeś twierdząco, znajdujesz się

w grupie narażonej na nadciśnienie. Na im więcej pytań odpowiesz "tak",
tym większe szanse na wystąpienie wysokiego ciśnienia. Jeżeli jednak obniżysz
poziom stresu w swoim życiu i utrzymasz pod kontrolą wspomniane czynniki
zmienne, może Ci się udać odsunąć od siebie prawdopodobieństwo
nadciśnienia. Zagadnieniem zapobiegania schorzeniu zajmę się szerzej
w rozdziale 3.
Badania dowodzą,ż e powstawanie nadciśnienia to proces złożony z 2 etapów:
,/ Stadium przyczyny pierwotnej , na przykład zwiększonej objętości

krwi lub zaciśnięcia naczyń krwionośnych. Na tym etapie nadciśnienie
da się jeszcze zwalczyć.
,/ Stadium wtórnego skutku, na przykład trwałego pogrubienia naczyń
krwionośnych. Na tym etapie nadciśnienie staje się nieodwracalne,
jeśli nie skorzysta się z silnych leków.
95 procent przypadków nadciśnienia tętniczego zalicza się do kategorii

nadciśnienia pierwotnego, którego właściwej przyczyny nie da się ustalić.
Pozostałe przypadki to nadciśnienie wtórne. Tutaj jako przyczynę podaje się
jakąś konkretną chorobę. Kiedy się ją wyleczy, ciśnienie krwi najczęściej
powraca do normalnych wartości. Kilka powodów powstania nadciśnienia
wtórnego omówię w rozdziale 4.
Następstwa nadciśnienia
Jeżeli nie zaczniesz leczyć nadciśnienia, może ono spowodować spustoszenie
w Twoim sercu, nerkach i mózgu.
� Do głównych następstw nadciśnienia w przypadku serca należy zaliczyć

zawały i niewydolność mięśnia sercowego (zob. rozdział 5.).
� Niewydolność nerek może doprowadzić do zatracenia przez nie zdolności
filtrowania (zob. rozdział 6.).
� Udar mózgu (wylew) może zniszczyć ważne tkanki mózgowe oraz
upośledzić czynności,które one kontrolują w organizmie (zob. rozdział 7.).
Owszem, często dochodzi do śmierci w wyniku tego typu przypadłości,

jednak znacząca większość ludzi, którzy z powodu nadciśnienia popadli
w ciężkie kłopoty ze zdrowiem, boryka się z wyniszczającymi chorobami.
Spośród osób, które przeżyły rozległy zawał, niewydolność nerek albo udar
mózgu, wiele do końca życia jest zdane na pomoc innych ludzi.
Jednakże licznym przypadkom chorób lub śmierci w wyniku nadciśnienia

można zapobiec. W części III znajdziesz wskazówki pomagające w zmniejszeniu
ryzyka. Możliwe, że będziesz musiał na to poświęcić wiele czasu i innych
środków, ale warto się potrudzić,jeśli w nagrodę będziesz mógł się cieszyć
brakiem chorób i wizją dłuższego życia.
Pojemność minutowa serca a opór obwodowy

Wzrost objętości krwi (ilości krwi krążącej w na wyślą sygnał o niskim ciśnieniu) może dopro
czyniach krwionośnych) powoduje wzrost po wadzić do pogrubienia ścian naczyń krwionośnych
jemności minutowej serca (ilości krwi wtłacza i zwężenia ich światła, a to z kolei do stałego nad
nej przez serce do naczyń krwionośnych w czasie ciśnienia. Inne hormony, zwane czynnikami wzro
jednej minuty). Na przykład przyczyną wzrostu stowymi, mogą przyczynić się do zwężenia tętnic
objętości krwi może być spożywanie soli, po oraz wzrostu oporu obwodowego.
wodującej zatrzymywanie wody w organizmie.
Z drugiej strony tlenek azotu (związek chemiczny
Ciało zwalcza podwyższone wartości pojem
wytwarzany w komórkach śródbłonkowych wy
ności minutowej serca, zwiększając obwodo
ściełających naczynia krwionośne) jest najsil
wy opór naczyniowy (naczynia krwionośne się
niejszym czynnikiem powodującym poszerza
kurczą, zmniejszając ilość krwi przepływającej
nie naczyń krwionośnych. Jeżeli coś przeszkodzi
przez tkanki ). Wzrost oporu obwodowego pro
w produkcji tej substancji, podniesie się ciśnienie
wadzi do podwyższenia ciśnienia.
krwi . A ponieważ w przypadkach nadciśnienia
Już nieznaczne zakłócenie równowagi chemicz pierwotnego (nieznane przyczyny) spada stężenie
nej organizmu może spowodować stałe nadci tlenku azotu, może to jeszcze dodatkowo wpły
śnienie. Na przykład lekki wzrost stężenia angio nąć na zwiększenie się oporu obwodowego.
tensyny /I (hormonu powstającego, kiedy nerki
Obniżanie ciśnienia
za pomocq różnlj.ch kuracji
Leczenie nadciśnienia (albo całkowite mu zapobieżenie) wymaga zastosowania
narzędzi opisanych w części III. Zacznij od wdrożenia poniższych wytycznych,
a następnie opierając się na informacjach z rozdziału 8. , stwórz plan
odpowiedniej kuracji.
1 . Zmień dietę sprz}jającą wzrostowi ciśnienia na dietę je
obniżającą (zob. rozdziały 9. i 10.).
2. Wyeliminuj ze swojego życia tytoń, nadmierne ilości alkoholu
i kofeiny (zob. rozdział 1 1 . ) .
3. Wprowadź do swojego trybu życia regularną aktywność fizyczną
(zob. rozdział 12.).
Już samo wykonanie tych 3 kroków może wystarczyć do obniżenia ciśnienia

do normalnego poziomu. Jeżeli tak się nie dzieje, można wprowadzić jeden
lub więcej leków. Uwaga! Leki nie są substytutami, to jedynie dodatki do zmian,
jakich powinieneś dokonać w swoim życiu.
Ochrona dzieci�
kobiet w ciqżlj. i osób starszlj.ch
Podczas diagnozowania oraz leczenia nadciśnienia u dzieci, kobiet w ciąży
i osób starszych należy wziąć pod uwagę kilka ważnych czynników:
� Ludzie starsi (zob. rozdział 14.) zazwyczaj cierpią na inne skomplikowane

choroby, przyjmują wiele innych leków i mogą mieć specjalne wymogi
dietetyczne.
� Dzieci (zob. rozdział 1 5 . ) rosną, dojrzewają i stają się podatne na
kłopoty w kontaktach z rówieśnikami. Z całą pewnością nie chcą
chorować czy być określane mianem chorych. Postawienie diagnozy
o nadciśnieniu u dziecka i jego leczenie to sprawa co najmniej trudna.
� Organizm kobiety wytwarza w czasie ciąży nowe hormony, a jej ciało
staje się przedmiotem poważnych zmian. Nadciśnienie, które czasami
pojawia się bezpośrednio w wyniku komplikacji ciążowych,może
zaszkodzić i matce, i nienarodzonemu dziecku (zob. rozdział 1 6.).
8lJĆ na czasie
W rozdziałach włączonych do części o tytule "Dekalogi" znajdziesz przydatne
wskazówki na temat obniżania ciśnienia i informacje obalające mity związane
z nadciśnieniem.
,/ W rozdziale 17. zapoznasz się z dziesięcioma prostymi sposobami

zapobiegania nadciśnieniu lub jego obniżania. Gdy zastosujesz każdy
z osobna,możesz spodziewać się zmniejszenia wartości ciśnienia jedynie
o kilka milimetrów słupa rtęci. Jeżeli jednak wykorzystasz wszystkie
wskazówki razem, uda Ci się uniknąć medycznych komplikacji
towarzyszących nadciśnieniu. Rozwiązania te możesz wprowadzać
do swojego trybu życia pojedynczo bądź po kilka naraz - to zależy
tylko od Ciebie.
,/ W rozdziale 18. omówię około 10 mitów związanych z nadciśnieniem
i jego leczeniem, mitów, które cieszą się największą popularnością oraz
najbardziej szkodzą ludzkiemu zdrowiu. (Jeżeli znasz tego typu mit
i uważasz, że przynosi on szkodę ludziom z wysokim ciśnieniem,
koniecznie do mnie napisz po angielsku na adres:
highbloodpressure@drrubin. com).
,/ Podobnie jak w przypadku wszystkich dziedzin medycyny mających
wpływ na los wielu ludzi, badania związane z nadciśnieniem tętniczym
są zakrojone na szeroką skalę i nieustannie są w toku. W rozdziale 19.
znajdziesz kilka najświeższych danych, które mogą ocalić Ci życie.
W końcu należy zauważyć, że niniejsza książka ukazała się pod pewną datą.
Odkrycia poczynione później siłą rzeczy nie mogły znaleźć się w tym
wydaniu (ale zostaną włączone do kolejnego) . Jeżeli interesują Cię przyszłe
ustalenia, w Dodatku A znajdziesz informacje na temat miejsc, w których
można szukać nowych danych.
34 Część I: Czym jest nadciśnienie? _________________
Rozdział 2
Diagnozowanie nadciśnienia
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Nauczysz się prawidłowo odczytywać pomiary.
� Zrozumiesz wartości liczbowe.
� Dowiesz się, jak zmierzyć ciśnienie krwi w domu.
� Znajdziesz przyczynę i dokonasz wszechstronnej oceny stanu swojego zdrowia.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
P nadciśnienia. Pomiaru dokonać możesz Ty albo inna odpowiednio

rawidłowy pomiar ciśnienia tętniczego to kI ucz do poprawnej diagnozy
przeszkolona osoba. W tym rozdziale dowiesz się, jak to zrobić, a jest to o tyle
ważne, że wszelkie dalsze czynności będą zależały od dokładności pomiaru.
Jeżeli zatem zauważysz, że lekarz lub pielęgniarka niedokładnie mierzą Ci
ciśnienie, od razu zwróć im na to uwagę. Przecież chodzi o Twoje życie,
zdrowie i przyszłość.
Na prawidłowy pomiar ciśnienia krwi składa się wiele czynników: dobrze

działający przyrząd pomiarowy, fizyczne i psychiczne przygotowanie pacjenta
do zabiegu oraz kompetencja osoby mierzącej ciśnienie. Po wykonaniu
pomiaru należy dla pewności jeszcze raz go powtórzyć.
Gdy padnie diagnoza o nadciśnieniu, należy w toku ewaluacj i ustalić, czy

za schorzeniem nie kryje się jakaś wtórna przyczyna (czyli określona choroba,
która je wywołuje; zob. rozdział 4. ). Opis takiej ewaluacji zamieszczam na
końcu tego rozdziału, żebyś mógł sprawdzić, czy faktycznie poruszyłeś już
niebo i ziemię, szukając rozwiązania swojego problemu.
Podstawowe informacje
o clsnlenlomlerzu
. , . . .
Przyrząd, który służy do mierzenia ciśnienia krwi, nosi nazwę sjigmomanometru.

Osobiście sądzę, że oczywistszym i łatwiejszym do wymówienia terminem
jest ciśnieniomierz. Mam nadzieję, że nie będziesz miał nic przeciwko, że od tej
chwili będę posługiwał się tym właśnie pojęciem.
Ciśnieniomierz składa się z mankietu,którym owij a się ramię ponad łokciem.

Dętką zaś nazywamy część mankietu wypełnianą powietrzem. Mankiet
połączony jest z jednej strony rurką ze słupem rtęci (wyglądającym jak
termometr okienny), a z drugiej z gumową gruszką. Kiedy naciśnie się
gruszkę, ciśnienie powietrza znajdującego się w tym zamkniętym układzie
powoduje podniesienie się słupa rtęci oraz napełnienie dętki. Cyfry wypisane
obok słupa rtęci wyznaczają wartość ciśnienia.
Ciśnieniomierz rtęciowy to idealny punkt odniesienia dla wszelkich pomiarów

ciśnienia. Bardzo niewiele czynników jest w stanie zakłócić pracę tego
urządzenia, ponieważ jedyną ruchomą częścią jest tu słup rtęci. Uwaga!
Tego typu ciśnieniomierze tracą na popularności ze względu na toksyczność
rtęci i możliwość skażenia środowiska.
Z kolei coraz powszechniejszym urządzeniem staje się ciśnieniomierz

przeponowy - sprężynowy przyrząd mierniczy, który wykorzystuje
ciśnienie powietrza do poruszania igły po podziałce. Jeden stopień na tej
skali odpowiada 1 milimetrowi rtęci. Ciśnieniomierz jest niedrogi i mniej
kłopotliwy podczas przenoszenia niż tradycyjne urządzenie. Oba mierniki
widać na rysunku 2 . 1 .
Ciśnieniomierz rtęciowy
�lO
2<:<)
liO Ciśnieniomierz prze po nowy
110
,;o
Z..,
HO
pJO
IW
lIO
ZOO
190
IM
110
IbO
1')0
140
110
IW
1 10
100
gO
00
,o
\,O
SD
Rysunek 2. 1 .
Ciśnieni omierz
rtęciowy
i przeponowy
______ Rozdział 2: Diagnozowanie nadciśnienia 37
o oba modele należy zadbać.
<t' Ciśnieniomierz rtęciowy - od czasu do czasu sprawd'Ź, czy przed

pomiarem ciśnienia szczyt słupa rtęci znajduje się przy zerze, a rtęć
swobodnie się porusza.
<t' Ciśnieniomierz przeponowy - dokonuj częstych regulacj i urządzenia
(co najmniej raz na 6 miesięcy) w gabinecie lekarza za pomocą przyłączenia
go do ciśnieniomierza rtęciowego. Oba mierniki powinny wskazać tę
samą wartość po wprowadzeniu powietrza.
W przeciwieństwie do urządzenia rtęciowego ciśnieniomierz przeponowy
składa się z wielu części, które po pewnym czasie się zużywają. Jednak
według badania przeprowadzonego przez Mayo Clinic i opisanego
w marcu 2001 roku w magazynie Archives ciInternal Medicine "dobrze
utrzymane urządzenia przeponowe stanowią precyzY.iną i przydatną
alternatywę [dla ciśnieniomierzy rtęciowych] " .
PrawidłowIj. pomiar ciśnienia krwi

Ciśnienie można zmierzyć za pomocą ciśnieniomierza rtęciowego,
manometru przeponowego czy specjalnego urządzenia elektronicznego,
o ile jest ono odpowiednio wyregulowane. (Więcej informacji na temat
różnic między ciśnieniomierzem rtęciowym i przeponowym znajdziesz
�"'E we fragmencie wyżej . Z kolei przyrządy elektroniczne omówię w punkcie
"Mierzenie ciśnienia w domu" w dalszej części tego rozdziału).
{j) Nie korzystaj z ciśnieniomierzy dostępnych w supermarketach.
Prawidłowy odczyt uzyskasz, jeśli będziesz się kierował następującymi

wskazówkami:
<t' Przez 15 minut przed pomiarem ciśnienia nie pal i nie pij
alkoholu ani kawy.
<t' Długość "dętki" powinna stanowić 80 procent obwodu górnej
części ręki. Oznacza to, że osoby ciężkie albo odznaczające się potężną
muskulaturą i budową ramion potrzebują grubszej dętki, a dzieci cieńszej .
<t' Duże znaczenie ma Twoja postawa i działania:
• Usiąd'Ź tak, żeby móc się oprzeć o coś plecami i ramionami; podparty
łokieć powinien znajdować się mniej więcej na poziomie serca.
• Staraj się nie machać nogami.
• Przed pomiarem przez kilka minut sied'Ź spokojnie.
• Podczas pomiaru zachowaj milczenie.
38 Część I: Czym jest nadciśnienie? __________________
Zeby dokonać pomiaru ciśnienia tętniczego, należy wykonać następujące kroki:
1 . Owiń mankiet wokół obnażonego ramienia tak, aby jego dolna

krawędź znajdowała się około 2,5 centymetra powyżej zgięcia
łokcia. Zaciśnij mankiet wokół ramienia, a następnie zepnij
rzepem oba jego końce.
2. Włóż końcówki stetoskopu (oliwki) do uszu, a jego głowicę

przyłóż do ręki obok mankietu (po przeciwnej stronie niż
serce), ponad tętnicą ramienną (wewnątrz zgięcia łokciowego;
zob. rysunek 2.2).
Stetoskop to przyrząd służący do słuchania dźwięków dobiegaj ących
z wnętrza ciała. Głowica to miej sce, którym urządzenie styka się z ciałem.
Oliwki stetoskopu umożliwiają badającemu usłyszenie miarowego
tętna w tętnicy ramiennej .
Rysunek 2.2.
Prawidłowa
postawa pa
cjenta oraz
właściwe poło
żenie mankietu
i stetoskopu
3 . Dokręć pokrętło znajdujące się przy końcu gumowej gruszki,

a następnie ściśnij j ą. Do gruszki wtłaczane jest powietrze i wypełnia
się nim dętka mankietu, dopóki w tętnicy ramiennej nie zatrzyma się
przepływ krwi.
Ciśnienie w mankiecie gwałtownie wzrasta do 30 milimetrów słupa

rtęci ponad ten poziom. Stetoskop nie wyłapuje żadnego dźwięku,
nie można też wyczuć pulsu w nadgarstku.
4. Przekręć jeszcze raz pokrętło, tym razem poluzowując zawór

gruszki i zmniejszając ciśnienie powietrza. Ciśnienie spada w tempie
2 milimetrów na sekundę. Krew znowu zaczyna płynąć tętnicą.
5. Kiedy usłyszysz pierwszy dźwięk przez stetoskop, zanotuj wartość
wskazaną przez rtęć w manometrze. Ten pierwszy dźwięk nosi
nazwę ciśnienia skurczowego i występuje pod postacią pierwszej liczby
na odczycie pomiaru ciśnienia (zob. punkt "Odczytywanie wyników"
w dalszej części rozdziału).
6. Kiedy dźwięk przebrzmi, zanotuj wartość wskazaną przez słup
rtęci w manometrze. W tym momencie mankiet rozpręża się i krew
płynie j uż swobodnie tętnicą. Mamy tu od czynienia z ciśnieniem
rozkurczowym, które występuje pod postacią drugiej liczby na odczycie
pomiaru ciśnienia (zob. punkt "Odczytywanie wyników" w dalszej
części rozdziału) .
7. Natychmiast zapisz wartości ciśnienia skurczowego
i rozkurczowego (nie polegaj na swojej pamięci) i zanotuj,
której ręki (prawej czy lewej) użyłeś do pomiaru.
8. Jeżeli pierwszy pomiar wykaże wartość powyżej 140 milimetrów
w ciśnieniu skurczowym albo powyżej 90 w ciśnieniu
rozkurczowym, po 60 sekundach powtórz pomiar na tej samej
ręce. Następnie przejdź do drugiego ramienia.
W przyszłości używaj ramienia, które wykazuje wyższe ciśnienie krwi
(chociaż czasami oba daj ą takie same wartości). Uśredniona wartość
2 pomiarów wykonanych na ręce pokazującej wyższe ciśnienie to
faktyczne ciśnienie krwi.
Ciśnienie należy mierzyć również wtedy, kiedy pacjent znajduje się w pozycji
stoj ącej , zwłaszcza j eśli przy takiej postawie odczuwa zawroty głowy. Jeżeli
przy pomiarze ciśnienia skurczowego wystąpi spadek o 20 lub więcej
milimetrów słupa rtęci, a w przypadku rozkurczowego - o 10 lub więcej
w stosunku do ciśnienia w pozycji siedzącej lub leżącej , pacjent cierpi na
niedociśnienie ortostatyczne, czyli nietypowo duży spadek ciśnienia tętniczego
w pozycj i stojącej .
Jeżeli pomiar wykaże nieprawidłowe ciśnienie krwi, nie podejmuj leczenia

po jednej tylko wizycie w gabinecie lekarskim. Przecież chodzi o wybranie
kuracj i na całe życie, a taką decyzję można podjąć dopiero po 2 czy 3 wizytach.
Poza tym , j ak wykażę w kolej nym punkcie, Twoje ciśnienie tętnicze
mierzone u lekarza - mimo zastosowania absolutnie prawidłowej techniki
- wcale nie musi dawać faktycznego wyniku. Uwaga! Ciśnienie przekraczające
1 80/120 milimetrów słupa rtęci (mm Hg - tak w notacj i chemicznej
zapisuj e się jednostki słupa rtęci) wymaga natychmiastowego leczenia.
Jak uniknqć niedokładnetJo odczlJtu

Ponieważ odczytanie wartości Twojego ciśnienia może skazać Cię na
przY.imowanie pigułek przez całe życie albo - wprost przeciwnie - uchronić
przed takim losem, powinno Ci zależeć na uniknięciu problemów, które mogą
zakłócić odczyt pomiaru ciśnienia. Takie kłopoty pojawiają się na każdym
etapie procesu w wyniku wad sprzętowych, złego podej ścia do pomiaru
lub utrudnień powodowanych przez pacjenta. Pamiętaj zatem, żeby przy
okazj i pomiaru ciśnienia zwrócić uwagę na wskazówki opisane w następnych
2 punktach.
Unikanie kłopotów ze sprzętem

Wadliwy stetoskop może spowodować nieprecyzyjne odczytanie ciśnienia
pacj enta. Zeby zatem otrzymać precyzyjny wynik, trzeba sprawdzić, czy:
,/ Oliwki (końcówki uszne) nie są zatkane i wyraźnie słychać d'lwięk;

j eżeli są zepsute, należy je wymienić.
,/ Głowica stetoskopu (część, którą przykłada się do ręki) nie jest
pęknięta.
,/ Głowicę z oliwkami łączy dren (przewód akustyczny) odpowiedniej
długości (zwykle 56 70 centymetrów) ; zbyt długi dren może tak
-
wyciszyć dźwięk, że nie da się go usłyszeć.
W celu uzyskania dokładnego odczytu z ciśnieniomierza rtęciowego trzeba

sprawdzić, czy:
,/ Szczyt słupa rtęci znajduj e się na pozycji "zero", kiedy na przyrząd nie
działa ciśnienie powietrza.
,/ Słup rtęci znajduje się w pozycji pionowej .
,/ Dren j est czysty i niezatkany -jeżeli odłączysz przewód, powinieneś
móc bez trudu przedmuchać przez niego powietrze; jeżeli masz z tym
kłopot, kup nowy dren.
,/ Rozmiar mankietu (dętki) jest odpowiedni.
• Mankiet zbyt wąski w stosunku do obwodu ręki pacjenta powoduje
wysoki odczyt.
• Mankiet zbyt szeroki w stosunku do obwodu ręki pacjenta powoduje
niski odczyt.
Unikanie złefJo podejścia do pomiaru

ciśnienia i trudności ze stronIł pacjenta
Zeby złe podej ście do pomiaru nie zaważyło naj ego wyniku, należy się
upewnić, czy osoba, która mierzy ciśnienie:
I
� Nie prZ)jęła z góry wyniku, jaki powinien się pojawić w czasie pomiaru.
� Zapisuj e wartości liczbowe, a nie próbuje je zapamiętać. Kiepska
pamięć często prowadzi do błędów w odczytach.
W celu uniknięcia problemów ze strony pacjenta i uzyskania precyzyjnego

pomiaru trzeba sprawdzić, czy:
� Mankiet znajduje się na wysokości serca;jeżelijest wyżej , odczyt może

wykazać błędnie niskie wartości, a j eślij est niżej , wartości mogą być
błędnie wysokie.
� Pacjent się o coś opiera i nie macha nogami; powinien siedzieć na krześle,
a nie leżance.
Należy też wziąć pod uwagę następujące sytuacje:
� Jeżeli pacjent ma duże i umięśnione ramię (które może dać błędnie

wysoki wynik) , należy użyć ciśnieniomierza z na tyle dużym mankietem,
żeby swobodnie objął rękę.
� Jeżeli pacj ent ma zwapniałe tętnice (powszechne zjawisko u osób
starszych) , które trudno ścisnąć, należy zastosować inną metodę
mierzenia ciśnienia, na przykład wprowadzenie specjalnego cewnika
mierniczego bezpośrednio do tętnicy.
Och! Faktycznie, poddaj ąc się pomiarowi ciśnienia, musisz pamiętać o wielu

różnych czynnikach. Po prawidłowym odczycie nadchodzi bowiem czas na
przetworzenie zdobytych danych. Niżej dowiesz się, co oznaczają poszczególne
wartości liczbowe.
Odczljtljwanie wljników
Jak należy rozumieć słowa lekarza, gdy rzuca: "Ciśnienie krwi 135 na 85"?
I
� Pierwsza liczba odpowiada ciśnieniu skurczowemu, czyli wartości ciśnienia
w tętnicach w chwili skurczu serca. Skurczem zaś nazywamy rytmiczny
kurcz mięśnia sercowego wykonywany w momencie wytłaczania krwi
z lewej komory - dużej j amy po lewej stronie serca. Między tą komorą

a aortą, dużą tętnicą, która doprowadza krew z serca do wszystkich części
ciała, znaj duj e się zastawka aorty. Podczas skurczu zastawka jest otwarta
i krew może swobodnie płynąć do reszty ciała.
ol' Druga liczba oznacza ciśnienie rozkurczowe - jest to naj niższa wartość
ciśnienia tętniczego. Kiedy serce wytłoczy krew z komory, zastawka
aorty zamyka się, zapobiegając cofaniu się krwi z aorty. Mięsień sercowy
się rozluznia, a komora rozszerza się ze względu na wpływającą do niej
krew płucną. W tym momencie ciśnienie krwi w tętnicach gwałtownie
spada, aż osiągnie poziom ciśnienia rozkurczowego, czyli swoją najniższą
wartość. Zanimj ednak spadnie jeszcze niżej , komora serca kurczy się
ponownie, a ciśnienie krwi zaczyna rosnąć i powracać do poziomu
ciśnienia skurczowego.
Dzięki tym informacjom oraz wskazówkom zawartym w poniższych punktach

będziesz mógł określić, czy Twoj e ciśnienie jest w normie, czy jest
podwyższone.
Co śu/iadczlJ O nadciśnieniu?
Kiedy j uż ustalisz, ile wynosi Twoje ciśnienie skurczowe i rozkurczowe,
lekarz określi, czy nie jest ono za wysokie, i sprawdzi, czy należy je leczyć.
Jednak najpierw zastanówmy się, kiedy wysokie ciśnienie jest za wysokie.
W chwili urodzenia ciśnienie człowieka ma wartość około 90/60 mm Hg,

a nawet mniej . Potem wraz z wiekiem stopniowo wzrasta. Normalne ciśnienie
dorosłego człowieka osiąga górne wartości progowe na poziomie od 120/80
mm Hg do 139/89 mm Hg. Wyższe wartości wskazują na nadciśnienie.
Nie istniej e ustalona z góry liczba, która by służyła za wyrocznię w sprawie

podwyższonego ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Co prawda, lekarze
przY.ięli, iż od 1 40/90 mm Hg podejmuje się działania medyczne, ale także
osoba z ciśnieniem 120/80 mm Hgj est w mniej szym stopniu narażona na
komplikacje ciśnieniowe niż osoba z ciśnieniem na poziomie 130/85 mm Hg.
KlaslJfikacja ciśnienia tętniczeiJo

u osób dorosłlJch
Narodową Komisję Wspólną do spraw Zapobiegania, Wykrywania, Oceny
i Leczenia Nadciśnienia Tętniczego powołał do życia Amerykański Instytut
Chorób Serca, Płuc i Krwi (oddział Narodowego Instytutu Zdrowia).
Naj świeższy skład komisj i (zwany JNC 71) w 2003 roku opublikował
i zaktualizował tabelę klasyfikacj i ciśnienia tętniczego u osób dorosłych
(zob. tabela 2. 1 ) . Najej podstawie spróbuj ustalić, czy Twój pomiar ciśnienia
pozostaj e w normie, czy nie. Jeżeli Twoje ciśnienie krwi pasuje do kategorii
stanu przednadciśnieniowego albo którejś z kategorii nadciśnienia tętniczego,
porozmawiaj z lekarzem o terapii. r.:w części III książki znajdziesz informacje
na temat skutecznych możliwości leczenia). Uwaga! Kiedy ciśnienie skurczowe
i rozkurczowe trzeba zapisać do różnych kategorii, kieruj się wyższą wartością.
2
Tabela 2. 1 . Klasyfi kacja ciśnienia tętniczego u osób dorosłych*
Kategoria Ciśnienie skurczowe (mm Hg) Ciśnienie rozkurczowe (mm Hg)

Normalne < 1 20 < 80
Stan przednadciśnieniowy 1 20 - 1 39 lub 80 - 89
Nadciśnienie stopnia 1 1 40 - 1 59 lub 90 - 99
Nadciśnienie stopnia 2 > 1 60 lub > 1 00
*Wedfug zaleceń Narodowej Komisji Wspólnej do Spraw Zapobiegania, Wykrywania, Oceny i Leczenia Nadciśnienia Tętniczego
Twórcy tej nowej klasyfikacj i podali do wiadomości, że istnieje stały związek

między chorobami serca a ciśnieniem krwi. Przecież choroba nie pojawia się
nagle przy ciśnieniu o wartości 140/90 mm Hg. Im wyższe ciśnienie
tętnicze, tym większe ryzyko zawału, niewydolności serca, udaru mózgu
lub niewydolności nerek. Komisja JNC 7 odkryła, że w przypadku osób
dorosłych w wieku 40 - 70 lat każdy wzrost ciśnienia skurczowego o 20 mm Hg
bądź ciśnienia rozkurczowego o 10 mm Hg ponad poziom 1 1 5/75 podwaja
prawdopodobieństwo wystąpienia jednej z tych komplikacj i.
JNC 7 wprowadziła także pojęcie stanu przednadciśnieniowego, aby podkreślić

fakt, iż nawet ciśnienie na poziomie 120/80 niesie pewne konsekwencje
dla zdrowia i należy zwrócić n a nie uwagę. Na nadciśnienie cierpi 1 n a 5
Amerykanów. Jeżeli i Ty znaj dujesz się w kategorii "nadciśnieniowców",
ryzyko, że pqjawią się u Ciebie komplikacje charakterystyczne dla nadciśnienia,
l Skrót od ang. nazwy komisji Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation,
and Treatment ofHigh Blood Pressure -przyp. tlum.
2 Warto tutaj zauważyć, że Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego przyjęło w 2003 roku nieco
inną klasyfikację ciśnienia, uznając ciśnienie skurczowe o wartości 120 - 129 i rozkurczowe 80 - 84
za prawidłowe; ciśnienie 130 - 139/85 - 89 za wysokie, ale wciąż prawidłowe, a dopiero ciśnienie
na poziomie 140 - 1 59/90 - 99 za faktyczne nadciśnienie, choć o łagodnym charakterze. Ta sarna
klasyfikacja wprowadza jeszcze jedną kategorię - nadciśnienie stopnia 3 (ciężkie) - dzieląc kategorię
nadciśnienia stopnia 2 według tabeli JNC 7 na dwie nowe: 1 60 - 179/100 - 109 oraz 1 80/ 1 10;
więcej informacji na ten temat znaleźć można na stronie internetowej Towarzystwa:
http://www.nadcisnienietetnicze.pl/ -przyp. tlum.
3 W Polsce prawie 30 procent dorosłych osób ma nadciśnienie tętnicze -przyp. tlum.
"" Część I: Czym jest nadciśnienie? _________________
_
j est większe niż w przypadku ciśnienia w normie. W celu obniżenia wartości

swojego ciśnienia musisz wprowadzić zmiany do swojego trybu życia.
(Tego typu modyfikacj ę omówię w rozdziałach 9., 10., 1 1 . i 12.).
Kiedy komisj a JNC 7 wprowadziła do klasyfikacji ciśnienia kategorię stanu

przednadciśnieniowego, okazało się, iż 50 milionów Amerykanów, którzy
sądzili, że maj ą normalne ciśnienie, powinno poddać się leczeniu. Sceptycy
sugerowali, że największe korzyści zmiana ta przyniosła branży farmaceutycznej ,
ponieważ pewna część osób ze zdiagnozowanym stanem przednadciśnieniowym
zaczęła przY.imować leki. Tymczasem komisja wcale nie zaleca leczenia
farmakologicznego w przypadku stanu przednadciśnieniowego, o ile nie
towarzyszy mu inna choroba, na przykład cukrzyca albo przewlekła choroba
nerek. Jednak tak wiele osób pasl!i e do tej kategorii, że ostatecznie spora część
z nich będzie musiała się poddać terapii lekowej .
Możliwe, że termin stan przednadciśnieniowy jest po prostu nie naj szczęśliwszy.

Sugeruje on bowiem, że kiedyś będziesz miał problem, ale jeszcze nie teraz.
Tymczasem prawda wygląda następująco: otóż wprowadzenie odpowiednich
modyfikacj i do swoj ego trybu życia w stanie przednadciśnieniowym może
zapobiec gorszym następstwom nadciśnienia. Dowiedziono bowiem, iż
obniżenie ciśnienia zaledwie o kilka milimetrów słupa rtęci w granicach
wyznaczonych dla stanu przednadciśnieniowego zmniejsza prawdopodobieństwo
zachorowania czy śmierci z powodu związanego z nadciśnieniem tętniczym.
Lepszą nazwą byłoby raczej wczesne nadciśnienie albo nadciśnienie niskiego ryzyka.
Oba terminy wysyłają bowiem komunikat, że co prawda niebezpieczeństwo
nie jest zbyt duże, ale istnieje.
Stanu przednadciśnieniowego nie da się zobaczyć ani wyczuć. Zeby go

zdiagnozować, należy poddać się opisanemu wcześniej pomiarowi ciśnienia
tętniczego.
Nadmierne obniżenie ciśnienia

Ludzie mogą bezobjawowo znosić różne poziomy ciśnienia tętniczego.
Jednak w wielu sytuacjach ciśnienie może być zdecydowanie za niskie (na
przykład kiedy dana osoba przyjmuje za dużo leków obniżających ciśnienie,
ma cukrzycę, wymaga dłuższego odpoczynku, krwawi albo jest odwodniona).
Tacy pacj enci dowiaduj ą się, że należy wstawać powoli, aby dać ciału
możliwość dostosowania się. Jeżeli ciśnienie jest za niskie, człowiekowi kręci
się w głowie, gdyż zbyt wiele krwi odpływa do nóg. W takich przypadkach
należy zastosować jakąś formę leczenia, aby podnieść ciśnienia.
Poza lekami na nadciśnienie do substancji, które mogą nadmiernie obniżyć

ciśnienie tętnicze, zaliczamy:
<t' alkohol,
<t' środki przeciwdepresY.ine,
<t' leki nasercowe,
<t' leki na stany lękowe,
<t' uśmierzające ból środki odurzające,
<t' leki na choroby prostaty.
Wiele problemów natury medycznej może również prowadzić do zbyt niskiego

ciśnienia, na przyklad:
<t' zmiany rytmu serca,

<t' zawał serca,
<t' niewydolność serca,
<t' silne reakcje alergiczne.
U pewnych osób ciśnienie nadmiernie spada podczas snu. Niedostateczny

przepływ krwi może zwiększyć niebezpieczeństwo zawałów i udarów mózgu,
a spadek może sięjeszcze bardziej pogłębić,jeśli dana osoba przyjml!ie środki
obniżaj ące ciśnienie. Lekarze wciąż mają niewiele możliwości rozwiązania
tego problemu - tak naprawdę jedyną sprawdzoną formą leczenia jest
utrzymanie ilości medykamentów na poziomie, który nie pogarsza stanu
chorego.
SlJndrom białeiJo fartucha

i inne przlJczlJnlJ wahań ciśnienia
Wartości ciśnienia tętniczego ulegają częstym zmianom. Jeżeli zmierzyszje
u grupy różnych ludzi o rozmaitych porach dnia i nocy, odkr)jesz zadziwiające
wahania. Na przykład ciśnienie jednej osoby może tego samego dnia
osiągnąć wartości od 1 75/100 mm Hg (charakterystyczne dla nadciśnienia)
do 1 05/60 mm Hg (zdrowe, normalne ciśnienie tętnicze) . Wpływ na taką
zmienność może mieć to, że :
I
<t' Ciśnienie naj częściej spada podczas snu.
<t' Ciśnienie szybko wzrasta po przebudzeniu.
<t' Tempo oddychania i częstość akcji serca oddziałują na ciśnienie.
,/ Wpływ na poziom ciśnienia mają czynności umysłowe i fizyczne.

,/ Nocny spadek ciśnienia j est mniej szy u osób starszych i diabetyków.
,/ Palenie papierosów podnosi ciśnienie.
,/ Brak snu powoduj e wzrost ciśnienia.
,/ Ciśnienie może podnieść się pod wpływem wypróżnienia lub pełnego
pęcherza.
,/ Codzienne spożywanie ponad 55 mI alkoholu podnosi ciśnienie tętnicze.
Innym czynnikiem, który często powoduje wzrost ciśnienia, jest syndrom

białegofartucha, związany z niepokojem pacjenta w obliczu wizyty u lekarza.
Ciśnienie skurczowe podnosi się o 10 mm Hg, kiedy pomiaru dokonuje
lekarz, w porównaniu z sytuacj ą, kiedy na przykład ciśnienie mierzy
pielęgniarka. Uwaga! Nawet i obecność pielęgniarki może wywołać lekki
syndrom białego fartucha. Dlatego jeśli mierzysz sobie ciśnienie w domu,
możesz uzyskać wartość niższą o około 5 mm Hg od odczytu wykonanego
przez pielęgniarkę.
Co ciekawe, ten sam lekarz może otrzymać wyższy wynik pomiaru, jeśli
dokona go w szpitalu, a nie u siebie w gabinecie. Jeżeli zatem Twój lekarz
uzyska wysoki pomiar, pamiętaj o tym, żeby zmierzył Ci ciśnienie jeszcze
raz, przynaj mniej 5 minut pózniej podczas tej samej wizyty. Często wynik
wykazuje bowiem pokazny spadek ciśnienia, nawet o 10 mm Hg.
80 procent pacjentów, u których prawidłowo przeprowadzony pomiar

ciśnienia w gabinecie lekarskim wykazał wysoką wartość, ma podobny
odczyt również poza nim. Z kolei ciśnienie pozostałych 20 procent poza
gabinetem j est w normie - są oni podatni na syndrom białego fartucha.
Doświadczanie syndromu białego fartucha nie oznacza jednak, że wszystko

z Tobą w porządku, skoro w domu masz normalne ciśnienie, a w gabinecie
lekarza nie. Wszystkie badania, które wykazują zmniejszenie wskaznika
wylewów, zawałów i innych komplikacji, opierają się bowiem na pomiarach
wykonywanych w gabinecie. Tymczasem ludzie z nadciśnieniem indukowanym
syndromem białego fartucha różnią się od osób z normalnym ciśnieniem.
Ci pierwsi często cierpią na inne problemy zdrowotne, na przykład wysokie
stężenie glukozy albo cholesterolu we krwi. Podwyższone ciśnienie
naj prawdopodobniej odzwierciedla tu anomalię charakterystyczną dla
innych dolegliwości.
W ostatecznym ustaleniu, czy masz nadciśnienie, może pomóc ambulatoryjne

monitorowanie ciśnienia tętniczego, które polega na noszeniu przez dzień lub dwa
specjalnego urządzenia mierniczego. Jeżeli i taki pomiar wykaże wysokie
wartości, będziesz wiedział, że nadciśnienie jest faktem. Metodę tę omówię
w dalszej części rozdziału.
Badania nad konsekwencjami nadciśnienia indukowanego syndromem

białego fartucha przynoszą sprzeczne wyniki. Niektóre dowodzą wzrostu
wskaźnika zawałów i udarów mózgu, inne nie wykazują takiego związku.
Radzęj ednak wprowadzić do swojego życia takie zmiany, które obniżą
ciśnienie (zob. rozdziały 9., 10., 1 1 . i 12., w których znajdziesz szczegóły) ,
oraz stosować odpowiednie leki, jeśli występują u Ciebie inne czynniki
ryzyka, na przykład cukrzyca albo palenie papierosów. (Rozdział 13.
przedstawia drobiazgowe informacje na temat terapii lekowej ) .
Mierzenie ciśnienia ul domu

Często pacjenci, u których w gabinecie lekarskim stwierdza się wysokie
ciśnienie, po powrocie do domu uzyskują wynik w normie. Nie znaczy
to oczywiście, że możesz uchylić się przed leczeniem. Jednak mierzenie
ciśnienia w domu ma nieco dobrych stron:
<t' Możesz określić, czy masz problem z nadciśnieniem powodowanym

przez syndrom białego fartucha. (Więcej informacji na ten temat znajdziesz
w punkcie wyżej ) .
<t' Częste pomiary ciśnienia tętniczego mogą C i pokazać, czy leczenie
skutkuje, i pomagają obejść problem wahań ciśnienia.
<t' Chętniej stosujesz terapię, gdy widzisz natychmiastową reakcję swojego
ciała.
<t' Wiesz, czy dieta, aktywność fizyczna lub pigułki działają. Możesz także
zmienić leczenie na długo przed kolejną wizytą u lekarza, dzwoniąc do
niego lub pisząc email.
<t' Możesz obniżyć koszty opieki medycznej , ponieważ nie musisz często
chodzić do lekarza, jeśli tylko Twoje ciśnienie jest stabilne i utrzymuje
się n a niskim poziomie.
Ponieważ w domu ciśnienie zwykle bywa niższe, normą w takich warunkach

j est wynik niższy od 135/85 mm Hg.
Na rynku znaj duj e się wiele urządzeń umożliwiających kontrolę ciśnienia

tętniczego w domu. Niektóre mierzą ciśnienie w górnej części ramienia,
inne w nadgarstku. Nie polecam stosowania ciśnieniomierza rtęciowego
w domu. W końcu inne przyrządy miernicze są równie dokładne i nie wiążą
się z ryzykiem skażenia rtęcią.
W warunkach domowych naj lepiej użyć urządzeń elektronicznych, które

mierzą ciśnienie w zgięciu łokciowym albo na nadgarstku. Należy jedynie
prawidłowo zapiąć mankiet i wcisnąć guzik. Urządzenie samodzielnie
nadmuchuj e mankiet, mierzy ciśnienie krwi i pokazuje odczyt na ekraniku.

Kilka takich ciśnieniomierzy wypróbowałem w swoim gabinecie. Modele
nadgarstkowe i naramienne marek Panasonic i Omron są niezwykle precyZ)jne,
wiarygodne i powinny kosztować około 300 złotych, co i takjest niezbyt
wygórowaną ceną za taki poziom jakości. Kiedy korzystasz z modelu
nakładanego na nadgarstek, pamiętaj , aby nadgarstek pozostał w czasie
pomiaru na wysokości Twoj ego serca.
Nawet j eżeli nabędzieszj edno z naprawdę niezawodnych urządzeń

do mierzenia ciśnienia w domu, musisz co najmniej raz w roku (idealnie,
co 6 miesięcy) porównać wyniki, j akie podaje, z wynikami z ciśnieniomierza
rtęciowego znajdującego się w gabinecie Twojego lekarza. Dokładność ma
bowiem kolosalne znaczenie.
Uzyskanie precyzyjnego wyniku pomiaru domowego wymaga przestrzegania

kilku reguł. Najważniej sze z nich przypominają te, które stosuje się podczas
pomiaru ciśnienia u lekarza:
� Odczekaj 1 5 minut po aktywności fizycznej ,j edzeniu albo piciu napoju

z kofeiną bądź alkoholu.
� Przed pomiarem posiedź w spokoju przez 5 minut.
� Umieść rękę na wysokości serca.
� Pamiętaj , żeby przy odczycie wpisać datę i godzinę.
� Sprawdzaj ciśnienie rano i wieczorem.
Badania wykazały, że istniej e większe prawdopodobieństwo, iż osoby,

które same sobie mierzą ciśnienie, będą dbały o jego obniżenie. Kup zatem
dokładne urządzenie, które potrafi zapisać w pamięci Twoje wyniki, a nawet
przenieść te dane do komputera, tak aby lekarz po prz)j ściu do gabinetu
znalazłje na swoim monitorze. Może obejdzie się bez brania lekarstw!
AmbulatorlJine monitorowanie
ciśnienia krwi
Pomiar ambulator)jny ciśnienia wymaga użycia przenośnego aparatu zwanego
holterem ciśnienia, który składa się z mankietu przytwierdzonego do ramienia
i urządzenia właściwego. Aparat nadmuchuje mankiet i mierzy ciśnienie co
1 5 - 30 minut w ciągu dnia i co 30 - 60 minut w nocy. Oczywiście holter
j est widoczny. Zachowuje wyniki w pamięci i wyświetla je po przeniesieniu
do komputera.
______ Rozdział 2: Diagnozowanie nadciśnienia fl 9
Lekarz kilkakrotnie w ciągu doby może zechcieć skontrolować Twoje ciśnienie
z różnych powodów, na przykład po to, żeby:
� zdiagnozować nadciśnienie indukowane syndromem białego fartucha

(omówione we wcześniej szej części rozdziału) ;
� sprawdzić, czy wykazujesz opór wobec leków, a jeśli tak, to dlaczego;
� sprawdzić, czy nie wykazuj esz symptomów niskiego ciśnienia;
� poddać ocenie sporadyczne skoki ciśnienia.
Prawidłowa ocena stanu zdrowia

Jeżelijakimś trafem nie uda Ci się zapobiec nadciśnieniu, zadbaj o to, żeby
lekarz poddał Twój stan prawidłowej ocenie. Jeśli zdiagnozuje nadciśnienie
j uż podczas pierwszej wizyty, musi wykonać dodatkowe badania, zbierając
tzw. wywiad, przeprowadzaj ąc badanie fizyczne i zlecając testy laboratof)j ne.
WlJwiad medlJcznlJ
Celem wywiaduj est ustalenie historii Twojego nadciśnienia. Przypomina on
wywiady przeprowadzane w przypadku innych schorzeń, ale ma kilka cech
charakterystycznych tylko dla nadciśnienia. Czynniki, które bierze się pod
uwagę przy sporządzaniu wywiadu, to:
� długość trwania nadciśnienia (kiedy po raz pierwszy je zdiagnozowano);

� przebieg choroby (czy od chwili zdiagnozowania ciśnienie zawsze
pozostawało wysokie) ;
� leczenie z a pomocą środków medycznych, diety, aktywności fizycznej itd.;
� stosowanie środków, które mogąj eszcze bardziej podwyższyć ciśnienie,
na przykład sterydów, pigułek antykoncepcY-inych i nie sterydowych
leków przeciwzapalnych;
� stosowanie leków wydawanych bez recepty, na przykład środków
zmniej szających przekrwienie albo specyfików dietetycznych;
� przypadki nadciśnienia w rodzinie;
� objawy, które mogą wskazywać na nadciśnienie wtórne (zob. rozdział 4. );
� objawy następstw nadciśnienia (zob. część II) ;
� inne czynniki ryzyka, na przykład palenie, cukrzyca, wysoki poziom
cholesterolu albo choroba nerek;
,/ czynniki społeczne, na przykład model rodziny, praca i wykształcenie;

,/ przeszłość dietetyczna;
,/ funkcje seksualne (oceniane przed zażyciem leków wpływaj ących na nie);
,/ podejrzenie bezdechu sennego (choroby objawiającej się seriami bezdechów
i próbami złapania oddechu, naj częściej powiązanej z chrapaniem
podczas snu).
Kiedy pacjentów prosi się o podanie obj awów przed postawieniem diagnozy,
zwykle nie potrafią wymienić żadnego. Kiedy jednak się dowiedzą, że
cierpią na nadciśnienie, podaj ą wiele symptomów, w tym bóle głowy,
dzwonienie w uszach, zawroty głowy i omdlenia. Niemniej , ogólnie rzecz
biorąc, nadciśnienia tętniczego nie kojarzy się z charakterystycznymi
objawami.
Ocena badania lekarskie90

Po przeprowadzeniu wywiadu lekarz podejmuje badanie lekarskie. Zwykle
ma ono charakter rutynowej kontroli stanu zdrowia w połączeniu z bardziej
szczegółowymi badaniami z uwagi na nadciśnienie. Główne części badania to:
,/ badanie brzucha w celu wykluczenia guzów bądź nieprawidłowych

dźwięków sugerujących ograniczony przepływ krwi;
,/ badanie ciśnienia tętniczego według wytycznych opisanych wcześniej ;
,/ ocena rozkładu tkanki tłuszczowej i obwodu talii w celu wykluczenia
zespołu metabolicznego (schorzenia często kojarzonego z nadciśnieniem,
w którym występuje zjawisko zwane insulinoopornością) ;
,/ badanie szyi w celu wykluczenia anomalii tarczycy i naczyń
krwionośnych;
,/ badanie tętna;
,/ badanie serca;
,/ badanie dna oka;
,/ badanie płuc;
,/ badanie neurologiczne.
8adania laboratorlJine
Dzięki wywiadowi oraz badaniu fizycznemu lekarz może wyrobić sobie
zdanie na temat dotkliwości Twojego problemu i prawdopodobieństwa
nadciśnienia wtórnego. Z kolei przeprowadzone później testy laboratoryjne
dostarczą mu ogólnego obrazu stanu Twojego zdrowia, koncentrując się na
anomaliach, na które wskazały wywiad i badanie lekarskie. Do kluczowych
testów, którym powinny poddać się osoby z nadciśnieniem, zaliczamy:
� morfologię krwi;
� badanie składu surowicy z naciskiem na sód, potas, glukozę, czynności
wątroby i nerek;
� profil lipidowy, który pokazuje stężenie cholesterolu i trój glicerydów;
� test na stężenie mikroalbuminy w moczu, który pomaga w diagnozowaniu
wczesnych chorób nerek.
Kiedyjuż uzyskasz wyniki badania (cholesterol całkowity oraz wartość ciśnienia

skurczowego) , zaj rzyj na stronę internetową http://www. ryzyko. amg. gda. pl/
'-+index.php?pokaz=form, gdzie możesz obliczyć swoje ryzyko zgonu z przyczyn
sercowo-naczyniowych. Opierając się na tych informacjach, będziesz
wiedział, czy musisz zmienić swój tryb życia i brać leki, czy może terapia
farmakologiczna nie j est konieczna.
Jeżeli lekarz podej rzewa istnienie pewnych konkretnych zmian chorobowych

związanych z nadciśnieniem, powinien przeprowadzić dalsze badania,
na przykład:
� badanie oceniające ukrwienie mózgu badanie dopplerowskie

-
mogące wykazać niedrożność szyjnych naczyń krwionośnych;

� badanie w kierunku chorób serca - elektrokardiogram (EKG)
oraz prześwietlenie klatki piersiowej ;
� badanie w kierunku chorób nerek dodatkowe badanie krwi
-
sprawdzające stężenie kwasu moczowego we krwi.
W rozdziale 4. znaj dziesz informacje na temat testów diagnozujących

nadciśnienie wtórne. Lekarz może zlecić przeprowadzenie takich badań,
kiedy podczas wywiadu i badania fizycznego wystąpią następujące czynniki:
� nagły wzrost ciśnienia tętniczego, zwłaszcza u pacjentów poniżej 20.

albo powyżej 50. roku życia;
� wyjątkowo wysokie ciśnienie krwi;
� niskie stężenie potasu bądź słaba reakcja na leczenie.
Powyższe wytyczne mają Ci posłużyć do stwierdzenia, czy Twój lekarz

wykonał wszelkie czynności konieczne do właściwej oceny Twoj ego
ciśnienia. Może się okazać, że jakiś element został pominięty. Nie wahaj się
powiedzieć o tym lekarzowi i skłoń go do zlecenia badania. Przecież chodzi
o Twoje zdrowie i życie.
Rozdział 3
Czy znajdujesz się

w grupie ryzyka?
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Przyj rzysz się demografii nadciśnienia.
� Dowiesz się, co możesz zrobić - a czego nie - żeby obniżyć swoje ciśnienie.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W niektóre nie masz wpływu (predyspozycja genetyczna, pochodzenie, wiek

rozwoju nadciśnienia odgrywa rolę wiele czynników. Mimo że na
czy płeć), inne już możesz kontrolować, na przykład sposób odżywiania,

natężenie aktywności fizycznej, poziom stresu, przyzwyczajenia związane
z paleniem i piciem oraz skłonność do parkowania jak najbliżej kompleksu
sportowego. Każdy z tych czynników może występować z większym l ub
mniejszym nasileniem w danym regionie świata, więc w niektórych miejscach
wskaźniki nadciśnienia są niskie, a w innych wysokie i towarzyszą mu ciężkie
powikłania.
W tym rozdziale omówię czynniki związane z rozwojem nadciśnienia

tętniczego, zarówno te, nad którymi można zapanować, jak i te, na które nie
ma się wpływu. Jeżeli nie zdiagnozowano u Ciebie nadciśnienia, koniecznie
zapoznaj się z opisem czynników, które można kontrolować, ponieważ
pomogą Ci zmniejszyć prawdopodobieństwo zachorowania. Jeżeli cierpisz
już na nadciśnienie, przeczytaj część III książki, gdzie omówię te same,
możliwe do opanowania czynniki, ale powiążę je z leczeniem schorzenia.
Uwaga! Zapomnienie o urodzinach współmałżonka to czynnik, który może

podnieść ciśnienie krwi. Podobnie jak przejechanie samochodem leżącego
w garażu roweru syna. Na szczęście takie skoki ciśnienia są tylko tymczasowe!
W niniejszym rozdziale nie opisałem wszystkich czynników prowadzących

do nadciśnienia. Kładę tu nacisk jedynie na najważniejsze. Tymczasem
naukowcy nieustannie dodają nowe. Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na
temat najnowszych odkryć, zajrzyj do Dodatku i wyszukaj zaktualizowane
dane.
54 Część I: Czym jest nadciśnienie? __________________
Na co nie masz wplljWU

W tym punkcie poznasz czynniki życiowe, na które nie masz wpływu.
Nie możesz odmienić genów swoj ej rodziny, pochodzenia etnicznego, płci
i wieku. Uwaga! Do tych czynników nie zaliczamy sytuacji, w której pewnego
razu wieszasz w szafie koszulę, a po jakimś czasie okazuje się, że skurczyła
się o 2 rozmiary!
Mimo że nie nad wszystkimi czynnikami możesz zapanować, i tak powinieneś

się dowiedzieć, w jaki sposób wpływają one na Twoje ciśnienie, oraz zachować
ostrożność. Jeżeli pozwolisz sobie na nadwagę, szybko możesz nabawić się
nadciśnienia, nawet gdy znaj dujesz się w grupie niewielkiego ryzyka.
G/oba/nlJ. obraz nadciśnienia

Światowe wskaźniki nadciśnienia dzielą poziom zapadalności na nie na
4 podstawowe kategorie :
� Poziom zerowy - kilka żyjących w pewnym odosobnieniu grup,

j ak te w dorzeczu Amazonki, wykazuj ą zerową zapadalność na
nadciśnienie.
� Poziom niski - przypadki nadciśnienia należą do rzadkości (poniżej
1 5 procent), wśród ludności zamieszkującej obszary wiej skie Ameryki
Łacińskiej i Południowej , Chin i Mryki.
� Poziom normalny - naj częściej nadciśnienie występuje u 1 5 - 30
procent przedstawicieli danej populacji, w tym mieszkańców obszarów
najbardziej uprzemysłowionych; taka sytuacja jest w Japonii, Europie
i wśród przedstawicieli rasy kaukaskiej (białej) w Stanach
Zj ednoczonych.
� Poziom wysoki - wysoka zapadalność na nadciśnienie (30 - 40 procent)
występuj e w Federacj i Ros)j skiej , Finlandii, Polsce oraz w populacjach
Mroamerykanów.
W miej scach, gdzie występuj e duże rozpowszechnienie przypadków

nadciśnienia, wysokie są także wskaźniki zapadalności na choroby serca,
mózgu i nerek (zob. część II) . Ryzyko zachorowania na nie z powodu
nadciśnienia jest ogromne na przykład w Federacj i Rosyjskiej czy wśród
Mroamerykanów. (Zob. punkt "Mroamerykanie" w dalszej części rozdziału).
Z kolei w Japonii drugą główną przyczyną zgonów jest udar mózgu - zwykle
koj arzony z nadciśnieniem - a naukowcy podkreślają konieczność
kontrolowania ciśnienia j ako sposób na zapobieganie ternu zaburzeniu
pracy mózgu (Stroke, sierpień 2001).
_______ Rozdział 3: Czy znajdujesz się w grupie ryzyka? 55
Pewna część badań prowadzonych nad nadciśnieniem na całym świecie

dowodzi, że duża liczba przypadków tego schorzenia w danej populacj i
często zbiega się z niską świadomością i niedostatecznym poziomem
leczenia. Na przykład:
./ Badanie omówione w czasopiśmie Archives ifBrazilian Cardiology (lipiec

2001) wykazuje, że wskaźniki nadciśnienia w Brazylii przypominają
dane ze Stanów Zjednoczonych, ale z powodu niskiej świadomości
oraz słabej opieki medycznej jedynie niewielki wycinek brazylijskiego
społeczeństwa może utrzymać swoje ciśnienie pod kontrolą.
./ Niektóre europej skie populacje są świadome dużej zapadalności na
nadciśnienie, ale nie potrafią go kontrolować:
• W Hiszpanii dopiero ciśnienie na poziomie 1 60/95 mm Hgjest
decydującym sygnałem do rozpoczęcia leczenia (a nie 140/90 mm Hg,
zalecane przez JN C 7; zob. rozdział 2.).
• We Francji niedostateczny poziom ma zarówno świadomość społeczna,
j ak ijakość leczenia .
./ Mimo że wielu mieszkańców Korei Południowej cierpi na nadciśnienie
i się leczy, j edynie mała część z nich jest w stanie zapanować nad jego
poziomem - donosi badanie opublikowane w piśmieJournal if
Hypertension (wrzesień 200 1).
Zanim spakujesz walizki i odlecisz d o Amazonii w nadziei n a długie i wolne

od chorób życie w tropikalnym raju, zastanów się nad jedną rzeczą: skoro
wysoki odsetek przypadków nadciśnienia często współistnieje z niską
świadomością i niedostateczną opieką medyczną, to prawdopodobnie wyostrzona
świadomość oraz odpowiednie leczenie przełożą się na spadek liczby osób
z nadciśnieniem - i to bez wycieczki w tropiki! Czytaj zatem dalej .
WpłlJ.W fenów
Nadciśnienie często występuje wśród członkówjednej rodziny, więc wywiad
lekarski w kierunku tego schorzenia może przewidzieć rozwój choroby
u krewnych, którzy wciąż maj ą ciśnienie w normie. Na przykład, kiedy
porównano stan zdrowia dzieci biologicznych z adoptowanymi, okazało się,
że pomiary ciśnienia u rodziców i dzieci biologicznych częściej dawały takie
same albo podobne wartości niż u dzieci adoptowanych i ich przybranych
rodziców. Wniosek? Jeżeli masz 2 lub więcej krewnych, u których nadciśnienie
wystąpiło przed 55. rokiem życia, samj esteś znacznie bardziej zagrożony
tym schorzeniem. (A następnym razem postaraj się trochę uważniej wybrać
rodziców! )
56 Część I: Czym jest nadciśnienie? ________________
_
Strefa udarów mózgu

Do tzw. strefy udarów mózgu (ang. Stroke Be/t) części kraju, czyli obszar, w którym skupia się
zali cza się południowo-wschodnie stany USA większość czarnej ludności w USA.
z wyjątkiem Florydy. Wyższe wskaźniki zapadal
Natomiast przyczyny takich wysokich wskaź
ności na nadciśnienie w tym regionie kraju ozna
ników nadciśnienia i zgonów w wyniku kom
czają, że dochodzi tam do bardzo wielu udarów
plikacji związanych z tym schorzeniem wśród
mózgu. Zgony spowodowane tym czynnikiem
Afroamerykanów z południ owo-wschodniego
przekraczają o 10 procent średnią dla reszty kra
regionu USA nie różnią się od ogólnych powo
ju. Jednakże udary mózgu to nie jedyna konse
dów występowania nadciśnienia.
kwencja nadciśnienia tętniczego. W tej części
USA znacznie częściej niż gdzie indziej występuje ./ Spożywanie dużych ilości soli to rzecz nor
również niewydolność nerek i serca. (Więcej in malna na południowym wschodzie, zwłaszcza
formacji na temat udarów mózgu oraz niewy wśród czarnej ludności.
dolności nerek i serca znajdziesz w części II). ./ Spożywanie małych ilości potasu pod
Poza tym ogólne wskaźniki śmiertelności także postacią owoców i warzyw to powszechne
są tam wyższe niż w innych stanach Ameryki. zjawisko .
Biali mężczyźni zamieszkujący południowo ./ Otyłość występuje tu u znacznie większego
wschodnie stany częściej zapadają na nadciśnie odsetka populacji.
nie w porównaniu z resztą kraju. Jednak niska ./ Siedzący tryb życia to zasada, którą kieruje
waga urodzeniowa oraz nadciśnienie tętnicze się wielu mieszkańców południowo-wschod
częściej występuje w populacjach afroamery niego regionu USA. Połowa ludności nie
kańskich zamieszkujących południowo-wschodnią uprawia sportu odpowiednio często .
Naukowcy wciąż nie do końca wiedzą,jak geny - i które z nich - wpływają

na nadciśnienie, ale przypuszczaj ą, że za problemy odpowiada całkiem duża
ich liczba. Innymi słowy, posiadanie jednego konkretnego genu wcale nie
przesądza o nadciśnieniu - zresztą gdyby nawet naukowcy znaleźli te właściwe,
nie potrafiliby ich zmodyfikować.
Czynniki dziedziczne wpływają także na wagę ciała. Osoby blisko spokrewnione
zwykle mają ten sam stopień otyłości, która przecież odgrywa dużą rolę
w rozwoj u nadciśnienia. (Zob. fragment " Kontrolowanie wagi" w dalszej
części rozdziału, gdzie znaj dziesz bardziej szczegółowe informacje na temat
skutków dodatkowych kilogramów) .
Wyjątkowo istotnym przykładem roli, jaką odgrywa w nadciśnieniu czynnik
dziedziczności, może być zespo1 insulinooporności. Otóż osoby cierpiące na tę
dolegliwość mają:
ol' podwyższone stężenie insuliny (hormonu, który kontroluje poziom

cukru we krwi) i jednocześnie obniżoną wrażliwość na własną insulinę;
ol' określoną zawartość tłuszczu we krwi, gdzie występuje wysokie stężenie
trój glicerydów (rodzaj u tłuszczów - powyżej 200 mg/dL) oraz niskie
stężenie cholesterolu typu HDL (tzw. dobrego cholesterolu, który
chroni przed zawałami serca - poniżej 30 mg/dL) .
Poza tym osoby z zespołem insulinooporności:
<t' zazwyczaj są otyłe (choć nie zawsze);

<t' częściej niż pozostali ludzie przechodzą śmiertelne zawały serca;
<t' stanowią 20 procent wszystkich przypadków nadciśnienia;
<t' naj częściej gromadzą tkankę tłuszczową wokół talii.
WpłlJ.W pochodzenia
Według danych amerykańskich Ośrodków Kontroli i Zapobiegania ChorobomI
w latach 1 960 - 1 990 udało się zmniejszyć liczbę przypadków zapadalności
na nadciśnienie w każdej amerykańskiej grupie etnicznej , jednak później
w latach 1 990 - 2001 (ostatni rok badań, z którego udostępniono dane)
wskaźniki się podniosły. W tabeli 3 . 1 zmiany te widać jak na dłoni.
Tabela 3. 1 . Odsetek mieszkańców Stanów Zjednoczonych w wie ku ponad 20 lat

cierpiących na nadciśnienie*
Grupa 1 960 1 970 1 980 1 990 2002

Obie płci 36,9 38,3 39,0 23,1 33,6
Mężczyźni 40,0 42,4 44,0 25,3 30,6
Kobiety 33,7 34,4 34,0 20,8 3 1 ,0
Biali mężczyźni 39,3 41,7 43,5 24,3 32,5
Białe kobiety 3 1 ,7 32,4 32,3 1 9,3 3 1 ,9
Czarni mężczyźni 48, 1 5 1 ,8 48,7 34,9 42,6
Czarne kobiety 50,8 50,3 47,5 33,8 46,6
Mężczyźni Latynosi 25,0 25,2 26,3
Kobiety Latynoski 2 1 ,8 22,0 23,4
*Dane dostarczone przez amerykańskie Ośrodki Kontroli i Zapobiegania Chorobom
Tabela pokazuje, że w tym 42-letnim okresie podjęto poważne działania,

aby ograniczyć liczbę przypadków nadciśnienia. Jednak dowodzi również,
że blisko jedna trzecia populacj i powyżej 20. roku życia cierpi na to schorzenie,
I Ang. Centersfor Disease Control and Prevention agencja rząd u federalnego USA, wchodząca w skład
-
Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej, z siedzibą w Atlancie; do jej zadań należy zapobieganie
chorobom i ich zwalczanie oraz podejmowanie działań mających na celu poprawę stanu zdrowia
Amerykanów przyp. tlum.
-
a wśród Mroamerykanów choruj e aż 2 na 5. Jeżelij ednak połączy się

świadomość istnienia tych czynników z właściwą opieką medyczną oraz
zmianami w trybie życia (które opiszę w dalszej części rozdziału) , może
uda się obniżyć wskaźniki zachorowań na nadciśnienie.
AfroamerlJkanie
U Mroamerykanów - populacj i najbardziej zagrożonej nadciśnieniem
i związanymi z nim komplikacjami - chorobę wykrywa się 2 razy częściej
niż u przedstawicieli rasy kaukaskiej . Poza tym u Mroamerykanów:
,/ znacznie częściej wykrywa się schyłkową niewydolność nerek, przynajmniej

po części spowodowaną podwyższonym poziomem ciśnienia;
,/ występuj e możliwość odziedziczenia wady nerek, ograniczaj ącej
zdolność usuwania nadmiaru soli z organizmu;
,/ występuj e słabsza reakcj a na tlenek azotu (ważny związek chemiczny
obecny w naczyniach krwionośnych) niż u przedstawicieli rasy białej
(więcej informacj i na temat tlenku azotu znaj dziesz w ramce niżej -
"Tlenek azotu na ratunek") .
Ponadto winę przynajmniej z a część przypadków nadciśnienia tętniczego

w populacj i Mroamerykanów należy zrzucić na napięcia związane z niższym
statusem społeczno-ekonomicznym tej grupy ludności.
WY.iątkowo dobre efekty przyniosła w terapii nadciśnienia u Mroamerykanów

odpowiednia dieta. Naj lepiej sprawdziła się dieta o nazwie DASH2 (zob.
rozdział 9.), na którą składa się zwiększona ilość owoców, warzyw, zboża,
odtłuszczonych produktów nabiałowych i innych produktów białkowych
o małej zawartości tłuszczu.
LatlJnosi
Wskaźniki zachorowalności na nadciśnienie wśród ludności latynoskiej
maj ą mniej więcej takie same wartości jak u przedstawicieli rasy kaukaskiej .
Mimo ż e na nadciśnienie częściej zapadają Mroamerykanie, to Latynosi mają
większe opory przed stosowaniem leków niż czarni i biali mieszkańcy USA.
Biali (rasa kaukaska)

Około 30 procent dorosłych przedstawicieli rasy kaukaskiej w Stanach
Zjednoczonych cierpi na nadciśnienie. Ta grupa populacj i wydaje się
bardziej świadoma swojego nadciśnienia i częściej poddaj e się leczeniu niż
Mroamerykanie i Latynosi. Jednak terapia działa jedynie w 20 procentach
wypadków - wciąż wiele pozostaj e do zrobienia. W tym przypadku
problemem naj prawdopodobniej j est brak podatności pacj entów na leki.
2 Ang. Dietary Approach to Stop Hypertension (leczenie nadciśnienia za pomocą diety) - przyp. tlum.
Tlenek azotu na ratunek

Tlenek azotu, ważny związek chemiczny, który ./ insulino oporność,
rozszerza naczynia krwionośne i obniża ciśnienie ./ pomenopauzalny brak estrogenu,
tętnicze, jest produkowany przez komórki wy ./ palenie lub żucie tytoniu.
ściełające od wewnątrz naczynia krwionośne.
Takie czynniki podnoszą również podatność da
Jednakże pewne czynniki ryzyka, zwiększające
nej osoby na następstwa stresu objawiające
prawdopodobieństwo zapadnięcia na ch oroby
się wzrostem ciśnienia krwi . Jeżeli jednak uda
serca, niszczą te komórki i upośledzają ich zdol
się wyeliminować te czynniki, dojdzie do usu
ność produkowania tlenku azotu. Zaliczamy
nięcia ich zgubnych skutków i przywrócenia
do nich:
produkcji tlenku azotu. Z części III dowiesz się,
./ nadciśnienie tętnicze, jak można się z nimi uporać .
./ wysoki poziom cholesterolu,
Identyfikacja winowajców. Rola soli i tłuszczów

W 1 999 roku w magazynie Scientific American ./ W Maywood, niedaleko Chicago, afroame
opublikowano wnioski z badania, którego celem rykańska społeczność, złożona z emigran
było znalezienie wyjaśnienia wysokich wskaź tów z południowego wschodu U SA, odży
ników nadciśnienia w populacji Afroameryka wia się słono i tłusto.
nów. W ramach projektu porównano ze sobą
ludzi tej samej rasy mieszkających w różnych Mimo że wszystkie grupy łączy wspólne pocho
zakątkach świata. Autorzy, których nie zado dzenie genetyczne, odsetek przypadków osób
woliło wyjaśnienie genetyczne, odkryli ogrom z nadciśnieniem wyniósł 7 procent dla Nigeryj
ne różnice dzielące czarnoskórych mieszkań czyków, 26 - dla Jamajczyków i 33 - dla
ców Nigerii, Jamajki i Stanów Zjednoczonych: Afroamerykanów. Ci ostatni także więcej ważą,
spożywają większe ilości soli i mniejsze potasu
./ Ogólnie rzecz biorąc, Nigeryjczycy są szczu- niż Nigeryjczycy.
pli, wykonują ciężką pracę fizyczną i spoży
wają tradycyjne posiłki nigeryjskie, złożone Autorzy doszli do wniosku, że wyjaśnienie
z ryżu, warzyw i owoców. Gdy się starzeją, rasowe nie ma racji bytu. Przypadki nadciśnienia
nie podnosi się im ciśnienie. Przypadki nad u Afroamerykanów nie mają podłoża genetycz
ciśnienia tętniczego należą do rzadkości. nego, gdyż osoby czarnoskóre, które cierpią na
nadciśnienie, i te, które mają ciśnienie w nor
./ Dieta Jamajczyków stanowi mieszankę żyw
mie, mają takie same geny. Badanie dowodzi,
ności wiejskiej i produktów kupowanych
że wyjaśnienia rozbieżnych wyników należy szu
w sklepach spożywczych. Mieszkańcy Ja
kać w warunkach środowiskowych, a nie ge
majki żyją średnio o 6 lat dłużej niż Afroame
nach. Nigeryjczycy pochłaniali mniej soli, spoży
rykanie, ponieważ niższe są wskaźniki za
wali więcej potasu i prowadzili bardziej aktywny
chorowań na raka i choroby serca.
tryb życia.
_
WpłlJ ul płci
Chłopcy częściej niż dziewczynki maj ą podwyższone ciśnienie skurczowe
(ciśnienie powstałe w tętnicach w chwili wypchnięcia do nich krwi przez
serce; zob. rozdział 2., w którym znaj dziesz więcej szczegółów) . Opisane
w 2006 roku w czasopiśmie Circulation badanie z udziałem uczestników
w wieku od 12 lat, a potem dobieranych co 2 lata, dowiodło, że w Kanadzie
wskaźniki nadciśnienia wzrosły u chłopców o 1 9 procent, podczas gdy
u dziewcząt pozostały na tym samym poziomie. Do głównych przyczyn
takiego stanu rzeczy zaliczono siedzący tryb życia oraz brak sportu i u chłopców,
i u dziewcząt. Więcej na temat nadciśnienia i dzieci piszę w rozdziale 15.
W przypadku młodych dorosłych osób (18 - 35 lat) nadciśnienie częściej

występuje u mężczyzn niż u kobiet. Jednak kiedy kobiety osiągają 50. rok
życia (i większość z nich traci możliwość produkcj i estrogenu z powodu
menopauzy bądź usunięcia jaj ników), częściej niż mężczyźni cierpią na
nadciśnienie.
Niemniej to kobiety częściej od mężczyzn mają świadomość swoj ego

schorzenia, lecząje i kontroluj ą. Wytłumaczyć to można tym, że kobiety
częściej widuj ą lekarzy z powodu ciąży czy kontrolnych badań miednicy
lub piersi - każda z tych okazj i daj e lekarzowi dodatkową możliwość
zdiagnozowania nadciśnienia.
U kobiet - tak samo j ak u mężczyzn - spada ryzyko udaru, j eśli poddadzą

się terapii przeciwnadciśnieniowej , więc powinna być im ona zalecana tak
często j ak panom.
Niżej opisuj ę wpływ, jaki na poziom kobiecego ciśnienia wywierają pigułki

antykoncepc)j ne i menopauza.
AntlJkoncepcia doustna
Dawniej pigułki antykoncepcyj ne zawierały większe ilości estrogenu
i progesteronu niż obecnie. Ich stosowanie łączono z wyższymi wskaźnikami
podatności na choroby serca, zawały i udary mózgu oraz częstszymi
przypadkami zgonów. Współczesne specyfiki zawieraj ą mniej hormonów
i nie prowadzą do tego typu powikłań, zwłaszcza w porównaniu z innymi
metodami antykoncepcj i. Jednakże antykoncepcj a doustna może powodować
lekki wzrost ryzyka zakrzepów i raka piersi, więc kobiety, które w przeszłości
borykały się z tym pierwszym zjawiskiem, nie powinny stosować tej metody
zapobiegania ciąży.
Pigułki antykoncepcyjne kojarzy się niekiedy z pewnym wzrostem ciśnienia

tętniczego, które się stabilizuje po odstawieniu środka. Jednak raz na j akiś
czas ta metoda antykoncepcj i może wywołać poważniej szy przypadek
______ Rozdział 3: Czy znajdujesz się w grupie ryzyka? 61
nadciśnienia. Jeżeli w rodzinie pacjentki występowały przypadki tej choroby

bądz niewydolność nerek, lekarz powinien poważnie przemyśleć przepisanie
j ej antykoncepcj i hormonalnej i często kontrolować jej ciśnienie.
Nie do końca wiadomo, dlaczego ciśnienie wzrasta w wyniku stosowania

pigułek antykoncepc)j nych, ale problem może stanowić ilość progesteronu
(nie estrogenu) w preparacie. Otóż środki, które zawierają mniej progesteronu
albo j ego śladowe ilości, rzadziej wpływaj ą na powstanie nadciśnienia
u pacj entek.
Jeżeli po odstawieniu przez kobietę antykoncepcj i doustnej poziom ciśnienia

nie powróci do normy, powinna zostać ona przebadana w kierunku innych
przyczyn. Kobiety, które nie mogą stosować innej formy zapobiegania ciąży,
powinny połączyć tę metodę ze środkami obniżaj ącymi ciśnienie tętnicze.
(Więcej informacj i na ten temat znaj dziesz w rozdziale 13.).
Po menopauzie
Kobiety po menopauzie - nawet te z normalnym ciśnieniem - reagują
na stres wzrostem ciśnienia, w przeciwieństwie do kobiet, które j eszcze
nie osiągnęły wieku klimakterium. Niedobór estrogenu, który występuje
w czasie menopauzy, może nie być j edyną przyczyną; wpływ może mieć
bowiem również przyrost wagi towarzyszący procesowi starzenia oraz inne
czynniki, na przykład mniej sza aktywność fizyczna. Uwaga! Kobiety po
menopauzie są wrażliwsze na sól od mężczyzn, to zaś zjawisko może
stanowić dodatkowy powód, dla którego rośnie wśród nich podatność
na nadciśnienie tętnicze.
Prz)j mowanie hormonów estrogenowych najprawdopodobniej nie podnosi

poziomu ciśnienia ani nie pobudza wrażliwości kobiet po menopauzie na sól
czy stres. Z tego powodu paniom z nadciśnieniem i po menopauzie można
podawać estrogeny.
Ciśnienie a wiek
Z wielu przyczyn ciśnienie wzrasta wraz z wiekiem - następuj e pogorszenie
funkcj onowania nerek, upośledzenie wydalania soli z organizmu, stwardnienie
tętnic, wzrost otyłości oraz większa podatność na podnoszące ciśnienie
działanie soli.
Ciśnienie rośnie wraz z wiekiem etapami. Mimo że u różnych osób różnie

to wygląda, nadciśnienie zazwyczaj rozwija się w dosyć łatwy do przewidzenia
sposób - od etapu przednadciśnieniowego do etapu utrwalonego nadciśnienia
tętniczego.
Nadciśnienie tętnicze może pojawić się przed 30. rokiem życia, a typowa
kolej ność wydarzeń wygląda następująco:
� Okres między urodzeniem a 30. rokiem życia (etap

przednadciśnieniowy): sporadyczne pomiary ciśnienia mogą
pokazywać podwyższone wartości, ale wzrost nie utrzymuje się stale.
Jednak nawet okazjonalny skok ciśnienia może stanowić wskazówkę,
że kiedyś u pacj enta może rozwinąć się choroba. Do innych
czynników należą:
• niska waga urodzeniowa;
• nadmierny wzrost ciśnienia w sytuacj i stresu bądź wysiłku fizycznego;
• wyniki wysokie (bliskie 1 40/90 mm Hg) - ale wciąż w normie
- otrzymane w przypadkowych pomiarach;
• inne: otyłość, nadmierne spożywanie alkoholu, cukrzyca, obniżony
poziom cholesterolu HDL bądź podwyższony trój glicerydów.
� Zazwyczaj między 30. a 40. rokiem życia: ten etap może trwać
od 5 do 1 0 lat. Wysoki poziom ciśnienia występuje dość często, ale
potem nadchodzą okresy normalnego ciśnienia.
� Zazwyczaj tuż przed pięćdziesiątką, ale czasami nawet w 30.
roku życia (nadciśnienie pierwotne - utrwalone nadciśnienie,
którego przyczyny nie można ustalić): ludzie, którzy zapadaj ą
n a nadciśnienie pierwotne w wieku 50 lat lub wcześniej , s ą niezwykle
mocno narażenie na zawały serca i udary mózgu. Jeżeli nie poddadzą
się leczeniu, średnia długość ich życia ulegnie skróceniu 0 1 5 - 20 lat.
� Po 50. roku życia: naj prawdopodobniej chodzi o schorzenie zwane
nadciśnieniem wtórnym (spowodowane innymi przyczynami) , które
omówię w rozdziale 4. Z kolei rozdział 14. poświęcony j est problemom
nadciśnienia u osób w starszym wieku.
ZapobieiJanie nadciśnieniu
za pomocq zmian trIJbu żIJcia
Co roku w Stanach Zj ednoczonych u 2 milionów nowych pacjentów
diagnozuj e się nadciśnienie tętnicze. Owszem, genów przekazanych przez
rodziców nie zmienisz, ale żeby zapobiec rozwoj owi choroby, możesz
wprowadzić wiele modyfikacj i do swojego stylu życia. Na początek wszystkie
osoby dorosłe powinny być poddawane przynajmniej co 2 lata badaniom
przesiewowym w kierunku nadciśnienia. Do innych zmian zaliczamy:
<t' obniżenie poziomu stresu za pomocą poczucia humoru (zob. rozdział 8. );

<t' zwiększenie ilości spożywanego potasu przez wprowadzenie d o swoj ej
diety większej ilości owoców i warzyw (zob. rozdział 9.);
<t' sprowadzenie codziennego spożycia soli poniżej poziomu 6 miligramów
( 1 łyżeczka), równego 2,4 miligrama sodu (zob. rozdział 10.);
<t' utrzymanie spożycia alkoholu na poziomie 2 drinków lub mniej
dziennie (zob. rozdział 1 1 .) ;
<t' kontrolowanie swoj ej wagi za pomocą właściwej diety (zob. rozdział 9.)
oraz sportu (zob. rozdział 12 . ) .
Wszelkie techniki, które zapobiegają nadciśnieniu tętniczemu, mogą również

pozwolić na obniżenie podwyższonego j uż ciśnienia. Jednak największa
różnica między profilaktyką a leczeniem polega na kosztach i zagrożeniach
związanych z lekami, które większość ludzi musi przyjmować w ramach
terapii nadciśnienia. Jeżelijesteś w stanie zapobiec chorobie, rób, co w Twojej
mocy, żeby do niej nie dopuścić. Nie pożałujesz.
Obniżanie napięcia
Pierwotne nadciśnienie tętnicze (zob. wcześniej szy punkt "Ciśnienie a wiek")
powodują w równym stopniu czynniki dziedziczne, jak i środowiskowe.
Wśród tych ostatnich najważniejsze są dieta oraz napięcia psychiczno-społeczne.
Wiele populacj i dowodzi istnienia wpływu stresujących sytuacj i na poziom

ciśnienia.
<t' W ramach badania omówionego w piśmie New EnglandJoumal ifMedicine

(marzec 1 968) dokonano porównania życia kilku zakonnic, mieszkających
we Włoszech w ścisłej klauzurze, z grupą kobiet Ż)jących w normalnym
społeczeństwie. Z początku kobiety miały takie same wyniki, ale po
30 latach ciśnienie zakonnic było o 30 milimetrów niższe od ciśnienia
przedstawicielek drugiej grupy.
<t' Ludzie, którzy przechodzą ze społeczeństw o niższym poziomie stresu
Uak Nigeryj czycy w Mryce, których opisałem wyżej ) do społeczeństw,
gdzie panuje więcej czynników stresogennych (na przykład Mrykańczycy
w Ameryce) , wykazuj ą trwały wzrost ciśnienia tętniczego.
<t' Ludzie, którzy pracuj ą na stanowiskach, gdzie mają małą władzę, lecz
dużą odpowiedzialność, wykazuj ą podwyższony poziom ciśnienia krwi.
<t' Kontrolerzy ruchu lotniczego jako grupa mają wyższy poziom ciśnienia
niż ludzie pracujący w mniej stresujących warunkach.
<t' Wśród Mroamerykanów, dorastających w bardziej stresujących
środowiskach, występuje więcej przypadków nadciśnienia tętniczego.
Wyniki niektórych z tych badań zakwestionowano j ednak, zwracaj ąc uwagę

na inne czynniki związane z nadciśnieniem. Na przykład dieta zakonnic
mogła w mniej szym stopniu przyczyniać się do rozwoj u choroby, zwłaszcza
po 30 latach. Z kolei ludzie wywodzący się ze społeczeństw, dla których
charakterystyczny jest wyższy poziom stresu, zwykle spożywają więcej soli.
Mimo że niektóre badania wykazuj ą współzależność między tłumionym

gniewem a nadciśnieniem, inne j ej nie dostrzegają. To, czy ciśnienie bywa
podwyższone u osób, które tłumią w sobie złość, a nie dająjej uj ścia w formie
bezpośredniego wyrażenia albo w j akiś inny uzewnętrzniony sposób
(na przykład w postaci większej dawki ćwiczeń fizycznych) , wciąż stanowi
przedmiot wielu sporów.
Należy też zapytać, czy osoby, które przesadnie reaguj ą na stres, częściej
zapadają na nadciśnienie tętnicze niż ludzie słabiej reaguj ący. Nie ma
j ednoznacznej odpowiedzi: badania zaj muj ące się tym zjawiskiem daj ą
sprzeczne wyniki.
Owszem, wiele prac badawczych poświęconych stresowi i nadciśnieniu

przynosi niespójne wyniki, ale jedno jest pewne - obniżenie poziomu
napięcia może Ci tylko W)jść na dobre. Im mniej jesteś bowiem zestresowany,
tym masz mniej szą skłonność do przej adania się, palenia i nadmiernego
picia, czyli czynników powoduj ących -j ako wiadomo - nadciśnienie.
W rozdziale 8. zapoznasz się ze wspaniałą formą obniżania napięcia
- śmiechem.
Kontrolowanie wa9i
Rola biernego trybu życia w rozwoju nadciśnienia tętniczego jest oczywista.
Kolejne badania dowodzą, że osoby częściej ćwiczące rzadziej zapadają na
schorzenie, a aktywny styl życia sprzY.i a kontroli nad własną wagą.
Na każde dodatkowe 4,5 kilograma przyrostu masy ciała ciśnienie skurczowe

podnosi się o 4 - 5 milimetrów słupa rtęci. Dlatego wcale nie trzeba mieć
nadwagi albo cierpieć na otyłość, żeby nabawić się nadciśnienia.
Otyłość brZU5zną (tłuszcz wokół talii) częściej koj arzy się z nadciśnieniem niż
otyłość nóg i ud. Duży obwód pasa to znak, że zbliża się albo już się pojawiło
nadciśnienie.
Zespół insulinooporności (opisuję tę dolegliwość wyżej w punkcie "Wpływ

genów") zawiera czynniki, które podnoszą prawdopodobieństwo zapadnięcia
na choroby serca:
,/ otyłość;
,/ wysokie ciśnienie tętnicze;
,/ podwyższone stężenie insuliny oraz insulinooporność;
,/ większa ilość tkanki tłuszczowej wokół talii;
,/ wysoki poziom trój glicerydów;
,/ niski poziom HDL (dobrego cholesterolu) , a wysoki - LDL
(złego cholesterolu);
,/ duże stężenie kwasu moczowego w krwiobiegu;
,/ cukrzyca typu 2 (dawniej nazywana cukrzycą insulinoniezależną);
,/ wysokie stężenie substancj i chemicznych, które utrudniają rozpadanie
się skrzepów krwi.
Nie wiadomo do końca, w jaki sposób otyłość powoduj e nadciśnienie.

Jednak naukowcy odkrylijuż następuj ące rzeczy:
,/ Osoby otyłe mają większą pojemność minutową serca (ilość krwi wytłaczanej
przez serce) oraz podwyższony opór obwodowy (opór stawiany krwi
płynącej tętnicami). W konsekwencj i serce musi pompować więcej krwi ,
żeby dostarczyć składników odżywczych większej ilości tkanek ciała.

,/ Wiele narządów, przede wszystkim nerki, nie toleruj e podwyższonego
poziomu przepływu krwi więc produkuje hormony mające go ograniczyć
,
za pomocą zwężenia tętnic. W ten sposób rośnie obwodowy opór

naczyniowy oraz ciśnienie tętnicze.
,/ Osoby otyłe często spożywaj ą więcej soli niż ludzie szczupli i są
bardziej podatne na podnoszące ciśnienie działanie tej przyprawy.
,/ Otyłość kojarzy się ze wzrostem czynności układu nerwowego,
co może spowodować zwężenie naczyń krwionośnych.
W rozdziale 9. zalecam schudnięcie j ako formę terapii w nadciśnieniu

tętniczym. Jeżeli do tego utratę na wadze połączy się z aktywnością fizyczną
(którą omawiam w rozdziale 12.) oraz obniżeniem spożycia soli i alkoholu,
można oczekiwać całkiem sporego obniżenia ciśnienia. Uwaga! Działania
te powinny zawsze być poprzedzone terapią farmakologiczną obniżaj ącą
ciśnienie, chyba że jego poziom j est niebezpiecznie wysoki (powyżej 1 80/120
mm Hg) . Część pozytywnych skutków tego typu zmian w trybie życia może
polegać na złagodzeniu objawów zespołu insulinooporności, w tym obniżeniu
poziomu insuliny ijej roli w podnoszeniu ciśnienia tętniczego.
Oczywiście z ćwiczeniami nie należy przesadzać. Moja babcia zaczęła w wieku

60 lat uprawiać marsze, codziennie pokonuj ąc 8 kilometrów. Teraz ma 97 lat
i nikt nigdy nie wie, gdzie się w danej chwili podziewa!
66 Część I : Czym jest nadciśnienie? ________________
Mniej soli
W typowym j adłospisie przedstawicieli bogatszych narodów świata znaj duj e
się z a dużo soli. Dowodów n a taki stan rzeczy jest pod dostatkiem. Jednak
nie u wszystkich ludzi wywiązuje się z tego powodu nadciśnienie tętnicze
- problem dotyczyjedynie połowy populacj i. Dlatego osoby z nadciśnieniem
najwyraźniej cierpią na j akąś formę podwyższonej podatności na schorzenie3
(sól bowiem w większym stopniu podnosi u nich ciśnienie). Dane
potwierdzaj ące rolę soli można zaczerpnąć z badań prowadzonych na
pewnych grupach ludności oraz eksperymentalnych manipulacj i spożyciem
tej substancji. W pierwszym przypadku odnotowano, że :
,/ W plemionach pierwotnych, których członkowie nie j edzą soli,

występuj e zerowe nadciśnienie; osoby te również nie cierpią z powodu
następstw schorzenia - niewydolności serca, nerek czy mózgu.
,/ Kiedy te same plemiona zaczynaj ą sięgać po sól, zaczyna rozwij ać się
nadciśnienie ijego następstwa.
,/ Im więcej soli się spożywa, tym ciśnienie tętnicze ma wyższy poziom.
W wyniku badań drugiego typu ustalono, iż :
,/ Kiedy ludzie z nadciśnieniem ograniczają spożycie soli, spada im ciśnienie.

,/ Dzieci spożywaj ące mało soli mają niższe ciśnienie.
,/ U zwierząt karmionych żywnością z większą zawartością soli następuje
wzrost ciśnienia.
Tego rodzaju wrażliwość na sól (sodowrażliwość) najwyraźniej dziedziczy

się po matce, gdyż naj częściej występuj e u niej ten sam skok ciśnienia po
spożyciu soli co u potomka. Osoba, która nie cierpi na sodowrażliwość,
wydala większość soli z organizmu wraz z wodą w nerkach, ale człowiek
"wrażliwy na sól" majuż z tym problemy.
Ciśnienie tętnicze nie zawsze spada po ograniczeniu spożycia soli,

ponieważ pewne osoby cierpią na sodowrażliwość. Wśród nich znaj dziemy:
,/ diabetyków;
,/ osoby starsze;
,/ osoby z niewydolnością nerek;
,/ osoby, które nie produkuj ą dostatecznej ilości reniny, enzymu
podnoszącego ciśnienie krwi w nerkach.
3 Tę podatność nazywamy sodowrażliwościq - przyp. tlum.

Obniżenie spożycia soli może pomóc w zmniej szeniu niebezpieczeństwa

zapadnięcia na nadciśnienie tętnicze. Czytaj etykietki na opakowaniach
produktów żywnościowych i wybieraj te opatrzone informacją "Nie zawiera
sodu (soli)" bądź "Niższa zawartość sodu (soli)". W ten sposób będziesz
mógł kontrolować spożycie tej przyprawy. W rozdziale 10. zapoznam Cię
z innymi przydatnymi sposobami redukcji soli w diecie.
Eliminacja palenia
i nadmierneiJo SPOŻlJcia alkoholu
Stosowanie tytoniu pod każdą postacią oraz picie nadmiernych ilości alkoholu
(zob. rozdział 1 1 .) podnosi poziom ciśnienia krwi, podczas gdy eliminacja
tych czynników je obniża. Mimo że oczywiście sięganie p o tytoń i alkohol
powoduj e wiele innych problemów ze zdrowiem, już sam ich wpływ na
poziom ciśnienia tętniczego powinien być wystarczającym powodem do
odstawienia.
Rozdział 4
Wtórne nadciśnienie tętnicze

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poznasz metody wczesnego rozpoznawania wtórnego nadciśnienia tętniczego.
� Nauczysz się radzić sobie z nadciśnieniem naczyniowo-nerkowym.
� Dowiesz się, jak wykryć nowotwór powodujący wtórne nadciśnienie tętnicze.
� Poznasz przyczyny wrodzone (i inne) nadciśnienia tętniczego.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W wywołuje podwyższone ciśnienie krwi - nadciśnienie to po prostu

tórne nadciśnienie tętnicze oznacza stan, w którym jakaś konkretna choroba
jedna z oznak i objawów tego schorzenia. Jeżeli pacjenta wyleczy się z choroby
powodującej wtórne nadciśnienie tętnicze, to i to ostatnie się obniży.
Wyzdrowienie często bowiem eliminuje nadciśnienie.
Mimo że ten rodzaj nadciśnienia odpowiada jedynie 5 procentom wszystkich

przypadków nadciśnienia, jego przyczyny mają duże znaczenie. Dokładny
wywiad, badanie lekarskie oraz testy laboratoryjne (omówione w rozdziale 2.)
mogą pozwolić lekarzowi na postawienie diagnozy o chorobie powodującej
wzrost ciśnienia. W tym rozdziale poznasz niektóre z naj powszechniejszych
przyczyn wtórnego nadciśnienia tętniczego, sposobów potwierdzania
rozpoznania oraz prawidłowego leczenia.
Podczas lektury opisów chorób możesz dojść do wniosku, że naprawdę na

którąś z nich cierpisz. Jednak prawdopodobieństwo zapadnięcia na jedno
z tych rzadkich schorzeń jest w rzeczywistości mniejsze niż wygranie na
loterii bądź bycie trafionym przez piorun, a jeżeli faktycznie zachorujesz,
to będziesz jedynym przypadkiem na osiedlu (proponuję jednak, żeby
własną wyjątkowość wyrażać w inny sposób! ).
Dobrą stroną wtórnego nadciśnienia tętniczego jest to, że po wyleczeniu się

z podstawowej choroby będziesz jak nowy - zazwyczaj. Znikną podwyższone
ciśnienie i inne oznaki i symptomy choroby. Poprawie ulegnie całe Twoje
życie - nawet poziom Twojej gry na pianinie (o ile weźmiesz kilka lekcji).
Zanim zatem puścisz wodze fantazji i wmówisz sobie chorobę, zapytaj o to

lekarza. Jeżeli jego opinia Cię nie zadowoli, umów się na wizytę do innego.
Wyleczenie choroby bądź zaburzenia, które powodują wtórne nadciśnienie

tętnicze, może obniżyć poziom ciśnienia, ale spory wpływ na to mają zmiany
wprowadzane w trybie życia. Mowa tu o schudnięciu (zob. rozdział 7 . ) ,
sporcie (zob. rozdział 12. ) , rzuceniu palenia (zob. rozdział 1 1 .) oraz obniżeniu
spożycia soli (zob. rozdział 10.).
Wczesne wIJkrIJwanie
wtórneiJo nadciśnienia tętniczeiJo
e wtórnego,
ai\ęłJ Do oznak, które powinny skłonić Cię do badań w kierunku nadciśnienia
zaliczamy:
,/ defekty oczu, nerek i serca;

,/ przypadki chorób nerek w rodzinie;
,/ uderzenia gorąca (gdy skóra staje się czerwona i rozpalona) ;
,/ zwiększona pigmentacja skóry i zabarwione rozstępy;
,/ nietolerancja gorąca;
,/ głośne d'lwięki dobiegające z brzucha (zwane szmerami) ;
,/ niskie stężenie potasu we krwi;
,/ słaba reakcj a na terapię przynoszącą zwykle dobre rezultaty przy
nadciśnieniu;
,/ gwałtowne bicie serca;
,/ pojawienie się nadciśnienia przed 20. rokiem życia albo po 50. ;
,/ niespotykanie wysokie ciśnienie (powyżej 1 80/120 mm Hg).
Jeżeli borykasz się z którąś z dolegliwości wymienionych w zestawieniu,

powiedz o tym lekarzowi. Wczesne wykrycie i rozpoczęcie leczenia nadciśnienia
wtórnego daje większą pewność powrotu do normalnego stanu, zanim zdążą
pojawić się trwałe zmiany. Niektóre konsekwencje, na przykład niewydolność
nerek, mogąj uż na stałe wpłynąć na wysoki poziom Twojego ciśnienia,
nawet po usunięciu zasadniczej choroby lub zaburzenia.
_______ Rozdział 4: Wtórne nadciśnienie tętnicze 71
Rola nerek uJe uJtórnlJm

nadciśnieniu tętniczlJm
Kiedy pojawia się nadciśnienie tętnicze, zawsze w jakiś sposób łączy się
z pracą nerek. Jeżeli nadciśnienie wyprzedza wystąpienie schorzenia nerek,
mamy do czynienia z j ego pierwotną odmianą. Kiedyjednak najpierw pojawi
się niewydolność nerek, nadciśnienie będzie miało charakter wtórny. Dwa
główne zaburzenia dotykaj ące pracę tego narządu - uszkodzenie tkanki
nerek i zatkane tętnice nerkowe - mogą doprowadzić do nadciśnienia.
Niektóre leki (na przykład acetaminofen i niesteroidowe środki przeciwzapalne)

mogą upośledzić funkcj onowanie nerek. Jednak ich działanie naj częściej
łączy się z usuwaniem soli, a nie jej zatrzymywaniem w organizmie, więc
nadciśnienie zwykle nie stanowi problemu. Poza tym pomimo usunięcia
całej nerki osoba, która oddaje narząd innemu człowiekowi, wcale nie musi
zachorować na nadciśnienie.
Uszkodzenie tkanki nerek

Uszkodzona tkanka nerkowa należy do naj częstszych przyczyn powstania
wtórnego nadciśnienia tętniczego, odpowiadając za mniej więcej 50 procent
przypadków. Nadciśnienie miąższowo-nerkowe może być spowodowane przez:
,/ chorobę wyniszczaj ącą nerki, na przykład cukrzycę;

,/ stosowanie określonych leków (zob. "Wskazówkę" we wstępie do tego
fragmentu rozdziału) ;
,/ zapalenie nerek;
,/ uraz nerek;
,/ dziedziczną chorobę, która prowadzi do powstania torbieli
(zbiorniczków wypełnionych płynem) .
Uszkodzone nerki nie funkcjonują prawidłowo i nie mogą w odpowiednim

tempie usuwać sodu z organizmu, co powoduje zatrzymanie soli i wody,
a w konsekwencj i nadciśnienie.
DiafJnozowanie przewlekłefJo i ostrefJo uszkodzenia tkanki nerek

Zniszczenie tkanki nerkowej prowadzące do nadciśnienia tętniczego może
mieć postać przewlekłą (wolno się rozwijającą) bądź ostrą (gwałtowną) .
Do przewlekłego uszkodzenia nerek mogą przyczynić się następujące
choroby i zaburzenia:
,/ chroniczna niedrożność moczowodu (przewodu odprowadzającego

mocz z nerki do pęcherza) ;
,/ torbiele powoduj ące zwyrodnienia normalnej tkanki nerek;
,/ uszkodzenia kłębuszków nerkowych (części nerki odpowiedzialnej za proces
filtrowania) ;
,/ cukrzyca (nifropatia cukrzycowa; więcej informacj i na temat dolegliwości
znaj dziesz w ramce "Nefropatia cukrzycowa" niżej ) .
Wtórne nadciśnienie tętnicze, które pojawia się jako skutek, należy poddać
kontroli, ponieważ może spowodować jeszcze większe uszkodzenia nerek
ijeszcze bardziej podnieść ciśnienie krwi. To błędne koło.
Nadciśnieniu tętniczemu towarzyszą także ostre schorzenia nerek (pojawiające

się w ciągu kilku dni, a nie na przestrzeni tygodni czy miesięcy) . Tego typu
choroby w żadnym stopniu nie są przyjemne; polegają na gwałtownym
powstawaniu zmian patologicznych w nerkach. Osoby cierpiące na nie są
naj częściej w bardzo złym stanie. Na szczęście choroba może się cofnąć
równie szybko, jak powstała. Niżej przedstawiam 2 ciężkie dolegliwości
medyczne, które mogą uszkodzić nerki:
,/ Ostre zapalenie kłębuszków nerkowych objawia się u dzieci i dorosłych

oddawaniem moczu o ciemnej barwie i obrzękiem twarzy. Nazwa
choroby pochodzi od stanu zapalnego, który obejmuje tzw. kłębuszki
nerkowe, czyli struktury filtrujące krew. Schorzenie może się rozwinąć
po zapaleniu gardła wywołanym przez paciorkowce. Ciśnienie tętnicze
podnosi się podczas choroby. Należy je leczyć zmniej szeniem soli
w diecie i środkami farmakologicznymi, jeśli zajdzie taka potrzeba.
,/ Niedrożność moczowodu występuje, gdy w wyniku nacisku wywieranego
przez guz albo inną tkankę zamkną się przewody odprowadzające mocz
do pęcherza. Na przykład taki nacisk może spowodować guz gruczołu
krokowego (prostaty). Niedrożność może dotyczyć jednej lub obu nerek.
Odblokowanie zatoru naj częściej powoduje obniżenie ciśnienia krwi.
Raczej rzadko spotyka się te dwie przyczyny ostrego wtórnego nadciśnienia

tętniczego - odpowiadają one bowiem za mniej niż 10 procent przypadków
związanych z nerkami.
Do innych stanów chorobowych, które powodują ostre uszkodzenia nerek,

należy zaliczyć zator tętniczy w obu nerkach, uraz nerek bądź pewne zabiegi
chirurgiczne lub rentgenowskie. Na przykład niektóre substancje chemiczne
(tzw. środki kontrastowe) stosowane do obserwacj i nerek podczas
prześwietlenia mogą nieoczekiwanie je uszkodzić, zwłaszcza u pacjentów
z cukrzycą. Operacj e chirurgiczne, w wyniku których dochodzi do
przypadkowych urazów tętnic nerkowych, również przyczyniają się do wzrostu

ciśnienia tętniczego. Uwaga! Większość ostrych dolegliwości nerek po jakimś
czasie ustępuje, o ile pacjent korzysta w czasie choroby z niezbędnej opieki
medycznej .
WlJkrlJwanie i leczenie uszkodzeń tkanki nerek

Azot mocznikowy we krwi (BUN) i kreatynina to nazwy badań krwi, na podstawie
których można wykryć uszkodzenia nerek. Badaniu poddaj e się poziom
związków w prawidłowych okolicznościach wydalanych wraz z moczem
z organizmu. (Jeśli nerki nie funkcjonują prawidłowo, produkty przemiany
materii powracają do krwiobiegu) . Niestety, testy wykazują anomalie dopiero
w późniejszych fazach choroby, gdy ponad połowa tkanki nerkowej ulegnie
j uż uszkodzeniu.
Na szczęście badanie na oznaczenie mikroalbuminurii, pozwalające wykryć

albuminę (białko) , która przesącza się przez nerkę i dostaje do moczu, może
wskazać na chorobę nerek już na bardzo wczesnym jej etapie - kiedy wciąż
można podj ąć się ochrony nerek oraz próby zatrzymania postępów schorzenia.
Kontrolowanie stężenia białka w moczu może także pomóc w ustaleniu,
czy choroba się zaostrza, ponieważ poziom białka w moczu rośnie wraz
z coraz większym niszczeniem tkanki nerkowej .
W wykrywaniu uszkodzeń nerek pomaga również badanie USG.

Ultradźwięki odbijają się od narządu, tworząc obraz, na podstawie którego
można zbadać kształt i wielkość nerki oraz ustalić poziom zniszczenia
tkanek.
Jeżeli mimo przeprowadzenia wielu testów medycznych wciąż nie można

postawić j ednoznacznej diagnozy, bardzo często znaczenie rozstrzygające
ma biopsja - pobranie fragmentu tkanki nerki do badań.
Nefropatia cukrzycowa
Cukrzyca - wyjątkowo wyniszczająca organizm jej, odgrywają leki o nazwie inhibitorów ACE (zob.
człowieka choroba, mogąca również upośledzić rozdział 1 3 .).
pracę nerek - to najczęstsza przyczyna uszko
Najważniejsza metoda leczenia nefropatii cu
dzeń i niewydolności nerek. Zazwyczaj potrzeba
krzycowej polega na kontrolowaniu poziomu glu
1 5 lat słabo kontrolowanej cukrzycy, żeby uszko
kozy (cukru) we krwi, ciśnienia tętniczego oraz
dzone zostały i nerki. Większość diabetyków
cholesterolu. Diabetycy powinni również ogra
cierpi również na nadciśnienie tętnicze oraz reti
niczyć spożycie soli i białka, które najwyraźniej
nopatię cukrzycową, charakterystycmą dla cu
sprzyja pogorszeniu stanu nerek.
krzycy chorobę oczu. Szczególną rolę w spowal
nianiu postępów choroby, a nawet w cofnięciu
7Ił Część I: Czym jest nadciśnienie? _________________
_
Kiedy choroba już tak poważnie wyniszczy nerki, że nie są w stanie spełniać
funkcj i filtraqjnych, mamy do czynienia ze schyłkową (terminalną) niewydolnością
nerek. Na tym etapie istniejąjedynie 2 możliwości leczenia (w rozdziale 6.
znaj dziesz więcej informacj i na temat obu opcji) :
ol' Dializa (mechaniczne oczyszczanie krwi z toksyn) - obecne

podczas dializy wysokie ciśnienie krwi musi pozostać pod kontrolą.
Naj częściej ciśnienie stabilizuje się przez zmniejszenie ilości płynów
w orgamzmIe.
ol' Przeszczep nerki - nadciśnienie może skomplikować procedurę.
Przeszczepy stanowią mniej szy problem, gdy zdrowa nerka zostanie
pobrana od osoby, która nie ma nadciśnienia tętniczego.
Zwężenie tętnic nerkowlJch

Choroby wywołuj ące nadciśnienie nerkowo-naczyniowe powodują zmniejszenie
średnicy w jednej lub obydwu tętnicach nerkowych. Kiedy z powodu
zwężenia do nerki nie dociera odpowiednia ilość krwi, narząd zaczyna
wydzielać reninę, enzym prowadzący ostatecznie do nadciśnienia tętniczego.
Ponieważ zwężenie - mimo podwyższonego ciśnienia tętniczego - nie
pozwala na dostarczenie większej ilości krwi do nerek, nadciśnienie się
utrzymuje.
Renina działa na angiotensynę I (hormon) , prowokuj ącj ą do przekształcenia

się w angiotensynę II, hormon powodujący skurcze naczyń krwionośnych.
Angiotensyna II stymuluje także produkcję aldosteronu, hormonu sprZ)jającego
zatrzymywaniu soli i wody w organizmie. O aldosteronie szerzej opowiem
DiafJ.nozowanie zwężenia tętnic

Do zwężenia w j ednej lub obu tętnicach nerkowych może doprowadzić
wiele chorób. Poniższe schorzenia występują u 6 na 100 tysięcy osób:
ol' Miażdżyca tętnic - w chorobie tej cholesterol odkłada się w tętnicach,

ostatecznie powoduj ąc ich zwężenie. Miażdżyca tętnic naj częściej
występuj e u mężczyzn powyżej 45. roku życia i odpowiada za dwie
trzecie wszystkich przypadków zwężenia tętnic w nerkach.
ol' Dysplazja włóknisto-mięśniowa tętnic - ogólnie rzecz biorąc,
choroba powoduje pogrubienie i zwężenie tętnic, nie tylko nerkowych,
zwłaszcza u młodych kobiet (poniżej 45. roku życia) i dzieci.
ol' Tętniak - tętnica nerkowa albo aorta (tętnica wiodąca od serca do
tętnicy nerkowej ) może mieć wadę i w pewnym miejscu się rozszerzyć,
powodując zaburzenie przepływu krwi. W konsekwencji zwęża się
I
"korytarz", którym płynie krew. Sama zaś krew wnika w ścianki tętnicy.
Największym niebezpieczeństwem w takiej sytuacji jest możliwość
pęknięcia tętniaka, co może doprowadzić do śmierci w wyniku krwotoku.
� Czopy zatorowe - skrzepliny krwi powodują zator w tętnicy.
Szmer, czyli pomruk dochodzący z wnętrza brzucha, może sygnalizować

istnienie powyższych przyczyn zwężenia tętnic nerkowych. Jednakże
osłuchiwanie stetoskopem pozwala na wykrycie go jedynie u 50 procent
chorych.
Z uwagi na to, że w sytuacj i zmniej szonego przepływu tętniczego nerki

produkują zwiększone ilości aldosteronu, spada stężenie potasu. Kolejnym
sygnałem ostrzegawczym może być zatem niski poziom potasu we krwi.
Ta diagnoza naj częściej koj arzona jest z nadciśnieniem (gdzie ciśnienie
rozkurczowe wynosi powyżej 120 mm Hg) , które nie reaguje na terapię.
Kiedy lekarz podejrzewa istnienie choroby powodującej zwężenia tętnic

w nerkach, może zlecić wykonanie badania zwanego arteriogrcifią nerkową.
Po wstrzyknięciu środka cieniującego na zdjęciu rentgenowskim pokazuje się
rozmiar przewodu tętniczego. Owszem, badanie może pomóc w postawieniu
diagnozy, lecz nawet otwarcie zablokowanej tętnicy niekoniecznie usunie
nadciśnienie, jeśli choroba rozwij a sięjuż od dłuższego czasu.
Leczenie zwężonlJch tętnic nerkowlJch

w czasie, gdy do druku trafiało pierwsze wydanie tej książki, panował ogromny
entuzjazm w związku z udrażnianiem zwężonych tętnic za pomocą plastyki
naczyń krwionośnych' (tu: rozszerzenia tętnicy nerkowej ) . Podczas zabiegu
chirurg wprowadza do tętnicy cewnik (cienką, pustą w środku rurkę) i poszerza
j ej światło specj alnym balonikiem. Następnie umieszcza w środku rurkę
o nazwie stent, która zapewnia tętnicy stałą drożność.
Zadne z badań, które dowodziły, że plastyka naczyń i tzw. stentowanie

doskonale rokują na przyszłość, nie zostało poddane procedurze przypadkowych
kontroli (służących porównaniu stanu zdrowia pacjenta po angioplastyce
z pacjentem po terapii farmakologicznej). Tego typu badanie toczy się właśnie,
gdy powstaj e ta książka, ale wyniki poznamy dopiero za kilka lat. Jednakjuż
teraz można podać kilka powodów, dla których angioplastyka niejest całkowicie
pewną metodą terapii:
I
� Terapia farmakologiczna j uż od wielu lat u ponad połowy pacjentów
przynosi doskonałe wyniki.
� Angioplastyka nie radzi sobie z obniżeniem ciśnienia tętniczego u nawet
40 procent pacj entów.
1 Zwanej też angioplastyką -przyp. tlum.

_
,/ u co najmniej 20 procent pacjentów po angioplastyce pogarsza się

funkcjonowanie nerek.
,/ U nawet 20 procent pacj entów, u których metoda początkowo
przyniosła doskonałe efekty, następuje nawrót choroby, chociaż
wszczepienie stentu wydaje się zwiększać wskainiki pomyślności.
W wyniku tych odkryć u licznych pacjentów zwleka się obecnie

z przeprowadzeniem zabiegu plastyki naczyń, na korzyść leczenia środkami
farmakologicznymi, przynaj mniej dopóki nerki działają prawidłowo.
Ponieważ renina powoduje wzrost ciśnienia tętniczego, inhibitor enzymu

konwertującego angiotensynę' (środek hamujący działanie reniny; zob. ramka
"Nefropatia cukrzycowa") może obniżyć poziom ciśnienia, ale przy okazji
ograniczyć też ilość krwi dopływającej do zablokowanej nerki. Pacjenci,
którzy nie toleruj ą inhibitorów ACE z powodu ich efektu ubocznego
(kaszlu), równie dobrze mogą przY.i mować blokery receptora angiotensyny II,
który nie powoduje kaszlu (więcej informacji na temat terapii lekowej
znaj dziesz w rozdziale 1 3. ) .
Nowotworlj. wlj.dzielajqce hormonlj.

i podnoszqce ciśnienie krwi
W narządach, które normalnie produkują hormony (chemiczne przekainiki
inicjl!iące różne reakcje), mogą rozwinąć się nowotwory wydzielające podobne
substancje. Problem w tym, że hormony produkowane przez tego typu guzy
podnoszą ciśnienie tętnicze do anormalnego poziomu. Twory te zwykle
powstają w nadnerczach (gruczoł nadnerczowy znajduje się tuż ponad nerką;
zob. rysunek 4. 1 ) , ale mogą rozwinąć się także w tkankach nerwowych.
Nadnercza są iródłem następujących hormonów:
,/ Epinefryny - utrzymuj e określony poziom ciśnienia tętniczego

i reguluj e stężenie glukozy.
,/ Aldosteronu - kontroluje poziom soli i wody w krwiobiegu.
,/ Kortyzolu reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi i odgrywa
-
pewną rolę w utrzymaniu określonego ciśnienia tętniczego.
Rysunek 4.2 pokazuje różne części nadnercza oraz fragment gruczołu

odpowiedzialny za wydzielanie rozmaitych hormonów opisanych tutaj .
2 Znany też pod nazwą inhibitora ACE; skrót ACE pochodzi od ang. terminu angiotensin-converting enzyme
-przyp. tlum.
______ Rozdział 4: Wtórne nadciśnienie tętnicze 77
Nerka
Rysunek 4. 1 .
Nad nercza Nerka
znajdujące się
u szczytu nerek
Torebka
Rdzeń nadnerczy
(produkuje epinefrynę)
Kora nadnerczy
(produkuje kortyzol
i aldosteron)
Rysunek 4.2.
Części nadner
cza oraz jego
hormony
Nowotwór produkujqclJ- epinefrIJ-nę

Epinefryna (adrenalina) oraz norepinifryna normalnie produkowane przez
nadnercza w sytuacj ach stresu powodują podniesienie ciśnienia tętniczego,
przyspieszenie tętna oraz zwiększenie stężenia glukozy, a także wywołuj ą
pocenie s ię . Niekiedy j ednak w nadnerczach (pokazanych wraz z nerką
na rysunku 4. 1 ) bądź wzdłuż nerwów może rozwinąć się guz chromochlonny
(nowotwór uwalniaj ący ogromne ilości norepinefryny) .
_
WlJkrlJwanie fJ.uza chromochłonnefJ.o nadnerczlJ

Guz chromo chłonny (inaczej pheochromocytoma) to rzadkie zjawisko.
Występuje jedynie u 6 na 1 00 tysięcy osób z nadciśnieniem tętniczym.
Jednak nagłe podj ęcie przez niego wydzielania dużej ilości norepinefryny
może być śmiertelne w skutkach.
Kluczową sprawąjest postawienie prawidłowej diagnozy, ponieważ

pheochromocytoma może doprowadzić do śmierci, jeśli pacjent przed
wykryciem choroby padnie ofiarną silnego stresu bądź urazu.
Do najpowszechniej szych objawów guza chromochłonnego zaliczamy:
I
,/ ból głowy;
,/ palpitacje (silne bicie serca);
,/ nadmierną potliwość.
Uwaga! Jeżeli występuje nadciśnienie tętnicze, ale pacjent nie wyczuwa

żadnego z tych symptomów, naj prawdopodobniej nie mamy do czynienia
z guzem chromochłonnym. Podwyższone ciśnienie krwijest obecne, co
prawda, u ponad połowy osób cierpiących na nowotwór, ale może mieć
charakter przej ściowy.
Podobne ataki bólu głowy, palpitacji i wzmożonego wydzielania potu o różnym

natężeniu mogą być spowodowane aktywnością fizyczną, oddawaniem
moczu i stolca, lewatywą, paleniem, badaniem brzucha czy podaniem
narkozy. Stan pojawia się zwykle raz w tygodniu i trwa mniej niż godzinę,
ale dokładne ramy czasowe są kwestią indywidualną u każdego pacjenta.
Niektóre sery (zwłaszcza doj rzały cheddar i stilton), piwo i wino zawierające
substancję o nazwie tyramina mogą wywołać ból głowy, silne bicie serca i pocenie
się. Podobne symptomy mogą dać również związki takie jak histamina,
glukagon iftnotiazyna.
Podej rzenie guza chromochłonnego wysuwa się znacznie częściej , niż

faktycznie diagnoza się potwierdza, ponieważ objawy choroby przypominają te,
które występują u zdrowej , ale zdenerwowanej i wzburzonej osoby.
Niżej dowiesz się, co kolejno robi lekarz podejrzewający nowotwór

produkuj ący norepinefrynę:
1. Zleca wykonanie badania krwi na obecność metanifryny w moczu,

produktu rozkładu (metabolitu) epinefryny, czyli badania
przesiewowego w kierunku pheochromocytoma.
Metabolity pojawiają się w wyniku rozkładu epinefryny do postaci
nieaktywnej .
2. jeżeli stężenie metanefryny jest podwyższone, lekarz prosi

o zebranie moczu z 24 godzin.
Badanie polega na oznaczeniu metanefryny i katecholamin (innych
metabolitów epinefryny) w moczu.
3. jeżeli wykryje się podwyższony poziom metanefryny
i katecholamin, guz można zlokalizować za pomocą tomografii
komputerowlj bądź obrazowania metodą rezonansu magnetycznego
(wykonywanego za pomocą aparatu wykorzystującego pole
magnetyczne o wysokiej energii).
Większość zmian nowotworowych mieści się w gruczole nadnerczowym,
jednak 1 5 procent powstaje w innych miejscach - tkance nerwowej ,
brzuchu lub klatce piersiowej . (Jeżeli guz umiejscowi się właśnie tam
i będzie miał odpowiednią wielkość, powyżej 2 centymetrów, tomograf
powinien go wykryć). Chirurg będzie musiał znaleźć nowotwór podczas
operacj i; zwykle j ednak lekarz szuka więcej niż jednego guza. Około
10 procent zmian ma charakter złośliwy.
4. jeżeli żadne z badań nie wykrr.je guza, pacjentowi wstrzykuje
się radioaktywną substancję metajodobenzylguanidynę (MIBGl
-
(spróbuj powiedzieć to na j ednym wydechu! ).

Ponieważ guzy chromochłonne wychwytuj ą ten związek, licznik
promieniowania zwrócony w kierunku ciała pacjenta może wykryć
'Źródło nadmiernego promieniowania w miejscu, gdzie znajduje się guz.
Pheochromocytoma występuje w obrębie tej samej rodziny w postaci

pojedynczych guzów lub w towarzystwie innych nowotworów. Kiedy
u pacjenta rozwiną się różne typy guzów, choroba nosi nazwę mnogiej
gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej i obejmuj e też inne gruczoły.
Po postawieniu takiej diagnozy lekarz powinien zwrócić szczególną uwagę
na możliwość powstania guzów tarczycy i przytarczyc.
Jeżeli podej rzewasz, że masz guza chromochłonnego (pamiętaj jednak, że

większość lekarzy, a tym bardziej endokrynologów, w ciągu 30 lat praktyki
nie zetknęła się z anijednym przypadkiem tego nowotworu), udaj się do
ośrodka, który ma doświadczenie w leczeniu choroby, na przykład
do j ednego z oddziałów Centrum Onkologii - Instytutu im. Marii
Skłodowskiej-Curie (Oddział w Gliwicach, Warszawie bąd'Ź Krakowie).
Leczenie fJ.uza chromochłonnefJ.o

Większość nowotworów można usunąć podczas operacj i chirurgicznej , ale
najpierw należy ustabilizować ciśnienie krwi pacjenta. Lekarz może przepisać
fenoksybenzaminę hamującą działanie epinefryny i regulującą ciśnienie tętnicze.
3 Badanie nosi fachową nazwę scyntygrafii nadnerczy - przyp. tlum.

BO Część I: Czym jest nadciśnienie? _________________
Wystarczy przyjmować ją bądź doksazosynę (środek o podobnym działaniu)

przez tydzień. Jednak osoby z w)jątkowo wysokim ciśnieniem mogą wymagać
podawania zastrzyków dożylnych zftntolaminy co 5 minut, dopóki ciśnienie
krwi się nie ureguluje i będzie można przeprowadzić operację.
Jeśli ciśnienia nie ureguluje się przed operacją, wskaźniki śmiertelności mogą
wynieść nawet 50 procent. Jednakże prawdopodobieństwo, że nie dopatrzy
się stabilizacj i ciśnienia,jest niezwykle małe.
Zabieg chirurgiczny ma postać laparoskopii (minimalnie inwazyjnej metody

usunięcia guza przez niewielkie nacięcie brzucha). Przez nacięcie wprowadza
się do jamy brzucha rurkę, lokalizuje guz i usuwa. (Proszę mi wierzyć, nie
j est to tak proste, jak się wydaje. Zanim sam się zabierzesz za laparoskopię,
powinieneś przynajmniej parę razy popatrzeć, jak ktoś inny ją przeprowadza! ) .
C o prawda, zabieg m a charakter ambulatoryjny, jednakjuż p o 2 tygodniach
pacjent może wrócić do normalnej aktywności. Tradyqjna operacja wymagała
pozostawienia pacjenta przez 5 do 7 tygodni w szpitalu oraz czterotygodniowej
rehabilitacji.
Podobnie j ak w przypadku innych przyczyn nadciśnienia wtórnego,

po operacj i może się utrzymywać podwyższone ciśnienie,jeśli doszło
do nieodwracalnych zmian. Pacjent powinien przyjmować leki obniżające
ciśnienie tętnicze (w rozdziale 13. znajdziesz więcej informacji na temat
terapii farmakologicznej ) .
Nowotwór produkujqclJ. aldosteron

Kora nadnerczy (zewnętrzna powłoka nadnercza; zob. rysunek 4.2) wydziela
aldosteron, ważny hormon odpowiedzialny za zatrzymywanie soli w organizmie
i usuwanie potasu. W wyniku schorzenia zwanego hiperaldosteronizmem
pierwotnym (inaczej zespołem Conna; choroby zwykle związanej z powstaniem
wjednym z nadnerczy guza produhHącego aldosteron) może dqjść do nadprodukcji
hormonu - czyli do wydzielania go w zbyt dużych ilościachjak na potrzeby
zdrowej osoby. Wysokie stężenie aldosteronu powoduje znaczące zmniejszenie
wydalania sodu, nadmierną utratę potasu i nadciśnienie tętnicze.
Wskaźniki zapadalności na hiperaldosteronizm tego typu przypominaj ą

poziomem niewielkie rozpowszechnienie przypadków guzów chromochłonnych
(zob. wyżej fragment "Wykrywanie guza chromochłonnego nadnerczy")
i obej mująj edynie 2 na 1 00 tysięcy osób z nadciśnieniem. Jednakże
naukowcy badający zagadnienia związane z nadciśnieniem tętniczym
twierdzą, iż zachorowalność na pierwotny hiperaldosteronizmjest znacznie
wyższa, niż się zwykle przyjmuje, i sugerują, że:
I
� Nawet co 1 0. osoba z nadciśnieniem cierpi na hiperaldosteronizm
pierwotny (chociaż niekoniecznie połączony z istnieniem guza).
_______ Rozdział 4: Wtórne nadciśnienie tętnicze B1
<t' W każdym przypadku nadciśnienia tętniczego powinno się brać pod uwagę
możliwość wystąpienia hiperaldosteronizmu pierwotnego, nawet jeśli
wyniki potasu są w normie.
<t' Na podstawie badania krwi należy ustalać stosunek stężenia
aldosteronu do poziomu reniny w krwiobiegu.
Nie potwierdzono j eszcze j ednoznacznie danych na temat wysokiej

zapadalności na hiperaldosteronizm pierwotny.
WlJkrlJwanie fJuza produkuiqcefJo aldosteron

(fJruczolaka nadnercza)
Tego typu gruczolaki nadnercza zazwyczaj spotyka się u osób w wieku
od 30 do 50 lat, częściej u kobiet niż u mężczyzn. U pacjentów występują
następl!iące objawy:
<t' nadciśnienie tętnicze (nawet do 200/120 mm Hg);

<t' zwiększone stężenie potasu w moczu;
<t' podniesiony poziom sodu we krwi;
<t' częste oddawanie moczu (zwłaszcza po położeniu się);
<t' niski poziom potasu we krwi, prowadzący do osłabienia mięśni.
Z uwagi na tak wysokie ciśnienie osoby cierpiące na gruczolaka nadnercza są

przed podjęciem odpowiedniego leczenia narażone na udar mózgu,
uszkodzenia nerek oraz przerost mięśnia sercowego (w części II znajdziesz
więcej informacj i na temat następstw nadciśnienia tętniczego). Niskie stężenie
potasu w krwiobiegu może powodować osłabienie mięśni, obniżenie
wydzielania insuliny i cukrzycę.
Innym objawem powstania guza produkującego aldosteronjest niski poziom

reniny w stosunku do znaczących ilości aldosteronu krążących we krwi
pacjenta. Naj częściej podwyższone stężenie aldosteronujest zjawiskiem
wtórnym do wzrostu poziomu reniny. Jednak w przypadku hiperaldosteronizmu
pierwotnego wskaźniki reniny pokazują niskie wartości - oznacza to,
że to gruczolak nadnercza (a nie renina) podnosi poziom aldosteronu.
Nerka, w której brak dostatecznego ciśnienia tętniczego, produkuje reninę.

Już wcześniej , we fragmencie "Zwężenie tętnic nerkowych", wspomniałem,
że renina pobudza produkcję angiotensyny II (silnego związku wywołującego
skurcze naczyń krwionośnych oraz powodującego uwalnianie aldosteronu)
z angiotensyny I. Podwyższone ciśnienie i zwiększona objętość krwi
prowadzą tymczasem do stłumienia produkcj i reniny. Otóż w normalnych
okolicznościach, gdy człowiek wstaje, jego nerka wydziela reninę zwiększającą
ciśnienie tętnicze, jednak z powodu gruczolaka poziom reniny w takiej
sytuacj i nie ulega wzrostowi.
Niżej dowiesz się, co kolejno robi lekarz podejrzewający istnienie gruczolaka

nadnercza:
1 . Wykryto nadciśnienie tętnicze, a badanie krwi wskazuje na niski
poziom potasu.
Czasami lekarz przepisuj e środek moczopędny (lek, który wzmaga
tworzenie moczu przez nerki, zob. rozdział 13.), aby obniżyć ciśnienie
krwi, zanim pomyśli o możliwości wystąpienia gruczolaka i skieruje
pacj enta na badania w tym kierunku. Ponieważ jednak środki
moczopędne obniżają również stężenie potasu w krwiobiegu, kierując
go do moczu, zakłócaj ą prawidłowy odczyt wartości potasu. W takiej
sytuacj i należy pozbyć się wpływu środka moczopędnego przed
poddaniem pacjenta badaniu krwi.
2. jeżeli masz małą ilość potasu we krwi, a nadmiar tego związku
w moczu, lekarz zleca badanie krwi na stężenie reniny.
Wartości reniny powinny być mocno podwyższone, jeśli następuje
zatrzymanie soli i wody w organizmie.
3. jeżeli okaże się, że poziom reniny we krwi jest jednak obniżony,
lekarz może zlecić wykonanie badania radiologicznego mogącego
wykryć gruczolaka produkującego aldosteron.
Poziom aldosteronu należy mierzyć wczesnym rankiem, ponieważ
zwykle spada wieczorem, nawet mimo obecności guza.
Jeśli stężenie aldosteronujest duże, diagnoza może być dwojaka:
gruczolak nadnercza bądź obustronny przerost nadnerczy- zwiększona
produkcja aldosteronu w obu nadnerczach w wyniku licznych guzków.
Ważne, żeby odróżnić od siebie obie choroby, ponieważ obustronny
przerost nadnerczy zwykle ma łagodniejszy przebieg niż gruczolak,
ale nie reaguj e dobrze na operację chirurgiczną.
4. Najczęściej na podstawie wyników tomografii komputerowej
albo rezonansu magnetycznego można odróżnić pojedynczy
gruczolak od obustronnego przerostu nadnerczy.
Niekiedy jednak tomograf nie pokazuje różnicy, ponieważ gruczolaki
bywają małe, a prawdopodobieństwo znalezienia przypadkowego,
łagodnego guza (o nazwie incydentaloma) na nadnerczu jest duże.
5. jeżeli na obrazie nie widać różnicy między gruczolakiem
a obustronnym przerostem nadnerczy, radiolog wprowadza
do żył nadnerczowych po obu stronach ciała specjalny cewnik
i pobiera próbki krwi , w których następnie oznacza się duże
ilości aldosteronu.
Jeżeli po j ednej stronie występuje wyższe stężenie aldosteronu niż po
drugiej , diagnozuje się gruczolaka nadnerczy, a nie obustronny przerost
nadnerczy.
Lukrecja może obniżyć poziom reniny

Możesz wierzyć lub nie, ale jedzenie dużych podobieństwa działania do aldosteronu, a korty
ilości lukrecji może podnieść ciśnienie krwi i ob- zon nie, nadzwyczajnie wysokie stężenie korty
niżyć stężenie reniny w krwiobiegu. Lukrecja jest zolu może w warunkach klinicznych naśladować
bowiem w stanie zablokować działanie enzymu, nadmiar aldosteronu. Jednak dokładniejszy
który zwykle przekształca kortyzol ( regulujący obraz daje spożywanie przez pacjenta lukrecji
poziom glukozy i ciśnienie krwi) w kortyzon i niski poziom aldosteronu w wynikach badań.
(hormon przeciwzapalny) w nerkach . Ponieważ Nie martw się zatem - żeby osiągnąć nadmiar,
kortyzol wykazuje w wynikach badań pewne należałoby jeść duże ilości lukrecji (50 - 1 00
gramów) przez 4 tygodnie.
Leczenie fJruczolaka nadnercza

Leczenie pojedynczego gruczolaka nadnercza, który produkuje za dużo
aldosteronu, polega na zabiegu laparoskopii i usunięciu guza. Na kilka dni
przed operacj ą lekarz przepisuj e spironolakton, lek odwracający działanie
aldosteronu, żeby wprowadzić równowagę chemiczną w organizmie pacjenta.
Po zabiegu spada poziom aldosteronu, stężenie potasu wraca do normy,

a ciśnienie tętnicze stabilizuj e się. Niekiedy poziom ciśnienia pozostaje
podwyższony, gdyż pacj ent cierpi także na nadciśnienie pierwotne (bez znanej
przyczyny) albo doszło do trwałego uszkodzenia naczyń krwionośnych lub
nerek. Ten problem dotyczy naj częściej osób, które przez ponad 5 lat cierpią
na nadciśnienie.
Zazwyczaj lekarze nie zalecają leczenia farmakologicznego (spironolaktonem)

w celu odwrócenia działania aldosteronu - zwłaszcza u mężczyzn - ponieważ
terapia łączy się z pewnymi znaczącymi skutkami ubocznymi, w tym
powiększeniem piersi, spadkiem libido i problemami z erekcją. Zdarza się
j ednak, że u pewnych pacj entów z pojedynczym guzem nie można
przeprowadzić operacj i albo zainteresowani odmawiają poddania się jej .
W takiej sytuacj i terapia lekowa działa około 5 lat lub dłużej .
Uwaga! Jeżeli padnie diagnoza o obustronnym przeroście nadnerczy

(zob. punkty 4. i 5. na liście czynności lekarskich), lekarz podejmuje leczenie
spironolaktonem. (Usunięcie nadnerczy najczęściej nie obniża bowiem
nadciśnienia tętniczego, nawet jeśli poprawie ulega niskie stężenie potasu) .
Obecnie można się już zdecydować na nowy lek o nazwie eplerenon, który
stosuj e się w terapii przerostu nadnerczy i gruczolaka nadnercza, ponieważ
powoduj e on wzrost stężenia potasu i obniżenie ciśnienia, nie wywołując
skutków ubocznych, jakie na życie seksualne wywiera spironolakton.
Zespół CushinlJtł
Jak gdyby nie dość kłopotów było z poprzednimi dwoma nowotworami
nadnerczy, organ może stać się zródłem jeszczejednej przyczyny wtórnego
nadciśnienia tętniczego, a mianowicie zespołu Cushinga, związanego z nadmierną
produkcj ą kortyzolu (głównego hormonu) przez nadnercza. Rozwój tej
choroby może przybrać 3 formy:
,/ W 80 procentach przypadków nadprodukcja adrenokortykotropiny (ACTH,

hormonu przysadkowego regulującego czynności nadnerczy)
spowodowana guzem przysadki mózgowej , stymulującej oba
nadnercza do zwiększonego wydzielania kortyzolu. Jeżeli guz powstanie
w przysadce, może spowodować, że nadnercza będą produkować zbyt
wiele kortyzolu i innych steroidów aktywnie wpływających na proces
zatrzymywania soli w organizmie. W konsekwencji podniesienie się
poziom ciśnienia tętniczego.
,/ W pozostałych 20 procentach przypadków nowotwór tworzy się w obrębie
nadnercza. Kiedy guz zacznie wydzielać zbyt duże ilości kortyzolu
niezależnie od adrenokortykotropiny, spadnie poziom produkcji ACTH,
zamiast utrzymać się na podwyższonym poziomie.
,/ W rzadkich sytuacj ach (poniżej 2 procent) pracę nadnerczy stymulują
hormony wydzielane z guza znajdującego się w innej części ciała
(zwłaszcza nowotworu płuc). Zjawisko nazywamy ektopową (odbywającą
się w nietypowym miej scu) produkcją ACTH. W konsekwencji rozwija
się zespół Cushinga w przebiegu bardziej agresywny i dający mniej sze
stężenia potasu. Źródło ektopowe często można zidentyfikować po jakimś
charakterystycznym symptomie, na przykład kaszlu powodowanym
przez nowotwór płuc.
WlJkrlJwtłnie zespołu CushinfJtł

Zespół Cushinga łączy się z trudnym do wyleczenia nadciśnieniem tętniczym.
Ciśnienie krwi może osiągać wartość nawet 200/120 mm Hg. Zespół występuje
3 razy częściej u kobiet niż mężczyzn, zwykle po 30. bądz 40. roku życia.
Wskazniki śmiertelności z powodu schorzenia są wysokie i dochodzą
do 13 procent.
Nadmiar kortyzolu we krwi ma inne właściwości, które mogą doprowadzić do:
,/ cukrzycy (nefropatii cukrzycowej ; zob. ramkę "Nefropatia cukrzycowa"

we wcześniej szej części tego rozdziału);
,/ łatwego siniaczenia ciała;
,/ utraty tkanki kostnej , co powoduje samoczynne złamania;
,/ otyłości tułowia i wychudzenia rąk i nóg;
I
<t' zmian psychicznych - od wzmożonej drażliwości po ciężką depresję;
<t' rozstępów o różowej barwie, zwłaszcza na brzuchu.
Wysoki poziom ACTH oraz związany z nim guz przysadki mogą dawać poza
nadciśnieniem tętniczym j eszcze inne oznaki i objawy:
<t' bóle głowy powodowane przez guza przysadki mózgowej ;

<t' wzmożoną pigmentację skóry, zwłaszcza rozstępy, których 'Źródłem jest
ACTH;
<t' wstrzymanie miesiączki u kobiet w związku z produkcją przez nadnercza
zbyt wielkich ilości hormonów o właściwościach maskulinizuj ących
(wzmacniaj ących męskie cechy płciowe) ;
<t' nadmierne owłosienie u kobiet, związane z działaniem tych samych
hormonów maskulinizujących.
Z powodu tak dużej liczby oznak i symptomów zespół Cushinga często

j est uważany za względnie łatwy do potwierdzenia za pomocą testów
chemicznych. A oto, co kolejno robi lekarz podejrzewający chorobę:
1. Pacjent o północy przY.imuje 1 miligram deksametazonu
(hormonu steroidowego podobnego do kortyzolu).
2. Następnego ranka przeprowadza się badanie krwi.
Jeżeli nie mamy do czynienia z zespołem Cushinga, ów 1 miligram
deksametazonu wystarczy do zatrzymania produkcj i ACTH i w ten
sposób obniży stężenie kortyzolu w krwiobiegu, co wykryje poranne
badanie krwi.
Jeżeli j ednak to guz przysadki mózgowej wydziela ACTH bąd'Ź
niezależny nowotwór nadnercza wytwarza kortyzol, deksametazon nie
może zahamować produkcj i kortyzolu - stężenie hormonu utrzyma
się na podwyższonym poziomie.
W kolejnej procedurze służącej potwierdzeniu choroby podejmuje się
następujące kroki:
3. Bada się próbkę moczu zebranego w ciągu 24 godzin. Wysoki
poziom kortyzolu wskazuj e na zespół Cushinga.
4. Kiedy badanie przesiewowe da wynik pozytywny, przeprowadza
się badanie krwi ustalające ilość ACTH w krwiobiegu.
Jeżeli stężenie ACTH okaże się wysokie, podejrzewa się guz przysadki.
Jeślijest niskie, najbardziej prawdopodobną przyczynąjest guz nadnerczy.
5. Po pozytywnym wyniku badania krwi lub moczu pacjent
przechodzi tomografię komputerową lub obrazowanie metodą
rezonansu magnetycznego. Jeśli poziom ACTHjest duży, lekarz
zleca przeprowadzenie badania przysadki; jeśli jest mały, kontroluje się

nadnercza. Rezonans magnetyczny wykazuje guza przysadki, podczas
gdy tomografia komputerowa brzucha może potwierdzić istnienie guza
nadnercza. Jeżeli podejrzewa się ektopowe źródło produkcji ACTH ,
tomografem szuka się nowotworu w klatce piersiowej ij amie brzucha.
Leczenie zespołu CushinfJtł

Pierwszy krok w leczeniu zespołu Cushinga polega na ustabilizowaniu ciśnienia
tętniczego za pomocą leków. Stosuje się te same środki farmakologiczne
co w przypadku pierwotnego nadciśnienia tętniczego (zob. rozdział 13.).
Gdy j uż ciśnienie krwi znajdzie się pod kontrolą, podejmuje się terapię
ukierunkowaną na źródło nadprodukcji hormonów.
ol' Jeżeli za chorobę odpowiada przysadka za pośrednictwem guza

produkującego ACTH, pacjent zostaje poddany operacji w znieczuleniu
ogólnym (nie martw się więc - nic nie poczl!iesz). Przez nos wprowadza
się rurkę, przez którą usuwa się guz przysadki mózgowej . Jeżeli zabieg
się nie powiedzie albo jest niewykonalny, przysadkę naświetla się
promieniami rentgena.
ol' Czasami przysadki nie można wyleczyć (na przykład jeśli pacjent
odmówi poddania się operacj i mózgu). Usuwa się zatem chirurgicznie
oba nadnercza, ponieważ za większość obj awów chorobowych
odpowiadają produkowane przez nie hormony. Następnie pacjenta
poddaj e się steroidowej terapii zastępczej .
Leczenie tego typu komplikuje rosnący guz przysadki i nadmiar
ACTH. Po około 10 latach skóra pacjenta zaczyna wyraźnie ciemnieć
- rozwij a się przypadłość znana pod nazwą zespolu Nelsona. Wtedy
guz przysadki należy już usunąć, ponieważ się powiększa, blokuje
wydzielanie innych hormonów i powoduje wystąpienie obj awów
miej scowych, na przykład ucisku nerwu wzrokowego.
ol' Jeżeli w nadnerczu znajduje się guz wydzielający zbyt duże ilości
kortyzolu, który nie podlega kontroli ACTH, usuwa się go tak samo
j ak nowotwór produkujący aldosteron (zob. fragment "Leczenie
gruczolaka nadnercza" we wcześniej szej części rozdziału) .
ol' Jeżeli źródło ACTH ma postać ektopową, czyli często rakową,
konieczna może się okazać chemioterapia.
Po usunięcia guza przysadki poziom wytwarzanego przez nią kortyzolu

może nawet przez pół roku być nienormalnie niski. Pacjent może wymagać
terapii zastępczej uzupełniaj ącej niedobory hormonu, któryjest niezbędny
do życia. Kiedy nadnercze podejmie produkcję kortyzolu, będzie można
odstawić lek.
Choroba iJenetlJczna
jako przlJczlJna nadciśnienia tętniczeiJo
Wrodzony rozrost kory nadnerczy - choroba dziedziczna - polega na
genetycznym brakuj ednego lub więcej enzymów zamieniających
w nadnerczach steroidy na kortyzol. Defekt prowadzi do nadprodukcji
innych hormonów, które mają własności podobne d o aldosteronu. Kiedy
przysadka mózgowa nie wykrywa odpowiedniej ilości kortyzolu, wysyła
więcej ACTH mającej pobudzić do działania nadnercza, które w konsekwencji
się powiększaj ą. Naj powszechniej sze formy wrodzonego rozrostu kory
nadnerczy dzielą się na 2 kategorie:
1. Produkowane w nadmiarze steroidy:
• Przypominają aldosteron w tym, że powodują nadciśnienie tętnicze
i niski poziom potasu.
• Spełniaj ą funkcj ę maskulinizującą, wywołując męskie zmiany
u niemowląt płci żeńskiej , tak że niekiedy narządy płciowe mają
cechy charakterystyczne dla obu płci.
• W łagodniejszej formie odpowiadają za wczesne dojrzewanie płciowe
chłopców; ten symptomatyczny wzrost czynności hormonów
męskich może wystąpić również u młodych dziewcząt (na przykład
nadmierne owłosienie i nieregularne miesiączki).
2. Produkowane w nadmiarze steroidy przypominaj ą aldosteron ,
wywołują nadciśnienie i obniżają poziom potasu, ale nie wytwarzają
hormonów płciowych. W rezultacie:
• Nie poj awia się miesiączka, więc u dziewczynek chorobę wykrywa
się w okresie doj rzewania.
• Brak męskich hormonów u chłopców powoduje anormalny
rozwój narządów płciowych, dlatego chorobę diagnozuje się
wcześniej niż u dziewcząt.
Mimo że takie schorzenia należą do rzadkości, jeśli wykryje sięje wcześnie,

leczenie nie będzie stanowiło trudności. Obie grupy pacjentów przyjmują
kortyzol, który blokuj e nadmierne wydzielanie ACTH i produkcję
nietypowych steroidów. W drugim rodzaju wrodzonego rozrostu kory
nadnerczy należy przyjmować hormony płciowe, które u pacjentów nie
powstaj ą w sposób naturalny. Ponieważ takie choroby mają charakter
dziedziczny, częściej występują w jednych rodzinach niż w innych.
(Bardziej rozpowszechnioną formę spotyka się częściej u Zydów
aszkenazyj skich, a mniej popularną - u Zydów sefardY.i skich, ale też
w innych rodzinach) . Taka przewidywalność powinna uczulić lekarzy na
poszukiwanie symptomów, gdy tylko w rodzinie pojawi się nowe dziecko.
BB Część I: Czym jest nadciśnienie? _________________
Inne przlJczlJnlJ
wtórneiJo nadciśnienia tętniczeiJo
Z nadciśnieniem tętniczym wiąże sięjeszcze kilka możliwych do wyleczenia
chorób. Większość z nich da się odwrócić, a nadciśnienie reaguje na poprawę
stanu zdrowia danej osoby, chyba że było obecne przez dłuższy czas.
Zwężenie cieśni aoruJ.

Zwężenie cieśni aorty oznacza zwężenie powstałe w dużej tętnicy wychodzącej
z serca. Wada zwykle obecna jest już w chwili urodzenia, chociaż zazwyczaj
pozostaje w utajeniu aż do okresu młodzieńczego - zależy to od ciężkości
danego przypadku. Zwężenie naj częściej znajduje się w początkowym
odcinku aorty, ale poniżej miejsca, gdzie tętnica dzieli się na gałęzie prowadzące
do ramion. W konsekwencj i powstaje nadciśnienie w rękach, w nogach zaś
utrzymuj e się obniżone ciśnienie (co lekarz może zaobserwować, mierząc
ciśnienie w kończynach górnych i dolnych).
Defekt aorty wywołuj e szmery, które lekarz może wykryć, osłuchując

stetoskopem okolice serca. Poza tym nie może wyczuć pulsu w pachwinie.
Nerki reagują na obniżone ciśnienie tętnicze wzmożoną produkcją reniny
(zob. fragment wyżej "Zwężenie tętnic nerkowych"). Wzrost stężenia tego
enzymu prowadzi do j eszcze większego ciśnienia krwi ponad zwężeniem,
ale nie pod nim.
Dzieci cierpiące na tę dolegliwość skarżą się na krwawienie z nosa, zawroty

głowy, pulsujące bóle głowy oraz skurcze w nogach podczas aktywności
fizycznej .
Podczas dokładnego badania niemowlęcia tuż po urodzeniu lekarz szuka

pulsu w stopach i notuje, czy można go wyczuć. Jeśli nie można, pediatra
może zlecić wykonanie dalszych badań, na przykład tomografii komputerowej
bądz rezonansu magnetycznego klatki piersiowej .
Leczenie polega na przeprowadzeniu zabiegu chirurgicznego, mającego

poszerzyć zwężenie, bądz czasami na balonowej angioplastyce aorty, technice
stosowanej również do poszerzania naczyń krwionośnych serca (zob. fragment
"Leczenie zwężonych tętnic nerkowych", w którym dowiesz się więcej na
temat angioplastyki) .
Jeśli nie naprawi się zwężenia cieśni aorty, pacjent może umrzeć przed
osiągnięciem 40. roku życia w wyniku powikłań związanych z nadciśnieniem
tętniczym.
Za dużo lub za mało hormonów tarczlJ.clJ.

Z nadciśnieniem tętniczym można połączyć zarówno nadczynność tarczycy
(za duże stężenie hormonów tarczycy) , jak i niedoczynność tarczycy (za małe
stężenie). Obie choroby nie sprawiają trudności przy stawianiu diagnozy,
o ile obj awy są znaczące. Jednak nadczynność tarczycy często może dawać
bardzo subtelne symptomy.
<t' Jeżeli pacjent - poza nadciśnieniem tętniczym - ma gwałtowny puls,

traci na wadze i nadmiernie się poci, należy wziąć pod uwagę możliwość
nadczynności tarczycy.
<t' Jeżeli pacj ent ma wysoki poziom cholesterolu i nadciśnienie tętnicze,
z całą pewnością należy zastanowić się nad diagnozą o niedoczynności
tarczycy.
Choroby tarczycy są tak powszechne, a badania tak nieskomplikowane,

że każda osoba powyżej 35. roku życia powinna poddać się przesiewowemu
badaniu krwi w ich kierunku. Badanie polega na wyznaczeniu stężenia
hormonu we krwi po wcześniej szej stymulacj i tarczycy.
Poproś lekarza o skierowanie na przesiewowe badanie krwi w kierunku choroby

tarczycy, poczynając od 35. roku życia, a potem powtarzaj je co 5 lat.
Nadczynność i niedoczynność tarczycy można z łatwością leczyć:
<t' Nadczynność - przez podanie tabletek blokujących wydzielanie

hormonów tarczycy bądź odpowiedniej dawki promieniotwórczego
j odu.
<t' Niedoczynność - doustna terapia uzupełniająca niedobór hormonów
tarczycy.
Jedna tabletka dziennie pozwala człowiekowi na w pełni normalne
funkcjonowanie - przynajmniej jeśli chodzi o tarczycę! To doskonały lek.
W obu chorobach ciśnienie tętnicze normalizuje się po podjęciu leczenia.
AkromeiJalia
Akromegalia jest chorobą powodowaną przez powoli rozwijający się guz
przysadki mózgowej , który wytwarza za dużo hormonu wzrostu. Nadmiar
tej substancj i wywołuj e zatrzymywanie sodu w organizmie, nadciśnienie
tętnicze oraz daj e wiele innych objawów:
,/ przerost dłoni i stóp;

,/ przerost ust, nosa ij ęzyka;
,/ szorstkość i oleistość skóry;
,/ osłabienie ciała i nadmierna potliwość.
,/ Jeżeli choroba rozpocznie się przed zakończeniem procesu wzrastania
kości (w normalnych warunkach człowiek rośnie, dopóki nie zaniknie
chrząstka nasadowa u końca kości) , pacjent osiąga niezwykle wysoki
wzrost i często nie może przej ść przez drzwi bez garbienia się.
Nieleczona akromegalia może spowodować cukrzycę, nadciśnienie tętnicze

oraz choroby serca, które to czynniki mogą doprowadzić do wczesnej
śmierci. A oto,j akie kolejne kroki podejmuje lekarz podejrzewający chorobę :
1 . Pacjent przY.imuje dawkę glukozy (rodzaju cukru krążącego
we krwi), a następnie poddany zostaje badaniu krwi, w którym
oznacza się stężenie hormonu wzrostu.
2. Jeżeli badanie wykaże podwyższony poziom hormonu wzrostu,
następnym krokiem jest wykonanie tomografii komputerowej
mózgu w celu rozpoznania guza przysadki. Czasami stan przysadki
okazuje się normalny, a za produkcję hormonów odpowiadają guzy
znaj duj ące się w innych częściach ciała. W takiej sytuacji istnienie
zmian nowotworowych może potwierdzić badanie rentgenowskie.
Akromegalię można leczyć farmakologicznie, ale nie jest to w pełni udana

terapia i w dodatku ma skutki uboczne. Dlatego zazwyczaj zaleca się zabieg
chirurgiczny. Neurochirurg usuwa guz przez nos. Jeśli operacja się powiedzie,
wygląd skóry poprawia się w ciągu kilku dni. Zabieg daje naj lepsze wyniki,
kiedy stężenie hormonu wzrostu nie jest zbyt wysokie.
Jeżeli operacj a się nie uda, radioterapia przysadki może wyleczyć chorobę,
ale jednocześnie spowodować zanik innych funkcj i gruczołu (na przykład
produkcj i hormonów kontroluj ących tarczycę i narządy płciowe).
Ciśnienie krwi spada, kiedy poziom hormonów wzrostu osiągnie normę.
Bezdech sennlJ.
Bezdech senny jest schorzeniem obj awiającym się serią bezdechów (przerw
w oddychaniu) i próbami złapania oddechu pojawiającymi się najczęściej
u osób chrapiących. Jeżeli powtórzy się 5 lub więcej razy w ciągu godziny,
bezdech ma poważną postać. Konsekwencją niespokojnego snujest ogromne
zmęczenie za dnia, bóle głowy oraz skłonność do zapadania w sen, kiedy się
tego nie chce, na przykład podczas jazdy samochodem lub w pracy.
Ponieważ przerwy w oddychaniu zdarzaj ą się często, w krwiobiegu człowieka

znaj duj e się mniej tlenu niż normalnie, więcej zaś dwutlenku węgla. Spadek
ilości tlenu (niedotlenienie) powoduje skurcze naczyń krwionośnych,
prowadząc do nadciśnienia tętniczego. Takie osoby często cierpią też na
choroby serca.
Diagnozę o bezdechu sennym stawia się w tzw. laboratoriach snu, gdzie

lekarze obserwują sen pacjenta, chrapanie oraz nieudane próby zaczerpnięcia
oddechu. W ramach terapii chory na czas snu zakłada specjalną maskę4
wytwarzającą ciśnienie dodatnie, które udrażnia drogi oddechowe. W ten
sposób pacjent nie traci oddechu, nie chrapie głośno i nie próbuje złapać
powietrza. Sen daj e znacznie większy wypoczynek, więc człowiek nie
zasypia j uż w ciągu dnia. Zazwyczaj stabilizuje się również ciśnienie krwi.
(I tak oto mamy j eden doj ednego !)
Jeżelij ednak dolegliwość trwała przez dłuższy czas, ciśnienie tętnicze może
nie spaść i trzeba będzie przyjmować leki, które je uregulują.
Guz mÓZlJu
Tego typu guzy wywołują wysokie ciśnienie mózgowe i nadciśnienie tętnicze
w całym ciele. Wzrost ciśnienia niekoniecznie musi mieć postać ciągłą.
Może też naśladować objawy, jakie daje guz chromochłonny (zob. fragment
"Wykrywanie guza chromochłonnego nadnerczy" we wcześniej części
rozdziału) . Jeżeli jednak guz uda się wyleczyć, podwyższone ciśnienie powraca
do normalnego poziomu. Jeżeli nie, należy regulować je lekami na nadciśnienie.
Oparzenia
Ogromny poziom stresu związany z poważnymi oparzeniami wywołuje
nadciśnienie tętnicze w 25 procentach przypadków. Takie obrażenia powodują
również uwalnianie hormonów kurczących naczynia krwionośne. Jeżeli
pacjent przeżyje, ciśnienie tętnicze powinno wrócić do normy po mniej
więcej 2 tygodniach.
4 Maska nosi nazwę aparatu CPAP (od ang. terminu Continous PositiveAirway Pressure - stałe dodatnie
ciśnienie w drogach oddechowych) - przyp. tlum.
Część II
Medyczne następstwa
nadciśnienia
Rich Tennant
Musi Pan kontrolować swoje nadciśnienie.

Bo inaczej zaatakuje nie tylko nerki i serce,
ale również Pana obecny mózg
w tej części. . .
K 3iedyważne
ciśnienie krwi nie znajduje się pod kontrolą, cierpią
narządy w ciele człowieka: serce, nerki i mózg.
W tej części książki dokładnie wyjaśnię, w jaki sposób
nadciśnienie tętnicze oddziałuje na każdy z tych organów.
Postaram się Cię przekonać, że im wcześniej zdiagnozuje się
uszkodzenie narządu, tym większe są szanse na zatrzymanie
zmian chorobowych. Przedstawię też sposoby leczenia już
istniejących uszkodzeń organów.
Mimo że zagadnienia związane z poszczególnymi narządami

podzieliłem na 3 rozdziały, niekontrolowane nadciśnienie
tętnicze wcale nie robi wyliczanki i nie wybiera sobie jednego
organu do zaatakowania. Wprost przeciwnie, naj częściej
powoduje uszkodzenia wszystkich 3 narządów naraz, w tym
samym czaSIe.
Rozdział 5
Jak chronić swoje serce?

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Zobaczysz, jak krew przepływa przez serce.
� Zapoznasz się z różnymi chorobami atakującymi serce.
� Nauczysz się rozpoznawać niewydolność serca i jej przyczyny.
� Pozbędziesz się złych przyzwyczajeń.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
C Atakują one mięsień sercowy i naczynia wieńcowe, które dostarczają

horoby serca to wiodąca przyczyna zgonów na całym świecie.
mu substancji odżywczych. Do chorób serca zaliczamy chorobę wieńcową

(ból w klatce piersiowej wywołany niedokrwieniem serca), niewydolność serca
(kiedy serce nie jest w stanie przepompować na tyle dużo krwi, żeby
utrzymać prawidłowy przepływ do i z tkanek ciała) oraz zawal mięśnia
sercowego (obumarcie tkanki mięśnia sercowego z powodu niedokrwienia).
Główną rolę w rozwoju choroby odgrywa nadciśnienie tętnicze.
Rzadko kiedy nadciśnieni u nie towarzyszą inne czynniki ryzyka, takie jak
cukrzyca, palenie czy brak aktywności fizycznej. Kiedy zaś wystąpią już razem,
podnoszą niebezpieczeństwo śmiertelnego zawału serca nawet 1 5 - 20 razy.
I faktycznie, osoby z nieleczonym nadciśnieniem tętniczym mogą żyć
od 10 do 20 lat krócej niż osoby niecierpiące na tę chorobę. ]eżeli jednak
ciśnienie krwi znajdzie się pod stałą kontrolą, życie pacjenta nie ulegnie
skróceniu.
Hazard to przykład sytuacji, w której za zainwestowany wkład można dostać

figę z makiem. Możesz być pewien, że w podobny sposób przegrasz swoje
życie, jeśli będziesz postępował z nim równie ryzykownie i nie ustabilizujesz
ciśnienia tętniczego. Musisz dążyć do tego, żeby inwestycja Ci się zwróciła.
Zadaj sobie więc trud, żeby nauczyć się prawidłowo mierzyć sobie ciśnienie
(w rozdziale 2. dowiesz się, jak to zrobić) i zastosować się do wskazówek
przedstawionych w części III, a gwarantuję Ci, że nie tylko pożyjesz dłużej, ale
poprawi się jakość Twojej egzystencji - nie będzie w niej tych wszystkich
cierpień, które dopadają starzejących się ludzi.
Z tego rozdziału dowiesz się wszystkiego, co powinieneś wiedzieć na temat

nadciśnienia tętniczego i serca. Zapewni Ci on solidne podstawy do lektury
części III. ]eżeli przeczytasz cały rozdział, w pełni zrozumiesz, jak ogromne
znaczenie ma kontrola ciśnienia krwi, zwłaszcza dla Twojego serca.
96 Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia ______________
Mimo że w 3 różnych rozdziałach omawiam kwestie związane z sercem,

nerkami i mózgiem, należy pamiętać, że niekontrolowane nadciśnienie
tętnicze wywołuj e nie tylko choroby serca, ale i schorzenia nerek oraz udar
mózgu.
Pompa o dużej mocIJ

Cóż za niezwykłym arcydziełem jest serce! Zbudowane w większości z tkanki
mięśniowej serce ma wielkość zaciśniętej pięści i waży około pół kilograma.
Ten niewielki mięsień odpowiada za dostarczanie krwi i tlenu (które zwykle
mają 1 5 lub więcej razy większą masę niż samo serce) do wszystkich części ciała.
Serce znajduj e się w jamie klatki piersiowej za mostkiem, między płucami.

Jest podzielone na 4 jamy - lewy i prawy przedsionek oraz lewą i prawą
komorę. Te części serca współpracują ze sobą w następujący sposób :
<I' Krew napływa do prawego przedsionka przez żyłę główną, w wyniku

skurczu przedsionka przepływa do prawej komory.
<I' Prawa komora kurczy się i wypycha krew do tętnic płucnych, wiodących
do płuc, gdzie krew pobiera tlen.
<I' Żyły płucne prowadzą krew z powrotem do lewego przedsionka,
który przesyłaj ą do lewej komory.
<I' Lewa komora kurczy się i wyrzuca krew do aorty, głównej tętnicy,
która rozsyła krew do wszystkich komórek i narządów ciała.
<I' Zastawki, które się zamykaj ą, zapobiegają cofaniu się krwi (do płuc
- po prawej stronie serca, do żył - po lewej stronie serca i z komór
do przedsionków) .
Ta zadziwiaj ąca pompa co minutę przetacza średnio 5 litrów krwi. W ciągu

godziny rozsyła po całym ciele ponad 340 litrów, co wystarczyłoby do
sześciokrotnego napełnienia 57-litrowego baku samochodu. W ciągu
spokojnego dnia potrafi przetoczyć 8 178 litrów krwi. Kiedyjednak pracujesz
albo energicznie wykonuj esz jakąś czynność, ilość ta znacznie wzrasta.
System łączący serce, naczynia krwionośne i samą krew w jedną całość nosi
nazwę układu sercowo-naczyniowego (lub układu krążenia).
Kiedy wzrasta ciśnienie tętnicze, serce musi ciężej pracować, żeby przetoczyć
krew. Tymczasem nie zostało ono stworzone do tak forsownej pracy, więc
ostatecznie może nie wytrzymać presj i i się poddać, gdyż w takiej sytuacj i
mięsień sercowyjest zbyt wyczerpany i słaby, żeby prawidłowo funkcjonować.
_______ Rozdział 5: Jak chronić swoje serce? 97
Niedokrwienie mięśnia sercowefJo

Mięsień sercowy -j ak każdy inny narząd w Twoim ciele - musi otrzymywać
tlen, glukozę (cukier we krwi) i inne substancj e odżywcze, aby właściwie
działać. Te substancje stanowią bowiemj ego pożywienie. Kiedy j ednak
rozwinie się arterioskleroza (inaczej miażdżyca tętnic; obj awiająca się stwardnieniem
naczyń tętniczych) , naczynia przewodzące składniki odżywcze zostaj ą
częściowo zablokowane. Mięsień sercowy zaczyna przymierać głodem,
co może powodować ból. Jeżeli stwardnienie nie będzie się pogłębiać, ból da
się opanować. Jednak całkowite zwężenie tętnicy powoduje zawał mięśnia
sercowego .
Gałąź międzykomorowa
�-+-T-
przednia lewej tętnicy
Rysunek 5.1 .
Dostarczanie
krwi do serca
Rysunek 5 . 1 przedstawia położenie głównych tętnic wieńcowych zaopatrujących

mięsień sercowy w zapasy krwi.
� Prawa tętnica wieńcowa zaopatruje w krew prawą stronę serca.
� Lewa tętnica wieńcowa zaopatruje lewą stronę serca. Dzieli się też na
następujące rozgałęzienia:
• gałąź międzykomorową przednią, która zaopatruj e przednią część lewej
strony;
• gałąź okalającą, która zakręca ku tyłowi.
� Obie tętnice wieńcowe rozpoczynają swój bieg z miej sca, gdzie lewa
komora przechodzi w aortę.
98 Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Uważaj na przerost lewej komory

Pod wpływem nadciśnienia tętniczego mięsień Przyrost trwa dalej, co prowadzi do większego
sercowy zaczyna się powiększać, w taki sam zapotrzebowania tkanki mięśniowej serca na
sposób jak każdy inny mięsień stale obciążony krew, takiego zapotrzebowania, którego nie moż
ciężką pracą. Około 20 procent osób z nadciśnie na zaspokoić.
niem cierpi na przerost lewej komory serca.
Do objawów przerostu lewej komory można zali
Ostra odmiana tej dolegliwości może dopro
czyć krótki oddech, ból w klatce piersiowej i niere
wadzić do zawału bądź niewydolności serca
gularne tętno. Lekarz stawia diagnozę na podsta
(oba zjawiska opiszę w dalszej części rozdziału).
wie badania EKG. Leczenie polega na podawaniu
Powiększony mięsień traci swą elastyczność,
leków obniżających ciśnienie, przede wszystkim
przez co mniej krwi wpływa i wypływa z serca.
losartanu (zob. rozdział 1 3 .).
8adanie miażdżlJclJ tętnic

(arteriosklerozlJ)
W arteriosklerozie złogi cholesterolu oraz blaszki miażdżycowe (zbudowane
z komórek zapalnych i tkanki włóknistej ) powoduj ą zwężenie tętnicy,
blokuj ąc przepływ krwi. (Więcej informacji znajdziesz w ramce "Tworzenie
się blaszki miażdżycowej " w dalszej części rozdziału). Kiedy przepływ krwi
j est utrudniony, serce musi mocniej pompować, co prowadzi do hipertrcfti
(przerostu mięśnia sercowego) . (W ramce " Uważaj na przerost lewej
komory" znajdziesz informacj e na temat jednego z rodzajów hipertrofii).
Nadciśnienie tętnicze może nasilić rozwój złogów tłuszczu na ściankach

tętnic, powodując:
,/ Aterosklerozę - odmianę miażdżycy obejmującą średnie i duże

tętnice.
,/ Arteriolosklerozę - miażdżycę małych tętnic.
,/ Aterosklerozę wieńcową - miażdżycę tętnic wieńcowych
(tętnic mięśnia sercowego).
Kiedy tętnice wieńcowe (zaopatrujące mięsień sercowy w pokarm) coraz

bardziej się zwężaj ą, mięśniowi sercowemu coraz bardziej brakuje substancj i
odżywczych, w wyniku czego może on nawet obumrzeć. Schorzenie to
nazywamy chorobą wieńcową (bądź chorobą niedokrwienną serca).
Według Amerykańskiego Instytutu Zdrowia przyczyną 1 na 5 zgonów

w Stanach Zjednoczonych (średnio 460 tysięcy) jest śmiertelny zawał mięśnia
sercowego spowodowany miażdżycą tętnic wieńcowych. Dodatkowo kolejne
650 tysięcy Amerykanów przechodzi zawał, ale nie umiera, co w rezultacie
daje około 1 1 00 tysięcy ludzi dotkniętych arteriosklerozą rocznie.
W przybliżeniu 12,5 miliona Amerykanów odczuwa ból w klatce piersiowej
kojarzony z miażdżycą tętnic wieńcowych, zawałem lub jakąś inną formą tej
choroby. Z uwagi na większą liczbę przypadków zachorowań na nadciśnienie
tętnicze w populacj i Mroamerykanów grupa ta wykazuje również wyższe
wskaźniki zapadalności na chorobę wieńcową. W Polsce około 1 miliona
osób ma rozpoznaną chorobę wieńcową, a około 100 tysięcy chorych rocznie
przechodzi zawał serca. Co czwarty Polak umiera z powodu chorób sercowo
naczyniowych.
Chorobę wieńcową wykrywano już w tętnicach 20-letnich lub nawet młodszych

osób, które umierały z innych przyczyn. Schorzenie jest powszechne u ludzi
starszych, którzy umieraj ą z innych powodów. Jednak nie każdy człowiek
cierpi na chorobę wieńcową. Osoby, u których nie wystęPl!ią czynniki ryzyka,
takie jak nieuregulowane nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, cukrzyca,
siedzący tryb życia i wysokie stężenie cholesterolu, rzadko miewaj ą kłopoty
z "wieńcówką". I nawet jeśli w rodzinie występowały przypadki choroby
(to taki czynnik ryzyka, z którym nic nie można zrobić) , ich wpływ można
zminimalizować, unikaj ąc innych czynników bądź kontrolując je.
Nawet u 25 procent pacj entów pierwszym obj awem choroby wieńcowej jest . . .
nagły zgon. Kolej ne 20 procent umiera w wyniku śmiertelnej w skutkach
arytmii serca j eszcze przed dotarciem do szpitala. Pozostałe 55 procent może
zostać poddane zabiegowi udrożnienia zablokowanej tętnicy bądź tętnic.
(Zob. punkt "Możliwości operacji" w dalszej części rozdziału).
StabilnlJ. ból serca

Duży odsetek pacj entów borykających się z chorobą tętnic wieńcowych
cierpi także na dusznicę bolesną (łac. angina pectoris), względnie stabilną
odmianę bólu w klatce piersiowej , który z czasem nie przybiera na sile.
Choroba dotyka 8,9 miliona osób w Stanach Zjednoczonych. Powoduje ją
zablokowanie przepływu krwi w tętnicy. Ból może się pojawić w chwili
skurczu tętnicy wieńcowej (na przykład po posiłku, kiedy krew jest
kierowana do j elit - prowadzi to do zmniejszenia "transportu" krwi do
serca). Niektóre choroby (takie j ak nadczynność tarczycy - nadreaktywna
1 00 Część I I : Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Two rzen ie się blaszki miażdżycowej

Kiedy nadciśnienie tętnicze, palenie, cukrzyca Uwaga! Makrofag i normalnie zaj mują się
albo podwyższony poziom cholesterolu (zwłasz usuwaniem z krwiobiegu produktów prze
cza l ipoprotein o małej gęstości - LDL) spo m ia ny materii, szkodliwych m i kroorgani
wodują uszkodzenia w błonie wyściełającej tęt zmów oraz obcych substancj i .
nice od wewnątrz, zaczyna tworzyć się blaszka 4. W ściankach płytek osadza s i ę również
miażdżycowa . Na rysunku widać części tętnicy wa pń, który odpowiada za wapnienie tęt
przed powstaniem blaszki i po n i m . nic widoczne na zdjęciu rentgenowskim.
Gdy pojawiają się uszkodze nia, dochodzi do na- 5. Nagromadzone komórki piankowate i wapń
stępujących zjawisk: tworzą właściwą blaszkę miażdżycową, któ-
ra rozrasta się i zaczyna wystawać w stronę
1. W obrębie śródbfonka, najgłębiej położonej światfa (pustej części) tętnicy.
części ściany tętnicy, zaczyna się gromadzić
6. Dopływ krwi do mięśnia sercowego zmniej
tłuszcz.
sza się, gdy zablokowaniu ulegnie 80 pro
2. Substancje chemiczne, które w normalnych cent światła tętnicy.
okolicznościach zapobiegają zmianom, nie
7. Na nieregularnej powierzchni blaszki miaż
mogą dosięgnąć tłuszczu - ten zaś za
dżycowej mogą zbierać się płytki krwi i two
czyna przybierać jeszcze bardziej szkodliwą
rzyć skrzepliny. Tego typu zakrzep może po
postać.
zostać na swoim miejscu (jeszcze bardziej
3 . Białe krwi nki dostają się do śródbłonka, blokując światło tętnicy) bądź oderwać
przekształcają się w makrofagi (duże komór i ulokować w mniejszej tętnicy (całkowicie
ki) i zaczynają pochłaniać tłuszcz, zamienia zamykając przepływ krwi ) .
jąc komórki w komórki piankowate.
C. Zwęża się tętnica

tarczyca zwiększa zapotrzebowanie na tlen do szybciej przebiegaj ących

procesów metabolicznych organizmu) powodują ból w klatce piersiowej ,
chociaż pacjent nie choruje na miażdżycę tętnic wieńcowych.
Niżej omówię objawy, badania, metody diagnozowania i leczenia stabilnego

bólu serca.
IdentlJfikacia obiawów
Charakterystyczne obj awy choroby wieńcowej wyglądają następująco:
� Ból w klatce piersiowej zaczyna się w chwili podjęcia aktywności

fizycznej ; ulgę przynosi wypoczynek. Pacjent najczęściej w przedniej
części klatki piersiowej , po lewej stronie odczuwa ból, który promieniuje
w dół lewej ręki. Ból może się pojawić nawet w wyniku lżej szej
aktywności, na przykład po posiłku czy w chwili podniecenia. Może
też zostać spowodowany j edynie silnymi emocjami - bez aktywności
fizycznej .
� Symptomatyczny ból w klatce piersiowej może się w ogóle nie pojawić.
Jednak z tego, co opowiadają osoby cierpiące na chorobę wieńcową,
do charakterystycznego dyskomfortu odczuwanego w okolicach klatki
piersiowej należy zaliczyć uczucie pieczenia, ściskania, nacisku,
obolałości bądz niestrawności.
� Obszar dyskomfortu naj częściej znajduje się poza środkiem klatki
piersiowej , ale u danej osoby pojawia się zawsze w tym samym miej scu.
Może to być prawa strona klatki piersiowej , lewe ramię, a czasami i prawe.
Dyskomfort może umiejscowić się w szczęce. Często promieniuje
z powrotem do klatki piersiowej .
� Może nie trwać dłużej niż kilka minut, zwłaszcza jeśli pacjent się położy,
gdy tylko go wyczuje. Nie utrzymuje się dłużej niż pół godziny.
� Podanie nitrogliceryny często łagodzi bądz całkowicie usuwa ból
- ta sama reakcja pomaga w postawieniu diagnozy o chorobie.
Badania i stawianie dialJnozlJ

Lekarz do określenia rodzaju i zaawansowania choroby serca może
wykorzystać pewne badania krwi, w tym oznaczenie stężenia:
� enzymów sercowych - substancji chemicznych obecnych we krwi

w podwyższonych ilościach w sytuacj i dotkliwych uszkodzeń serca;
� białka C-reaktywnego - związku chemicznego, który wykazuje,
czy reaguj esz n a uraz bądz infekcję (wysokie stężenie dowodzi
zwiększonego ryzyka zawału serca albo udaru mózgu);
1 02 Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
,/ fibrynogenu - białka sprzY.i ającego tworzeniu się skrzepów krwi,

obecnego w większych ilościach u pacjentów wysokiego ryzyka;
,/ homocysteiny - związku chemicznego wskazującego na większe
niebezpieczeństwo udaru mózgu, zawału serca bądź zatoru naczyń
krwionośnych w nogach;
,/ cholesterolu LDL (lipoprotein o niskiej gęstości) - rodzaju
tłuszczu obecnego we krwi, który potęguje aterosklerozę.
Stężenie tych substancj i we krwi oraz podany przez pacjenta opis objawów
zwykle pozwalaj ą lekarzowi na zdiagnozowanie choroby wieńcowej .
Jednakże klasycznym narzędziem diagnostycznymjest w tym wypadku test
wysiłkowy. Pacjent idzie po bieżni albo jedzie na rowerze stacjonarnym
przez okres do 12 minut przy zwiększającej się prędkości bądź coraz
większym kącie nachylenia bieżni. Jednocześnie wykonuje mu się
elektrokardiogram (EKG - zapis impulsów elektrycznych w sercu) .
Badanie to daj e dokładne wyniki, o ile pacjent osiągnie określony poziom

aktywności - i tętna - oraz odpowiednio długo go utrzyma. Lekarz zwraca
uwagę na konkretne zmiany na wykresie EKG, zwłaszcza jeśli w czasie
badania pojawi się ból w piersiach.
Kiedy wynik testu wysiłkowego umożliwi rozpoznanie choroby wieńcowej ,

j ej stopień zaawansowania mogą określić inne badania, wymagające
zastosowania kroplówki bądź nieco mniej inwazyjnych metod. Wymienić
można tutaj :
,/ Angiogram wieńcowy (koronarografia) - to podstawowe badanie

w postępowaniu diagnostycznym choroby wieńcowej zleca się, gdy
poprzednie testy wykażą anomalie. Zeby odnaleźć zwężone fragmenty
tętnic, lekarz wprowadza cewnik do poszczególnych tętnic wieńcowych
i wstrzykuje tzw. kontrast, barwnik widoczny na zdjęciu rentgenowskim.
Koronarografię przeprowadza się jedynie u pacjentów w następujących
sytuacj ach:
• leczenie farmakologiczne stabilnej bądź niestabilnej choroby nie
przynosi efektów;
• symptomy nie wskazuj ą na chorobę wieńcową;
• przeprowadzono operację tętnic wieńcowych, ale objawy pojawiły
. .
SIę ponownIe;
• praca serca wykazuj e poważne zakłócenia rytmu, które mogą byś
spowodowane chorobą wieńcową.
,/ Echokardiogram (ultrasonografia) - badanie polega na odbiciu
sygnałów ultradźwiękowych od ścian serca. Pokazuje obszary, które nie
kurczą się z resztą mięśnia sercowego. Do klatki piersiowej w miejscu
_______ Rozdział 5: Jak chronić swoje serce? 1 03
serca przykłada się urządzenie, które wysyła fale diwiękowe w kierunku

mięśnia sercowego. Następnie otrzymuje się jego ruchomy obraz.
Metoda jest całkowicie nieinwazY.i na.
,/ Perfuzję mięśnia sercowego badanie ukazuje, gdzie znajduje się
-
mięsień sercowy i gdzie występują zaburzenia prawidłowego przepływu

krwi. Polega na dożylnym wstrzyknięciu promieniotwórczego znacznika.
Następnie przyrząd podobny do licznika Geigera ustalaj ego położenie
w sercu. Jeśli zaobserwuj e się zerowy poziom radioaktywności,
oznacza to, że nie występuje peifuzja (przepływ krwi).
,/ Angiografię radioizotopową badanie ustala poziom frakcj i
-
wyrzutowej serca (ilość krwi wypychana z serca z każdym skurczem

podzielona przez objętość krwi znajdującej się w lewej komorze
w chwili jej całkowitego wypełnienia) oraz ruch ściany serca w celu
określenia, w których obszarach ustał dopływ krwi i doszło do martwicy
tkanek.
Wartość frakcj i wyrzutowej serca powinna wzrastać przy aktywności
fizycznej , ale w przypadku choroby wieńcowej może spaść. (Więcej
informacj i znaj dziesz w ramce "Do czego służy badanie frakcji
wyrzutowej serca?" w dalszej części rozdziału) . Za pomocą kroplówki
wprowadza się do krwiobiegu substancję promieniotwórczą, która
przylega do czerwonych krwinek. Wartość tego znacznika oblicza się,
kiedy przechodzi przez serce.
Kiedy wynik koronarografii jasno wykaże chorobę niedokrwienną serca,

lekarz układa plan leczenia pacj enta.
Terapia leIwuJa
Niedrożność tętnic wieńcowych można leczyć na 3 podstawowe sposoby,
z których każdy ma swoje zalety i wady. W przypadku pacjentów ze stabilną
chorobą wieńcową bez powikłań możliwa jest terapia lekowa. Najlepiej
sprawdza się u osób, których nie interesuje wysiłek fizyczny. Jeżelij ednak
pacjent pragnie podejmować energicznie czynności albo cierpi na niestabilną
postać choroby, może zdecydować się najedną z dwóch możliwych
operacj i chirurgicznych: przezskórną śródnaczyniową an�ioplastykę wieńcową !
(tzw. balonikowanie) lub pomostowanie aortalno-wieńcowe (wszczepienie
by-passów). (Oba zabiegi omówię w kolejnych punktach).
Zanim lekarz przepisze środki farmakologiczne, będzie chciał pozbyć się

czynników, które bezpośrednio przyczyniają się do pogłębiania choroby.
(Zob. punkt "Unikanie czynników ryzyka" w dalszej części rozdziału).
1 Stosuje się również skrót angielskiej nazwy PTCA (od ang.percutaneous transluminal coronaryangioplasty)
-przyp. tlum.
2 Można spotkać się także z terminem CABG (skrót od ang. nazwy coronary artery h}passgrqft) -przyp. tlum.
1 0ll Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Jeżeli ciśnienie tętnicze j est wysokie, należy je ustabilizować. Jeśli pacjent

pali, musi skończyć z nałogiem. Należy poddać kontroli cukrzycę i obniżyć
podwyższony poziom cholesterolu.
Wymagająca dużego wysiłku aktywność fizyczna może wywoływać ból

- należy się go pozbyć. Wiele leków potrafi z powodzeniem łagodzić ból
i wydłużać czas, w którym pacj enci mogą uprawiać sport, zanim nastąpi
nawrót. Na przykład:
� Beta-blokery - klasa leków (w postaci tabletek) zawierających

propranolol, metoprolol oraz atenolol obniża zapotrzebowanie serca na tlen,
a tym samym łagodzi ból. Uwaga! Beta-blokery przedłużają życie osób
cierpiących na chorobę wieńcową.
� Blokery kanału wapniowego - klasa leków typu werapamil
czy diltiazem zmniej sza zapotrzebowanie serca na tlen za pomocą
obniżenia ciśnienia tętniczego oraz tętna serca. Mają postać tabletek.
� Leki rozszerzające naczynia krwionośne bądź uniemożliwiające
płytkom krwi uformowanie skrzepliny (na przykład kwas
acetylosalicylowy) - łagodzą ból i zapobiegają powstawaniu nowych
skrzepów. Dostępne w postaci tabletek.
� Azotany (nitraty) o długim działaniu (na przykład diazotan iZ050rbidu
lub monoazotan izo50rbidu) - zmniejszają częstotliwość ataków bólu.
Poza pigułkami dostępne są też nitraty w postaci plastrów, noszonych
w ciągu dnia (lekjest wchłaniany przez skórę) .
� Nitrogliceryna - środek od wielu lat cieszy się powodzeniem.
Bezpośrednio udrażnia tętnice i obniża ciśnienie krwi, żeby serce nie
musiało tak ciężko pracować. Tabletkę nitrogliceryny wkłada się pod
j ęzyk, gdy tylko wyczuje się ból; lek zwykle zaczyna działać w ciągu
kilku minut.
Możliwości operacii
Jakjuż wcześniej wspomniałem, niedrożność tętnic wieńcowych można leczyć
za pomocą 2 zabiegów chirurgicznych: balonikowania i pomostowania
(wszczepienia by-passów).
Obserwacj a stanu zdrowia pacj entów, których poddano balonikowaniu

albo pomostowaniu, pokazuj e podobne wyniki. Oba zabiegi mają równe
wskaźniki powodzenia w przełożeniu na jedno zablokowane naczynie
krwionośne. Uwaga! To podobieństwo ma rację bytu także w przypadku
większej liczby naczyń, chyba że pacjent jest diabetykiem, a do zatkanych
naczyń nie ma odpowiedniego przej ścia. W tej drugiej sytuacj i należy
zdecydować się na wszczepienie by-passów.
Podczas zabiegu balonikowania zachowujesz świadomość. Okolice pachwin

oczyszcza się i znieczula. Kardiolog wykonuje niewielkie nacięcie, które
umożliwia mu znalezienie tętnicy i umieszczenie w niej specjalnego
prowadnika oraz cewnika, który dotrze do zwężenia w tętnicy wieńcowej .
Lekarz może ją obserwować po podaniu przez cewnik kontrastu (barwnika)
i wykonaniu zdjęcia rentgenowskiego. Następnie nadmuchuje balonik
znaj duj ący się z drugiej strony cewnika, rozszerzając w ten sposób zwężony
fragment tętnicy, a potem wypuszcza powietrze. Ten krok można powtórzyć.
Potem usuwa się cewnik z balonikiem. Po odblokowaniu tętnicy lekarz może
umieścić w tym punkcie stent (pustą w środku, cylindryczną konstrukcję
wykonaną z metalu), który pełni funkcję rusztowania zapewniającego tętnicy
drożność. Jeżeli po założeniu stentu poda się zajego pomocą specjalne leki,
tętnica pozostanie odblokowana przez dłuższy czas. W szpitalu spędza się
zwykle 1 dzień, a do pracy można powrócić już w następnym tygodniu.
Podczas zabiegu pomostowania znajdujesz się pod pełną narkozą. Chirurg

wykonuj e duże cięcie otwierające klatkę piersiową. Przepływ krwi zostaje
odprowadzony do tzw. płucoserca, aparatu, który dostarcza krew do reszty
ciała, podczas gdy samo serce znajduje się w stanie spoczynku. Lekarz
wszczepia zdrowe naczynie krwionośne (pobrane z nogi lub wnętrza klatki
piersiowej) po obu stronach zablokowanej tętnicy. Krew może więc swobodnie
popłynąć przez ten odcinek naczynia, omijając zwężenie. Zabieg może
potrwać nawet 6 godzin, ponieważ operuje się 2 do 4 tętnic. Następnie
pacjent przez kilka dni znaj duje się na oddziale intensywnej opieki medycznej ,
po tygodniu zostaj e wypisany ze szpitala, a do pracy może wrócić po 6 12-
tygodniach.
Balonikowanie ma pewną przewagę nad zabiegiem wszczepienia by-passów:
� Jest prostszą operacją chirurgiczną i nie wymaga podawania narkozy.

� Nie otwiera się klatki piersiowej .
� W czasie zabiegu nie wszczepia się by-passów serca.
� Okres rekonwalescencj ijest względnie krótki. Pacjenta zwykle wypuszcza
się do domu po 24 godzinach.
Ogólnie rzecz biorąc, zabieg pomostowania trwa dłużej , ale zapewnia

bardziej kompletne przywrócenie drożności tętnic. Poza tym 2 nowe
procedury pozwalają na znaczne skrócenie pobytu w szpitalu po operacji :
� Chirurg w ramach operacj i na bijącym sercu zatrzymuje jedynie ten

fragment narządu, który operuje. Dzięki temu zmniejsza się poziom
ogólnej niedyspozycji, co skraca pobyt w szpitalu.
� Chirurg wykonuj e znacznie mniej sze nacięcia w klatce piersiowej ,
starając się przeprowadzić jak najmniej inwazyjną operację, zwłaszcza
j eśli tylko 1 tętnica wymaga udrożnienia.
o/'
Wady i możliwe powikłania związane z obydwoma zabiegami:
Balonikowania nie można przeprowadzić w przypadku całkowitego

zablokowania tętnicy. Zabieg nie sprawdzi się też, gdy istnieje wiele
różnych zmian patologicznych. Właśnie dlatego balonikowania nie
o/'
poleca się diabetykom z chorobą wieńcową i kilkoma dotkniętymi
miażdżycą tętnicami. Ci pacjenci mają lepsze rokowania w przypadku
wszczepienia by-passów.
Po operacj i pomostowania aorta Ino-wieńcowego mogą wystąpić
powikłania (ostry zawał mięśnia sercowego, udar, infekcja w miej scu
operowanym, a nawet śmierć na stole operacY-i nym), szczególnie u osób
po 70. roku życia i pacjentów cierpiących też na inne choroby, na przykład
niewydolność nerek bądź cukrzycę (zob. punkt "Cukrzyca pod kontrolą"
w dalszej części rozdziału). U tych pacjentów operację wykonuje się
tylko wtedy, gdy objawy są w)jątkowo dotkliwe (na przykład nieustający
ból w klatce piersiowej ) .
Leczenie zawału mięśnia sercowefJo

Zawał mięśnia sercowego polega na obumarciu tkanki mięśniowej serca
w wyniku j ego niedokrwienia. Zawał powoduje natychmiastową śmierć
u 25 procent osób, które go przechodzą, a kolejne 20 procent umiera
w drodze do szpitala. Jednak na tych, którym uda się tam dotrzeć, czeka
wiele doskonałych metod leczenia.
o/'o/'
�
�
Oto obj awy wskazujące na to, że dana osoba przechodzi właśnie zawał
mięśnia sercowego:
"
ostry ból w przedniej części klatki piersiowej trwający ponad 30 minut
o/'
i promieniujący w dół lewego ramienia;
niewyjaśnione poczucie wstrząsu bądź poważny spadek ciśnienia
tętniczego, połączone z wymiotami, a nawet utratą przytomności;
poczucie nadciągaj ącej śmierci, potliwość i gwałtowne bicie serca.
�
"�
Zadzwoń po karetkę na 999 lub 1 12.
Lekarz zapyta Cię, czy ból w klatce piersiowej zmienił ostatnio postać i czy się
lo/'o/'
pocisz, kręci Ci się w głowie, masz mdłości i czujesz się osłabiony.
Ponadto:
o/'
możesz mieć niskie ciśnienie tętnicze,
możesz być blady,
możesz mieć nieregularne tętno,
<t' Twoje serce może emitować delikatne dźwięki, które oznaczają,

że mięsień nie pracuje prawidłowo.
Podczas badania z Twoj ej klatki piersiowej mogą dobiegać szmery,
odgłosy wydawane przez płyn, który dostał się do płuc w wyniku
niewydolności serca (więcej informacj i znajdziesz w kolejnym
podrozdziale ) .
Lekarz przeprowadza badania laboratofY.i ne, które mogą wykazać:
<t' Podwyższone stężenie enzymów sercowych - substancji

chemicznych (zazwyczaj znajdujących się jedynie w sercu) ,
które przedostają się do krwi po uszkodzeniu mięśnia sercowego.
<t' Zmiany EKG - wskazuj ą na zawał mięśnia sercowego.
<t' Zmiany ruchu ściany serca - ściana w ogóle się nie porusza albo
rozdyma na zewnątrz, gdy powinna skurczyć się w celu wypchnięcia
krwi z serca.
Zob. wcześniej szy fragment "Badania i stawianie diagnozy", gdzie znajdziesz

więcej danych na temat każdego z badań.
Jedną z największych innowacj i w dziedzinie leczenia zawałów jest

możliwość skorzystania z terapii trombolitycznej, polegającej na podaniu leków
donaczyniowych, które rozpuszczają skrzeplinę blokującą tętnicę wieńcową,
umożliwiając krwi ponowne podjęcie przepływu. Terapia zmniejsza rozległość
uszkodzeń serca i często ratuje życie pacjentowi. Uwaga! Możliwym skutkiem
ubocznym terapii trombolitycznej jest niebezpieczeństwo krwawienia
w niepożądanych miej scach, na przykład w mózgu - zwłaszcza w sytuacj i
nieuregulowania ciśnienia tętniczego.
Do tego rodzaju terapii można wykorzystać kilka różnych środków, a wybór

konkretnego zależy często od doświadczenia,j akie Twój lekarz ma z każdym
z nich. Jednakże powodzenie leczenia uwarunkowane jest tym,jak szybko
pacjent dotrze do lekarza- im wcześniej od początku zawału, tym lepiej .
Srodki trombolityczne nawet w 80 procentach przypadków powodują
ponowne udrożnienie tętnicy. Jednocześnie kładą kres bólowi i powodują
lepsze wyniki EKG.
Po leczeniu początkowym zawału serca pacjent przez kilka dni przebywa

na oddziale kardiologicznym, a następnie stopniowo podejmuje normalną
aktywność.
Jeżeli naczynie krwionośne znowu ulegnie zablokowaniu (dzieje się tak

w 10 procentach przypadków), należy przeprowadzić zabieg balonikowania
bądź pomostowania, aby na stałe udrożnić tętnicę. (Opisałem obie operacje
w poprzednim punkcie). Czasami lekarz przedkłada natychmiastowe
wykonanie angioplastyki nad terapię trombolityczną, zwłaszcza gdy ma
do czynienia z ciężko chorym na zawał serca przebiegający ze wstrząsem.
Badania dowiodły, że pewne leki mogą znacząco obniżyć prawdopodobieństwo

zawału mięśnia sercowego w przyszłości, o ile zostaną wcześnie przepisane.
Na przykład :
� Kwas acetylosalicylowy (np. aspirin, polopiryna) zapobiega tworzeniu

się kolejnych skrzeplin krwi.
� Beta-blokery przedłużają życie chorych na chorobę wieńcową.
� Po nitroglicerynę można sięgnąć, gdy pojawi się ból.
Rozwój niewIJdo Iności serca

N iewydolność serca j est dziś znacznie częściej spotykaną dolegliwością niż
25 lat temu. Przyczyny takiego wzrostu zachorowalności nie są znane, ale
z całą pewnością częścią winy należy obarczyć nieuregulowane ciśnienie
tętnicze.
Kiedy pojawia się nadciśnienie, serce zmuszone jest pompować krew mimo
większego oporu. Aby utrzymać tę samą wydajność, staje się większe i masywne
niczym biceps kulturysty. Tylko serce jednak potrafi w ten sposób się
powiększać. Po pewnym czasie staje się za duże, by móc skutecznie
funkcjonować i następuj e j ego niewydolność.
Jeżeli cierpisz na tę chorobę, możesz doświadczać bólu w przedniej części

klatki piersiowej , żuchwie, lewej ręce lub ramieniu. Opisałemjąjuż wcześniej
w tym rozdziale we fragmencie "Stabilny ból serca". Podłożem bólu są ogromne
zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen oraz obniżony dopływ krwi
z tętnic zaopatruj ących serce.
Lekarz może stwierdzić, czy masz kłopoty z sercem, osłuchując serce przez
stetoskop. Poza tym po przyłożeniu dłoni do klatki piersiowej wyczl!ie mięsień
uderzaj ący o ścianę serca. W przypadku niewydolności bicie serca oddala się
od środka klatki piersiowej , co wskazuje na przerost mięśnia sercowego.
W tym punkcie omówię oznaki i objawy niewydolności serca, a także

przybliżę różne opcj e leczenia choroby, żebyś wiedział, co Cię czeka,
gdy lekarz postawi już diagnozę.
SlJ.fJnałlJ. ostrzefJawcze
Naj powszechniej szym obj awem niewydolności sercajest duszność (trudności
z oddychaniem) . Początkowo trudno oddychać jedynie w czasie intensywnej
aktywności fizycznej . Gdy jednak niewydolność się pogłębi, nawet podczas
odpoczynku trudno jest złapać oddech. Uwaga! Osoby nie cierpiące na tę

chorobę również mogą dostać zadyszki w wyniku ćwiczeń fizycznych, ale
nigdyjuż po kilku minutach. Osobom z niewydolnością serca tchu brakuje
tuż po rozpoczęciu ćwiczeń.
Duszność pojawia się, gdy z powodu niewydolnego serca naczynia krwionośne

nadmiernie wypełnią się krwią - czasami płyn przedostaje się nawet do
tkanki płuc. Płuca, zwykle lekkie i wypełnione powietrzem, stają się cięższe.
Przeponie i innym mięśniom biorącym udział w procesie oddychania
znacznie ciężej jest wypychać powietrze na zewnątrz i wciągać je do wewnątrz
ciała. Gdy się zmęczą, człowiek dostaje zadyszki.
Pacj ent nie może leżeć płasko na plecach i nie oderwać głowy od podłoża,
ponieważ do płuc napływa wtedy więcej krwi, co jeszcze bardziej utrudnia
oddychanie. W konsekwencj i musi spać na kilku poduszkach. Jeżeli jego
głowa stoczy się na bok, może dostać ataku kaszlu (ortopnea) , który minie,
gdy człowiek usiądzie lub podniesie głowę.
Niekiedy ciężki atak kaszlu bądź zadyszki, któremu nie można ulżyć, siadając
bądź podnosząc głowę, może przebudzić pacjenta. Bywa to przerażającym
doświadczeniem, ponieważ człowiek nie może złapać oddechu. Tę nocną
duszność napadową wiąże się z nadmiarem płynu w tkankach płuc.
Objawy tak ciężkie j ak nocna duszność napadowa wymagaj ą wykręcenia

numeru 999 lub 1 12 i wizyty na pogotowiu.
,/I ,/
Do innych mniej charakterystycznych symptomów i oznak niewydolności
serca zalicza się:
zmęczenie i osłabienie,
dezorientację spowodowaną słabym dokrwieniem mózgu.
Krótki oddech, dezorientacja, silne zmęczenie bądź nowy atak bólu w klatce
piersiowej to znak, że należy udać się do lekarza.
Cze90 szuka lekarz?

W poniższym zestawieniu znaj dziesz oznaki i objawy, na które zwraca uwagę
1,/
lekarz podejrzewający niewydolność serca. Dzięki liście również Ty sam
będziesz mógł sprawdzić, czy Ty lub bliska Ci osoba nie cierpicie na tę chorobę.
,/
Spuchnięte nogi - nogi puchną z powodu obrzęku (obecności wody
w tkankach; kiedy naprzesz palcem na skórę, zrobi się wgłębienie).
Powiększona wątroba - delikatna, duża wątroba wypełnia się płynem.
,/ Ż ółtaczka - żółte białkówki oczu i żółtawa skóra to obj awy

charakterystyczne dla niewydolności serca. Ich podłożem jest poważne
uszkodzenie wątroby z powodu napływu do niej płynu.
,/ Niespotykane odgłosy dochodzące z serca - lekarz osłuchuje
serce przez stetoskop, zwracając uwagę na wszelkie anomalie.
,/ Szmery - odgłosy trzeszczenia dochodzące z płuc wskazują na obecność
płynu w tkankach płucnych.
,/ Spuchnięty brzuch - opuchlizna pojawia się z powodu obecności
płynu w jamie brzucha.
,/ Zmniejszona objętość moczu - w wyniku niedokrwienia nerek
zmniej sza się produkcja moczu.
,/ Zimne i blade kończyny - ręce i nogi są zimne z powodu słabego
przepływu krwi.
Oczywiście j est to opis bardzo chorej osoby. Zwykle pacjenci maj ąjeden
lub kilka symptomów. Nie chciałbyś pewnego dnia zobaczyć tego wszystkiego
w lustrze! Zacznij zatem wykonywać zalecenia omówione w części III,
służące obniżeniu ciśnienia tętniczego i zmniejszeniu ryzyka powstania
niewydolności serca.
Zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej i EKG pozwalają lekarzowi na

określenie rozmiaru niewydolności serca. Te standardowe badania zleca się
w przypadku większości rodzaj ów chorób serca, w tym jego niewydolności.
Do czego służy badanie frakcji wyrzutowej serca?

Ocena frakcji wyrzutowej jest jedną z najlepszych powstaje obraz serca w chwili spoczynku (obję
metod mierzenia wydajności serca. Frakcja wy tość późnorozkurczowa) i skurczu (objętość koń
rzutowa serca to wynik, jaki daje podzielenie po cowoskurczowa). Objętość krwi w chwili spo
jemności wyrzutowej serca (pojemność krwi czynku po odjęci u od niej objętości krwi po
wypychanej z serca z każdym uderzeniem) przez sku rczu i podzieleniu wyn iku przez objętość
objętość późnorozkurczową (objętość krwi w spoczynku daje właśnie frakcję wyrzutową.
w lewej komorze serca w chwili całkowitego Tych samych danych może dostarczyć zdjęcie
wypełnienia). Jeżeli frakcja wyrzutowa ma ni rentgenowskie.
ską wartość ( na przykład poniżej 50 procent),
Pomiary wykonane w chwili, gdy pacjent ćwi
oznacza to, że spora część krwi z lewej komory
czy, mogą być jeszcze bardziej przydatne, gdyż
pozostaje przy każdym uderzeniu wewnątrz ser
w tym czasie serce jest najmocniej obciążone.
ca, co świadczy o niewydolności mięśnia ser
Często wartości otrzymane w warunkach bez ob
cowego. Te objętości można wyliczyć podczas
ciążenia mogą wydawać się normalne, a w chwili
badania ultradźwiękami ( U SG ), które wykorzy
wysiłku uwidacznia się znacząca niewydolność
stuje różne właściwości odbijania fal dźwięko
serca.
wych przez krew i tkanki serca. W ten sposób
<t' Rentgen klatki piersiowej - badanie pokazuje wielkość serca

i obecność oraz zasięg płynu w płucach. Często widać też żyły w klatce
piersiowej , gdyż powiększają się pod wpływem wycofanej tam krwi.
<t' Elektrokardiogram - badanie wykazuje powiększenie mięśnia
sercowego, a często wiele innych szczegółów.
Leczenie niewv.dolności serca

Gdy padnie diagnoza o niewydolności serca, lekarz powinien podać Ci
informacje na temat choroby i przepisać odpowiednie środki farmakologiczne.
To jednak zbyt skomplikowany proces, żeby można było go omówić w tym
miej scu. Jednakże, takjak w przypadku każdej choroby, powodzenie terapii
zależy od tego, czy zechcesz zastosować się do wskazań lekarza. Może on na
przykład zalecić:
<t' znaczące obniżenie ilości spożywanej soli nie tylko po to, by zmniejszyć
poziom ciśnienia tętniczego, ale żeby - co nawet ważniej sze - zapobiec
zatrzymywaniu wody w organizmie, które to zjawisko kojarzy się właśnie
z nadmiarem soli (w rozdziale 10. znajdziesz informacje na temat
obniżania spożycia soli);
<t' stosowanie pewnych leków:
• środków w rodzaju inhibitorów ACE (zob. rozdział 13.), które pomagają
obniżyć ciśnienie krwi oraz ograniczają zatrzymywanie soli i wody
w organizmie we wczesnym okresie niewydolności serca,
• środków rrwczopędnych w celu pozbycia się soli i wody za pośrednictwem
nerek,
• środków rozszerzających naczynia krwionośne (wazodilatorów) w celu
udrożnienia tętnic,
• naparstnicy, leku, który zwiększa kurczliwość serca;
<t' powstrzymanie się od aktywności fizycznej , by dać sercu wytchnienie,
<t' schudnięcie, by odciążyć serce (to zagadnienie omawiam w rozdziale 9.),
<t' ograniczenie przyjmowania płynów d o nie więcej niż 1 ,5 litra dziennie.
Unikanie cZlJnnikó", rlJzlJka

Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze utrudnia zapanowanie zarówno nad
niewydolnością serca,jak i zawałem mięśnia sercowego. Jeżeli więc chcesz
wykonać pierwszy krok w kierunku poskromienia tych powikłań, ureguluj
swoj e ciśnienie krwi.
Oczywiście niektórych czynników ryzyka wywołujących nadciśnienie nie

można uniknąć (na przykład wystąpienia w rodzinie przypadków chorób
serca w młodym wieku) . Jednakże należy zrobić wszystko, co tylko można,
aby uniknąć lub pozbyć się innych czynników i w ten sposób zapobiec
niewydolności serca i zawałowi - dwóm powikłaniom nadciśnienia tętniczego
- oraz zminimalizować ich wpływ, kiedy już do nich dojdzie. W kolejnych
punktach wyj aśnię, j ak często występuj ą czynniki zwiększaj ące
niebezpieczeństwo obu dolegliwości, jaką rolę odgrywają, kiedyjuż pojawi się
niewydolność serca i wystąpi zawał, oraz jakie są rokowania dla pacjentów.
Kontrola nad cholesterolem

Połowa dorosłych mieszkańców Stanów Zjednoczonych ma nieprawidłowo
podniesiony poziom cholesterolu. Statystyki są odbiciem sytuacj i w Wielkiej
Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. Wskazniki dla różnych grup etnicznych
wyglądaj ą następująco:
<I' Biali: 52 procent mężczyzn i 49 procent kobiet.

<I' Mroamerykanie: 45 procent mężczyzn i 46 procent kobiet.
<I' Latynosi: 53 procent mężczyzn i 48 procent kobiet.
<I' Indianie: 38 procent mężczyzn i 37 procent kobiet.
Zważywszy na te dane, aż dziw bierze, że lekarze nie stykają się ze znacznie

większą liczbą przypadków powikłań, zwłaszcza zawałów mięśnia sercowego,
związanych z nadciśnieniem tętniczym.
Wysoki poziom cholesterolu można wyleczyć. Modyfikacja diety, którą

omawiam w rozdziale 9. , oraz podjęcie aktywności fizycznej (zob. rozdział 12.)
to rozwiązanie dla większości przypadków. Poza tym z cholesterolem, który
nie reaguje na dietę i ćwiczenia, z łatwością można sobie poradzić za pomocą
statyn, grupy silnych leków obniżaj ących jego poziom.
�
"�
Sprawdz, j aki poziom ma Twój cholesterol, i obniż go. Im jego stężenie
będzie niższe, tym lepiej .
OiJraniczanie palenia
Pod wieloma względami palenie tytoniu to większy problem niż wysoki
cholesterol. Najważniej szy jest fakt, że od papierosów się uzależniasz,
a od tłuszczu nie. Owszem, trudno zerwać z nałogiem, ale z całą pewnością
warto podj ąć ten wysiłek.
Około j ednej czwartej Amerykanówjest uzależniona od palenia. W przekroju

etnicznym wygląda to następuj ąco:
� Biali: 26 procent mężczyzn i 24 procent kobiet.

� Mroamerykanie: 29 procent mężczyzn i 21 procent kobiet.
� Latynosi: 25 procent mężczyzn i 13 procent kobiet.
� Indianie: 42 procent mężczyzn i 38 procent kobiet.
Zadziwiające jest to,jak wiele mężczyzn i kobiet wciąż popełnia to powolne

samobójstwo. Jeszcze bardziej zaskakuje odsetek palaczy wśród młodych
ludzi, którzy są doskonale świadomi statystyk dotyczących papierosów i nie
tylko chorób serca, ale i rozedmy płuc, raka płuc i wielu innych nowotworów.
W rozdziale 1 1 . przedstawię wszystko to, co naukowcy wiedzą na temat

rzucania palenia -jednego z naj trudniej szych wyzwań, zjakimi może Ci
przY.iść się zmierzyć. Jednakjeśli chodzi o Twoje zdrowie, nie mógłbyś
zrobić nic bardziej wartościowego.
CukrzlJ.ca pod kontro/q

Obecnie 21 milionów Amerykanów choruje na cukrzycę. To o 5 milionów
(ponad 30 procent) więcej niż w 2002 roku, kiedy pisałem pierwsze wydanie
tej książki! Zawały mięśnia sercowego to zaś naj częstsza przyczyna śmierci
wśród diabetyków - odpowiadają za dwie trzecie przypadków zgonów w tej
grupie. Ponadto mają zwykle bardziej skomplikowany przebieg niż u osób,
które nie choruj ą na cukrzycę. Na przykład rozległość blaszki miażdżycowfj
w tętnicach (obszarów zwężeń w naczyniach krwionośnych) u cukrzyków
prowadzi - w sytuacj i wystąpienia choroby wieńcowej bądź zawału - do
słabej reakcj i na zabieg balonikowania i wymaga przeprowadzenia operacji
wszczepienia by-passów (bardziej inwazyjnego zabiegu). (Zob. wcześniej szy
fragment "Możliwości operacj i", w którym znajdziesz dane na temat obu
zabiegów) .
Jednak rokowania są mniej pesymistyczne w przypadku kontrolowanej

cukrzycy. Oznacza to utrzymywanie stężenia glukozy we krwijak najbliżej
normalnego poziomu (między 80 a 120 miligramami glukozy na decylitr
krwi [mg,HI] ) oraz utrzymanie poziomu hemcglobiny At c (badanie sprawdzaj ące
długoterminową kontrolę cukrzycy) poniżej 7 procent ogólnej hemoglobiny.
Cukrzycę diagnozuje się, gdy stężenie glukozy we krwi wyniesie 126 mg/dl
(lub więcej ) w 2 badaniach na czczo bądź 200 mg/dl w 2 lub więcej badaniach
wykonanych o przypadkowej porze. Jednak pacjent już cierpi na upośledzoną
tolerancj ę glukozy przy poziomie 100 - 126 na czczo lub 140 - 200
o przypadkowej porze. Zwiększone ryzyko zapadnięcia na choroby serca
1 1 fi Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
łączone ze stężeniem glukozy występuje także w przypadku takich niższych
lo/'o/'
poziomów cukru we krwi. Odsetek ludzi cierpiących na tę chorobę nie jest
wcale mały. Otóż amerykańskie statystyki upośledzonej tolerancj i glukozy
wyglądają następująco:
o/'
Biali: 9 procent mężczyzn i 5 procent kobiet.
Mroamerykanie: 3 procent mężczyzn i 5 procent kobiet.
Latynosi: 12 procent mężczyzn i 7 procent kobiet.
Rozwiązanie polega na utrzymaniu niskiej wagi ciała, prowadzeniu aktywnego

trybu życia, unikaniu tłuszczów oraz utrzymywaniu stężenia glukozy poniżej
100 mg/dl na czczo i 140 mg/dl o przypadkowej porze. W ten sposób do
minimum obniżasz niebezpieczeństwo zapadnięcia na chorobę serca.
IntenslJfikacja aktlJwności fizlJcznej

Brak aktywności fizycznej jest z całą pewnością czynnikiem podnoszącym
prawdopodobieństwo zapadnięcia na chorobę serca - w takim samym
stopniu j ak palenie papierosów. Ponieważ wiele osób wykonuje prace,
lo/'o/'
które wymagają niedużo ruchu, powinny one ćwiczyć w czasie wolnym.
Tymczasem taka postawa wciąż jest rzadko spotykana. Poniższe zestawienie
pokazuje, jaki odsetek danej populacj i nie uprawia regularnie sportu.
o/'
Biali: 33 procent mężczyzn i 39 procent kobiet.
Mroamerykanie: 46 procent mężczyzn i 57 procent kobiet.
Latynosi: 50 procent mężczyzn i 57 procent kobiet.
Ktokolwiek twierdzi, że Ameryka idzie naprzód, chyba nie widział tych danych!
Z rozdziału 12. dowiesz się , j ak pozostać w ruchu. Im dalej dojdziesz,
tym dłużej będziesz żył. To aż takie proste.
Rozdział 6
Jak zadbać o nerki?

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Zobaczysz, na czym polegają domowe porządki i poznasz układy filtrujące swoich nerek.
� Zrozumiesz, w jaki sposób funkcjonowanie nerek wpływa na nadciśnienie tętnicze.
� Ujrzysz, jak nadciśnienie upośledza funkcjonowanie nerek.
� Poznasz możliwości leczenia schyłkowej niewydolności nerek i nadciśnienia złośliwego.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
lU imo że wpływ nadciśnienia tętniczego na serce, nerki i mózg omawiam

w 3 oddzielnych rozdziałach, nie oznacza to, że oddziałuje ono na
powstanie tylko jednej choroby - niewydolności serca albo nerek, albo
wystąpienie udaru mózgu. Niekontrolowane nadciśnienie powoduje ich
rozwój w tym samym czasie, więc wszelkie powikłania mogą wystąpić naraz.
Oczywiście pewne czynniki mogą zapobiec zawałowi bądź udarowi mózgu
(na przykład przyjmowanie kwasu acetylosalicylowego), co sprawi, że na
pierwszy plan wysunie się choroba nerek. Ponadto dany pacjent również
z innych powodów może cierpieć tylko na 2 komplikacje w tym samym
czasie. Niemniej, jeśli zapanujesz nad wysokim ciśnieniem, będziesz mógł
zapobiec wszelkim powikłaniom.
Ten rozdział omawia zagadnienie nerek i niszczącego wpływu na nie

nadciśnienia tętniczego. Wyjaśniam w nim, w jaki sposób dokonują się
uszkodzenia, jak przebiegają i w jaki sposób - z braku kontroli - wywiązuje
się schyłkowa niewydolność nerek. Jeśli przeczytasz cały rozdział, zaczniesz,
jak sądzę, równie mocno szanować swoje nerki, jak ja szanuję swoje. Może
nawet wzniesiesz na ich cześć toast szklanką wody!
Nie gódź się na diagnozę nadciśnienia tętniczego, jeżeli nie zostałeś poddany
co najmniej kilku badaniom ciśnienia, a nawet wtedy powinieneś zmierzyć je
samodzielnie w domu, używając do tego niezawodnego urządzenia (zob.
rozdział 2.). W ten sposób będziesz mógł potwierdzić rozpoznanie lekarskie
i dostosować się do reakcji Twojego organizmu na terapię. Gdy nadciśnienie
tętnicze okazuje się faktem, zwykle utrzymuje się stale. Jednak poziom
ciśnienia może spaść, zwłaszcza jeśli człowiek zmieni swój tryb życia,
choć oczywiście pewne uszkodzenia nerek mają charakter nieodwracalny.
Rola nerek
W Twoim ciele znaj duj ą się dwie nerki, z których każda waży około 1 70
gramów (lub mniej niż 0,5 procent ogólnej wagi ciała). Nerka ma średnio
10 centymetrów długości, 5 szerokości i 2,5 grubości. Rysunek 6. 1 pokazuje
położenie nerek wewnątrz ciała.
Nerka Nerka
Moczowód
-----:cct----+ Pęcherz moczowy
IL-----, Cewka moczowa
Rysunek 6 . 1 .
Położenie nerek
Krew dostaje się do nerek za pośrednictwem dużych tętnic nerkowych.

Warstwę ochronną narządu stanowi kora nerkowa, mieszcząca w sobie
naczynia krwionośne oraz kanaliki moczowe. Piramidy nerkowe, wewnętrzna
część tkanki nerkowej , zawieraj ą kanaliki moczowe oraz wyspecj alizowane
tkanki, umożliwiające regulację poziomu rozmaitych substancj i opuszczaj ących
nerki wraz z moczem. Rysunek 6.2 pokazuj e główne części wnętrza nerki.
______ Rozdział 6: Jak zadbać o nerki? 117
Piramida nerkowa
w rdzeniu nerki
Kora
nerkowa ---1-'-'.- Tętnica nerkowa
Żyła nerkowa
Miedn iczka Moczowód

nerkowa
Rysunek 6.2.
Wewnętrzne
części nerki
W kolejnych punktach opiszę różne funkcje nerek, w tym filtrowanie oraz

produkcję reniny i hormonów.
Funkcja filtrowania
Twoje nerki są naprawdę niezwykłe. Co prawda, układ trawienny pozbywa
się wszelkich niepotrzebnych substancji, które przez niego przejdą, ale to nerki
filtruj ą krew, działającąjak samochód transportowy, który odbiera produkty
przemiany materii z wszystkich komórek ciała. Właśnie krew odprowadza je
do specjalnego urzędu do spraw czystości działaj ącego w Twoim organizmie
- nerek.
Nerki co minutę filtruj ą ogromną ilość krwi, około 1,5 litra. W czasie tego
procesu odfiltrowuj ą krwinki (czerwone i białe) oraz większe cząstki pewnych
związków chemicznych w celu powtórnego wykorzystania. Jednak wszystko
inne, w tym substancje toksyczne (normalne produkty przemiany materii),
musi zniknąć. W kolejnym kroku :
I
� Niewielka ilość wody odprowadza związki toksyczne do pęcherza
jako mocz, który następnie opuszcza ciało przez cewkę moczową.
1./ Nerki wchłaniaj ą ponownie związki, które mogą powtómie wykorzystać

- 99 proc �nt I: 0trzebnej wody, sód i inne kluczowe dla ciała elementy
- w orgamzmle.
Uwaga! Krew, która dostaje się do nerek za pośrednictwem tętnic nerkowych,

porusza się coraz węższymi tętniczkami, ostatecznie rozgałęziającymi się na
naczynia włosowate (naj drobniejsze naczynia krwionośne w ciele człowieka) .
Jednak zanim do nich wniknie, przep ływa przez tętniczkę doprowadzającą ,
niewielką tętnicę, która zaopatruj e w krew nifron ("urządzenie" służące nerce
do procesu filtracji; zob. rysunek 6.3). Każda nerka zawiera milion nefronów.
Gdy już końca dobiegnie filtracja, płynna część krwi (wraz z rozpuszczonymi
w niej elementami - sodem, potasem, kwasem moczowym i wieloma innymi)
przechodzi przez naczynia włosowate do tętniczki odprowadzającej.
Torebka Kanalik Kanalik

Bowmana proksymalny dystalny
Rysunek 6.3.
Nefron - nie
powtarzalne Kanalik
urządzenie fil zbiorczy
trujące
Pętla Heniego ---->....�
Sieć naczyń włosowatych w nefronie nosi nazwę kłębuszka nerkowego. Torebka

Bowmana, "bańka" otaczająca kłębuszek, odbiera przefiltrowaną wodę i zaczyna
zwracać większąjej część do krwiobiegu . Jednocześnie torebka odprowadza
wszelkie niepotrzebne substancj e , takie jak mocz, do kanalika
zbiorczego,
miedniczki nerkowej. W ostatnim etapie procesu mocz
a ten wydala je do
płynie moczowodem do pęcherza (na rysunku 6.2 zobaczysz miedniczkę
nerkową i moczowód). Doskonale !
�NIE Ponieważ do przebiegu procesu potrzeba odpowiedniego ciśnienia, które
{łJ
wprawi w ruch płynną część krwi, nerka korzysta z systemu zarządzania reniną,
angiotensyną i aldosteronem, zintegrowanego mechanizmu (zob. rozdział 4.)
utrzymującego pożądany poziom ciśnienia tętniczego. Jednak zbyt wysokie
ciśnienie przez dłuższy czas może doprowadzić do uszkodzenia nerek.
Jeżeli faktycznie do niego dojdzie, w rezultacie może wystąpić tzw. schyłkowa
niewydolność nerek, obj awiająca się niemożnością filtrowania krwi bądź
_______ Rozdział 6: Jak zadbać o nerki? 1 19
usuwania toksyn bez pomocy dializy lub transplantacj i. (Więcej na ten temat
znaj dziesz w punkcie "Schyłkowa niewydolność nerek" w dalszej części
rozdziału) .
Inne funkcje nerek

Nerki - poza tym, że filtruj ą krew i usuwają z ciała niepożądane substancje
- oddziałująjeszcze inaczej n a poziom ciśnienia tętniczego. W tym punkcie
zapoznasz się z 2 kluczowymi problemami: nadprodukcją reniny (enzymu)
i powikłaniami wynikłymi z braku równowagi hormonalnej .
Produkcia ren/n"
Komórki przykłębu5zkowe przylegają do tętniczek doprowadzających
- małych naczyń krwionośnych przewodzących krew do miejsca, gdzie
zostanie ona odfiltrowana. Kiedy jednak tętniczki odkryją, że aktualne
ciśnienie nie wystarczy do przeprowadzenia procesu filtracj i, do akcj i
wkraczają komórki przykłębuszkowe, wydzielając reninę, która daje impuls
do produkcj i angiotensyny II (proces został dokładnie opisany w rozdziale 4.).
W konsekwencj i występuj ą:
� Skurcz naczyń krwionośnych - natychmiast wzrasta poziom ciśnienia

krwi.
� Wydzielenie aldosteronu - natężenie ciśnienia krwi wzrastajeszcze
bardziej , ponieważ aldosteron powoduje zatrzymanie soli i wody
w orgamzmIe.
Gdy tylko komórki przykłębuszkowe wykryją odpowiednie ciśnienie krwi,

zatrzymują produkcję reniny.
Produkcia hormonów
Wyspecjalizowane komórki obecne w nerkach produkują erytropoetynę, hormon
stymuluj ący szpik kostny do wytwarzania większej liczby czerwonych
krwinek. W przypadku utraty krwi bądź związanego z wysokością większego
zapotrzebowania na tlen wzrasta również konieczność pozyskania czerwonych
krwinek, więc nerki produkuj ą erytropoetynę. ]eżelij ednak dojdzie do
uszkodzenia nerek, spada liczba komórek wytwarzających ten hormon
i zaczyna rozwijać się anemia (zmniej szenie liczby bogatych w tlen
czerwonych krwinek) .
Inna ważna funkcj a nerek polega na produkcj i l,25-dihydroksywitaminy D,

hormonu stymulującego pobieranie wapnia z j elit. Stanowi on czynną
postać końcowego produktu witaminy D3, powstałą w następujący sposób:
1 . Proces rozpoczyna się w skórze, w której witamina D przekształca się

w witaminę D3 pod wpływem działania ultrafioletowych promieni
słonecznych.
2. Powstała substancja wędruje do wątroby, gdzie zostaje przekształcona
w 25-hydroksywitaminę D, kolejne stadium produkcj i czynnej
witaminy D3.
3. W końcu dociera ona do nerek, w których powstąje nąjbardzitj czynna forma.
Kiedy słabnie funkcj onowanie nerek, spada poziom wysoce czynnej

witaminy D3. W konsekwencj i wapń niejest absorbowany w wystarczających
ilościach, co powoduje demineralizację kości - ich osłabienie i odwapnienie.
Uszkodzenie nerek
Nerki przy użyciu reniny, aldosteronu, mięśni sercowych i wielu innych
narzędzi znaj dujących się w ciele starają się regulować ciśnienie tętnicze
w kłębuszku nerkowym (zob. wcześniej szy fragment "Funkcja filtrowania",
gdzie znaj duj ą się informacje na temat sieci naczyń włosowatych) . Ciśnienie
musi być na tyle wysokie, żeby móc wypychać wodę i rozpuszczone substancje,
ale nie tak wysokie, żeby zniszczyć komórki kłębuszkowe.
Czy nerki są źródłem większości przypadków

nadciśnienia tętniczego?
Badania dowodzą, że nadciśnienie tętnicze nisz ./ Kiedy zaś szczurowi podatnemu na nadci
czy nerki, co jednak powoduje wystąpienie pier śnienie usunie się nerki i zastąpi je nor
wotnego (bez znanej przyczyny) nadciśnienia tęt malnymi organami od zdrowego zwierzęcia,
niczego? choroba się nie rozwinie.
Wielu naukowców twierdzi, iż jego źródłem jest Badacze doszli zatem do wniosku, że wada musi
funkcjonowanie nerek i na dowód cytują wyniki tkwić gdzi eś w nerkach o dmiany szczurów,
pewnego badania, opublikowane w magazynie u której występuje nadciśnienie. Nawet bowiem
Circulation Research ( czerwi ec 1 97 5 ) . Eks wtedy, gdy nerka pochodząca z takiej odmiany
peryment przeprowadzono na szczurach z dzie szczura wygląda normalnie i nie zetkn ęła się
dzicmym nadciśnieniem tętniczym. Ustalono, że: jeszcze z nadciśnieniem, ostateczn ie i tak je
spowoduje .
./ Jeśli szczur pochodzi z odmiany, która przez
całe życie ma normalne ciśnienie tętnicze, Główny wniosek? Szczury z dziedzicznym nad
a usunie mu się nerki i wszczepi narządy ciśnieniem tętniczym w młodym wieku tracą
szczura z odmiany, u której w późniejszym umiejętność usuwania soli z organizmu. Zatrzy
okresie życia pojawia się nadciśnienie, to mywanie tej substancji w organizmie prowadzi
także zachoruje. do zatrzymywania wody, a to do wzrostu ciśnie
nia krwi .
Kiedy ta regulacja zawiedzie, rozpoczyna się proces niszczenia nerki.

Ponieważ tkanki nerkowej jest coraz mniej , nieuszkodzone jeszcze kłębuszki
muszą coraz więcej filtrować. W rezultacie jeszcze bardziej wzrasta ciśnienie
w kłębuszkach, co prowadzi do nawet poważniejszych uszkodzeń. Podwyższone
ciśnienie, owszem, podtrzymuje funkcjonowanie nerek, ale tylko na krótką
metę; w dłuższej perspektywie przyczynia się bowiem do ogromnych
uszkodzeń.
Wiele dowodów pozyskanych w ramach badań naukowych wskazuje na to,
./
że to nadciśnienie tętnicze w kłębuszkach nerkowych powoduje uszkodzenia
nerek:
./
Jeżeli usunie się 90 procent zwierzęcej nerki, podwyższone ciśnienie
zniszczy pozostałe kłębuszki.
./
Kiedy zwierzęta podda się diecie ubogiej w białko, która obniża ciśnienie
krwi w kłębuszkach, spowolni się proces niszczenia .
./
Leki, które obniżają ciśnienie kłębuszkowe u ludzi - nawet jeśli nie
da się tego obniżenia potwierdzić pomiarem wykonanym na ręce
- opóźniaj ą rozpoczęcie procesu niszczenia .
Leki, które według tradyqjnych metod pomiaru (na kończynie) obniżają
ciśnienie krwi u zwierząt, ale nie obniżają ciśnienia kłębuszkowego,
nie chronią nerek.
Na tym etapie badań nie wiadomo do końca, wjaki dokładnie SpOSOD podwyższone
ciśnienie kłębuszkowe prowadzi do uszkodzenia nerek. Najnowsze badania
dowodzą, iż ciśnienie stymuluje produkcję pewnych substancji chemicznych,
które pobudzają wzrost komórek w kłębuszkach, a zdrowym komórkom
szkodzą. Przyczyną mogą być komórki śródbłonka (wyściełające wnętrze
naczyń krwionośnych) , gdyż to one wytwarzają tlenek azotu (ważny związek
rozszerzaj ący naczynia) i substancje mogące zniszczyć naczynia krwionośne.
Im więcej komórek powstanie na niewielkiej przestrzeni kłębuszka nerkowego,
tym bardziej zmniej szy się j ego powierzchnia, a to ograniczy ilość krwi, która
może zostać przefiltrowana.
Jeżeli lekarz podejrzewa uszkodzenie nerek, zleca wykonanie badania krwi

sprawdzaj ącego stężenie azotu mocznikowego i kreatyniny oraz badania moczu,
które ustalijakość funkcj onowania Twoich nerek. Uwaga! Niezwykle
ważnym testemjest badanie poziomu albuminy (białka) w moczu. Stężenie
w wysokości ponad 300 miligramów dziennie sugeruje bardzo gwałtowne
upośledzenie funkcj onowania tych narządów. Ponadto lekarz przeprowadzi
1././
badania wizualne, abyj eszcze dokładniej określić poziom uszkodzeń i ustalić
przyczynę niewydolności nerek. Do tego typu badań należą:
USG nerek, pokazujące ich wielkość i kształt;

biopsj a nerek, służąca identyfikacj i określonej choroby, która powoduje
uszkodzenia;
,/ tomografia komputerowa, która daje dokładniejszy obraz nerek niż

zwyczajne zdjęcie rentgenowskie;
,/ rezonans magnetyczny, ukazujący przekrój nerek;
,/ arteriografia nerkowa, która pokazuje wygląd tętnic nerkowych
i ewentualnych zwężeń;
,/ badanie izotopowe nerek, dostarczające informacj i na temat dopływu
krwi do narządów i ich funkcjonowania.
Wielu badaczy twierdzi, że przyczyną pierwotnego nadciśnienia tętniczego

może być to, iż nerka, która sprawia wrażenie prawidłowej , ma obniżoną
zdolność usuwania soli z organizmu. (Zob. wyżej ramkę "Czy nerki są
'Źródłem większości przypadków nadciśnienia tętniczego?"). To naukowe
stanowisko j est dodatkowo poparte faktem, że w każdej społeczności
spożywaj ącej sól w dużych ilościach występuje większa zapadalność na
nadciśnienie tętnicze. W rozdziale 10. znajdziesz szczegółowy opis bliskiego
związku,jaki istniej e między solą a nadciśnieniem.
Złośliwe nadciśnienie tętnicze

Złośliwe nadciśnienie tętnicze (często diagnozowane u palaczy i młodych
Mroamerykanów płci męskiej ) dotyczy około procenta osób z nadciśnieniem.
Przejawia się ono niezwykle wysokim ciśnieniem (wartości rozkurczowe
często przekraczają 150 mm Hg) oraz poważnymi powikłaniami, na przykład:
,/ poważnymi uszkodzeniami wzroku:

• obrzękiem tarczy nerwu wzrokowego (w miejscu, gdzie nerw przechodzi
z mózgu do oka),
• wysiękami (białymi, matowymi punktami powstałymi z wypływu
płynów do przedniej części siatkówki),
• krwawieniem z naczyń włosowatych w oku,
• ślepotą;
,/ postępującym uszkodzeniem mózgu, które może początkowo dawać
znać o sobie jako ból głowy (człowiek może odczuwać dezorientację
i ostatecznie zapaść w śpiączkę);
,/ gwałtownym rozwoj em częściowej lub pełnej utraty czynności nerek;
,/ mdłościami i wymiotami;
,/ zastoinową niewydolnością serca.
Zycie przed stworzeniem cudownych leków i po nim

Zanim opracowano specjalne leki służące do żyli rok dłużej. Typowym badaniem tego typu
kontrolowania wysokiego ciśnienia, naukowcy jest eksperyment opisany w czasopiśmie Journal
przebadali i obserwowali ogromną liczbę osób ot Chronic Diseases (styczeń 1 955), w ramach
z niekontrolowanym nadciśnieniem tętniczym . którego przez średnio 20 lat obserwowano 500
Po około 1 5 - 25 latach nieustabilizowanego pacjentów.
ciśnienia u 40 procent pacjentów pojawiało się
Obecnie jednak człowiek ze schyłkową niewy
anormalnie wysokie stężenie białka w moczu
dolnością nerek ma większe szanse na dłuższe
(wskazujące na uszkodzenie nerek) - tzw.
życie z powodu możliwości dializ i przeszczepu
białkomocz. Osoby te żyły o średnio 5 lat dłużej.
nerki. 1 0 procent zgonów związanych z nadci
Z kolei pacjenci, u których stwierdzono pod
śnieniem tętniczym jest spowodowane niewy
wyższony poziom azotu mocznika we krwi (do
dolnością nerek.
wód na zahamowanie funkcjonowania nerek),
Poważnie podwyższone ciśnienie krwi nie wystarczy do postawienia diagnozy

o złośliwym nadciśnieniu tętniczym. Nawet ludzie, u których pomiary ciśnienia
stale daj ą wysokie wartości, wcale nie muszą na nie chorować. Zeby postawić
diagnozę, musi bowiem pojawić się kilka objawów podanych w powyższym
zestawieniu.
Złośliwe nadciśnienie tętnicze wymaga leczenia szpitalnego, gdyż jest to

sytuacja zagrażająca życiu. Może się okazać, że pacjent do tej pory nie wiedział,
iż cierpi na nadciśnienie. Do szpitala może trafić zdezorientowany,
z niewydolnością serca i objawami braku czynności nerek. (Badanie lekarskie
powinno wykryć wysokie ciśnienie oraz osłabienie funkcji psychicznych).
Kiedy lekarz spoj rzy pacj entowi w oczy, ujrzy obrzęk tarczy nerwu
wzorkowego, krwawienie, które może mieć postać małych kropek bądź
wylewu w kształcie płomienia, i skurcz tętnic ocznych.
Bezpośrednia przyczyna złośliwego nadciśnienia tętniczego nie jest znana.

Spośród różnych możliwości należy wyróżnić:
<t' słabą kontrolę nad ciśnieniem tętniczym ciśnieniu krwi

-
zezwala się na wzrost do niebezpiecznego poziomu;

<t' produkcję pewnych związków chemicznych przez uszkodzone
nerki - takie związki mogąjeszcze poważniej uszkodzić nerki
i spowodować skurcz naczyń krwionośnych, a tym samym wzrost
ciśnienia krwi;
<t' stłumienie działania innych substancji, które zwykle powodują
rozszerzenie naczyń krwionośnych.
Za przyczynę nawet jednej trzeciej przypadków złośliwego nadciśnienia

tętniczego można uznać powody, dla których powstaje nadciśnienie wtórne
(zob. rozdział 4.) , zwłaszcza blokowanie przepływu krwi przez tętnice
nerkowe (zwężenie tętnicy nerkowej) .
1 2fi Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Czym jest tętniak nerki?

Kiedy w naczyniach krwionośnych ciała zaczy wybrzuszają się i tworzą tętniak, cienki pęche
nają dawać znać o sobie zmiany miażdżycowe rzyk wypełniony krwią i narażony na działanie
(ateroskleroza; proces, w którym cholesterol zbyt dużego ciśnienia. Tętniak może pęknąć,
znajdujący się w tętnicach powoduje ich zwę co spowoduje wyciek krwi do wewnątrz ciała.
żenie; zob. rozdział 4 .), wpływają one również Jeżeli będzie zamknięty, może skończyć się
negatywnie na tętnice nerkowe. Jednak ścianki wstrząsem lub nawet śmiercią. Taką diagnozę
tych naczyń są cieńsze niż zwykłych tętnic. należy brać pod uwagę, gdy u pacjenta z nadci
Pod wpływem podwyższonego ciśnienia krwi śnieniem nagle powstanie bardzo niskie ciśnienie.
Przed 1 950 rokiem, kiedy nie istniała j eszcze możliwość leczenia

nadciśnienia tętniczego, większość pacjentów z nadciśnieniem złośliwym
umierała w ciągu 6 miesięcy. Jednak obecnie dostępne są skuteczne metody
obniżania ciśnienia. Reakcja na terapię zależy zaś od rozmiaru nieodwracalnego
uszkodzenia nerek:
<I' Jeżeli uszkodzenie nerek jest minimalne, ponad 90 procent pacjentów

po 5 latach wciąż żyje.
<I' Spośród osób z uszkodzonymi nerkami po 5 latach przy życiu pozostaje
65 procent.
Jeżeli pacjenci nie umrą z powodu śmiertelnego zawału serca, ostateczną

przyczyną zgonu zwykle jest schyłkowa niewydolność nerek (którą omawiam
w kolej nym punkcie) , szczególnie gdy ich nerki wykazują oznaki uszkodzeń.
SchIJłkowa niewIJdo Iność nerek

Schyłkowa niewydolność nerek , znana również pod nazwą niewydolności
chronicznej bądź przewlekłej, oznacza zanik co najmniej 90 procent czynności
narządu. Nerki nie mogąj uż wykonywać swojej podstawowej funkcji
- usuwania niepotrzebnych produktów przemiany materii. W konsekwencj i
zbyteczne związki oraz nadmierne ilości płynów (które w normalnych
okolicznościach są wydalane na zewnątrz przez cewkę moczową) pozostają
w organizmie. Zeby przeżyć, pacj ent musi poddać się przeszczepowi nerki
bądź dializie.
W Stanach Zj ednoczonych ponad pół miliona osób! leczy się na schyłkową

niewydolność nerek. Z każdym rokiem liczba ta rośnie. Poza tym:
! W Polsce oficjalne dane mówią o mniej więcej 10 tysiącach osób leczonych terapią nerkozastępczą,
jednak tego typu leczeniem należałoby objąć jeszcze kilka tysięcy chorych - przyp. tlum.
______ Rozdział 6: Jak zadbać o nerki? 1 25
<t' Ponad połowa z nich to mężczyźni.

<t' Około dwóch trzecich to osoby rasy kaukaskiej , ajedna trzecia to
Mroamerykanie.
<t' Największa grupa wiekowa obejmuje osoby od 45. do 64. roku życia.
<t' Co roku umiera prawie j edna piąta pacjentów ze schyłkową
niewydolnością nerek.
<t' Koszt opieki nad osobami ze schyłkową niewydolnością nerek wynosi
w USA 30 miliardów dolarów rocznie.
Nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i wiele innych chorób, które niszczą nefrony

służące do filtrowania krwi (opisałem je we wcześniejszej części rozdziału) ,
mogą doprowadzić do schyłkowej niewydolności nerek. Jednakże osoby,
u których zanikaj ą czynności nerek, zwykle nie zdają sobie z tego sprawy,
dopóki nie zaczną odczuwać objawów samej choroby. W rzeczywistości:
<t' Często zaczynają czuć się chorzy, dopiero gdy uszkodzenia obejmą aż
90 procent funkcj i nerek i ich zdolności do usuwania toksyn z organizmu.
<t' Gdy zaniknie 70 procent czynności nerek, mogą wystąpić u nich
nadciśnienie tętnicze, anemia i choroby kości; jednak człowiek
w dalszym ciągu może nie zdawać sobie nawet sprawy z anomalii.
Próby obniżenia wysokiego ciśnienia krwi w ogromnym stopniu obniżyły

podatność na choroby serca (zob. rozdział 5.) i udary mózgu (zob. rozdział 7.).
Jednak w przypadku schyłkowej niewydolności nerek tak się nie dzieje,
prawdopodobnie dlatego, że - na całym świecie - nadciśnienia nie kontroluje
się odpowiednio dobrze czy odpowiednio długo. Bez względu zatem na to,
czy nadciśnienia w ogóle się nie leczy, czy leczy sięje nieprawidłowo, wynik
zwykle jest taki sam: jeżeli pacjent nie umrze na zawał serca albo udar mózgu,
rozwinie się schyłkowa niewydolność nerek.
Obecnie do najpowszechniejszych przyczyn schyłkowej niewydolności

nerek należą cukrzyca (33 procent) i nadciśnienie tętnicze (25 procent) .
Za resztę przypadków odpowiadają choroby wewnętrzne nerek.
Osoba z nieleczoną schyłkową niewydolnością nerekjest ciężko chora.

Objawy obej muj ą całe ciało i mogą przybrać postać:
<t' zmęczenia i osłabienia;

<t' łatwiej szego siniaczenia ciała;
<t' swędzenia skóry o żółto-brązowej barwie;
<t' metalicznego posmaku w ustach;
<t' oddechu o zapachu moczu;
,/ zadyszki (nawet podczas nieruchomego siedzenia i czynności

wykonywanych z minimalnym natężeniem) ;
,/ mdłości i wymiotów;
,/ chudnięcia;
,/ bólu głowy;
,/ impotencji;
,/ częstego oddawania moczu, które zaburza sen;
,/ skurczów w nogach (zwłaszcza w nocy podczas prób zapadnięcia w sen) ;
,/ rozdrażnienia;
,/ utraty przytomności.
Te oznaki i objawy przygasają, gdy rozpocznie się proces leczenia. Niezależnie

j ednak od tego, czy nerki zawiodą z powodu nadciśnienia, cukrzycy czy
j akiej ś innej przyczyny, terapia na tym etapie wygląda tak samo: ma postać
dializy albo przeszczepu.
Obie możliwości leczenia schyłkowej niewydolności nerek - opisane

w kolej nych punktach - maj ą swoje dobre i złe strony. W Polsce oba zabiegi
są refundowane przez państwo, nie należy zatem martwić się o dodatkowe
koszty.
Jeżeli Twoje nerki nie są w pełni sprawne, a prZ)jmujesz leki na inną chorobę,
dawki tych środków należy odpowiednio dostosować,jeśli leki te są usuwane
z moczem z organizmu. Porozmawiaj o tym z lekarzem podczas omawiania
możliwości leczenia schyłkowej niewydolności nerek.
Dializa� która ratuje żlJcie

Gdy nerki całkowicie zawiodą, takjak to się dzieje w przypadku schyłkowej
ich niewydolności, nie będą mogły filtrować już krwi ani usuwać z organizmu
zbędnych związków. Wcześniej zaznaczyłem w ramce "Zycie przed
stworzeniem cudownych leków i po nim", że człowiek z tym schorzeniem
oraz nieleczonym nadciśnieniem tętniczym nie może spodziewać się
długiego życia. Jednak nowoczesne metody medyczne służące usuwaniu
toksyn - dializa otrzewnowa i hemodializa - pozwalają na odfiltrowanie
niepotrzebnych substancj i z krwi i usunięcie z ciała niebezpiecznych
związków toksycznych. Spośród 500 tysięcy pacjentów ze schyłkową
niewydolnością nerek w USA 350 tysięcy poddawanych jest dializie.
Dializa otrzewnowa
Jeżeli cierpisz na schyłkową niewydolność nerek, możesz potrzebować
dializy otrzewnowej , która przej mie na siebie czynności filtrujące otrzewnej
(błony wyściełaj ącej j amę brzuszną) . Otóż otrzewna zapobiega przenikaniu
większych elementów krwi, na przykład krwinek i białek, a umożliwia
przejście płynnej j ej części wraz z rozpuszczonymi substancjami.
Dializa otrzewnowa składa się z 3 etapów:

1 . Chirurg w j amie brzucha umieszcza na stałe cewnik.
2. Przez cewnik do j amy brzucha podaje się dializat, roztwór soli i cukru.
3. Zbędne produkty przemiany materii z uwagi na swoje wysokie stężenie
wchłaniane są przez dializat.
4. Dializat oraz inne szkodliwe substancje wyprowadza się na zewnątrz
przez cewnik.
Każdy cykl wprowadzenia i usunięcia dializatu nosi nazwę wymiany. Tę odmianę

dializy przedstawia rysunek 6.4.
Dializat ---tt--ł-
Cewnik ---t\t-----\
Otrzewna
Jama brzucha --+->r-

I II
I .
Rysunek 6.4.
Technika dial izy
otrzewnowej
Dializę otrzewnową bardzo często przeprowadza się w domu. Lepsze wyniki

daj e wykonanie kilku "wymian" dziennie niż jednej . Istnieją 3 rodzaj e
dializy otrzewnowej :
<I' Ciągła ambulatolJjna dializa otrzewnowa wykorzystuje siłę

ciążenia do wypełniania i opróżniania jamy brzucha. Zwykle pacjent
potrzebuj e 3 4 wymian w ciągu dnia i 1 w nocy.
-
<I' Ciągła cykliczna dializa otrzewnowa korzysta ze specjalnego

urządzenia, które wprowadza i usuwa dializat z brzucha, zwłaszcza
w nocy, co dodatkowo usprawnia nocny zabieg. Podczas snu przechodzi
się od 3 do 5 wymian. Kolejnej , dłuższej wymiany dokonuje się za dnia
przy użyciu roztworu o wyższej zawartości cukru, co sprzyja lepszemu
usuwaniu szkodliwych substancj i z organizmu.
<I' Nocna przerywana dializa otrzewnowa polega na 6 wymianach
lub więcej , przeprowadzanych w nocy za pomocą urządzenia zwanego
cyklerem. W ten sposób unika się zabiegu za dnia. Ponieważ ta technika
nie jest naj skuteczniej sza, stosuje się ją zwykle u pacjentów, u których
nie do końca zanikły czynności nerek.
Skuteczność każdej wymiany określa się na podstawie badania dializatu

oraz krwi i moczu pacj enta. Poziom szkodliwych substancj i w tych 3 płynach
decyduj e o tym, czy pacjent potrzebuje kolejnej dializy, więcej roztworu,
innego stężenia cukru w dializacie, czy wszystkich tych 3 elementów naraz.
Domowa dializa otrzewnowa ma dobre i złe strony. Do zalet zaliczamy to, że:
<I' Pacjent sam kontroluj e swoje leczenie, więc łatwiej mu planować

własne życie.
<I' Pacj ent nie musije'zdzić do szpitala ani stacj i dializ.
<I' Ograniczenia dietetyczne są znikome, z w)jątkiem spożywania białka.
<I' Pacj ent jest zdolny do podróżowania, gdyż może przewieźć aparat albo
wysłać go zawczasu w miejsce przeznaczenia.
<I' Pacj ent może uprawiać sport, szczególnie gdy poddaje się nocnej
przerywanej dializie otrzewnowej .
Do wad zaliczamy to, że :
I
<I' Pacjenci często zapominają o przeprowadzeniu dializy i chorują·
<I' Pacj ent musi przejść szkolenie, żeby wiedzieć, jak wykonywać dializę.
<I' Wykorzystanie cyklera wymaga pomocy ze strony partnera.
I
<t' Na sprzęt i materiały dializacyjne należy przeznaczyć dodatkowe
miej sce w domu.
<t' Do częstych powikłań należy zapalenie otrzewnej.
Zapalenie otrzewnej powoduj e wzrost temperatury ciała. Brzuch może

wydawać się wrażliwy i obrzęknięty. Pacjent może mieć mdłości i wymiotować.
Z kolei dializat staje się mętny, a nie przejrzysty jak zawsze - może to być
spowodowane rozwojem bakterii.
Jeżeli zauważysz takie obj awy, natychmiast udaj się do lekarza. Zapalanie
otrzewnej można wyleczyć. Zwykle dobrze reaguje na antybiotyki.
Czasamij ednak następuj e nawrót i dochodzi do zakażenia cewnika
bakteriami. Wtedy należy założyć nowy cewnik.
Powodzenie dializy otrzewnowej zależy od tego:
I
<t' ile dializatu wprowadzi się do jamy brzucha,
<t' j ak szybko szkodliwe substancje przejdą do dializatu.
Niektóre osoby nie mogą stosować tej formy dializy, gdyż ich otrzewna nie
pozwala na odpowiednio szybki przepływ płynów ustrojowych. W takiej
sytuacj i lepszą metodą leczenia schyłkowej niewydolności nerek może się
okazać hemodializa.
Są też inne powody, dla których pewne osoby nie mogą poddawać się dializie
otrzewnowej , na przykład:
<t' nieswoiste zapalenia jelit,

<t' niemożność samodzielnej opieki bądź brak opiekuna,
<t' przeprowadzona wcześniej rozległa operacja chirurgiczna w jamie
brzucha, po której pozostało wiele blizn.
Hemodializa
Podczas hemodializy krew przepływa przez aparat do dializy ("sztuczną nerkę").
Zabieg składa się z kilku etapów:
1 . Chirurg przeprowadza drobny zabieg polegający na połączeniu tętnicy
i żyły w przetokę tętniczo-żylną (tworząc nietypowe scalenie), która
pozwala na większy przepływ krwi.
Przetoka goi się po mniej więcej miesiącu. Wtedy można już umieścić
igłę w tętnicy (odprowadzającej krew do aparatu) i żyle (którą krew
powraca do ciała) .
130 Część I I : Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
2. Krew z tętnicy wchodzi do aparatu i przenika przez filtry, które

naśladują funkcjonowanie kłębuszków nerkowych (zob. wcześniej szy
punkt " Funkcj a filtrowania " ) . Usunięciu ulegaj ą zbędne produkty
przemiany materii, podczas gdy normalne składniki organizmu są
zatrzymywane bądź zwracane do ciała.
3 . Krew wraca do ciała przez igłę prowadzącą do żyły.
Mechanizm hemodializy przedstawia rysunek 6 . 5 .
&tt--- Hemodializer
o
o
o
Aparat do hemodializy ______+_
( " sztuczna nerka " )
Przepływ krwi _____---===::\�t_-Y

do aparatu
Przepływ krwi
z powrotem --------/
do organizmu
Rysunek 6.5.
Technika
hemodializy
Hemodializa zazwyczaj trwa 2 do 4 godzin. Należy ją przeprowadzać 3 razy

w tygodniu. Podobnie jak w przypadku dializy otrzewnowej , płyn powstały
w toku zabiegu oraz krew pacj enta można poddać badaniu i określić trafność
terapii.
Hemodializa - takjak dializa otrzewnowa - ma swoje zalety i wady.

Do tych pierwszych zaliczamy to, że :
1./ Można ją przeprowadzić w domu2, stacji dializ albo w szpitalu:

• Leczenie w domu pozwala na samodzielne układanie planu dnia,
o ile pacjent stosuje się do zaleceń lekarza.
2 W Polsce tego typu dializy wykonuje się tylko w placówkach medycznych - przyp. tlum.
• Leczenie w szpitalu daje pewność, że gdy zajdzie potrzeba, znajdzie

się profesj onalna pomoc. Poza tym pacjenci często są poddawani
zabiegowi grupowo, co daje im możliwość spotkania się z osobami
o podobnych problemach.
<t' Zabiera znacznie mniej czasu niż dializa otrzewnowa.
Do wad hemodializy zaliczamy to, że :
<t' Pacjenci muszą stosować niezwykle ostrożną dietę i unikać płynów

(w zależności od ilości wytwarzanego moczu) , soli, pokarmów
zawierających fosfor Uak mleko, sery i czekolada) i potas (na przykład
cytrusów i pomidorów) .
<t' Oddalenie leczenia od domu wymaga regularnych podróży do szpitala.
<t' Aparat do dializy i reszta sprzętu zajmują wiele miej sca w domu.
<t' Pacjentów należy przeszkolić w kierunku stosowania i kontrolowania
domowej hemodializy. Na przykład muszą wiedzieć, jak docisnąć igły,
gdy pojawi się krwawienie, i zachować czujność, jeśli chodzi o dbałość
o przetokę i zapobieganie infekcjom.
Przeszczep nerki
Przeszczep - o ile to tylko możliwe -jest naj lepszą odpowiedzią na
schyłkową niewydolność nerek. Otrzymujesz bowiem nowy, zdrowy organ,
który sprawuj e się j ak Twoj e dobre stare nerki. Spośród 500 tysięcy pacjentów
ze schyłkową niewydolnością nerek w Stanach Zjednoczonych 1 50 tysięcy
poddano zabiegowi transplantacj i.
W ramach operacj i przeszczepu pacjent otrzymuje nową nerkę od żyjącego

krewnego bądź dawcy, który niedawno zmarł. W przypadku nerki od
członka rodziny zabieg transplantacj i można przeprowadzić natychmiast.
Natomiast w przypadku nerki pochodzącej od zmarłego pacjent zostaje
wpisany na listę oczekujących.
Jak pokazano na rysunku 6.6, nowa nerkajest umieszczana w dolnej części

j amy brzucha. Odbywa się to podczas operacj i trwającej około 4 godzin.
Niewydolne nerki zazwyczaj zostają na swoim miejscu, chyba że są zakażone
albo wywołuj ą nadciśnienie. Tętnice w nowej nerce przyłącza się do tętnic
pacj enta. Na rysunku widać, że do pęcherza przeszczepia się również
moczowód. Jednak nowa nerka może zacząć wytwarzać mocz dopiero
po kilku dniach lub tygodniach. Hospitalizacja trwa tydzień lub 2;
po 4 możnajuż wrócić do pracy.
Chora
-+------.ł-- Chora nerka
nerka -------ł---+_
-----1rł---+--- Przeszczepiona
nerka
'N�[-\------ł- Przeszczepiony
moczowód
Rysunek 6.6.
Położenie prze
szczepionej
nerki w jamie
brzucha
90 procent przeszczepionych nerek (od członków rodziny i nieznanych

dawców) wciąż funkcj onuje rok po operacj i, a 80 procent pracuj e również
po 5 latach. Ogólnie rzecz biorąc, nerki pochodzące od Ż)jących dawców
działają do 1 5 lat, a narządy od zmarłych dawców wytrzymują 10.
Zanim poddasz się przeszczepowi, musisz spełnić następujące wymagania:
1/' Twój stan zdrowia musi pozwalać na wytrzymanie trudów operacj i
1/'1/' i przY.i mowanie leków zapobiegających odrzuceniu organu.

Jesteś gotowy na regularne przyjmowanie leków.
Nie cierpisz na inne schorzenia, które nie sprzyjaj ą pomyślnemu
przeszczepowi (na przykład nowotwór w ostatnich 2 latach,
1/' poważną chorobę serca bądź płuc) .

Masz wokół siebie osoby, które będą Cię wspierać i pomagać Ci.
Jedynie połowa pacj entów dializowanych znaj duj e się w na tyle dobrym
stanie zdrowia, by móc poddać się przeszczepowi.
Przeszczep nerki to rozwiązanie długoterminowe, które charakteryzuje się

następuj ącymi zaletami:
l1/'1/' Pacj enci czuj ą się tak samo j ak przed zapadnięciem na chorobę·
Nie trzeba przeprowadzać dializ, o ile nerka działa sprawnie.
I
<t' Pacjenci muszą przestrzegać jedynie kilku ograniczeń dietetycznych,
na przykład ograniczyć spożywanie pokarmów bogatych w tłuszcz,
kalorycznych i zawierających duże ilości sodu i potasu.
Podobnie j ak w przypadku innych form terapii, tak i ta ma pewne wady:
<t' Przeszczep polega na przeprowadzeniu poważnej operacji.

<t' Niewiele nerekj est dostępnych do przeszczepu, więc jeśli pacjent
musi czekać na dawcę, może to potrwać dosyć długo, niekiedy całe lata.
Do tego czasu należy ratować się dializą.
<t' Czasami przeszczepy się nie przY.imują i trzeba przeprowadzić drugą
operację.
<t' Pacjenci przez całe życie muszą przY.i mować specjalne leki zwane
immunosupresyjnymi, żeby zapobiec odrzuceniu przeszczepionej nerki
przez organizm. Stosowanie tych środków ma skutki uboczne,
na przykład wzrost podatności na cukrzycę i osłabienie układu
odpornościowego (co wzmaga prawdopodobieństwo infekcji).
<t' Leki albo odrzucenie nowej nerki mogą być odpowiedzialne za
powstanie nadciśnienia tętniczego (które występuje u 90 procent osób
po przeszczepie) , a to może jeszcze poważniej uszkodzić nowy organ.
W 2006 roku ponad 65 tysięcy osób czekało w USA na przeszczep. Co roku

wykonuj e się w tym kraj u 20 tysięcy zabiegów transplantacj i nerki, więc
zapotrzebowanie na nowe operacje jest ogromne. Ograniczający wpływ na
liczbę przeszczepów ma oczywiście dostępność nerek.
Jeżeli masz zdrowe nerki, pomyśl o tym, żeby umieścić w swoim portfelu
informację, że zgadzasz się na wykorzystanie Twoich nerek oraz innych
narządów w wypadku nagłej i nieoczekiwanej śmierci. (Więcej informacji
znaj dziesz n a stronie www.dawca.pl) . W ten sposób uratujesz życie 2 osobom
z chorymi nerkami, a 2 innym podarujesz wzrok, oddając rogówki.
Jeżeli znaj dujesz się na liście osób oczekujących na przeszczep, przygotuj się
na to, że operacja może odbyć się w każdej chwili. Spakuj zawczasu torbę do
szpitala i zadbaj o transport. Bądź gotów na to, że będziesz musiał pozostać
w rej onie ośrodka transplantacyjnego przez mniej więcej 4 tygodnie.
Odwiedź stronę www.przeszczep.pl. na której znajdziesz bazę ośrodków
przeprowadzających transplantacje. Sprawdź:
<t' doświadczenie ośrodka,

<t' współczynnik przeżycia po przeszczepie w danym ośrodku,
<t' dostępność innych usług (grup wsparcia oraz pomocy w przejazdach
i zakwaterowaniu) .
Zdziwisz się , j ak wiele tego typu ośrodków istnieje w Polsce. W zasadzie

w każdym większym mieście j est chociaż jeden taki punkt. W każdym zaś
pracują osoby z ogromnym doświadczeniem.
Rozdział 7
Jak zabezpieczyć swój mózg?

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poznasz różne rodzaje udarów mózgu.
� Zaznajomisz się z ryzykiem związanym z nadciśnieniem tętniczym.
� Poznasz czynniki ryzyka i objawy.
� Dowiesz się, na czym polegają badania, leczenie oraz rehabilitacja osoby,
która przeżyła udar mózgu.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
K od pojęcia wylewu, gdyż przypadłość przypomina nieco zawał serca)

ażdego roku na całym świecie z powodu udaru mózgu (wolę ten termin
umiera co najmniej 5 milionów osób, a kolejnym 1 5 milionom udaje się

wyjść z udaru z życiem. Jednak takie osoby resztę życia mogą spędzić
uzależnione od dobrej woli innych ludzi - często bowiem nie mogą już
zrozumiale mówić i (lub) muszą poruszać się na wózku inwalidzkim
w wyniku paraliżu będącego następstwem udaru.
Udar mózgu niekoniecznie jest chorobą osób starszych; 28 procent nowszych

przypadków dotyczy osób poniżej 65. roku życia. W samych Stanach
Zjednoczonych udar przechodzi rokrocznie 700 tysięcy osób, a 1 62 tysiące
umierają. 70 procent z tych, którzy przeżyli, obywa się bez pomocy innych
ludzi, ale 30 procent popada w całkowitą niepełnosprawność. 4 miliony
osób po udarze mózgu w USA cierpi na jakąś odmianę inwalidztwa. W Japonii
z kolei liczba przypadków udaru mózgu przez pewien czas spadała, jednak
obecnie znowu się podnosi. W krajach Europy Wschodniej oraz Federacji
Rosyjskiej współczynnik zapadalności również się zwiększa, poza tym coraz
więcej przypadków kończy się śmiercią w porównaniu z bardziej rozwiniętymi
regionami świata, takimi jak Stany Zjednoczone, Kanada i Europa Zachodnia.
Do udaru, zwanego również udarem naczyniowym mózgu, dochodzi, kiedy

następuje odcięcie dopływu krwi do pewnej części narządu. W zależności
od rozmiaru ataku jego ofiary często dotykają upośledzenie mowy i wzroku,
drgawki, paraliż i śpiączka. A im wyższe nadciśnienie tętnicze, tym większe
prawdopodobieństwo udaru mózgu.
Udary mózgu nie faworyzują żadnej grupy społecznej, nie przedkładają

biednych nad bogatych, sławnych nad nieznanych. Prawdopodobnie
najlepiej znaną ofiarą udaru mózgu był prezydent Stanów Zjednoczonych
136 Część I I : Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Franklin Delano Roosevelt. W 1945 roku, gdy II wojna światowa zbliżała się
j uż ku końcowi, prezydent zmarł w ciągu kilku godzin od ataku, w wieku
63 lat. Cierpiał na nieodpowiednio leczone nadciśnienie tętnicze. Z drugiej
strony słynny dziewiętnastowieczny francuski bakteriolog Ludwik Pasteur
w wieku 46 lat przeszedł udar mózgu, w wyniku którego paraliżu doznała
lewa część j ego ciała. Aj ednak Pasteur naj lepszą pracę - wpisanie się do
historii medycyny i przede wszystkim odkrycie bakterii odpowiedzialnych
za przenoszenie chorób zakaźnych - wykonał w czasie kolejnych 25 lat
swojego życia.
W tym rozdziale omawiam przyczyny udarów mózgu, opisuj ę znaki

ostrzegawcze poprzedzające atak i objawy wskazujące na to, że udar mózgu
właśnie się dokonuje. Kładę również nacisk na wartość wczesnej diagnozy
i leczenie. WY.iaśniam, jaką pracę należy włożyć w rehabilitację osoby, która
przeżyła udar. Sprawdź zatem, czy rozumiesz wszystkie informacje zawarte
w tym rozdziale, gdyż w ten sposób zabezpieczysz się przed niszczącym
wpływem druzgocących powikłań na Twoje życie.
Co prawda, zagadnienia związane z mózgiem omawiam oddzielne od

problemów poświęconych sercu (zob. rozdział 5.) i nerkom (zob. rozdział 6.) ,
j ednak nie oznacza to, że u danej osoby mogą pojawić się tylko uszkodzenia
mózgu związane z nadciśnieniem, a zawał serca czy niewydolność nerekjuż
nie. Otóż nadciśnienie tętnicze - ów milczący zabójca - zwykle zbiera
żniwo w różnych częściach ciała w tym samym czasie. W konsekwencj i
pacj ent może odkryć, że jednocześnie ma 3 problemy zdrowotne.
PrZlJCZlJnlJ udaru móziJu

Przekonanie, że udar mózgu ma charakter przypadkowego wydarzenia
przypominaj ącego uderzenie gromu, przetrwało aż do :XX wieku wraz
z pochodzącym z greki terminem apopleksja, oznaczającym osobę rażoną
piorunem. Ludzie dawniej używali tego pojęcia na określenie udaru
naczyniowego mózgu , uważając go za niemożliwy do uniknięcia wypadek.
Okazuj e się j ednak, że sytuacj a wygląda zupełnie inaczej .
Udarowi mózgu - w większym stopniu niż zawałowi mięśnia sercowego

i niewydolności nerek - można zapobiec.
Postępy w dziedzinie leczenia nadciśnienia, j akie dokonały się w latach

1 960 - 1 990, sprawiły, że powikłania nadciśnieniowe stały się rzadsze.
Obecnie j ednak działania na rzecz zapobiegania udarom mózgu straciły
nieco tempo w wyniku gorszej świadomości społecznej i nieodpowiedniego
leczenia. Nawet mimo pewnego obniżenia liczby przypadków, udary mózgu
wciąż znaj duj ą się na 3. miej scu wśród głównych przyczyn śmierci - za
zawałem mięśnia sercowego i rakiem.
_______ Rozdział 7 : Jak zabezpieczyć swój mózg? 137
I mimo że nie da się nie zauważyć oczywistego związku między nadciśnieniem

a udarami mózgu (zob. szczegóły w punkcie "Unikanie udaru przez obniżenie
ciśnienia"), te ostatnie mogą mieć różne formy: miażdżycy tętnic, zatoru
naczyń mózgowych lub wylewu krwi do mózgu.
MiażdżIJca tętnic (arterioskleroza)

Miażdżyca tętnic (uszkodzenia wnętrza tętnic z powodu odkładania się w nich
cholesterolu) dotyczy nie tylko arterii serca (zob . rozdział 5.), ale również
naczyń prowadzących do mózgu i przez niego przebiegaj ących. Około
60 procent wszystkich udarów ma swoje podłoże właśnie w tej odmianie
miażdżycy, którą charakteryzują złogi tłuszczu wewnątrz tętniczych naczyń
mózgu. W konsekwencji zmniej sza się dopływ krwi do najważniej szych
części mózgu. Jeżeli zaś dopływ krwi ustanie całkowicie, może doj ść do udaru.
Krew dostarczana do mózgu pochodzi z różnych źródeł. (Rysunek 7 . 1

przedstawia wyjątkowy system krążenia krwi w mózgu) . Lewa i prawa
tętnica mózgowa wchodzące do czaszki w przedniej części mózgu łączą się
z tętnicami kręgowymi (lewą i prawą) wchodzącymi do czaszki z tyłu mózgu
i tworzą u podstawy mózgu okrągły układ o nazwie kola tętniczego Willisa,
Tętnica
-----:r�"\l
przednia mózgu
Tętnica
środkowa ----E=:::�
mózgu
Tętnica +-
___ Tętnica
tylna mózgu podstawna
Rysunek 7.1 .
Niep owtarzalne
połączenie
oddzielnych
naczyń krwio
nośnych tworzy
koło tętni cze
Willisa
który zaopatruje organ w krew. ]eżelij edna z tworzących go tętnic ulegnie

zablokowaniu, krew z innych naczyń może wypełnić koło i w ten sposób
dotrzeć do wszystkich obszarów mózgu. ]eślijednak kilka 'Źródeł krwi
ulegnie zablokowaniu i w ciągu 3 godzin nie zostanie przywrócone pełne
krążenie, tkanka mózgu zacznie obumierać.
Zator naczIJń mózfJowIJch

(udar niedokrwiennlJ)
Ś rednio 25 procent przypadków udaru mózgu spowodowane jest zatorem
naczyń mózgowych, w którym skrzeplina krwi (spora masa komórek krwi,
białek i innych substancj i obecnych we krwi) bąd'Ź kawałek tkanki odrywa się
od blaszki miażdżycowfj (nieregularna struktura wewnątrz tętnicy; końcowy
efekt odkładania się złogów cholesterolu) i wędruje do mózgu. Krew przenosi
fragment blaszki miażdżycowej z miej sca, w którym powstała, często dużej
tętnicy sZ)jnej , do tętnic mózgu, gdzie się zaklinowuje i zatrzymuje obieg krwi.
Naj częściej j ednak skrzepliny krwi pochodzą z lewego przedsionka serca,

a dziej e się to w następujący sposób:
1. Serce zatraca swój regularny rytm; dochodzi do migotania przedsionków
(nieskoordynowanych drgań) .
2. Lewemu przedsionkowi nie udaje się całkowicie opróżnić z krwi.
3. Pozostała w przedsionku krew tworzy skrzeplinę, która może się
oderwać i wraz z krwiobiegiem dotrzeć do tętnic mózgowych.
WIJ/ew krwi do mÓZfJu (udar krwotocznlJ)

Wylew krwi do mózgu - krwawienie wewnątrz mózgu albo pomiędzy czaszką
a mózgiem - odpowiada za pozostałe 1 5 procent udarów. Do dwóch trzecich
z nich dochodzi w samym mózgu. W wyniku nadciśnienia tętniczego albo
innych chorób osłabieniu może ulec mięśniowa warstwa ścianki tętnicy,
stając się podatna na powstanie j ednego lub więcej tętniaków (niewielkich
"torebek") . Tętniak, który wygląda jak balonik przyczepiony do tętnicy,
może pęknąć i spowodować krwotok w mózgu. A ponieważ w mózgu nie
ma miej sca na dodatkową krew, tkanki mózgowe ulegają ściśnięciu i obumierają.
Uwaga! Krwotok mózgowy może nastąpić również po urazie głowy.
Do pozostałej jednej trzeciej udarów krwotocznych dochodzi poza mózgiem,

w przestrzeni podpajęczynówkowfj - na wąskim obszarze między wnętrzem
czaszki a zewnętrzną częścią mięsistej istoty szarej . Krwawienie występujące
w tej przestrzeni zazwyczaj powoduje tętniak, który powstaje pod czaszką,
ale na zewnątrz mózgu. Gdy pęka, krew zaczyna obmywać mózg, wywołując
wzrastające napięcie i potężny ból głowy, któremu często towarzyszą wymioty.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 39
Unikanie udaru
przez obniżenie ciśnienia
� Nadciśnienie
$�
tętnicze j est najważniejszym czynnikiem w rozwoju udaru
mózgu, a zapanowanie nad nim może zapobiec atakowi. Nadciśnienie
może przyspieszyć udar mózgu:
<t' powoduj ąc szybszy rozwój miażdżycy tętnic;

<t' sprzY.iaj ąc pogrubianiu się środkowej warstwy tętnic (co powoduje
zwężanie tętnic i obniża ilość krwi dopływającej do mózgu);
<t' uszkadzając małe tętniczki;
<t' zwiększając wielkość tętniaka mózgu;
<t' prowadząc do tzw. ścieńczenia ścian tętniaka, a w efekcie jego pęknięcia
i krwotoku;
<t' przyczyniając się do powstawania tętniaków, które mogą pęknąć
w przestrzeni podpaj ęczynówkowej i spowodować krwotok
podpajęczynówkowy.
Wiele prób klinicznych dowiodło, że obniżenie ciśnienia krwi zmniej sza

współczynnik udarów mózgu bez względu na początkową wartość ciśnienia
i wiek pacj enta. Zmniej sza się liczba wszystkich rodzajów udaru - od tych
powodowanych przez zatory po te, których przyczynąjest krwotok. W części III
znajdziesz bardzo wiele przydatnych informacj i na temat metod obniżenia
nadciśnienia tętniczego.
Przet)lqd innljch cZljnników

sprzljjajqcljch udarowi mózt)u
Poza nadciśnieniem tętniczym (czynnikiem nr 1) ważną rolę w rozwoju
udaru odgrywająjeszcze inne warunki. T e czynniki ryzyka można podzielić
na takie, nad którymi nie mamy kontroli, oraz takie, nad którymi możemy
zapanować. Oczywiście powinieneś skierować wszystkie swoje wysiłki ku tej
drugiej grupie. Jeżeli występuj e u Ciebie jeden lub więcej niemożliwych
do modyfikacj i czynników, tym silniej powinieneś starać się obniżyć siłę
oddziaływania pozostałych.
Z tIJm nie wIJfJrasz

- cZIJnniki niekontrolowane
Z większością czynników ryzyka, nad którymi nie możesz zapanować,
po prostu przychodzisz na świat. Zaliczamy do nich:
,/ Wiek - ryzyko wzrasta wraz z wiekiem.

,/ Płeć - bez względu na wiek udar mózgu występuje powszechniej
u mężczyzn niż u kobiet, ale kobiety częściej niż mężczyźni umierają
w wyniku ataku.
,/ Predyspozycje rodzinne -jeżelijedno lub oboje Twoich rodziców
czy dziadków miało udar, u Ciebie też występuje ryzyko.
,/ Udar mózgu w przeszłości -jeżeli przeżyłeś udar mózgu, istnieje
niebezpieczeństwo kolej nego.
Nad tIJm masz władzę

- cZIJnniki kontrolowane
Na niektóre czynniki ryzyka naprawdę możesz wpłynąć (z części III dowiesz
się jak) . Czynniki, których modyfikacja jest w Twojej mocy, to:
,/ Napoje alkoholowe - wypijanie co wieczór więcej niż 2 kieliszków

wina, wysokoprocentowego trunku bądź piwa w przypadku mężczyzn
i więcej niż 1 kieliszka w przypadku kobiet może doprowadzić do udaru.
,/ Miażdżyca tętnic - chorobę można leczyć i na nowo otworzyć tętnice
prowadzące do mózgu (w rozdziale 5. znajdziesz więcej szczegółów).
,/ Migotanie przedsionków - nieregularny rytm serca związany
z istnieniem skrzeplin blokujących tętnice można uregulować
za pomocą prawidłowej terapii - porozmawiaj z lekarzem.
,/ Cukrzyca - wysokie stężenie glukozy we krwi w tzw. niewyrównanej
cukrzycy związane z nadciśnieniem tętniczym oraz wysokim poziomem
cholesterolu można opanować.
,/ Nadwaga i otyłość - nawet jeśli masz tylko 5 kilogramów nadwagi,
to te dodatkowe kilogramy mogą doprowadzić do nadciśnienia i cukrzycy.
Możesz jednak obniżyć wagę za pomocą diety i ćwiczeń fizycznych.
,/ Wysoki poziom cholesterolu we krwi - wysokie stężenie
cholesterolu, nawet gdy nie towarzyszy mu cukrzyca, zwiększa ryzyko
udaru mózgu. Nad czynnikiem tym można zapanować za pomocą
odpowiedniej diety, aktywności fizycznej oraz leków, jeśli to konieczne.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 fi 1
<t' Narkotyki -stosowanie narkotyków, takich jak amfetamina, ecstasy

i kokaina, podnosi ciśnienie krwi oraz zwiększa prawdopodobieństwo
udaru mózgu.
<t' Brak aktywności fizycznej siedzący tryb życia sprzY.i a udarom
-
mózgu, ale podjęcie ćwiczeń może w poważny sposób zmniejszyć

ryzyko ich wystąpienia.
<t' Tytoń -palenie papierosów lub cygar i żucie tytoniu ograniczają
poziom natlenienia krwi i niszczą ścianki naczyń krwionośnych.
Z kolei zerwanie z nałogiem powoduje natlenienie krwi i zmniej sza
prawdopodobieństwo uszkodzenia naczyń krwionośnych.
<t' Przej ściowy atak niedokrwienny to łagodniej sza forma udaru
-
mózgu, ajej obj awy maj ą zawsze charakter tymczasowy. (Zob. punkt
"Działaj szybko, gdy zauważysz objawy udaru" w dalszej części rozdziału) .
Częstotliwość takich ataków można ograniczyć za pomocą leków.
Jeżeli zapanuj esz nad tymi czynnikami ryzyka, z całą pewnością zmniej szysz
prawdopodobieństwo wystąpienia powodującego kalectwo udaru mózgu.
Badanie dna oka

Kiedy lekarz zagląda Ci w oczy przez oftalmo funkcję ekranu wzrokowego), może się za
skop (wykonując badanie dna oka), obserwuje blokować. Wtedy pacjent traci widzenie
jedyny obszar mózgu, który może bezpośrednio w tym oku, a jego dno zdaje się krwawić.
zobaczyć. Otóż nadciśnienie tętnicze powoduje ./ Gdy zatrzymuje się przepływ krwi, obumie
pewne zmiany w naczyniach krwionośnych oczu. rają niektóre obszary siatkówki, pozostawia
Odzwierciedlają one zmiany dokonane w niewiel jąc białe, niejednolite plamki (zwane kJębkami
kich naczyniach krwionośnych mózgu. waty) .
Najwcześniejszym objawem, że coś jest nie tak, ./ Tętniaki, które mają postać torebek przy
który można zauważyć przez oftalmoskop, jest twierdzonych do tętnic, powstają w tęt
zwężenie tętnic. Ś cianki tętnicy ulegają pogru niczkach oczu - podobnie jak w każdym
bieniu i mimo że krew wciąż może płynąć, przez innym miejscu mózgu - z powodu nadci
aparat nie widać jej strumienia, a całe naczy śnienia tętniczego. Rzadko kiedy powodują
nie wygląda jak srebrny drucik. Gdy tętnice się krwotok w obrębie oka, ale jeżeli już do
pogrubiają, znajdujące się w pobliżu żyły ulegają niego dojdzie, należy zastosować terapię
ściśnięciu i następuje zjawisko zwane uciskiem laserową, żeby je zamknąć.
żyty przez tętnicę w siatkówce. ./ Krwawienie z tętniczek siatkówki powoduje
powstanie zmiany w kształcie płomienia
Lekarz może również zobaczyć przez oftalmoskop
na siatkówce - oznaki zloś/iwego nadci
inne zmiany związane z nadciśnienie tętniczym:
śnienia tętniczego ( nad którym nie można
./ Żyła środkowa siatkówki, która odprowa- zapanować; więcej na ten temat w roz
dza krew z siatkówki (tkanki, która pełni dziale 6 . ) .
Dokonaj cudów
za pomoc,! leków zapobiefJawczlJch
Jeżeli znajdujesz się w grupie podwyższonego ryzyka udaru mózgu, ponieważ
masz j uż j eden za sobą, wystąpił u Ciebie przej ściowy atak niedokrwienny
albo masz migotanie przedsionków czy zwężenie światła tętnic szyjnych
(głównych naczyń krwionośnych mających początek w aorcie, zaopatrujących
mózg w tlen) , niebezpieczeństwo można zmniejszyć za pomocą rozmaitych
leków. Najbardziej wartościowe to:
� Kwas acetylosalicylowy (aspirin), lek, który zapobiega tworzeniu

skrzeplin przez płytki krwi -jeżeli cierpisz na przejściowe ataki
niedokrwienne, aspiryna może zmniej szyć ryzyko udaru o 30 procent.
Nie powinieneś przyj mować dawki większej od dziecięcej dziennie
(81 miligramów) , ale porozmawiaj jeszcze o tym ze swoim lekarzem.
� Clopidogrel (plavix), lek hamujący działanie płytek krwi
- środek nie powoduje krwotoków z przewodu pokarmowego,
które zdarza się wywołać aspirynie, ajego zdolność obniżania
niebezpieczeństwa udaru przypomina własności aspiryny.
� Dipirydamol z kwasem acetylosalicylowym (asasantin retard)
- lek zapobiega wystąpieniu drugiego udaru u osób, które j uż jeden
przeszły, ale znaczniej częściej od aspiryny wywołuje krwotok z przewodu
pokarmowego.
� Leki przeciwzakrzepowe, na przykład warfaryna (warfin)
- środki tego typu hamują proces tworzenia się skrzeplin, ale podwyższają
ryzyko poważnego krwotoku. Ich użycie należy kontrolować za pomocą
kłopotliwych badań krwi.
Co ciekawe, badanie opisane w styczniu 2007 roku w magazynie Archives ci

Internal Medicine wskazuje na to, że połączenie kwasu acetylosalicylowego
(na przykład aspirin) z doustnymi lekami przeciwzakrzepowymi (na przykład
warfaryną) wcale nie stanowi lepszego zabezpieczenia przed udarem niż
sama aspiryna, a j edynie zwiększa ryzyko znaczniej szego krwotoku
wewnętrznego.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 43
Działaj sZlj.bko�
fJdlj. zauważlj.sz objawlj. udaru
�</J..tMIE Objawy zbliżaj ącego się udaru mózgu pojawiają się nagle. Nie trać ani minuty
~
- natychmiast udaj się do szpitala. Wielu uszkodzeniom da się zapobiec,
j eżeli lekarze zaj mą się Tobą w ciągu pierwszych 3 godzin. Jeśli u Ciebie albo
innej osoby wystąpią następujące symptomy, natychmiast wezwij pogotowie:
� nagłe zamglenie albo pogorszenie widzenia w jednym lub obu oczach;

� drętwienie, poczucie osłabienia albo paraliż twarzy, ręki lub nogi po
jednej albo obu stronach ciała;
� trudności z mówieniem bądź rozumieniem;
� nagłe zawroty głowy, utrata równowagi bądź niewyjaśniony upadek;
� nudności, wymioty lub trudności z przełykaniem;
� nagły ból głowy albo zmiana typu bólu głowy.
Jeżeli takie objawy trwaj ą 5 20 minut (nigdy powyżej 24 godzin) , mamy

-
do czynienia z przejściowym atakiem niedokrwiennym, który zwykle

spowodowany j est przez:
� nagłe otwarcie całkowicie zablokowanych tętnic za sprawą pewnych

substancj i znajduj ących się we krwi albo siły ciśnienia tętniczego,
� mały zator (zob. wcześniej szy punkt "Zator naczyń mózgowych (udar
niedokrwienny)") , który na krótko przerywa przepływ krwi. Tego
typu blokady można rozpuścić lekami bądź obejść za pomocą zabiegu
pomostowania (by-passów) , w którym zator omija się przez wszczepienie
pomostu w postaci innego naczynia krwionośnego lub sztucznej rurki.
U j ednej trzeciej ofiar przej ściowego ataku niedokrwiennego ostatecznie

dochodzi do poważnego udaru, w którym pojawiają się trwałe obj awy,
a u pozostałych dwóch trzecich udar nie następuje. Schorzenie to należy
traktować poważnie. Pacjent musi poddać się badaniu lekarskiemu, w toku
którego ustala się przyczynę ataku: blaszkę miażdżycową w tętnicy albo
migotanie przedsionków. Lekarz może przeprowadzić zabieg chirurgicznego
ominięcia blaszki miażdżycowej albo przepisać środki przeciwzakrzepowe,
które zapobiegaj ą powstaniu skrzeplin w wyniku migotania przedsionków.
1 lIlI Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia _____________
Monitorowanie cZljnności móziJu

Mózgj est wysoko wyspecj alizowany; każdy jego obszar wykonuje określone
czynności. Kiedy dochodzi do udaru, lekarz ustala położenie uszkodzonych
partii, aby dokonać wstępnej lokalizacj i zablokowanych bądź krwawiących
tętnic i określić, czy leczenie jest możliwe. Rysunek 7.2 pokazuje położenie
obszarów mózgu odpowiedzialnych za różne czynności.
Ruchy całego ciała
Ruchy ręk i
Ruchy twarzy
Czytanie
Mowa
Wzrok
Rysunek 7.2.
Obszary mózgu
kontrolujące
poszczególne
funkcje ciała
człowieka
J ak widać,brak dopływu krwi do pewnych partii mózgu może doprowadzić

do upośledzenia określonych czynności i wystąpienia charakterystycznych oznak
i objawów (w poprzednim punkcie znajdziesz zestawienie tych symptomów) .
Ponieważ prawa półkula mózgu kontroluje lewą stronę ciała, a nerwy się
ze sobą krzyżuj ą, sporządzenie dokładnej mapy "straconych" funkcj i mózgu
(z naciskiem na odpowiednie nerwy) pozwala na określenie uszkodzonego
obszaru mózgu. Na przykład paraliż lewej nogi może oznaczać, że w prawej
półkuli "wyłączył" się obszar odpowiedzialny za ruchy nogi.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 fl5
Niektóre czynności mózgu, na przykład pamięć, kontrolowane sąjedynie

przez j edną stronę mózgu. I takjeżeli udar dotknie prawą półkulę, ofiara
może doświadczyć następl!iących objawów - poza osłabieniem lub paraliżem
lewej strony ciała:
./ skłonności do porywczości lub braku organizacj i,

./ braku koordynacj i i skłonności do upadania,
./ utraty możliwości zapamiętywania,
./ brak możliwości refleksj i i dokonywania osądów.
Jeżeli do udaru doj dzie w lewej półkuli mózgu, poza osłabieniem

bądź paraliżem prawej strony ciała można też mieć pewne trudności
. . .
z porozumIewamem SIę.
Mimo że konkretne partie mózgu wpływają na odpowiadające im czynności

ciała, naukowcy nie do końca rozumieją ten proces. Nie potrafią też dokładnie
określić, które tętnice oddziałują na dane obszary mózgu, z uwagi na nadmiar
krzyżujących się ze sobą naczyń krwionośnych. W konsekwencji zlokalizowanie
upośledzenia danej czynności może przyczynić się do określenia dotkniętego
udarem obszaru mózgu, ale już ustalenie źródła samego upośledzenia (na przykład
odkrycie tętniaka w tętnicy zaopatrującej mózg w krew) może być niezwykle
trudne.
Po udarze mogą wystąpić również obj awy, które nie są charakterystyczne

tylko dlaj ednej strony ciała. Na przykład pacjent może stracić taką zdolność
widzenia albo myślenia, j aką miał przed atakiem - zmienia się jakość jego
percepcji. W efekcie może popaść w depresję lub cierpieć na huśtawkę nastrqjów
- i, powiedzmy, bez wyraźnej przyczyny wybuchać nagle śmiechem. W innej
z kolei sytuacj i człowiek może po jednej stronie odczuwać osłabienie i mieć
gorszy wzrok. Może też po tej stronie stracić całkowicie czucie i wpadać nią
na różne przedmioty.
Aby ustalić, gdzie i dlaczego doszło do uszkodzenia mózgu, lekarz powinien

przeprowadzić różne badania. Niżej podaję kilka, z którymi możesz się zetknąć:
./ Dzięki komputerowej tomografii osiowej (CAT) lub rezonansowi

magnetycznemu (MRI) można:
• ustalić położenie skupiska martwych komórek mózgowych;
• zbadać mikroskopijne obszary mózgu;
• stwierdzić, czy doszło do przejściowego ataku niedokrwiennego,
czy krwotoku.
Ponadto za pomocą rezonansu magnetycznego można wyszukać tętniaki
i zniekształcenia, które z czasem mogą doprowadzić do krwotoku z tętnic
lub żył.
Głowę pacjenta umieszcza się w okrągłym aparacie, który pod różnymi

kątami wykonuj e zdjęcia rentgenowskie. Badanie nic nie boli!
,/ Aparat służący do cyfrowej angiografii subtrakcyjnej (DSA)
wykonuje zdjęcia rentgenowskie po uprzednim wstrzyknięciu kontrastu
bezpośrednio do krwiobiegu mózgowego. Dzięki DSA można ustalić
naczynia krwionośne przeszkadzające w normalnym przepływie krwi.
,/ Badanie przy użyciu ultrasonografu dopplerowskiego pozwala na
ocenę przepływu krwi w tętnicy. Fale dźwiękowe ukierunkowuje się
na tętnicę (w tym przypadku najczęściej sZ)jną) i sprawdza się, czy krew
płynie powoli, czy w normalnym tempie.
,/ Badanie przy użyciu elektroencefalografu (EEG) pozwala na ocenę
aktywności elektrycznej mózgu w celu:
• określenia, czy mózg nieprawidłowo funkcjonuje, a jeśli tak,
to w których obszarach;
• ustalenia, czy u nieprzytomnej osoby po udarze nastąpiła tzw. śmierć
mózgu i czy należy odłączyć respirator (pomagaj ący pacjentowi
oddychać).
W ramach tego bezbolesnego badania elektrody rozmieszcza się
bezpośrednio na powierzchni skóry głowy.
Rozmaite metodlJ leczenia udaru móziJu

��tMIE Kiedy następtBe udar mózgu, do obumierania komórek mózgowych najczęściej
(j)
dochodzi w ognisku niedokrwiennym (obszarze częściowo pozbawionym
dopływu krwi). Strefa półcienia niedokrwiennego (większy obszar otaczający
ognisko) wciążj ednak żyje i możnają uratować przez szybkie podanie
tkankowego aktywatora plazminogenu (nazwa markowa: actilyse) bądź innego
środka rozpuszczaj ącego skrzeplinę, który pokona zakrzepy czy zatory
przeszkadzające w swobodnym przepływie krwi. Lek trzeba podać w ciągu
pierwszych 3 godzin od udaru. Tylko wtedy mózg odniesie jakieś korzyści
i nastąpi zatrzymanie procesu obumierania tkanki.
Oczywiście lekarz nie może zastosować tego typu aktywatora przy krwotocznym
udarze mózgu (zob. wcześniej szy punkt "Wylew krwi do mózgu (udar
krwotoczny)") , ponieważ nie tworzą się w nim skrzepliny. Niestety, skutkiem
ubocznym podania aktywatora może być właśnie krwotok, który potrafi
doprowadzić do kolej nego udaru.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 fi 7
Pacjenci po udarze mózgu stosują te same leki, by zapobiec atakom

w przyszłości (środki te omówiłem we wcześniej szej części rozdziału).
� Kwas acetylosalicylowy zapobiega dalszym atakom po przej ściowym

ataku niedokrwiennym.
� Warfaryna służy do:
• leczenia częstych i niestabilnych ataków przejściowych,
• leczenia migotania przedsionków (więcej informacj i na temat tej
dolegliwości znaj dziesz w punkcie "Zator naczyń mózgowych
(udar niedokrwienny)" wcześniej w tym rozdziale).
Poza podawaniem leków można przeprowadzić jeszcze dodatkowe zabiegi

medyczne:
� Klipsowanie albo podwiązanie krwawiącego tętniaka będącego 'Źródłem

udaru może przyczynić się do zahamowania krwotoku i zapobiec
pęknięciu tętnicy w miej scu zmiany. Decyzję o wykonaniu zabiegu
podej muje się, biorąc pod uwagę położenie tętniaka. Czasami nie
można się dostać do tętnicy, nie ryzykując uszkodzenia tkanek ważnych
partii mózgu.
� Dzięki endarterektomii można zaś usunąć zwężenie, zwłaszcza
w tętnicach sZ)jnych (znajdujących się poza mózgiem). Podczas operacji
lekarz wykonuje nacięcie w szyi w miejscu zablokowanej tętnicy i usuwa
skrzeplinę. Uwaga! Nawet jeśli operacja się powiedzie i chirurgowi uda
się udrożnić naczynie, problem może wcale nie zniknąć, gdyż nie ono
jedno zaopatruje mózg w krew - inne naczynia również mogą być
zablokowane.
� Urządzenie zwane z angielska retrieverem MERCI wykorzystuje się
w nowej technice leczenia niedokrwiennych udarów mózgu
powodowanych zablokowaniem przepływu krwi. Lekarz wprowadza
do niedrożnego naczynia specjalny cewnik, przez który za pomocą
urządzenia MERCI chwyta skrzeplinę i usuwa ją przez cewnik.
Zabieg kończy się pomyślne w około połowie przypadków,
zwłaszcza gdy w grę wchodzą większe zakrzepy.
� Zabieg stentowania (wprowadzenia do naczynia krwionośnego
specjalnej rurki udrażniaj ącej) można zastosować do zlikwidowania
przeszkody w tętnicy szY.inej , na tej samej zasadzie jak w przypadku
tętnic wieńcowych (zob. rozdział 5.). Do tej pory naukowcom nie
udało się j ednak ustalić, czy zabieg tenjest lepszy od endarterektomii.
Rehabilitacja
Znacznie lepiej jest zapobiegać udarowi mózgu niż borykać się z jego
skutkami. Niemniej miliony ludzi na całym świecie ma za sobą udar.
Właśnie dla nich opracowano ogromną liczbę metod rehabilitacyjnych.
W poniższych punktach podam nieco informacji na temat tego, czego
może spodziewać się po ataku ofiara udaru mózgu ijak ma znaleźć pomoc.
Wspaniałym źródłem wiedzyjest internet, podaję więc kilka adresów
najbardziej przydatnych stron.
Obecne metody terapeutyczne są naprawdę doskonałe, a informacje na ich

temat tak obszerne, że ogromna większość osób po udarze mózgu może
po dłuższym czasie powrócić do pewnego poziomu normalności.
OdzlJ.skiwanie zdolności ruchu po udarze

Większość ludzi, którzy przeszli udar mózgu, początkowo ma problemy
z przełykaniem, ponieważ mięśnie odpowiadające za tę czynność oraz same
usta mogły ucierpieć w czasie ataku. Często muszą być karmieni dożylnie,
dopóki nie zaczną samodzielnie przełykać i dopóki pokarm nie przestanie
dostawać się do tchawicy, cewki prowadzącej do płuc.
Od udaru mózgu może upłynąć nawet cały miesiąc, zanim uda się określić,
jak wiele czynności mózgu da się przywrócić ijakie leczenie należy zastosować.
Sam proces rehabilitacyjny rozpoczyna się j uż w ciągu 24 godzin od udaru,
o ile pozwala na to stan pacj enta. Zachęca się go mianowicie do poruszania
się i częstego zmieniania pozycji, z leżenia w łóżku na siedzenie, stanie czy
chodzenie, jeśli to możliwe. Jeżeli kończyny uległy paraliżowi, pielęgniarka
albo fizjoterapeuta wprawiająje w ruch w sposób pasywny.
Wraz z upływem czasu terapeuci pomagają pacjentowi w wykonywaniu

codziennych czynności: kąpaniu się, goleniu, myciu zębów, czesaniu
i korzystaniu z toalety. Kiedy kuracjusze zaczynają odzyskiwać te umiejętności,
czują, że ich życie wcale się nie skończyło i że zajakiś czas będą mogli je
wieść bez pomocy innych osób.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 1 fl 9
Możliwości rehabilitacji
Miej sce i cele rehabilitacj i zależą od uszkodzeń, jakich doznał mózg
pacj enta w wyniku udaru. Do wyboru jest kilka możliwości rehabilitacji:
<t' Terapia domowa - czasami fizjoterapeuta przychodzi z wizytami

do pacj enta po udarze, który chociaż może mieszkać w domu, nie może
zostać przewieziony do szpitala. Terapeuta ma wtedy dodatkową okazję
skontrolowania warunków panujących w domu i doradzenia, w jaki
sposób należy chronić kuracjusza przed wypadkami i sprawić, że lepiej
zacznie sobie radzić z codziennymi czynnościami.
<t' Szpitalny oddział rehabilitacji jeśli chory jest unieruchomiony
-
i nie może się sam sobą zająć, rehabilitacja odbywa się w szpitalu.
Pracownicy ośrodka dokonują drobiazgowej oceny poziomu niedowładu
u pacj enta i ustalaj ą wyraźne cele rehabilitacyjne. I tak przez kilka
godzin dziennie, 6 dni w tygodniu, chory pracuje z fizjoterapeutami,
lekarzami i specjalnie przeszkolonymi pielęgniarkami, wykorzystując
naj lepszy sprzęt, aby odzyskać samowystarczalność.
<t' Sanatorium - pacj enci, którzy nie wymagająjuż hospitalizacji,
ale wciąż potrzebują opieki medycznej , mogą skorzystać z zabiegów
sanatofY.inych. Placówki tego typu poza profesjonalną rehabilitacją
zapewniaj ą pożywienie oraz zakwaterowanie, a także wymagane leki.
(Wykaz ośrodków specjalizujących się w leczeniu osób po udarze
mózgu znaj duj e się na stronie http://www.sanatoria.org/pl/choroba/
'-+przebyty_udar_mozgu. html) .
<t' Dzienny oddział rehabilitacji - gdy osoba po udarze mózgu
sprawnie się porusza (bądź niepełnosprawność fizyczna nie stanowi
u niej przeszkody w prowadzeniu w miarę normalnego życia poza
szpitalem), może korzystać z usług dziennego ośrodka rehabilitacyjnego
i po terapii wracać do domu. Oddział może znajdować się w szpitalu
i zatrudniać tych samych lekarzy, pielęgniarki i specjalistów, ale leczenie
wcale nie musi odbywać się codziennie. Intensywność programu zależy
od potrzeb pacjenta.
OsobIJ. odpowiedzialne za rehabilitację

Fizjoterapeuta (osoba specj alizuj ąca się w fizykoterapii i rehabilitacj i)
przeprowadza pełną ocenę ruchową pacjenta i ustala jego ograniczenia
fizyczne. Przy pomocy innych rehabilitantów opracowuje plan działania
i zaznacza w nim cele i ramy czasowe. Niżej znajdziesz nazwy specjalności
i przypisane im obowiązki z zakresu rehabilitacji:
,/ Terapeuta zajęciowy - uczy umiejętności potrzebnych do

wykonania danej pracy fizycznej , na przykład sprzątania domu,
uprawiania ogródka, malowania czy innej czynności manualnej .
Tacy specj aliści pokazuj ą pacjentom, w jaki sposób można wykonać
j edną ręką czynność, do której normalnie potrzeba dwóch rąk.
Wyjaśniaj ą również, jak można uczynić dom bardziej bezpiecznym
i pożytecznym miej scem.
,/ Fizjoterapeuta pomaga pacjentowi na nowo zapanować nad pracą
-
mięśni i odzyskać władzę w dotkniętych udarem kończynach, a zdrowe

wykorzystywać tak, by zrekompensowały niedowład tych pierwszych.
Terapeuci stosują technikę selektywnej stymulacji sensorycznej, metodę
stymulowania ruchowego chorych kończyn, aby pacjenci odzyskali
w nich czucie.
,/ Pielęgniarka-rehabilitantka uczy pacjenta po udarze wykonywania
-
codziennych czynności, na przykład przechodzenia z łóżka na krzesło,

kąpania się i kontrolowania procesu oddawania moczu, jeżeli pojawia
się problem z j ego nietrzymaniem.
,/ Logopatolog - pomaga pacjentom, u których wystąpiło zaburzenie
zwane cifazją (utrata możliwości prawidłowego mówienia po udarze
mózgu) , w odzyskaniu umiejętności mowy. Logopatolog bada także
czynność przełykania, określa przyczynę zaburzenia i przedstawia
metody j ego korekcj i.
,/ Terapeuta zawodowy pomaga pacjentowi na nowo wykonywać
-
pożyteczną pracę, ucząc go korzystać zjego największych atutów.

Terapeuta pełni również funkcję doradcy zawodowego zapoznającego
pacj enta z prawami osób niepełnosprawnych i pomaga znaleźć mu
odpowiednią pracę, w której ograniczenia chorego nie będą przeszkodą.
Seks po udarze mózgu

Po udarze mózgu nie musisz wcale rezygnować Seks po udarze dostarcza najprzyjemniejszych
z życia seksualnego, poni eważ nie zwiększa doznań, gdy zaistnieją takie same warunki jak
ono niebezpieczeństwa wystąpienia nowego przed chorobą: odpowiedni partner, właściwe
ataku. Gdy Twój stan się ustabilizuje, możesz środowisko i stosowne uczucia.
więc odbywać stosunki, w zależności od tego,
na co pozwala Ci mózg dotknięty udarem.
______ Rozdział 7: Jak zabezpieczyć swój mózg? 151
Jak znaleźć pomoc po udarze mózlJu]

Osoba, która przeszła udar mózgu, ma mimo wszystko wiele możliwości.
Dużo informacj i na ten temat znaleźć można w internecie, inne uzyskać
można po wysłaniu maila z prośbą o bliższe dane.
Podane niżej zródła i odnośniki do stron internetowych powinny pomóc Ci

znalezć odpowiedz na każde Twoje pytanie. Zawsze znajdziesz w sieci
osobę, która miała podobne doświadczenia do twoich albo zadała podobne
pytania.
<t' Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu

to w zasadzie nazwa dokumentu opracowanego przez przedstawicieli
Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Zespołu Konsultantów
w dziedzinie neurologii oraz Instytutu Psychiatrii i Neurologii, którego
celem jest podjęcie działań na rzecz "ograniczenia zachorowalności na
udary mózgu oraz zmniej szenia śmiertelności w przebiegu tej choroby,
poprawy j akości życia chorych po udarze, a także rozpoznania
i monitorowania sytuacj i epidemiologicznej dotyczącej udaru mózgu".
Duża baza informacj i na temat udaru mózgu.
Strona internetowa: http://www.udarmozgu.pl!
<t' Dekalog Udarowca to portal internetowy, o którym jego twórcy
piszą: "Chory po udarze, j ego rodzina oraz rehabilitanci przedstawiają
serwis mający na celu niesienie pomocy udarowcom oraz ich bliskim".
Strona internetowa: http://www.dekalogudarowca.pl/
Forum Neurologiczne jest - wbrew nazwie - nie tylko forum
służącym do wymiany informacj i na tematy neurologiczne, ale bazą
artykułów i poradnikiem dotyczącym wszelkich schorzeń o podłożu
neurologicznym. Na forum zaś można między innymi zasięgnąć
informacj i u osób, których bliscy przeszli udar mózgu.
Strona internetowa: http://wwwforumneurologiczne.pl/
<t' Polskie Towarzystwo Fizjoterapii oraz Polskie Towarzystwo
Rehabilitacji - obie organizacje zajmują się upowszechnianiem
wiedzy na temat odpowiednio fizjoterapii i rehabilitacj i, organizują
zj azdy i kongresy naukowe. Mają oddziały terenowe w całym kraju,
można się do nich zgłosić po ewentualne informacje.
Strony internetowe: http://wwwjizjoterapia.org.pl/ i http://www.ptreh.home.pl/
<t' Centrum Polskiej Rehabilitacji to baza artykułów na tematy
poświęcone rehabilitacj i różnych schorzeń. Znajdziesz w niej
również adresy ośrodków, sanatoriów i sklepów rehabilitacyjnych.
Strona internetowa: http://www. rehabilitacja.pl/
152 Część II: Medyczne następstwa nadciśnienia ____________
Część III
Leczenie (albo profilaktyka)

nadciśnienia tętniczego
th Wave Rich Tennant
Ma Pan trochę podwyższone ciśnienie.

Może udałoby się Panu wprowadzić do
codziennego planu dnia zajęcia z aerobiku?
w tej części. . .
N asposoby
szczęście nadciśnienie tętnicze można na rozmaite
leczyć (lub mu zapobiegać) , tak by nie pozwolić
mu się zniszczyć. W tej części znajdziesz odpowiednie do tego
celu narzędzia - zaczniesz od modyfikacj i trybu życia,
a skończysz na lekach (o ile będzie to absolutnie konieczne) .
Przecież nikt nie musi mieć zawału serca, udaru mózgu
czy niewydolności nerek z powodu nadciśnienia.
Rozdział 8
Opracowanie
udanego programu leczenia
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poważnie zastanowisz się, co chcesz osiągnąć podczas leczenia.
� Dopasujesz cele do trybu życia, a tryb życia do celów.
� Nauczysz się rżeć ze śmiechu, żeby obniżyć ciśnienie krwi.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
D powinny zmotywować Cię 2 prawdy:

o stworzenia udanego programu leczenia nadciśnienia tętniczego
� Nadciśnienie tętnicze należy uregulować, żeby zapobiec niszczącym

skutkom niestabilnego ciśnienia - uszkodzeniom serca, nerek i mózgu
(omawiam je w części II).
� Nadciśnienie tętnicze można uregulować u każdego pacjenta,
korzystając z dostępnych obecnie metod.
Co ciekawe, w ciągu ostatnich dziesięcioleci wiedza ludzi na temat choroby,

postęp w dziedzinie leczenia oraz powodzenie w terapii nadciśnienia tylko
w niewielkim stopniu uległy polepszeniu.
� W latach 80. w Stanach Zjednoczonych 73 procent ludności cierpiącej

na nadciśnienie było świadome swojego stanu, jednak w pierwszej
dekadzie XXI wieku odsetek ten spadł do 70 procent.
� W latach 80. leczyło się 55 procent osób z nadciśnieniem, w ostatnich
czasach liczba ta wzrosła jedynie o 4 procent.
� Spośród osób leczonych w latach 80. 29 procent miało wyrównane
ciśnienie. Dane z ostatnich lat wskazują na 34 procent.
Liczby te dowodzą, że prawie jedna trzecia osób chorujących na nadciśnienie

nie wie o swojej dolegliwości, dwie piąte wiedzą, ale się nie leczą, a dwie
trzecie pacjentów, którzy znajdują się pod opieką lekarską, nie może sprostać
założeniom terapeutycznym.
156 Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
To nie do pomyślenia. W innych krajach sytuacja jest nie lepsza, a bywa

nawet gorsza. A przecież zależy to tylko od Ciebie i Twojego lekarza. Zacznij
zatem od razu - usiądz i spisz elementy składające się na udany program
leczenia. Ten rozdział Ci w tym pomoże.
Realizacja założeń leczenia

Potrzebl!iesz celu, żeby wiedzieć, dokąd masz zdążać. Ten zaś zależy od wartości
Twoj ego aktualnego ciśnienia krwi.
,/ Jeżeli masz prawidłowe ciśnienie tętnicze (poniżej 120/80 mm Hg) ,

powinieneś utrzymać je na tym samym poziomie.
,/ Jeżeli cierpisz na stan przednadciśnieniowy (termin został wyjaśniony
w rozdziale 2.) albo nadciśnienie tętnicze, powinieneś obniżyć ciśnienie
do prawidłowego poziomu ije na nim utrzymać.
,/ Jeżeli cierpisz na powikłania związane z nadciśnieniem, musisz zapobiec
ich rozwoj owi, a nawet - o ile to będzie możliwe - cofnąć je.
Zaburzenia zdrowotne wynikające z nadciśnienia zachodzą w sposób
ciągły. Uszkodzenia narządowe (uszkodzenia organów spowodowane
nadciśnieniem) nie poj awiają się nagle przy ciśnieniu 120/80 mm Hg
- powoli się do Ciebie podkradają. W konsekwencji u osób, których
ciśnienie ma, co prawda, prawidłową wartość, ale osiąga górną granicę
normy, występuje większe prawdopodobieństwo powikłań niż u osób
z niższymi wartościami ciśnienia. Z kolei u ludzi znajdujących się
w stanie przednadciśnieniowym zdarza się więcej komplikacj i niż
u tych z ciśnieniem w normie.
Tabela 8.1 pokazuje, do j akiej kategorii zalicza się Twoje ciśnienie krwi,
i podaje informacje na temat zalecanej kontroli lekarskiej . (Zob. również
tabelę z klasyfikacj ą ciśnienia tętniczego w rozdziale 2.).
Jeżeli cierpisz na cukrzycę albo niewydolność nerek, a pomiary ciśnienia

wykazują wartości większe od 130/80, masz nadciśnienie stopnia 1 .
W Siódmym Raporcie Narodowej Komisji Wspólnej (JNC 7 ) do spraw

Zapobiegania, Wykrywania, Oceny i Leczenia Nadciśnienia Tętniczego
Amerykańskiego Instytutu Chorób Serca, Płuc i Krwi (2003) znaleZć można
zestawienie ważnych czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo
wystąpienia nadciśnienia tętniczego. Zaliczamy do nich:
I
,/ wiek (ponad 55 lat w przypadku mężczyzn i ponad 65 w przypadku kobiet) ,
,/ cukrzycę,
______ Rozdział 8: Opracowanie udanego programu leczenia 1 57
Tabela 8. 1 . Zalecana kontrola lekarska w zależności o d wstępnych pomiarów ciśnienia krwi
Kategoria Ciśnienie Ciśnienie Kontrola lekarska

skurczowe (mm Hg) rozkurczowe (mm Hg)
Ciśnienie w normie Poniżej 1 20 Poniżej 80 Kontrola co 2 lata
Stan przed- 1 20 - 1 39 80 - 89 Kontrola raz do roku; zmiana
nadciśnieniowy trybu życia wedle zaleceń
lekarza
Nadciśnienie 1 40 - 1 59 90 - 99 Kontrola co 2 miesiące; leki
stopnia 1 na nadciśnienie oraz zmiany
trybu życia, jeśli ciśnienie nie
spada.
Nadciśnienie Większe lub równe 1 60 Większe lub równe 1 00 Wizyta/kontrola lekarska raz
stopnia 2 w miesiącu; dwa rodzaje leków
na nadciśnienie i zmiany trybu
życia wedle zaleceń lekarza
* Dzięki uprzejmości Amerykańskiego Instytutu Chorób Serca, P/uc i Krwi (oddzia/u Narodowego Instytutu Zdrowia).
Tabela zaczerpnięta z Siódmego Raportu Narodowej Komisji Wspólnej do Spraw Zapobiegania, Wykrywania,
Oceny i Leczenia Nadciśnienia Tętniczego (2003).
<t' przypadki chorób serca w rodzinie,

<t' wysoki poziom cholesterolu,
<t' mikroalbuminurię (30 - 300 miligramów albuminy w moczu w próbkach
zebranych przez całą dobę) ,
<t' otyłość,
<t' brak aktywności fizycznej ,
<t' palenie.
W raporcie JNC 7 znaj duj e się nowe zalecenie, że leczeniu powinien być
poddany każdy pacjent z nadciśnieniem stopnia 1 lub 2 bez względu na -
to, czy występuj ą u niego wymienione wcześniej czynniki ryzyka. Jeżeli

któryś z tych czynników (zwanych też bezwzględnymi wskazaniami do
leczenia) zaistnieje, zwiększy się jedynie konieczność opieki medycznej .
Komisj a JNC 7 proponuje algorytm leczenia (serię logicznych kroków)

mający sprowadzić wysokie ciśnienie do normy:
1 . Jeżeli masz stan przednadciśnieniowy, zmień swój styl życia.
2. Jeżeli masz już nadciśnienie, wykorzystaj propozycje modyfikacji trybu
życia (opisane w dalszej części rozdziału).
3. Jeżeli zmiany trybu życia są nieskuteczne, zacznij przY.imować leki

(w rozdziale 13. znaj dziesz pełne informacji na temat terapii
farmakologicznej nadciśnienia) :
• Jeśli nie istnieją bezwzględne wskazania do leczenia nadciśnienia
stopnia 1 , większość osób może zacząć stosować tiazydowe środki
moczopędne.
• Jeśli nie istnieją bezwzględne wskazania do leczenia nadciśnienia

stopnia 2, zastosuj 2 różne środki: lek tiazydowy i środek z innej
klasy leków.
• Jeżeli istnieją bezwzględne wskazania do leczenia któregokolwiek

stopnia nadciśnienia, stosuj lek na dany czynnik ryzyka oraz środek
z innej klasy leków.
4. Jeżeli wciąż nie możesz zrealizować założeń leczenia, zwiększ dawki

przY.imowanych leków i wprowad'Ź inne, aby ciśnienie krwi znalazło się
pod kontrolą.
Już teraz możesz podj ąć pewne zapobiegawcze działania:
<I' Z pomocą lekarza określ wartość swojego ciśnienia tętniczego.

<I' Porozmawiaj z nim o występujących u Ciebie czynnikach ryzyka oraz
ich wpływie na leczenie.
<I' Skorzystaj z doświadczenia lekarza podczas tworzenia planu cofania
czynników ryzyka, które da się zlikwidować, i obniżenia ciśnienia krwi.
Kilka przykładów zaczerpniętych z moj ej praktyki lekarskiej powinno

pokazać Ci, co może Cię czekać.
<I' Joe Changjest czterdziestotrzyletnim Amerykaninem pochodzenia

chińskiego, który odwiedził mnie, ponieważ miał podwyższone ciśnienie.
Podczas badania ustaliłem, że pacjent mierzy 1 65 centymetrów, a waży
81 kilogramów. Nie miał cukrzycy, nie występowały u niego żadne
czynniki ryzyka. Nie trzymał się żadnej diety, nie uprawiał sportu.
Podczas kilku wizyt udało mi się określić jego ciśnienie: utrzymywało
się średnio na poziomie 144/95 mm Hg. Opierając się na tabeli strategii
terapeutycznych, poleciłem mu rozpocząć program złożony z diety
i ćwiczeń fizycznych, a potem skierowałem go do dietetyka. 3 miesiące
pó'Źniej okazało się, że stracił na wadze 5 kilogramów i regularnie ćwiczył.
Jego ciśnienie krwi spadło do 138/86 mm Hg. Joe Chang kontynuował
ustalony program i schudł j eszcze 5 kilogramów. Ciśnienie tętnicze
pozostawało zaś całkowicie pod kontrolą.
<I' Elaine David, 38-letnia matka dwoj ga dzieci, ma cukrzycę.
Opiekowałem się nią podczas obu ciąży, które przeszły bez powikłań.
Elaine ważyła 72 kilogramy przy wzroście 1 60 centymetrów. Jakiś czas
temu pomiar ciśnienia wykazał u niej 1 65/98 mm Hg. U kobiety nie

występowały żadne inne czynniki ryzyka (zob. ich zestawienie wyżej).
Musiała jednak schudnąć, więcej ćwiczyć, ograniczyć spożycie soli i poddać
się terapii lekowej . Przepisałem jej 12,5 miligrama hydrochlorotiazydu
dziennie, a kiedyjej ciśnienie wciąż przekraczało 140/90 mm Hg dodałem
enalapril. Dzięki temu, a także dzięki utracie na wadze i aktywności
fizycznej , pomiar ciśnienia wykazuje obecnie 132/80 mm Hg, a pacjentka
czuje się dobrze .
./ Phil Sweeney ma 62 lata ijest moim nowym pacjentem. Waga pozostawała
w normie w stosunku do wzrostu. Jednakże ciśnienie wynosiło
175/105 mm Hg. Zresztą nadciśnienie zdążyło spowodować już
u niego uszkodzenie wzroku oraz powiększenie mięśnia sercowego.
Wiedząc o tym, przepisałem mu 2 leki na nadciśnienie stopnia 2,
poleciłem kontynuacj ę prawidłowej diety oraz ograniczenie spożycia
soli oraz poprosiłem o wykonywanie nieco więcej ćwiczeń. Pacjent
zareagował w sposób zadowalający - mięsień sercowy się zmniej szył,
a ciśnienie spadło do 136/88 mm Hg. Trochę również medytował,
co najwyraźniej mu pomagało. Stwierdził, że czuje się jak nowo
narodzony.
ModlJfikacje trIJbu żIJcia

W rozdziałach 9. - 12. znajdziesz szczegółowe omówienie zalecanych zmian
w trybie życia. W tym punkcie wymienię je tylko pobieżnie, abyś mógł
zapoznać się z ogólnym podejściem do leczenia nadciśnienia. (W rozdziale 13.
znaj dziesz pełne omówienie terapii lekowej ) . Wyjaśnię też,jak łaskotki
wpływają na obniżenie ciśnienia. Pośmiejesz się, aj ednocześnie zadbasz
o swoje zdrowie.
Zmiana trlJbu żlJcia na lepsze

Narodowa Komisja Wspólna (JNC 7) do Spraw Zapobiegania, Wykrywania,
Oceny i Leczenia Nadciśnienia Tętniczego w swoim raporcie zaleca następujące
zmiany trybu życia:
./ ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych i cholesterolu (zob. rozdział 9.);

./ utrzymanie właściwego poziomu potasu, wapnia i magnezu w diecie
(zob. rozdział 9. i 10. ) ;
./ ograniczenie spożycia soli (zob. rozdziały 9 . i 10. ) ;
./ schudnięcie (zob. rozdziały 9 . i 12. ) ;
1 60 Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
,/ ograniczenie spożycia alkoholu (zob. rozdział 1 1 . ) ;

,/ rzucenie palenia albo żucia tytoniu (zob. rozdział 1 1 .) ;
,/ zwiększenie aktywności fizycznej (zob. rozdział 1 2 .).
Na poczqtek małe, drobne zmian"

w powyższym zestawieniu właściwie nic nie powinno Cię zaskoczyć, może
z w)jątkiem zalecenia o utrzymaniu odpowiedniego spożycia potasu, wapnia
i magnezu. Lekarze już od wielu lat wiedzą, że te związki mineralne pomagają
w obniżeniu ciśnienia krwi. Mądrym posunięciem zatem jest wprowadzenie
wystarczających ich ilości do swojej diety. Te uwagi powinny Ci pomóc:
,/ Dodatkowe 'Źródła potasu znajdziesz w owocach i roślinach strączkowych.

,/ Mleko i inne produkty nabiałowe zapewniają odpowiednią ilość wapnia,
chociaż kobiety często potrzebują tego minerału w postaci suplementu.
,/ Aby mieć pewność, że spożywasz odpowiednio dużo magnezu, wprowad'Ź
do swoj ej diety więcej zielonych, liściastych warzyw, orzechów,
ziaren i produktów pełnoziarnistych.
Szczegółowy opis tych prostych kroków znajdziesz w rozdziałach 9. i 10.
Możliwe do osiqfJnięcia kamienie milowe i odpowiednie tempo

Wprowadzaj do swojego życia tylko 1 zmianę naraz:
1 . Rozpocznij od ograniczenia albo rzucenia palenia bądź żucia
tytoniu, ponieważ ten nałóg jest najbardziej niebezpieczny
ze wszystkich czynników ryzyka.
2. Przejdź do ograniczenia spożycia alkoholu.
3. Następnie, kiedy już pozbędziesz się tych nałogów czy
przyzwyczajeń (albo poważnie je ograniczysz), postaraj się
wzmocnić swoje serce i ciało za pomocą ćwiczeń fizycznych.
Przez chwilę poudawaj , że Twoj e ciśnienie wynosi 140/85 mm Hg. Nie

masz, co prawda, żadnych uszkodzeń narządowych, ale występuje u Ciebie
kilka czynników ryzyka, w tym wysoki poziom cholesterolu oraz przypadki
chorób serca w rodzinie. Zmiany trybu życia w normie. Lekarz ostrzega Cię,
że musisz zerwać z nałogiem wypalania jednej paczki papierosów dziennie,
zrzucić 10 kilogramów i codziennie poświęcać pół godziny na aktywność
fizyczną. Wieszj ednak, że nie uda Ci się zerwać od razu z siedzącym trybem
życia, dlatego przygotowuj esz sobie plan zmian, podobny do tabeli 8.2,
w który powoli, nawet przez okres dłuższy niż pół roku, wprowadzasz
zalecenia lekarza.
______ Rozdział 8: Opracowanie udanego programu leczenia 161
Tabela 8.2. Przykładowy plan modyfikacji trybu życia
Okres Ograniczenie palenie Aktywność fizyczna Utrata na wadze

1 . tydzień Pół paczki dziennie
2. tydzień 5 papierosów dziennie Marsz - 0,5 km
3. tydzień 1 papieros dziennie Marsz - l ,O km
4. tydzień Zero Marsz - 1 ,5 km
5. - 8. tydzień Zero Marsz - 0,5 km i bieg - 0,5 km 2,2 kg
9. - 1 2. tydzień Zero Marsz - 0,75 km i bieg - 0,75 km 1 ,8 kg
1 3. - 1 6. tydzień Zero Bieg - 1 ,5 km 1 ,8 kg
1 7 . - 20. tydzień Zero Bieg - 1 ,5 km 1 ,8 kg
2 1 . - 24. tydzień Zero Bieg - 1 ,5 km 1 ,3 kg
Planuj zatem, a potem zaznaczaj swoje postępy. Może przyda Ci się też
prowadzenie zapisków o ilości wypalonych danego dnia papierosów,
aktualnej diecie i ilości ćwiczeń.
Kontrola postępów
Pracując nad każdą ze zmian, zwróć uwagę na to, w jaki sposób każdy nowy,
zdrowy nawyk wpływa na inne przyzwyczajenia. Na przykład większa dawka
aktywności fizycznej dodaj e Ci energii i zwiększa Twoją tolerancję na stres
- w konsekwencj i masz mniej szą ochotę na palenie albo picie alkoholu, gdy
chcesz się odprężyć. I podobnie, im mniej papierosów wypalisz, tym bardziej
zwiększy się pojemność Twoich płuc i tym łatwiej będziesz ćwiczyć
- koniec z przerwami na zaczerpnięcie oddechu. Takie zmiany mogą Ci
również pomóc schudnąć. Uwaga! Kiedy rzucisz palenie, możesz przybrać
kilka kilogramów na wadze, ale korzyści z zerwania z nałogiem przeważają
(zamierzona gra słów) nad lekką nadwagą. Z kolei ograniczenie tłuszczów
w diecie pozwala na pozbycie się prawie wszystkich innych czynników
ryzyka. Kiedy zaś dokonasz j uż wszystkich zmian na lepsze w swoim trybie
życia, poczujesz się j ak zupełnie nowy człowiek.
Jak ohniżlJ.ć ciśnienie śmiechem]

W książkach poświęconych nadciśnieniu tętniczemu z rzadka tylko można
natrafić na wzmianki mówiące o poczuciu humoru. Prawdopodobnie chodzi
o to, że w procesie leczenia nadciśnienia niezwykle trudno poddać kontroli
ten czynnik, a naukowcy lubią badaćjedynie to, co mogą zmierzyć. Tymczasem
skutków humoru nie można zaliczyć do tej kategorii. A przecież można by
było zebrać dwie grupy ludzi ij edną z nich wystawić na działanie warunków
1 62 Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego __ _ _ _ _ __
humorystycznych, a drugą skonfrontować z niezbyt wesołymi okolicznościami.

Wszystkim osobom należałoby zmierzyć ciśnienie przed i po zaplanowanych
doświadczeniach. Eksperyment pokazałby Ci bezpośrednie konsekwencje
poczucia humoru, ale niestety nie dowiódłby jego skutków długofalowych.
DlaczelJo śmiech iest dobrlJm lekarstwem na wszelkie bolączki

Osoby takie jak pisarz Norman Cousins i Joel Goodman, szef firmy Humor
Proj ect, Inc. zalecają stosowanie śmiechu w terapii większości chorób.
Nadciśnienie tętnicze, często kojarzone ze stresem, wydaje się naturalnym
celem pozytywnego wpływu poczucia humoru. W wielorakich okolicznościach
- przy okazj i nauki czy w środowisku firmowym - dowiedzionojuż, że
pozytywne skutki psychiczne i fizjologiczne śmiechu są faktem. Wesołość
i zabawa z całą pewnością obniżają wydzielanie hormonów stresu - tych samych,
które podnoszą ciśnienie krwi.
Ciekawe badanie, którego wyniki opublikowano w czasopiśmie International

Journal of Cardiology (sierpień 2001), wykazało, że stosunek między
umiej ętnością dostrzegania w danych okolicznościach elementów
humorystycznych a zapadalnością na chorobę wieńcowąjest odwrotnie
proporcjonalny. W ramach sondażu, w którym wzięło udział 300 osób,
oceniono ich skłonność do śmiechu w rozmaitych warunkach życia
codziennego. Ogólnie rzecz biorąc, ludzie z chorobą wieńcową nie byli zbyt
skorzy do śmiechu. Z kolei większość osób zdrowych lubiła się śmiać.
Wyniki badania dowodzą, że śmiech chroni serce.
Wprowadź poczucie humoru do swoielJo żlJcia

30 lat praktyki medycznej przekonuje mnie, że osoby, które podchodzą do
życia z pewną dozą wesołości i nie biorą go zbyt poważnie, radzą sobie znacznie
lepiej od ludzi, którzy nie mają do siebie żadnego dystansu. Osobiście noszę
zawsze przy sobie kartkę ze zdaniem zaczerpniętym ze strony dr J oela
Goodmana: "Pewnego dnia będziemy się z tego śmiać. Po co więc czekać?".
Ta doskonała recepta sprawdza się prawie w każdych okolicznościach.
Ś miech przekazuje innym ludziom pozytywne wibracje. Wzmaga poczucie
bliskości, życzliwości i zażyłości.
Nawet jeżeli nie można podać konkretnego dowodu na działanie poczucia

humoru, polecam je jako ważny element w leczeniu nadciśnienia krwi. Jak
go jednak zastosować? Otóż musisz ustalić, co Cię bawi. Każdą osobę mogą
śmieszyć przecież różne rzeczy. Niektóre osoby lubią klaunów, a inne
komików estradowych. Niektóre przepadają za takimi aktorami jak Eddie
Murphy, a jeszcze inne świetnie się bawią, oglądając filmy Woody'ego Allena.
Niżej znajdziesz kilka pomysłów na wprowadzenie więcej śmiechu do

swoj ego życia:
� Poszukaj w bibliotece albo internecie spisu filmów uporządkowanych

według kategorii (komedia, film przygodowy, dramat itd.). Wybierz
kilka naj lepiej ocenianych komedii. Możesz zacząć od Pół żartem, pół
serio; Annie Hall; Babe - świnki z klasą; Gliniarza z Beverly Hills albo
Płonących siodeł. Z kolei Siedem narzeczonych dla siedmiu braci i Deszczowa
piosenka może nie rozbawią Cię do łez, ale z całą pewnością poprawią
Twoje nastawienie do życia.
Mogą Ci się także spodobać komedie z udziałem starych dobrych braci
Marx i Boba Hope'a albo nowsze produkcje zJackiem Blackiem i Willem
Ferrellem. Przynaj mniej raz w tygodniu obejrzY.i koniecznie jeden
z takich filmów.
� Znajdź nagranie ulubionego komika i słuchaj jego monologów
w samochodzie. Uważaj tylko,jakjedziesz!
Założę się, że dzięki tej kuracj i obniży Ci się trochę ciśnienie. Możliwe,
że spadek ciśnienia jest bezpośrednim skutkiem, ale może też być tak, że
śmiech wprowadza Cię po prostu w dobry nastrój - nastrój , który pomaga
Ci nieprzerwanie przY.imować leki, trzymać się odpowiedniej diety i uprawiać
sport. W każdym razie poczucie humoru łatwo przełknąć. Nie ma ono także
żadnych szkodliwych skutków ubocznych!
Podobnie jak w przypadku innych zaleceń opisanych w tym rozdziale "terapia

śmiechem" dla większości osób oznacza zmianę trybu życia. I co z tego, że
nie można znaleźć dowodów naukowych na potwierdzenie jej skuteczności?
Przecież trudno o przyjemniej szą zmianę. Przypomina się tu cytat z książki
W. H. Audena Rękafarbiarza i inne eseje1 : "Nie potrafię znaleźć wspólnego
mianownika u osób, które podziwiam. Ale dostrzegam go u osób, które
kocham. Wszystkie potrafią mnie rozśmieszyć".
Ten się śmieje, kto się śmiej e ostatni.
l W. H. Auden, Rękafarbiarza i inne eseje, PIW, Warszawa 1 988.

Rozdział 9
Dieta obniżająca ciśnienie

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poznasz najważniejsze informacje na temat diety DASH oraz obniżania spożycia soli.
� Dowiesz się, jak schudnąć, żeby obniżyć swoje ciśnienie.
� Przyjrzysz się innym dietom i poszukasz pomocy.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
S się jeszcze bardziej w przypadku nadciśnienia. Utrata na wadze, dobrze

tare powiedzenie głosi, żejesteś tym, cojesz. Jego prawdziwość sprawdza
zbilansowana dieta i zmniejszenie spożycia soli mogą spowodować obniżenie

ciśnienia tętniczego. Jednak u większości pacjentów, którzy by chcieli je
utrzymać na niższym poziomie, środki te nie sprawdzą się już tak dobrze.
Potrzebna jest nowa postawa.
W tym rozdziale zetkniesz się z nowym podejściem do kwestii zdrowego

odżywiania się. Wyjaśnię tu, w jaki sposób powstało i dowiodło swojej
skuteczności. Pokażę Ci też, jak je stosować, żeby obniżyć ciśnienie bez
względu na jego wartość. Osobom zaś, które z jakiegokolwiek powodu
zapragną schudnąć, przedstawię rozsądny i wyważony plan utraty na wadze.
Staram się tu, co prawda, nie używać słowa na literę D (dieta), ale zachęcam
Cię do podjęcia racjonalnego programu odżywiania.
za pomocq dietlJ DASH
Pierwsze informacje na temat "leczenia nadciśnienia za pomocą diety"
(DASH1), oparte na wynikach badań prowadzonych w 4 ważnych ośrodkach
medycznych w USA, pojawiły się na łamach pisma New EnglandJournal oj
Medicine (kwiecień 1 997). U wszystkich pacjentów stosujących tę dietę
obniżyło się ciśnienie skurczowe i rozkurczowe (więcej informacji o tych
terminach znajdziesz w rozdziale 2. ). Tabela 9. 1 pokazuje średnią wartość
obniżenia poziomu obu rodzajów ciśnienia w różnych grupach, które
trzymały się diety DASH.
1 Ang. akronim nazwy Dietary Approach to Stop Hypertension - przyp. tłum.

Tabela 9.1 . Średnia wartość obniżenia ciśnienia s kurczowego i rozkurczowego

w milimetrach słupa rtęci wśród osób stosujących dietę DASH
Grupa Skurczowe Rozkurczowe

Afroamerykanie 6,9 3,7
Biali 3,3 2,4
Osoby z rozpoznanym nadciśnieniem 1 1 ,6 5,3
Osoby bez nadciśnienia 3,5 2,2
Osoby stosujące ten program obniżyły ciśnienie bez stosowania specjalnych

pokarmów, suplementów dietetycznych, leków czy odbywania cotygodniowych
spotkań. Ponadto udało im się to osiągnąć bez koncentrowania się na chudnięciu
przez redukcj ę liczby pochłanianych kilokalorii, bez nadmiernego obniżania
spożycia soli i bez wymagających ćwiczeń.
Zaintrygowany? Niżej opisuję powstanie diety DASH i W)jaśniam,jak możnają

rozpocząć.
Jak powstała dieta DASHJ

Dieta DASH powstała, kiedy lekarze zauważyli, że wegetarianie częściej mają
niższe ciśnienie krwi, rzadziej zapadają na chorobę wieńcową (zob. rozdział 5.)
i rzadziej przechodzą udary mózgu (zob. rozdział 7.) niż niewegetarianie.
Nie do końca wiadomo, dlaczego tak się dzieje. Jednak podstawowa różnica
między wegetarianami i osobami stosującymi tradyqjną dietę polega na tym,
że ci pierwsi spożywają więcej owoców i warzyw. Poza tym, co oczywiste,
nie jedzą mięsa i, ogólnie rzecz biorąc, mają niższy poziom cholesterolu,
a w ichj adłospisie rzadziej występują tłuszcze nasycone.
Ponieważ dieta wegetariańska nie jest zbyt praktycznym rozwiązaniem,

naukowcy pokusili się o skopiowanie wegetariańskiego programu
żywieniowego, wzbogacaj ąc go jednak o niewielkie ilości mięsa.
Jednocześnie szukali w pożywieniu substancj i, które mogłyby wyjaśnić
spadek ciśnienia krwi.
Badacze odkryli, że dieta oparta na dużej ilości owoców i warzyw jest

bogatsza w potas, który z całą pewnością oddziałuje na poziom ciśnienia
tętniczego. Im wyższe stężenie potasu, tym niższe ciśnienie. Dlatego
podwyższony poziom tego związku może po części tłumaczyć spadek
ciśnienia, ale to nie wszystko. Otóż podobne ilości potasu nie przyniosą
takiego samego skutku, jeśli nie ograniczy się spożycia soli.
_______ Rozdział 9: Dieta obniżająca ciśnienie 1 67
Uwaga! Innymi ważnymi składnikami odżywczymi obecnymi w owocach

i warzywach są wapń i magnez. Jednak badania nie potwierdziły ich zbawiennego
wpływu na poziom ciśnienia krwi. I chociaż zmniejszenie spożycia tłuszczów,
a zwiększenie błonnika może obniżyć ciśnienie, badacze jeszcze nie stwierdzili,
czy substancje oddziałują w jakiś sposób na jego kontrolę.
Naukowcy, którzy opracowali dietę DASH, uznali, że połączenie ze sobą

różnych składników odżywczych może odpowiadać za efekt spadku ciśnienia
krwi. Aby poddać tę teorię próbie, objęli badaniem dużą grupę ludzi,
koncentruj ąc się przede wszystkim na Mroamerykanach, którzy są populacją
z najwyższym wskaźnikiem nadciśnienia w Stanach Zj ednoczonych
(zob. rozdział 3.).
DowodlJ. na wartość dietlJ. DASH

W badaniu wzięło udział 459 osób z ciśnieniem skurczowym poniżej
1 60 mm Hg, a rozkurczowym - na poziomie 80 - 95 mm Hg.
Poza tym uczestnicy:
� mieli ponad 22 lata,

� nie przY.i mowali żadnych leków na nadciśnienie,
� musieli przestać stosować witaminy i suplementy diety,
� nie mogli wypijać więcej niż 14 kieliszków wina albo innego alkoholu
tygodniowo,
� nie mogli mieć niewyrównanej cukrzycy, podwyższonego cholesterolu
oraz indeksu masy ciała (BMI) o wartości wyższej od 35 (zob. tabela 9.5).
Na początku eksperymentu:
� 2 na 3 uczestników miało pochodzenie afroamerykańskie;

� uczestnicy mieli średnio 44 lata;
� średni poziom ciśnienia tętniczego wynosił 132/85 mm Hg, a 29 procent
osób cierpiało na łagodne nadciśnienie;
� uczestnicy mieli lekką nadwagę, a indeks masy ciała wynosił u nich
średnio 27;
� 27 procent paliło papierosy.
Przez 3 tygodnie uczestnicy trzymali się ściśle amerykańskiej diety (bogatej

w tłuszcze i wysokokalorycznej ) . Następnie na chybił trafił podzielono ich
na trzy grupy:
I
,/ Pierwsza dalej stosowała typową amerykańską dietę·
,/ Druga zaczęła stosować dietę bogatą w owoce i warzywa.
,/ Trzecia grupa podjęła dietę DASH.
Ponadto uczestnikom dostarczano tyle pożywienia, żeby nie tracili na wadze.

Nie kazano im także obniżyć spożywania soli. Eksperyment trwał 8 tygodni.
Po 2 tygodniach u pierwszej grupy nie stwierdzono żadnych zmian

w wartościach ciśnienia, podczas gdy u grupy żywiącej się owocami i warzywami
zanotowano spadek. Największe obniżenie ciśnienia wystąpiło u grupy
stosującej program DASH, zresztą należące do niej osoby spadek ten
podtrzymały przez cały okres trwania badania.
Ś rednia wartość obniżenia ciśnienia krwi w grupie stosującej dietę DASH

wyniosła 6/3 mm Hg, ale naj lepsze wyniki osiągnęły osoby z najwyższym
ciśnieniem - 1 1/6 mm Hg.
Od tamtej pory w wyniku wielu innych eksperymentów otrzymano równie

wspaniałe rezultaty, czy to w warunkach akademickich, czy zwyczajnych
przychodniach. Niektóre potwierdziły istnienie innych korzystnych skutków
diety DASH, na przykład:
I
,/ DASH obniża stężenie cholesterolu całkowitego we krwi oraz poziom
lipoprotein o niskiej gęstości (LDL, tzw. złego cholesterolu).
,/ Obniża się stężenie homocysteiny, substancji kojarzonej z zaawansowanymi
stanami choroby wieńcowej .
Jako że większość pacj entów cierpiała na łagodne nadciśnienie stopnia

1 (140 - 1 59 mm Hg ciśnienia skurczowego lub 90 - 99 mm Hg ciśnienia
rozkurczowego - pod uwagę brano wyższą wartość) , a do większości
przypadków chorób i zgonów dochodzi właśnie w obrębie tej grupy, zasięg
skutków programu DASH może mieć znaczący wpływ na zdrowie populacj i,
a zwłaszcza tych j ej przedstawicieli, którzy są naj poważniej zagrożeni
nadciśnieniem.
Przeprowadzono również drugie badanie - DASH-sód - które kontrolowało

różne poziomy spożycia sodu podczas wdrażania programu DASH.
Dowiodło ono, że naj niższe stężenie sodu (1 500 miligramów dziennie)
powoduje jeszcze większy spadek ciśnienia.
Rozpoczęcie proiJramu
Program DASH zazwyczaj opiera się na diecie zakładającej dzienne spożycie
2000 kilokalorii. Niżej zapoznam Cię z pokarmami i porcjami stosowanymi
w programie, podam przykładowe jadłospisy i zamieszczę wskazówki na
temat tego,jak rozpocząć dietę i się jej trzymać.
Jeżeli uznasz, że zbyt trudno j est Ci sprostać wymogom diety DASH,

nie krępuj się poprosić lekarza o skierowanie do dietetyka.
Konkretne pokarm" i porcie

Plan żywieniowy DASH zakładający dzienne spożycie 2000 kilokalorii opiera
się na niżej podanych pokarmach i porcjach. Jeżeli do podtrzymania wagi
potrzebuj esz mniej kalorii, sięgaj po prostu po mniejszą liczbę porcj i; ajeśli
musisz pochłaniać więcej kalorii, bierz więcej porcj i. (Zob. punkt "Utrata na
wadze w celu obniżenia ciśnienia", w którym znajdziesz więcej informacji na
temat określania wartości zapotrzebowania kalorycznego) .
<t' 7 - 8 porcji produktów zbożowych dziennie

Na porcję składa się kromka chleba, pół rogala, pół filiżanki suchych
płatków śniadaniowych, pół filiżanki ugotowanego ryżu, makaronu
lub innych produktów mącznych.
<t' 4 - 5 porcji warzyw dziennie
Na porcję składa się 1 filiżanka surowych, liściastych warzyw, pół filiżanki
warzyw gotowanych, 0,17 litra soku warzywnego.
<t' 4 - 5 porcji owoców dziennie
Na porcję składa się 0,17 litra soku owocowego, 1 średniej wielkości
owoc, pół filiżanki suszonych owoców, pół filiżanki owoców świeżych,
mrożonych albo z puszki.
<t' 2 3 porcje niskotłuszczowych albo odtłuszczonych produktów
-
nabiałowych dziennie
Na porcję składa się 1 filiżanka jednoprocentowego mleka, 1 filiżanka
niskotłuszczowego jogurtu i 40 gramów odtłuszczonego sera.
<t' 2 lub mniej porcji mięsa, drobiu lub ryb dziennie
Na porcję składa się 85 gramów gotowanego chudego mięsa, ryby lub
drobiu.
<t' 2,5 porcji tłuszczów dziennie
Na porcję składa się 1 łyżeczka oleju, masła, margaryny, majonezu
lub 1 łyżka stołowa normalnego albo 2 łyżki stołowe lekkiego sosu
sałatkowego.
,/ 4 - 5 porcji orzechów, nasion lub roślin strączkowych tygodniowo

Na porcję składa się 1/3 filiżanki orzechów, 2 łyżki stołowe nasion,
pół filiżanki gotowanych roślin strączkowych lub 85 gramów tofu.
,/ 5 porcji słodyczy tygodniowo, w tym 1 łyżeczka cukru, jedna
łyżeczka galaretki albo dżemu, 15 gramów draży lub 0,2 litra
lemoniady
Przykłady dobrze wybranych pokarmów dla każdej grupy:
,/ Ziarna i produkty zbożowe - bułeczki, płatki bogate w błonnik,

płatki owsiane, chleb typu "pita" i chleb pełnoziarnisty.
,/ Warzywa - karczochy, brokuły, marchewki, kapusta, fasola szparagowa,
j armuż, groszek, ziemniaki, szpinak, kabaczki, bataty, pomidory
i brukiew.
,/ Owoce -j abłka, morele, banany, daktyle, winogrona, pomarańcze,
sok pomarańczowy, grejpfruty, sok grejpfrutowy, mango, melony,
brzoskwinie, ananasy, suszone śliwki, rodzynki, truskawki i mandarynki.
,/ Produkty nabiałowe - maślanka - odtłuszczona lub niskotłuszczowa;
ser - odtłuszczona albo częściowo odtłuszczona mozzarella; mleko
- odtłuszczone albo jednoprocentowe; jogurt - odtłuszczony albo
niskotłuszczowy.
,/ Ryby, mięso i drób - chude mięso, drób bez skóry - nie należy
smażyć.
,/ Orzechy, nasiona i strączkowe - migdały, mieszanka orzechowa,
orzechy ziemne, masło orzechowe i orzechy włoskie; nasiona sezamu
albo słonecznika; ciecierzyca, czerwona, biała i nakrapiana fasola,
soczewica, groch i tofu.
PrzlJkładowe iadłospiSIJ
W tabeli 9.2 zobaczysz przykładowe menu, w którym zawarto dzienne
założenia żywieniowe.
Przekąskę spożywa się raz dziennie.
Stwórz własnyj adłospis, opierając się na tabeli 9.3, albo zaplanuj całkowicie
inny zestaw posiłków na podstawie tabeli 9.4.
Tabela 9.2. Jadłospis programu DASH zakładający dzienne spożycie 2000 kilokalorii
Śniadanie Obiad Kolacja Przekąska

3 porcje produktów 1 porcja mięsa 1 porcja mięsa 1 porcja owoców
zbożowych
1 porcja nabiału 1 porcja nabiału 3 porcje produktów 1 porcja produktów
zbożowych zbożowych
2 porcje owoców 1 porcja produktów 3 porcje warzyw 1 porcja orzechów
zbożowych
1 porcja tłuszczu
1 porcja tłuszczu 1 porcja warzyw 1 ,5 porcji tłuszczu
1 porcja owoców 1 porcja owoców
Tabela 9.3. Przykładowy jadłospis zgodny z programem DASH (2000 kilokalorii)

Filiżanka płatków 55 gramów kurczaka 85 gramów łososia Średnie jabłko
śniadaniowych
Filiżanka 1 5 gramów Filiżanka ryżu Kromka chleba
jednoprocentowego niskotłuszczowego pszennego
mleka cheddara
Banan Kromka chleba typu "pita" Filiżanka kabaczków 1/3 filiżanki orzeszków
Tost z pieczywa Łyżeczka margaryny Filiżanka szpinaku
pszennego
Łyżka dżemu Filiżanka surowej Łyżka włoskiego sosu
marchewki sałatkowego (lekkiego)
0, 1 7 litra soku Pomarańcza 45 gramów
jabłkowego niskotłuszczowego
żółtego sera
Łyżeczka margaryny
Tabela 9.4. Kolejny przykładowy jadłospis zgodny z programem DASH (2000 kilokalorii)

Filiżanka soku 55 gramów chudej 85 gramów pstrąga Pomarańcza
z suszonych śliwek wołowiny
Filiżanka płatków Łyżeczka sosu baroecue Filiżanka brązowego ryżu 30 gramów suszonych
owsianych owoców
Kromka chleba Bułeczka Filiżanka sałatki 2 łyżki pestek
pszennego z 3 rodzajów fasoli słonecznika
Łyżeczka margaryny Filiżanka gotowanych Łyżka niskotluszczowego
ziemniaków sosu do sałatek
Filiżanka jedno- Niskotłuszczowy 45 gramów bułki
procentowego mleka cheddar kukurydzianej
Banan Filiżanka sałaty Łyżeczka margaryny
Łyżka niskotłuszczowego Filiżanka szpinaku
sosu do sałatek
Filiżanka soku
żurawinowego
PrzlJdatne wskazówki i informacie

Te rady ułatwią Ci stosowanie diety:
,/ Nie staraj się zmieniać wszystkiego naraz. Stopniowo ograniczaj

spożywanie mięsa, a zwiększaj - owoców i warzyw.
,/ Zwiększaj porcje owoców i warzyw, j edząc po 2 na każdy posiłek
i przekąskę.
,/ Jeżeli cierpisz na nietolerancję laktozy, przyjmuj środki z enzymem
laktazy, gdy sięgasz po nabiał, albo kupuj mleko bez laktozy.
,/ Korzystaj z etykietek na opakowaniach produktów, żeby wybrać
pokarmy najuboższe w tłuszcze nasycone, tłuszcze całkowite,
cholesterol i sól.
,/ Ogranicz spożycie tłuszczów tak, abyś jadł połowę dotychczasowych
dawek. Częściej wybieraj tłuszcze roślinne niż zwierzęce.
,/ Unikaj napojów gazowanych, alkoholu i innych napojów zawierających
cukier.
,/ Na deser jedz owoce.
,/ Posiłki komponuj wokół produktów zbożowych (makaronu i ryżu) ,
fasoli i warzyw; na bok odsuń mięso, ryby i drób.
______ Rozdział 9: Dieta obniżająca ciśnienie 1 73
Naj świeższe dane pochodzące z Harvard Medical School (joumal ojthe

American Medical Association, listopad 2005) dowodzą, że w ramach diety
DASH możesz zastąpić węglowodany, takie jak produkty zbożowe, płatki
śniadaniowe i pieczywo, białkami - (połowa z nich powinna pochodzić ze
'Źródeł roślinnych) fasolą, orzechami, groszkiem, nasionami i produktami
soj owymi - lub tłuszczamijednonienasyconymi (oliwą z pestek winogron,
oliwą z oliwek, awokado, migdałami, orzechami nerkowca, orzechami
laskowymi, pestkami dyni i ziarnami sezamu) . W ten sposób jeszcze bardziej
obniżysz ciśnienie oraz pozytywnie wpłyniesz na tłuszcze we krwi (cholesterol),
zmniej szając ryzyko zawału mięśnia sercowego.
OiJraniczanie spożlJcia soli

W czasie stosowania dietlJ DASH
Z rozdziału 10. dowiesz się wszystkiego na temat soli ijej związku
z nadciśnieniem tętniczym. Jednakjuż teraz można zdradzić, że im mniej
soli w diecie, tym niższe ciśnienie. Jeżeli zatem chciałbyś połączyć program
DASH z redukcją spożycia soli, oto kilka wskazówek:
,/ Kupuj produkty z etykietkami informującymi o małej zawartości sodu

albo j ego braku.
,/ Do doprawienia potraw zamiast soli stosuj zioła, przyprawy, nieco
wina, cytrynę, limonkę albo ocet.
,/ Solniczkę trzymaj w kuchni z dala od stołu - to Ci pomoże zwalczyć
ochotę dodawania soli do potraw w czasie jedzenia.
,/ Jedz więcej pokarmów nieprzetworzonych - Matka Natura wie, co robi!
,/ Unikaj produktów o wysokim stężeniu soli, na przykład sosu sojowego,
sosu teriyaki, glutaminianu sodu (MSG2).
,/ Ogranicz przyjmowanie pokarmów wyjętych z solanki, solonego mięsa,
potraw podawanych z musztardą, chrzanem, keczupem i sosem
worcestershire.
,/ Jedz owoce i warzywa zamiast słonych przekąsek.
,/ Unikaj słonych potraw, gdyjesz poza domem.
2 Składnik kuchni japońskiej, dodawany do potraw w celu wzmocnienia ich smaku - przyp. tlum.
1 7fi Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Utrata na wadze
w celu obniżenia ciśnienia
Im więcej ważysz, tym wyższe masz ciśnienie. Tymczasemjuż ponad połowa
ludności ma nadwagę bądź cierpi na otyłość, co można określić, posługując
się tzw. indeksem masy ciała (BMI; zob. tabela 9.5). W kolejnych punktach
nauczysz się obliczać swoje BMI i sprawdzisz, czy Twoja waga znajduje się
w dopuszczalnych dla Twojego wzrostu ramach. Możesz również ustalić,
j aką liczbę kalorii musisz spalić albo spożyć, żeby utrzymać wagę. Jeżeli
musisz schudnąć, pokażę Ci, jak zmienić dietę i zaspokoić nowe potrzeby
kaloryczne.
Na każdy zrzucony kilogram przypada spadek ciśnienia tętniczego o wartości

1 mm Hg (zarówno dla ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego) .
Innymi słowy, j eśli d o tej pory Twoje ciśnienie wynosiło 135/85,
a schudłeś o 5 kilogramów, poziom ciśnienia powinien spaść d o 130/80.
Obliczanie u/afJi idealnej

Jeżeli chcesz obniżyć ciśnienie krwi za pomocą kontroli wagi, musisz poznać
j ej wartość idealną. Pamiętaj jednak, że jeśli znajdujesz się już w ramach
odpowiednich dla Twojego wzrostu, dalsze schudnięcie najprawdopodobniej
nie spowoduj e zbyt dużego spadku ciśnienia. Dopiero w przypadku nadwagi
lub otyłości schudnięcie i osiągnięcie idealnego zakresu wagowego może
znacząco wpłynąć na poziom ciśnienia.
Na podstawie badań przeprowadzonych z udziałem wielu zdrowych mężczyzn

i kobiet ustalono sposób określania idealnego przedziału wagowego:
� Jeżeli jesteś kobietą, przY.imujesz, że dla wzrostu 1 ,52 metra wagą

idealnąjest 45 kilogramów. Na każde dodatkowe 2,5 centymetra
dodaj esz 2,2 kilograma.
Przykład: j eśli mierzysz 1 ,60 metra, właściwą wagą dla Ciebie jest
52,6 kilograma. Natomiast idealny przedział wagowy obejmuje tę wagę
plus lub minus 10 procent albo inaczej zakres od 47 do 57 kilogramów.
� Jeżeli jesteś mężczyzną, przY.imujesz, że dla wzrostu 1 ,52 metra wagą
idealnąj est 48 kilogramów. Na każde dodatkowe 2,5 centymetra
dodaj esz 2,7 kilograma.
Przykład: Mierzący 1 ,67 metra mężczyzna powinien ważyć około
64 kilogramów. Idealny przedział wagowy obejml!ie wartości od 58 do 70
kilogramów.
Niedowagę i nadwagę można również ustalić, posiłkując się indeksem BMI,

który analizuj e Twoj ą masę ciała, za punkt odniesienia przyjmując wzrost.
To całkiem sprawiedliwe. Kobieta o wzroście 1 ,62 metra ważąca 68 kilogramów
ma nadwagę, ale kobieta mierząca 175 centymetrów, a ważąca tyle samo już
kłopotów z wagą nie ma.
Jeżeli jesteś dobry z matematyki (albo umiesz posługiwać się kalkulatorem),

sam możesz obliczyć swoj e BMI. (Na wypadek, gdybyś zapomniał, że 1 było
"w pamięci", w tabeli 9.5 zrobiłem wszystko za Ciebie). Podnieś swój wzrost
(podany w metrach) do kwadratu, a przez otrzymany wynik podziel swoją
wagę w kilogramach. W ten sposób otrzymasz wartość swojego BMI.
Z definicj i BMI o wartościach 25 - 29,9 oznacza nadwagę, a wyższe od 30

- otyłość. BMI na poziomie 22 - 25 wskazuje na wagę w normie.
Przykład: Ważąca 68 kilogramów kobieta o wzroście 1 62 centymetrów
ma nadwagę, na co wskazuje jej BMI na poziomie 26. Z kolei mierząca
175 centymetrów kobieta o tej samej wadze ma normalne BMI
o wartości 22,2.
Jeżeli wolisz łatwiej szy sposób wyznaczania idealnej masy ciała, skorzystaj
z tabeli 9.5. W kolumnie po lewej stronie odnajdź swój wzrost w centymetrach
i przesuń palcem prawo w tym rzędzie, aż natrafisz na swoją wagę. Twoje BMI
znaj duj e się u szczytu danej kolumny.
Ustalanie dzienneiJo zapotrzebowania

ka lorlJ.czn eiJo
Zapotrzebowanie kaloryczne zmienia się w zależności od wieku, płci
i natężenia aktywności. Na przykład ciężarna albo karmiąca kobieta z całą
pewnością potrzebuje większej dawki kalorii. Jeśli jednak dana osoba próbuje
schudnąć, musi obniżyć liczbę spożywanych kalorii. Kiedy zatem poznasz
prawidłową wagę dla swojego wzrostu, będziesz mógł określić, ile kalorii
dziennie potrzebuj esz, żeby podtrzymać albo obniżyć aktualną masę ciała.
Zastanów się także nad ewentualną wizytą u dietetyka, żeby sprawdzić, czy
przY.imuj esz odpowiednią ilość substancji odżywczych, ajednocześnie
znaj duj esz się w ustalonych granicach kalorycznych.
Pół kilograma tłuszczu zawiera 3500 kilokalorii. Zeby zatem stracić na wadze
pół kilograma, musisz zjeść o 3500 kilokalorii mniej , niż potrzebujesz.
Możesz tego dokonać na kilka sposobów:
I
,/ obniżaj ąc dzienną dawkę o 500 kilokalorii przez siedem dni,
,/ spalając codziennie przez siedem dni 200 kilokalorii podczas ćwiczeń
(zob. rozdział 12., w którym znajdziesz szczegółowe informacje na ten
temat) , a dzienne spożycie kalorii obniżającjedynie o 300 kilokalorii.
Tabela 9.5. Indeks masy ciała (8MI)

Indeks masy ciała (kg/m2)
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 35 40
Wzrost (cm) Waga (kg)

147 41 43,2 45,4 47,5 49,7 5 1 ,8 54 56,7 58,3 60,5 62,6 64,8 75,6 86,4
150 42,7 45 47,2 49,5 5 1 ,7 54 56,2 58,5 60,7 63 65,2 67,5 78,7 90
152 43,9 46,2 48,5 50,8 53,1 55,4 57,7 60 62,4 64,7 67 69,3 80,8 92,4
155 45,6 48 50,4 52,8 55,2 57,6 60 62,4 64,8 67,2 69,6 72 84 96,1
157 46,8 49,2 5 1 ,7 54,2 56,7 59,1 61,6 64,1 66,5 69 7 1 ,5 73,9 86,2 98,6
1 60 48,6 5 1 ,2 53,7 56,3 58,8 61,4 64 66,5 69,1 7 1 ,7 74,2 76,8 89,6 1 02,4
1 63 50,4 53,1 55,8 58,4 61,1 63,7 66,4 69 7 1 ,7 74,4 77 79,7 93 1 06,2
1 65 5 1 ,7 54,4 57,1 59,9 62,6 65,3 68 70,7 73,5 76,2 78,9 8 1 ,6 95,3 1 08,9
1 68 53,6 56,4 59,2 62 64,9 67,7 70,5 73,3 76,2 79 8 1 ,8 84,6 98,7 1 1 2,9
1 70 54,9 57,8 60,7 63,5 66,5 69,3 72,2 75,1 78 80,9 83,8 86,7 1 01 , 1 1 1 5,6
1 73 56,8 59,8 62,8 65,8 68,8 7 1 ,8 74,8 77,8 80,8 83,8 86,8 89,7 1 04,7 1 1 9,7
1 75 58,2 61,2 64,3 67,4 70,4 73,5 76,5 79,6 82,7 85,7 88,8 9 1 ,8 1 07,2 1 22,5
1 78 60,2 63,3 66,5 69,7 72,8 76 79,2 82,3 85,5 88,7 9 1 ,8 95 1 1 0,9 1 26,7
1 80 61 ,5 64,8 68 7 1 ,3 74,5 77,7 81 84,2 87,5 90,7 94 97,2 1 1 3,4 1 29,6
1 83 63,6 67 70,3 73,6 77 80,3 83,7 87 90,4 93,7 97,1 1 00,4 1 1 7,2 1 33,9
1 85 65 68,4 7 1 ,8 75,3 78,7 82,1 85,5 89 92,4 95,8 99,2 1 02,6 1 1 9,8 1 36,9
1 88 67,1 70,7 74,2 77,7 8 1 ,3 84,8 88,3 9 1 ,9 95,4 98,9 1 02,5 1 06 1 23,7 1 41 ,3
190 68,6 72,2 75,8 79,4 83 86,6 90,2 93,8 97,4 1 01 , 1 1 04,7 1 08,3 1 26,3 1 44,4
193 70,7 74,5 78,2 82 85,6 89,3 93,1 96,8 1 00,5 1 04,3 1 08 1 1 1 ,7 1 30,3 1 49
W przypadku większości osób lepiej się sprawdza połączenie diety z aktywnością

fizyczną niż sama dieta.
Nie musisz od razu osiągnąć swojego zakresu wagowego, żeby poczuć

korzyści płynące ze schudnięcia. Już utrata na wadze 5 - 10 procent aktualnej
masy ciała przynosi pozytywne skutki w zakresie nadciśnienia tętniczego,
poziomu cholesterolu i stężenia glukozy we krwi (u diabetyków) .
Przykład: Mierząca 162 centymetry kobieta, która waży 68 kilogramów,
powinna utrzymać wagę w przedziale 47 - 57 kilogramów, przy czym
idealną dla niej masą ciała byłoby 52,6 kilograma. Gdyby udałoby się jej
ją osiągnąć, powinna przyjmować dziennie 1 150 kilokalorii3 lub więcej ,
3 Liczbę tę otrzymuje się przez pomnożenie masy ciała wyrażonej w funtach przez 10, na przykład
52,6 kilograma to w przybliżeniu 1 1 5 funtów (1 kg 2,2 funta; 52,6 x 2,2 1 15), należy więc wykonać
następujące działanie: 1 15 x 10 1 150 kilokalorii
= przyp. tlum. -
co zależy od poziomuj ej aktywności. Obliczenie oparto na pomiarach

wzrostu i wagi populacj i zdrowych kobiet i mężczyzn.
Jeżeli kobieta prowadzi siedzący tryb życia, ma prawo do 10 procent
więcej kalorii, czyli przysługuje jej dzienna dawka wysokości 1265
kilokalorii. Jeżeli zaś prowadzi umiarkowanie czynny tryb życia, może
dodać 20 procent kalorii, w sumie 1380 dziennie. Bardzo aktywna
kobieta potrzebuje dawki o 40 procent wyższej albo nawet jeszcze
większej , aby mogła pokryć zapotrzebowanie związane z uprawianiem
sportu -jej dzienna dawka powinna wynosić 1 610 kilokalorii.
Jeżeli ustali sobie dzienną dietę na poziomie 1400, a jednocześnie
będzie codziennie spalać 300 kilokalorii podczas ćwiczeń, będzie mogła
stracić pół kilograma w ciągu tygodnia.
Dostosowanie dietlJ. DASH

Po określeniu swoj ej dziennej dawki kalorycznej ponownie zajmij się
programem DASH i odpowiednio usuń albo dodaj porcje. Sam bez pomocy
dietetyka możesz ułożyć dietę z niższą dawką kaloryczną, a pomoże Ci
w tym tabela 9.6, która pokazuje zestawienie porcj i w przypadku dziennego
spożycia 2000, 1 800 i 1500 kilokalorii.
Tabela 9.6. Porównanie dziennych porcji w diecie DAS H przy spożyciu 2000, 1 800
i 1 500 kilokalorii
Liczba porcji dla diety

Grupa pokarmów 2000 kilokalorii 1 800 kilokalorii 1 500 kilokalorii
Produkty zbożowe 8 8 5,5
Warzywa 4 4 4
Owoce 5 4 4
Nabiał 3 3 3
Mięso i ryby 2 1 ,75 1 ,75
Tłuszcze i oleje 2,5 2,5 1 ,5
Orzechy i nasiona 0,75
Słodycze 5 tygodniowo
Bez wątpienia naj prostszym sposobem na zrzucenie wagi - bez zmuszania

się dojedzenia nielubianych pokarmów -jest plan "pół porcji". Wielu moich
pacjentów (z różnych środowisk etnicznych i o różnych upodobaniach
kulinarnych) faktycznie schudło i utrzymało nową wagę, stosując tę metodę.
Kiedy j edzą w domu, po prostu przedzielają porcję na pół i j edną część

odkładają na inny posiłek. Kiedy zaś wychodzą do restauracji, dzielą się daniem
z partnerem. Większość restauracj i podaje przecież porcje zdecydowanie za
duże j ak na j eden posiłek. Wykorzystaj to!
Kiedy stosuje się dietę DASH, można znacząco obniżyć dawkę kalorii,
dokonuj ąc prostych zmian :
,/ Korzystaj z odtłuszczonych lub niskotłuszczowych przypraw.

,/ Ogranicz o połowę ilość olej u lub sosu do sałatek.
,/ Pij niskotłuszczowe mleko.
,/ Czytaj etykietki, sprawdzając zawartość cukru.
,/ Unikaj owoców kandyzowanych w syropie.
,/ Dodawaj owoce do j ogurtu naturalnego.
,/ Jako przekąski stosuj marchewki, seler naciowy, prażoną kukurydzę
(bez soli) albo ciasteczka ryżowe.
,/ Unikaj kalorycznych napojów; sięgaj po wodę z dodatkiem cytryny
lub limonki.
Inne dietIJ
Czasami potrzebuj esz zastrzyku energii, który popchnie Cię we właściwym
kierunku w procesie zrzucania wagi, a przy tym doprowadzi do redukcji
nadciśnienia. Nie upieram się jednak, żeby moi pacjenci cały czas stosowali
zrównoważony plan żywienia, o ile generalnie dobrze się odżywiają. Ty
j ednak możesz potrzebować specjalnego planu, który pomoże Ci rozpocząć
i kontynuować zdrową i zbalansowaną dietę w rodzaju DASH. Na przykład
pewien mój pacjent przez 1 tydzień w miesiącu żywi się jedynie ryżem i wodą,
a przez resztę czasu stosuje zrównoważoną dietę. Stracił już sporo na wadze,
przestał przyjmować leki na nadciśnienie, a samego ciśnienia można mu
pozazdrościć. Wygląda i czuj e się świetnie.
Trudno schudnąć z wielu powodów. Z doświadczenia wiem, że większość

pacj entów dobrze sobie radzi na początku, ale potem powraca do dawnych
przyzwyczajeń. Ajednak utrata na wadze i utrzymanie jej na niższym poziomie
są z całą pewnością możliwe. Kiedyś tylko 1 na 20 osób, które schudły,
udawało się później zapanować nad wagą. Obecnie dzieje się tak w przypadku
1 osoby na 5. Powinieneś zatem porozmawiać z dietetykiem albo swoim
lekarzem na temat nowych metod zrzucania wagi.
Grelina - przyczyna problemów ze zrzuceniem wagi

Wielu moich pacjentów zastanawia się, dlaczego jednak człowiek chudnie w wyniku diety, stę
im więcej wagi się zrzuca, tym trudniej to osią żenie greliny przed posiłkami jest znacznie
gnąć. Co ciekawe, naukowego wytłumaczenia wyższe i powoduje większy głód.
należy szukać w grelinie (z hindi "wzrost" ), sto
Tymczasem osoba po operacji "podwiązania żo
sunkowo niedawno odkrytym hormonie stymu
łądka" (górną część żołądka odcina się od reszty
lującym wydzielanie z mózgu hormonu wzrostu.
układu pokarmowego) produkuje niewiele greliny.
Nazywa się go także hormonem glodu, ponieważ
Właśnie obniżenie poziomu hormonu głodu we
wraz z krwią wędruje z górnej części żołądka
krwi pozwala na wyjaśnienie zmniejszenia się
do mózgu, a tam pobudza apetyt. Naukowcy od
łaknienia po operacji.
kryli, że poziom greliny u ludzi zwykle wzrasta
przed posiłkami, a obniża się po jedzeniu. Jeżeli
W jaki sposób schudnąć i znowu nie przytyć?

Co takiego jest w ludziach, którym udało się ./ Większość schudła, stosując tradycyjne me
schudnąć i utrzymać nową wagę? Organizacja tody: ograniczenie ilości pokarmów, kontro
Amerykańskiego Rejestru Osób Kontrolujących lowanie liczby porcji, liczenie kalorii i ogra
Wagę4 przeprowadziła na ten temat son daż niczanie spożycia tłuszczów.
wśród ponad 3000 uczestników programu. ./ Średnia dzienna dawka kaloryczna wynosiła
Badaniem objęto osoby, które schudły co naj dla kobiet 1 300 kilokalorii, a dla mężczyzn-
mniej 1 3 kilogramów i utrzymały wagę chociaż 1 650. To wystarczyło, żeby utrzymać no
przez rok. wą wagę·
Uczestnicy w momencie przejścia na dietę mieli ./ Średnio podczas ćwiczeń spalali 2800 kilo
średnie B M I na poziomie 36, średnio schudli kalorii tygodniowo.
32 kilogramy, a obecnie mają przeciętnie B M I ./ 55 procent korzystało z programów typu
równe 2 5 . A oto kilka i c h cech: Strażnicy Wagi czy Anonimowi Żarlocy5
lub pomocy dietetyka; 45 procent schudło
./ 74 procent miało jednego lub oboje otyłych
samodzielnie.
rodziców.
./ 7 7 procent wskazało na medycmy bądź emo-
./ 20 procent m iało nadwagę już w wieku
cjonalny bodziec, który pomógł im schudnąć.
1 8 lat.
./ Średnio przez całe życie tracili i zyskiwali na Jeżeli przyjrzysz się uważnie tym zależnościom,
wadze 1 23 kilogramy. odkryjesz, że poddani badaniu ludzie wcale nie
stosowali dziwnych diet odchudzających. Korzy
stali ze zwyczajnych programów dietetycznych,
zwykle dobrze zbilansowanych, oraz ćwiczeń
fizycznych i niekiedy pomocy z zewnątrz.
4 Ang. National Weight Loss Registry -przyp. tlum.

5 http://www.anonimowizarlocy.org/.
1 BO Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Skuteczne chudnięcie i utrzymanie nowej wagi wymaga również gotowości

do aktywności fizycznej . Dlatego rozdział 12. poświęcony jest w całości
ćwiczeniom służącym zdrowiu i utracie na wadze. Jeżeli zjakiegoś powodu
nie możesz ruszać nogami, całkiem sprawnie ćwiczyć można górną częścią
ciała. Większość osób, którym udało się zrzucić zbędne kilogramy, twierdzi,
że aktywność fizyczna była w ich przypadku podstawą sukcesu.
Niżej opisane diety nie są odpowiednio zbalansowane i nie powinny stanowić

podstawowego planu żywieniowego, chyba że przez kilka początkowych
tygodni. Niestety, kojarzy się j e powszechnie z ponownym przybieraniem na
wadze, j eśli sposób żywienia opiera się tylko na nich, ponieważ zwykle są
nudne, powtarzalne i mają niewiele wspólnego z przY.iemnościąjedzenia.
ol' Diety bardzo niskokaloryczne - tego typu diety zapewniają 400 - 800
kilokalorii dziennie w postaci białka i węglowodanów oraz suplementów
witaminowych i minerałów. Jeżeli nadzoruje je lekarz, są bezpieczne.
Należy stosować je, gdy zachodzi potrzeba szybkiego schudnięcia
(na przykład w przypadku choroby serca). Takie diety powodują
początkowo gwałtowny spadek wagi i mniejszą konieczność stosowania
leków na nadciśnienie. Prawdę mówiąc, dalsze przyjmowanie takich
środków może doprowadzić do zawrotów głowy.
ol' Diety oparte na białku zwierzęcym (na przykład dieta Atkinsa)
- dieta ogranicza się do pokarmów na bazie białka zwierzęcego
oraz witamin i minerałów, aj ej celem jest zadbanie o poziom białka
w organizmie. Pacj enci często jednak skarżą się na wypadanie włosów
i gwałtowne przybieranie na wadze po zakończeniu diety. Cóż,
nie możnajej nazwać zrównoważaną.
ol' Głodówki - polegaj ą na odstawieniuj edzenia na j akiś czas
i przY.imowaniu jedynie wody, witamin i minerałów. Głodówka stanowi
tak drastyczną odmianę po zwykłych przyzwyczajeniach żywieniowych,
że większość pacjentów szybko ją przerywa, a w konsekwencj i z powrotem
przybiera na wadze.
Pomoc zewnętrzna
Dietetyk może Ci dostarczyć ogromnej ilości informacji na wszelkie tematy
związane z odżywianiem się. Może Ci pomóc określić idealną dla Ciebie
masę ciała oraz odpowiednią liczbę kalorii, którą należy przyjmować
codziennie, żeby osiągnąć właściwą wagę. Poproś swojego lekarza albo
pracowników miej scowego szpitala o skierowanie do dobrego dietetyka.
_______ Rozdział 9: Dieta obniżająca ciśnienie 1B1
Niektórym osobom pomogły także inne programy. Wiele z nich dostarcza

gotowe posiłki do domu uczestnika programu, maksymalnie ułatwiając mu
przestrzeganie diety (chociaż może się to wiązać ze sporymi kosztami).
Takie rozwiązania koncentruj ą się na stopniowym zrzucaniu wagi i związku
z bardziej normalnymi zwyczajami żywieniowymi - oba podejścia sprawdziły
się j ako skuteczne metody odchudzania.
� Dieta w stylu Jenny Craig - chodzi o założycielkę organizacji

dostarczającej do domu posiłki, za które musi zapłacić uczestnik
programu. Oferuj e ona również informacje na temat modyfikacj i
zachowań żywieniowych. W Polsce również działają firmy, które
zapewniaj ą tego typu usługi na przykład: http://www.dietadodomu.pl/.
http://wwwjastlight.pl/ czy http://www.dieta.konesercatering.pll
� Strażnicy Wagi (ang. Weight Watchers) - ta organizacja zaleca powolną
utratę na wadze, aktywność fizyczną oraz zmianę trybu życia. Pobiera
opłaty za cotygodniowe spotkania, które odbywają się na całym świecie.
Mimo że nie trzeba kupować specjalnych produktów, organizacja
wypuściła na rynek własną markę żywności. Strażnicy Wagi opracowali
także system punktów, który pozwala Ci na jedzenie tego, co chcesz
- o ile całkowita liczba kalorii nie wykroczy poza ramy ustalone dla
danego dnia. Gdy osiągniesz swój cel, możesz pozostać członkiem
organizacj i, nic za to nie płacąc, jeśli tylko utrzymasz nową wagę.
Program Strażnicy Wagi jest niezwykle motywujący.
1 82 Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego _______
Rozdział 1 0
Dieta bez soli

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poznasz wpływ soli na poziom Twojego ciśnienia tętniczego.
� Pozbędziesz się wszelkich wątpliwości - poznasz badania na temat soli i jej
substytutów.
� Przemyślisz kwestię wrażliwości na sól.
� Odpowiesz sobie na pytanie: solić czy nie solić?
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
O badania nad wpływem soli na ciśnienie krwi i pracę nerek. Jednakże

d czasu poprzedniego wydania tej książki wiele laboratoriów podjęło
opublikowane ostatnio dane nie skłaniają mnie do zmiany podstawowych

informacji zawartych w tym rozdziale. Mimo że soli nie można winić za
nadciśnienie, ograniczenie jej spożycia w większości przypadków powoduje
obniżenie ciśnienia krwi. Ponadto według artykułu opublikowanego
w czerwcu 2006 roku w AmericanJournal cfNephrology "w toku eksperymentów
udało się dowieść, że istnieje związek między zwiększonym spożyciem soli
a uszkodzeniami tkanki nerek".
Owszem placówki takie jak amerykański Instytut Soli, założona w 1 9 1 4 roku

organizacja non profit zrzeszająca producentów soli, będą Cię przekonywać,
że spożywanie tej substancji nie prowadzi do wzrostu ciśnienia tętniczego
i że nie ma dowodów na szkodliwy wpływ nadciśnienia na zdrowie. Nie
wierz im! W zasadzie każdy ekspert w dziedzinie nadciśnienia, z nielicznymi
wyjątkami, zaleca ograniczenie stosowania soli w celu obniżenia ciśnienia.
Stany Zjednoczone są największym producentem soli na świecie. Wytwarzają

jej około 46,5 mln ton rocznie, podczas gdy kolejny kraj w zestawieniu
Chiny 37, 1 mln ton, Niemcy
- 16 mln, Indie 1 5 mln, Kanada 14, 1 mln
- - -
i Australia - 1 1,2 mln. Tych 6 krajów odpowiada za wyprodukowanie 140 mln

ton spośród 209 mln wytwarzanych co roku na świecie. Mimo że jedynie
6 procent z tego przeznaczone jest do spożycia przez człowieka, te same kraje
pochłaniają najwięcej soli w przeliczeniu na jednego mieszkańca - to pomaga
zrozumieć występujące tam równie wysokie wskaźniki zapadalności na
nadciśnienie tętnicze.
W tym rozdziale wyjaśniam, w j aki sposób spożywanie soli powoduje wzrost

ciśnienia krwi. Podaję również przekonujące dowody naukowe na poparcie
tej tezy. Z lektury dowiesz się też,jak wrażliwość na sól może doprowadzić
do nadciśnienia, jak należy zmniej szać zawartość tej substancji w pożywieniu,
które pokarmy są bogate lub ubogie w sól i na czym polega dieta niskosolna.
Naprawdę można jeść bez pokrywania talerza grubą warstwą soli. Mam nadzieję,
że po przeczytaniu tego rozdziału odstawisz daleko solniczkę, żeby już nigdy
nie stała na widoku - albo przynajmniej tak ograniczysz spożycie soli, żeby
Ci nie szkodziła.
Zwiqzek międzlJ sofq a nadciśnieniem

Sól kuchenna (chlorek sodu) , zawierająca 40 procent sodu i 60 procent chloru,
ma zasadnicze znaczenie dla Twojej egzystencj i. Nie możesz bez niej żyć.
Sód pomaga w utrzymaniu odpowiedniej zawartości wody we krwi, dba
o zachowanie w niej równowagi kwasowo-zasadowej ijest konieczny
do powstawania ładunków elektrycznych w nerwach, które wprawiaj ą
w ruch Twoje mięśnie.
Ogólnie rzecz biorąc, badacze sądzą, że za powstanie nadciśnienia

tętniczego odpowiada niezdolność nerek do wydalania soli. Organizm,
żeby zrekompensować sobie ten defekt, podnosi ciśnienie, dzięki czemu
nerki mogą przefiltrować więcej soli, która później przedostanie się do
moczu. Podwyższone ciśnienie krwi pozwala na wydalenie większej ilości
soli, ale jednocześnie nadmiernie obciąża tętnice i wprawia w ruch błędne
koło - nadciśnienie zaczyna powodować rozmaite szkody w organizmie.
Etykietki znaj dujące się na produktach żywnościowych podają zawartość

sodu, nie soli. Tzw. zalecenia dietetyczne dla Amerykanów ustalone przez
Amerykański Departament Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Amerykański
Związek Chorób Serca dopuszczają dla osób dorosłych dzienną dawkę
o wartości 2400 miligramów soli albo łyżeczkę do herbaty (dokładnie 2300
miligramów). Przeciętny mieszkaniec USA pochłania codziennie 5000
miligramów sodu - 2 razy więcej niż dopuszczalne normy. Uwaga !
Prawidłową równowagę sodową w organizmie można utrzymać, spożywając
j edynie 500 miligramów dziennie (troszkę więcej niż jedna czwarta łyżeczki
soli) . Wniosek stąd, że Amerykanie jedzą 10 razy więcej soli, niż potrzebują!
W Kanadzie, Australii, Wielkiej Brytanii i Portugalii zaleca się spożycie soli

na tym samym poziomie - 2400 miligramów. Niektóre kraje - Niemcy
(4000 miligramów), Holandia (3600 miligramów) i Belgia (3500 miligramów)
- są bardziej liberalne pod tym względem. Przynajmniej jedno państwo
- Szwecj a (800 miligramów) - ma bardziej restrykc)j ne wytyczne niż
Stany Zj ednoczone. W Polsce z kolei eksperci powołują się na zalecenia
Światowej Organizacj i Zdrowia (WHO), która mówi o 5000 miligramów.
_______ Rozdział 1 0: Dieta bez soli 1 85
"Skąd się bierze ta cała sól?" - możesz zapytać. W grę wchodzą 2 podstawowe
zródła:
I
� Wiele pokarmówjest naturalnym zródłem soli (na przykład mięso i ryby).
� Wiele pokarmów zawiera sól dodaną w procesie produkcY-inym
(na przykład gotowe zupy i krakersy).
Więcej informacj i na temat zawartości soli w poszczególnych pokarmach

znaj dziesz w punkcie "Zmniej szenie spożycia soli" w dalszej części
rozdziału.
Dowodlj. na istnienie zwiqzku

międzlj. sofq a nadciśnieniem
Trudno by było przeprowadzić na ludziach eksperyment badający nadmierne
spożycie soli, ponieważ ilości, w jakich ją pochłaniają,już są wysokie. Poza
tym człowiek, chcąc znacząco podnieść stężenie soli w organizmie, musiałby
spożyć j ej tak dużo, że trudno mu byłoby ją przełknąć. Znacznie łatwiej
przeprowadzić badania z udziałem osób z nadciśnieniem, które poddaje się
okresowo ograniczeniu spożycia soli.
Mimo że udowodniono, iż redukcja soli w diecie nie zawsze prowadzi do

obniżenia ciśnienia krwi, badania potwierdziły tezę, że spożywanie mniejszej
ilości soli w większości przypadków powoduje spadek ciśnienia i mniejszą
podatność na zawały serca oraz udary mózgu. Na przykład wyniki pomiaru
ciśnienia u osób z większym apetytem na sól były skrajnie wysokie po
zjedzeniu przez nie dużej porcj i soli. Kiedy jednak ci sami ludzie obniżyli
spożycie soli, ich ciśnienie wyraznie spadało.
Wczesne eksperv.mentv.
Już pierwsze eksperymenty z początku :XX wieku dotyczące powiązań między
spożyciem soli a poziomem ciśnienia wykazywały, że ciśnienie spadało,
gdy ograniczano ilość soli w diecie. Opisy badań możesz znalezć w Archives
ifGeneral Medicine (luty 1 904) .
Dieta uboga w sól spowodowała spadek ciśnienia u połowy pacjentów,

którzy cierpieli na nadciśnienie. U reszty uczestników zmiany były już
nieodwracalne (innymi słowy, ciśnienie tętnicze nie reagowało już na samo
obniżenie spożycia soli) albo pacjenci po prostu nie byli wrażliwi na sól
(kwestię tę omawiam w dalszej części rozdziału) .
Wyniki niektórych badań są nam solą w oku

Już na pierwszy rzut oka dowody na istnienie czerwiec 1 995). Uwaga! W toku eksperymentu
związku mi ędzy nadmiernym spożyciem soli wystąpił szereg problemów. Najpoważniejsze
a występowaniem nadciśnienia tętniczego wy- niedopatrzenie polegało na tym, że spożycie soli
dają się przekonujące. Jednakże pewne eks- u pacjentów skontrolowano tylko raz w ciągu
perymenty zdają się wskazywać, że sól wcale 4 lat i na podstawie tych danych określono, czy
nie jest niebezpieczna dla zdrowia. I tak w jed- było wysokie, czy niskie. Bardziej dokładnych
nym z nich badacz Alderman odkrył, że u męż- danych dostarczyłaby średnia wyciągnięta z kilku
czyzn, którzy spożywali najmniej soli, częściej testów.
dochodziło do zawałów serca (Hypertension,
W piśmie AmericanJournal ifMedicine (marzec 1 948) opublikowano wyniki

badania j ednoznacznie dowodzącego, że ograniczenie soli w diecie obniża
poziom ciśnienia krwi. Krótko potem na rynek wprowadzono jednak
pierwsze środki moczopędne (leki na nadciśnienie, które zwiększają wydalanie
soli i wody; zob. rozdział 13.). W konsekwencji redukcja spożycia solij ako
metoda obniżania ciśnienia wypadła z łask. Powróciła do nich, gdy odkryto
skutki uboczne stosowania środków moczopędnych.
W 1 988 roku zakroj one na szeroką skalę badanie o nazwie Intersalt Study,
które obj ęło 10 tysięcy osób różnych narodowości, wykazało, że spożycie
soli j est bezpośrednio związane ze wzrostem ciśnienia skurczowego
i rozkurczowego wraz z wiekiem (informacje na temat obu rodzajów
ciśnienia znaj dziesz w rozdziale 2.). Naukowcy doszli do wniosku, że
ograniczanie soli w diecie o 1 łyżeczkę dziennie od wieku 25 do 55 lat może
obniżyć ciśnienie o 9 mm Hg. W ten sposób wiele osób znajduj ących się
w stanie przednadciśnieniowym może doprowadzić swoje wyniki do normy,
po prostu zmniej szając spożycie soli. Uwaga! U ludzi, którzy zamieszkiwali
obszary, gdzie spożycie soli było naj niższe, ciśnienie krwi nie wzrastało wraz
z wiekiem.
WpłlJ.W chloru na ciśnienie krwi

Obecnie eksperci twierdzą, że sam sód nie powoduje wzrostu ciśnienia
tętniczego, a dopiero połączenie sodu i chloru. Dr R. Curtis Morris i jego
współpracownicy z Uniwersytetu Kalifornij skiego z San Francisco ustalili,
że niektóre osoby wykazuj ą wrażliwość na sód i chlor razem, a inne
- na chlor, nawet gdy nie j est połączony z sodem.
U szczurów, które są genetycznie podatne na nadciśnienie tętnicze, chlorek

potasu (powszechnie zastępuj e się nim chlorek sodu, czyli sól) może
spowodować równie duży wzrost ciśnienia jak chlorek sodu. Obecnie nie
_______ Rozdział 1 0: Dieta bez soli 187
wiadomo jeszcze, czy wyniki eksperymentu można odnieść również do

ludzi. Jednak 1 5 lat temu Morris ze współpracownikami wykazał, że
wodorowęglan sodu (soda oczyszczona) nie wywołuje wzrostu ciśnienia
u wrażliwych na sól ludzi. Z tego powodu zalecił zastępowanie chlorku sodu
wodorowęglanem potasu bąd'Ź cytrynianem potasu (nie chlorkiem potasu) .
Badanie przeprowadzone w Niemczech (Hypertension, pa'Ździernik 1 990)

na osobach z nadciśnieniem tętniczym dostarcza dowodów na to, że chlor
odgrywa pewną rolę w powstawaniu nadciśnienia. Otóż grupie pacjentów
podawano w miej sce chlorku sodu chlorek potasu albo cytrynian potasu.
U tych, którzy spożywali cytrynian potasu, ciśnienie obniżyło się w sposób
znaczący w przeciwieństwie do pacjentów, którzy otrzymywali chlorek
potasu. Uwaga! Potas znaj duj ący się w owocach i warzywach to nie to samo
co chlorek potasu. Ta różnica pozwala zrozumieć pozytywny wpływ spożywania
owoców i warzyw na nadciśnienie krwi (więcej informacji w rozdziale 9.).
Najnowsze badania
Wyniki eksperymentu opublikowane przez fińskich badaczy we wrześniu
2006 roku na łamach Progress in Cardiovascular Disease dowodzą, że ograniczanie
spożycia soli o j edną trzecią przez 30 lat spowodowało obniżenie ciśnienia
skurczowego o ponad 10 mm Hg w ciśnieniu skurczowym i rozkurczowym
fińskiej populacji. Ponadto w obrębie populacji nastąpił 75-procentowy
spadek zgonów powodowanych przez zawały serca i udary mózgu.
Po przeczytaniu tej analizy wyrzuciłem swoje solniczki!
To naprawdę niezwykłe osiągnięcie. Finowie sądzą, że udało im się w dużym
stopniu obniżyć ciśnienie krwi u rodaków i zminimalizować powikłania
związane z nadciśnieniem - zawały mięśnia sercowego i udary mózgu
- za pomocą następujących metod :
<t' Od 1978 roku w głównych gazetach publikowano setki artykułów na

temat toksyczności soli.
<t' Zakrojone na szeroką skalę raporty przeznaczone dla opinii publicznej
zalecały stosowanie diety ubogiej w sód, bogatej w potas i magnez oraz
sięganie po zdrowsze substytuty soli.
<t' Producenci żywności, będącej głównym 'Źródłem soli w fińskiej diecie,
maj ą obowiązek umieszczania na etykietach informacj i o wysokiej
zawartości soli, j eżeli jej poziom w produkcie przekracza dopuszczalne
normy. Cij ednak zamiast tego woleli obniżyć zawartość soli. (Jeśli
produkt spełni pewne wymogi, mogą go opatrzyć etykietką z napisem:
Niska zawartość soli) .
<t' Restauracj e mogą stosować termin pansalt,jeśli ograniczą wykorzystanie
sodu w posiłkach, a zwiększą zastosowanie soli potasowych i magnezowych.
Właściciele uważają to za bardzo dobrą technikę marketingową.
1 BB Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Sól W historii ludzkości

Przedstawiciele gatunku ludzkiego, którzy kilka ogromnie na wartości. Jednocześnie słony smak
tysięcy lat temu zamieszkiwali obszary odda potraw stał się normą, a niesłona żywność
lone od morskich wybrzeży, nie jedli zbyt dużo uważana była za nijaką. Wtedy też sól stała się
soli, gdyż ta w większości pochodziła z morza. poszukiwanym towarem, którego sprzedaż kolej
M usiało im wystarczyć nie więcej niż 200 - 400 ne rządy chętnie opodatkowywały, żeby na
miligramów (mniej niż pół łyżeczki ) soli dzien pełnić skarbiec. I tak podatek od soli był głów
nie, ponieważ ludzki organizm zwykle ją maga ną przyczyną wybuchu rewolucji francuskiej.
zynuje. Kiedy sportowiec się poci, w jego pocie
Około 1 850 roku sól potaniała, gdyż nastąpił
wraz z coraz większym wysiłkiem zmniejsza się
postęp w dziedzinie jej produkcji. Jednocześnie
zawartość soli, a nerki z powrotem oddają ją
ogromnie wzrosło jej spożycie. Pod koniec XIX
po przefiltrowaniu do krwiobiegu.
wieku ludzie pochłaniali nawet do 20 gramów
Kiedy człowiek odkrył, że solą można konser (lub 4 łyżeczek) soli dziennie. Na szczęście dzięki
wować i przedłużać świeżość niektórych po wynalezieniu lodówek przestano w dużej mierze
karmów (około 3000 roku p.n.e.), zyskała ona stosować sól jako środek konserwujący.
CZIj. jesteś wrażliwlj. na sól?

Po raz pierwszy wykazano, że sól podnosi ciśnienie krwi podczas
eksperymentów na szczurach, których wyniki upubliczniono w lutym 1 957
roku w magazynieJournal if the American Dietetic Association . Po 9 miesiącach
szczury, które zjadały najwięcej soli, miały też najwyższe ciśnienie. Jednak
nie wszystkie zwierzęta z tej grupy wykazywały taki wzrost ciśnienia - otóż
niektóre były wrażliwe na sól, a inne nie. Okazało się także, że tego typu
wrażliwość j est dziedziczna, czyli przekazywana potomkom wraz z genami.
Podobnie rzecz się ma z wrażliwością na sól u ludzi:
,/ Kiedy dzieci rodziców cierpiących na nadciśnienie tętnicze pochłaniają

duże ilości soli, nie mogą pozbyć się jej z organizmu wraz z moczem
tak szybko j ak dzieci, które mają zdrowych rodziców.
,/ Kiedy dzieci rodziców cierpiących na nadciśnienie tętnicze spożywają
sól, mają wyższe ciśnienie, jeśli oboje z rodziców chorują, niż gdyby
z nadciśnieniem borykało się tylko jedno z nich.
,/ Kiedy dzieci rodziców niechorujących na nadciśnienie jedzą duże ilości
soli, ich ciśnienie w ogóle się nie podnosi.
Wnioski te poj awiły się w piśmieJournal ifHypertension (kwiecień 1986).

_______ Rozdział 1 0: Dieta bez soli 1 89
Związek między wrażliwością na sól

i zespołem metabolicznym
Wrażliwość na sól wydaje się stanowić przy- dobrego cholesterolu (HOL). Schorzenie wystę
czynę nadciśnienia tętniczego w zespole meta- puje u ponad 50 mln Amerykanów. Gdy w die
bolicznym, chorobie, na którą składa się właśnie cie osób z zespołem metabolicznym ograniczy
nadciśnienie, mniejsza wrażliwość na własną się jednak spożycie soli, u wielu ciśnienie zna
insulinę, zwykle otyłość brzuszna (i towarzysząca cząco spada i osiąga prawidłowy poziom.
jej ogólna nadwaga), wysokie stężenie trójgli-
cerydów i złego cholesterolu ( LOL), a niskie -
Ponad połowa populacj i amerykańskiej (oraz połowa ludności w innych

kraj ach wysoko uprzemysłowionych, w których prowadzono badania) jest
wrażliwa na sól. Ten wysoki wskaźnik wywołał wiele zamieszania podczas
badań mających wykazać wpływ soli na ludzi. Wśród ludzi, którzy odznaczają
się większą wrażliwością na sól, znajdują się:
<t' osoby starsze (powyżej 65. roku życia) ;

<t' osoby otyłe;
<t' Mroamerykanie;
<t' diabetycy;
<t' osoby z niewydolnością nerek.
Ogranicz spożycie soli bez względu na to, czy jesteś wrażliwy na sól, czy nie,
ponieważ:
I
<t' Jeślij esteś wrażliwy, pomoże Ci to obniżyć ciśnienie krwi.
<t' Jeżeli nie j esteś wrażliwy, zmniej szysz objętość wody zatrzymywanej
w Twoim organizmie z powodu soli.
Zmniejszenie spożIJcia soli

Co ciekawe, odpowiadaszj edynie za 1 5 procent soli obecnej w Twojej
diecie. W samym pokarmie znajduje dodatkowe 10 procent naturalnych
źródeł soli. Oznacza to, że przemysł spożywczy jest odpowiedzialny za
pozostałe 75 procent. Na przykład duże ilości soli zawierają następujące
konserwanty:
,/ Barwniki - zapewniaj ą odpowiedni kolor mięsa i kapusty kiszonej .

,/ Środek kontrolujący proces fermentacji - spowalnia fermentację
serów, kapusty kiszonej i wypieków.
,/ Sznurek - spina mięso podczas gotowania.
,/ Wzmacniacz - pozwala ciastu rosnąć i nie pęknąć.
Właśnie dlatego sól stanowi część procesu produkcyj nego żywności

- nie służy jedynie do wzbogacenia smaku.
W celu ograniczenia zawartości soli w swojej diecie możesz przej ść na

spożywanie świeżych produktów, a gotowe odstawić albo wybierać
przetworzone pokarmy z małą zawartością soli.
Kupowanie produktów uboiJich w sól

Amerykańska Agencja do spraw Zywności i Leków wyznaczyła firmom
z branży spożywczej normy odnośnie do umieszczanych na opakowaniach
informacjach o zawartości soli. Zapamiętaj podane niżej wartości i podczas
kolej nej wizyty w sklepie sięgaj po produkty ubogie w sóP :
I
,/ Niska zawartość sodu oznacza mniej niż 140 miligramów na porcję·
,/ Bardzo niska zawartość sodu oznacza mniej niż 35 miligramów
sodu na porcję.
1 W Rozporządzeniu (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006

roku w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności znajdujemy następujące
normy odnośnie do oznaczania produktów żywnościowych w związku z zawartością sodu (za: Dziennik
Urzędowy Unii Europęjskięj z 30.12.2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri =
'+O]:L2006:404:0009:0025:PLPDF) :
"Niska zawartość sodu/soli - oświadczenie, że środek spożywczy ma niską zawartość sodu/soli
oraz każde oświadczenie, które może mieć taki sam sens dla konsumenta, może być stosowane tylko
wówczas, gdy produkt zawiera nie więcej niż 0,12 grama sodu, lub równoważną ilość soli, na 100
gramów lub na 100 mililitrów. W przypadku wód innych niż naturalne wody mineralne objęte
zakresem stosowania dyrektywy 80/770/EWG wartość ta nie powinna przekraczać 2 miligramów
sodu na 100 mililitrów.
Bardzo niska zawartość sodu/soli - oświadczenie, że środek spożywczy ma bardzo niską
zawartość sodu/soli oraz każde oświadczenie, które może mieć taki sam sens dla konsumenta,
może być stosowane tylko wówczas, gdy produkt zawiera nie więcej niż 0,04 grama sodu, lub
równoważną wartość dla soli, na 100 gramów lub na 100 mililitrów. Tego oświadczenia nie stosuje
się w odniesieniu do naturalnych wód mineralnych i innych wód.
Nie zawiera sodu lub nie zawiera soli - oświadczenie, że środek spożywczy nie zawiera sodu
lub nie zawiera soli oraz każde oświadczenie, które może mieć taki sam sens dla konsumenta, może być
stosowane tylko wówczas, gdy produkt zawiera nie więcej niż 0,005 grama sodu lub równoważną
wartość dla soli na 100 gramów" .
_______ Rozdział 1 0: Dieta bez soli 191
<t' Nie zawiera sodu oznacza mniej niż 5 miligramów sodu na porcję.
<t' Obniżona zawartość sodu oznacza, że produkt zawiera o 25 procent
mniej sodu niż produkt oryginalny.
<t' Ubogi w sód oznacza, że produkt zawiera o 50 procent mniej sodu niż
produkt oryginalny.
<t' Niesolone, brak soli lub bez dodatku soli oznaczają całkowity
brak soli w produkcie, który w normalnych warunkach wytworzono
by z dodatkiem soli.
Poświęć trochę czasu na przeczytanie informacji na temat składu produktu

na opakowaniu. Unikaj produktów zawierających więcej niż 180 miligramów
sodu.
Unikanie pokarmów bOfJatlJch w sól

W tabeli 10. 1 zebrano gotowe produkty wyjątkowo bogate w sól. Postaraj się
ich unikać. Na szczęście po wielu latach apelowania i wzywania ze strony
organizacj i zajmujących się zdrowiem producenci zaczęli obniżać zawartość
soli w żywności, więc wiele z produktów można znaleźć w mało zasolonej
formie. Czytaj etykietki.
Tabela 1 0. 1 . Gotowe produkty o dużej zawartości soli
Anchois Przyprawy (na przykład keczup, majonez) Kiszonki

Boczek Sosy do gotowania Sosy do sałatek
Kostki rosołowe Twaróg Koncentrat pomidorowy
Zupy w puszkach Grzanki Kiełbaski
Tuńczyk w puszce Sosy mięsne Sól morska
Warzywa w puszkach Szynka Sos sojowy
Ser Hot dogi Sos do spaghetti
Wędliny Oliwki Soki pomidorowe
lub warzywne
Dieta niskosolna
Poza unikaniem produktów o dużej zawartości soli możesz dokonać jeszcze
innych zmian obniżaj ących spożycie tego składnika:
,/ Gotuj z ziołami, przyprawami, sokami owocowymi i octem - a nie

solą - do smaku.
,/ Jedz surowe warzywa.
,/ Chowaj solniczkę do szafki i trzymaj ją z dala od stołu, przy którym jesz.
,/ Używaj mniej soli, niż zaleca przepis.
,/ Wybieraj produkty w puszkach o niskiej zawartości soli albo płucz je
pod wodą.
,/ Wybieraj ubogie w sól mrożonki.
,/ Stosuj z umiarem mocno zasolone przyprawy, na przykład keczup czy
musztardę·
,/ Na przekąskę wybieraj świeże owoce, a nie solone krakersy albo chipsy.
,/ Kiedyj esz poza domem, poproś o przygotowanie posiłku z małą ilością
soli. Poproś o podanie sosu do sałatki oddzielnie, żebyś mógł kontrolować
j ego ilość w potrawie.
Uważaj na substytuty soli, gdyż zawierają sód. Może się zdarzyć, że zaczniesz
używać tak dużo środka, żeby uzyskać słony smak, że całkowite spożycie
sodu wyniesie tyle, ile zużycie soli. Czytaj etykietki! Niektóre substytuty soli
zawieraj ą potas, więc nie powinny ich stosować osoby z upośledzeniem pracy
nerek.
Połączenie diety niskosolnej z dietą DASH

W rozdziale 9. znajdziesz szczegółowy opis ./ Mięso - jedz świeże mięsa, ryby i drób;
programu żywieniowego o nazwie DASH. Połącz unikaj solonych produktów.
go z dietą ubogą w sól, żeby uzyskać jak naj ./ Produ kty nabiałowe - czytaj etykietki
większe obniżenie ciśnienia. Oto niektóre wska i unikaj produktów zawierających ponad
zówki dotyczące różnych grup pokarmów w die 1 80 miligramów sodu na porcję.
cie DAS H : ./ Tłuszcze - unikaj słonych sosów sałatko
./ Produkty zbożowe - sprawdzaj zawartość wych i solonego masła .
soli w gotowych produktach zbożowych ./ Orzechy i nasiona - unikaj solonych mie
i trzymaj się poziomu poniżej 1 80 miligramów szanek.
na porcję. Unikaj solonych pokarmów i słonej ./ Słodycze - czytaj etykietki na opakowa
kukurydzy prażonej. niu i unikaj mieszanek, które zawierają po
./ Owoce - unikaj suszonych owoców z solą. wyżej 1 80 miligramów sodu na porcję .
./ Warzywa - jedz surowe warzywa i czytaj
etykietki na opakowaniach z gotowymi po
trawami warzywnymi .
Rozdział 1 1
Unikanie tytoniu,
alkoholu i kofeiny
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Zrozumiesz, że zerwanie z paleniem zmniejsza ryzyko nadciśnienia.
� Dowiesz się, że upijanie się podnosi ciśnienie krwi.
� Nauczysz się obniżać ciśnienie przez ograniczanie spożycia kofeiny.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
P iż będziesz mógł:
owiedzmy, że nawet jeśli masz więcej niż 45 lat, obiecam Ci,
� usprawnić jakość swojej pracy i życia seksualnego oraz - w przypadku

kobiet w ciąży - poprawić zdrowie własne i dziecka;
� zwiększyć natężenie życia towarzyskiego i najprawdopodobniej przedłużyć
swoJe zycIe;
� obniżyć ryzyko otrzymania mandatu, zarażenia się chorobą przenoszoną
drogą płciową i popełnienia samobój s twa bądź morderstwa;
� zmniejszyć swoje ciśnienie krwi.
Czy w zamian za to wszystko zgodziłbyś się na drobne poświęcenie?

Oczywiście. Otóż musisz tylko rzucić palenie (albo żucie tytoniu), nadmierne
picie alkoholu i kawy. Pewnie myślisz sobie: "Łatwo powiedzieć, trudno
zrobić". Masz szczęście ! W tym rozdziale podam Ci wszelkie dostępne
metody jak najłatwiejszego dokonania takich zmian trybu życia. Nic bowiem,
co robisz dla swojego zdrowia, nie ma większej wagi niż rzucenie palenia
oraz znaczące ograniczenie spożycia alkoholu i kofeiny.
W tym rozdziale omawiam oddzielnie każdy z tych niebezpiecznych nałogów

i wyjaśniam, w jaki sposób wpływają na poziom ciśnienia. Tłumaczę też tutaj,
jak usunięcie tego typu trucizn z własnego życia pozwala na obniżenie ciśnienia
i w efekcie uzdrowienie umysłu i ciała.
Tytoń, alkohol i kofeina naj częściej występują razem. Osoba, która pali,
bardzo często j est też tą, która nadużywa alkoholu i kofeiny. Substancje te
przedstawiają potrójne zagrożenie dla Twojego zdrowia. Jednakże w jego
obrębie może znaj dować się także potrójne zbawienie. Ograniczenie albo
w ogóle wyeliminowanie j ednej z tych trucizn z własnego życia często
oznacza także rzucenie jednej lub obu pozostałych. Chodzi o to, że kiedy
przestaniesz pić whisky lub kawę, zaniknie również Twoja skłonność do
wypalania papierosa podczas tych czynności.
Nie i9raj z o9niem.

TIJtoń i nadciśnienie tętnicze
Nie igraj z ogniem, bo się sparzysz. Kiedy palisz, ryzykujesz, że "poparzysz"
się wewnątrz i na zewnątrz. Niezależnie od tego, czy tytoń się pali, żuje czy
przY.imuj e j eszcze w innej postaci, nikotyna (bezbarwna trująca substancja
chemiczna wykorzystywana j ako środek owadobój czy) obecna w tytoniu
podnosi ciśnienie krwi. Im więcej palisz, tym wyższe jest stężenie nikotyny
w Twoj ej krwi i tym samym ciśnienie tętnicze. Takie działanie wpływa także
w dużym stopniu na większą podatność palaczy na udary mózgu (zob.
rozdział 7.), zawały mięśnia sercowego (zob. rozdział 5.) i ból nóg związany
z gorszym krążeniem, który niekiedy prowadzi do amputacj i kończyn.
Nikotyna podnosi ciśnienie tętnicze, powodując kurczenie się naczyń

krwionośnych. Tymczasem stężenie tlenu we krwi spada, gdyż substancja
bezpośrednio stymuluj e produkcj ę epinqryny (zwanej również adrenaliną,
hormonu podnoszącego ciśnienie) w nadnerczach. Kiedy zaś tytoń spowodl!ie
j uż podniesienie ciśnienia, znaj dziesz się w niebezpieczeństwie wystąpienia
wszystkich medycznych skutków nadciśnienia tętniczego (opisuje je część II
książki), nie mówiąc już nawet o chorobach takichjak rakjamy ustnej czy
płuc, które wiąże się właśnie z paleniem.
Wiele eksperymentów naukowych dowiodło, że wraz z paleniem i żuciem

tytoniu wzrasta ciśnienie krwi, a spada, kiedy przestaje się stosować produkty
tytoniowe. Ostatnie tego typu badanie opisane w magazynieJoumal ifHypertension
(marzec 2007) pochodzi z Chin. Przez 10 lat naukowcy obserwowali 10525
mężczyzn i kobiet, którzy początkowo nie mieli nadciśnienia. W wyniku
badania ustalono kluczowe czynniki wyrokujące o wystąpieniu nadciśnienia
w przyszłości. Zaliczono do nich wiek, wagę, nadużywanie alkoholu i palenie
papierosów. Czy potrzebujesz więcej dowodów?
Ludzie maj ą ogromne kłopoty z rzuceniem palenia dlatego, że są uzależnieni

od nikotyny. Jednak firmy tytoniowe poza nikotyną hojnie dodają do każdego
papierosa ponad 60 innych substancj i, które -jak wiadomo - powodują
raka, i ponad 4000 innych środków chemicznych.
______ Rozdział 1 1 : Unikanie tytoniu, alkoholu i kofeiny 1 95
Papierosom (oraz bezdymnemu tytoniowi, na przykład przeznaczonemu do

żucia) należałoby poświęcić oddzielną książkę, jednak w kolejnych punktach
postaram Ci się udowodnić, jak niebezpiecznajest ta substancja, i podać na
tyle skuteczne metody skończenia z nałogiem, że jeśli nie rzucisz go od razu
albo j eszcze szybciej , to nie zasługujesz na miano prawdziwego bystrzaka.
Zastanów się nad następuj ącą kwestią: leki powodujące choćby niewielką
liczbę chorób czy zgonów, którymi można by obciążyć tytoń, natychmiast
znikają z rynku. Dlaczego zatem wciąż można legalnie sprzedawać papierosy
i reklamować je w prestiżowych czasopismach? Odpowiedz na to pytanie
leży bezpośrednio w rękach władz oraz milionach zarobionych na sprzedaży
papierosów, za pomocą których wpływa się na decyzje rządu. Pewnego dnia
spojrzysz wstecz i pomyślisz: "Czy naprawdę mogłem być tak głupi?".
Rzucenie palenia zawsze przynosi jakieś korzyści - bez względu na wiek

palacza czy j ego kondycj ę fizyczną.
Zasięt) problemu
W 2001 roku papierosy paliło 46 mln Amerykanów!. W innych krajach
problem jest j eszcze poważniej szy. Pali bowiem jedna trzecia ludności świata
(osoby w wieku powyżej 1 5 lat) - w sumie 1 ,4 mld ludzi. W wielu krajach
dymem zaciąga się ponad połowa dorosłej populacj i.
Według statystyk dostarczonych przez Amerykański Instytut Zdrowia

odsetek palaczy w USA spadł w 1 993 roku z 25 do 22,8 procent. Rząd
federalny za cel postawił sobie doprowadzenie wskazników do 12 procent
przed rokiem 2010. Jednak przy obecnym tempie nie da się tego zrealizować.
Spadek liczby palaczy w innych krajach był jeszcze mniejszy.
Jeśli chodzi o wiek palących Amerykanów, po papierosy sięga 18 procent

nastolatków w wieku 12 - 17 Iat, 27 procent młodych osób w wieku 18 - 25 lat,
22 procent w przedziale 26 - 44 lata, ale po 65. roku życia palenie kontynuuje
j uż j edynie 10. procent ludzi. U większości palaczy nałóg rozpoczyna się
przed 1 8. rokiem życia, mimo że koncerny tytoniowe nie szczędzą wysiłków,
aby nie zachęcać tej grupy do palenia.
Spośród rozmaitych obecnych w Ameryce grup etnicznych najczęściej

po papierosy sięgają rodowici Indianie (33 procent) . W populacj i białych
i Afroamerykanów odsetek palaczy wynosi tyle samo - 24 procent,
a w społeczności latynoskiej - 17 procent. Z kolei w populacji Azjatów i osób
pochodzących z wysp na Oceanie Spokojnym palijedynie 12 procent osób.
! W Polsce pali około 9 10 mln osób

- - przyp. tlum.
Można przestać palić. Niech za dowód posłuży to, że w 2002 roku w USA
żyło 46 mln byłych palaczy.
Bezpośrednie koszty palenia (na przykład koszty polisy ubezpieczeniowej ,

korzystania z opieki medycznej oraz wydatki na leczenie) wynoszą ponad
60 mld dolarów rocznie w samych tylko Stanach Zj ednoczonych. Koszty
niebezpośrednie (na przykład utrata pracy w wyniku choroby związanej
z paleniem bądź brak wydaj ności z powodu zgonów spowodowanych
paleniem) osiągaj ąjakieś 90 mld dolarów rocznie. Wielu specjalistów twierdzi,
że papierosy należałoby znacznie wyżej opodatkować, żeby chociaż w części
zrównać ich wartość z kosztami. Zdobyte w ten sposób sumy pozwoliłyby na
opłacenie leczenia chorób spowodowanych paleniem, ale przede wszystkim
zniechęciłyby ludzi do kupowania papierosów. Odnotowywany obecnie w USA
stopniowy spadek palenia j est właśnie wynikiem niedawnego wzrostu akcyzy
na papierosy.
Jednq nOiJq ul iJrobie

Wzrost ciśnienia krwij est tylko jednym z wielu skutków palenia. Inne
związane z tym nałogiem powikłania to:
� Rak płuc j est 20 razy bardziej prawdopodobny u palaczy niż u osób

niepalących.
� Rakjamy ustnej i gardła oraz pęcherza występują częściej u palaczy.
Związek nie jest do końca j asny, ale palenie zwiększa także ryzyko raka
wątroby, jelita grubego, trzustki, nerki i szyjki macicy u kobiet.
� Choroba wieńcowa jest bardziej powszechna u palaczy bez względu
na to, czy mają podwyższone ciśnienie, czy nie.
� Udary mózgu (zob. rozdział 7.) częściej występują wśród palaczy,
bez względu na podwyższone ciśnienie.
� Krwotok wewnętrzny w wyniku pęknięcia naczynia krwionośnego
w j amie brzusznej częściej zdarza się palaczom.
� Przewlekła obturaqjna choroba płuc (POChP) jest najczęściej skutkiem
palenia.
� U palącej młodzieży spowalnia się wzrost płuc.
� Palące kobiety mają problemy z poczęciem dziecka, ajeśli zajdą w ciążę,
częściej padają ofiarą poronień. U palących kobiet w młodszym wieku
rozpoczyna Się menopauza.
� Palenie obniża gęstość kości i zwiększa ryzyko złamań, zwłaszcza
u starszych kobiet.
I
<t' Pod wpływem tytoniu cera wysusza się i pokrywa zmarszczkami;
żółkną też zęby, palce i paznokcie.
<t' Istnieje związek między paleniem a skłonnością do depresji.
Czy potrzebuj esz j eszcze więcej powodów do rzucenia palenia? Po prostu

zapamiętaj : palenie wcale nie j est "fajne", to objaw głupoty.
Zwalczanie bierneiJo palenia

Bierne palenie (zwane także ekspozycją na dym tytoniowy środowiskowy lub dym
uboczny) polega najczęściej na wdychaniu dymu wydobywającego się z drugiego
końca czyjegoś papierosa. Ten dym jest równie śmiercionośny jak dym
z właściwego końca papierosa (dym podstawowy) , a może nawet bardziej ,
ponieważ w dużej mierze j est nieprzefiltrowany i zawiera więcej substancji
trujących, w tym nikotynę (więcej informacj i najej temat znajdziesz wyżej ) .
Co roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych bierne palenie jest przyczyną
3 tysięcy zgonów osób niepalących w wyniku raka płuc i 55 tysięcy
- z powodu chorób serca i naczyń krwionośnych.
Nie bądź biernym palaczem. Trzymaj się następujących wytycznych:
<t' Nie pozwól, żeby ktoś palił w Twoim domu lub samochodzie.
<t' Nigdy nie pal przy dzieciach.
<t' Jeżeli nie możesz uniknąć ekspozycj i na dym papierosowy, popraw
system wentylacj i.
<t' Domagaj się wprowadzenia całkowitego zakazu palenia w biurach
i barach.
Nie bqdź ciemnIJ. jak tabaka w rOiJu

Tytoń bezdymny to tytoń, który można żuć lub wciągać nosem. Do tytoniu
bezdymnego zaliczamy:
I
<t' tabakę, którą mieszkańcy Stanów Zjednoczonych umieszczają między
policzkiem a dziąsłem, a Europejczycy wciągają nosem;
<t' snus, zwitek tytoniu umieszczany wewnątrz policzka i żuty po wymieszaniu
ze śliną.
W obu przypadkach wydziela się ogromna ilość śliny, która zmusza osobę
zażywającą tytoniu do częstego spluwania. Jak elegancko!
Tytoń bezdymny zawiera co najmniej 2 razy więcej nikotyny niż papierosy.

8 10 porcj i równa się wypaleniu 40 papierosów przez 1 dzień! W ten sposób
-
tytoń bezdymny niszczy serce i naczynia krwionośne oraz wywiera większy

i bardziej długotrwały wpływ na ciśnienie tętnicze niż papierosy. Ponadto
zawiera substancj e rakotwórcze.
Stosowanie tytoniu bezdymnego zamiast papierosów wcale nie pomaga

rzucić palenia. W rzeczywistości tytoń:
� ma działanie równie uzależniające jak papierosy, jeśli nie bardziej ;

� nie tłumi głodu nikotynowego;
� powoduje żółknięcie zębów i nieświeży oddech;
� stanowi przyczynę raka gardła, krtani i przełyku.
Chyba średni to materiał do reklamowania!
ZrlJwanie Z nałoiJiem.
Same pluslJ� żadnlJch minusów
Dlaczego miałbyś pozbawiać się czegoś, co sprawia Ci przyjemność i pomaga
zachować właściwą masę ciała? Jeżeli boisz się nadwagi, postaraj się pozbyć
dodatkowych kilogramów za pomocą ćwiczeń lub diety (zob. rozdział 12.,
w którym znaj dziesz więcej informacj i na temat aktywności fizycznej ) .
Jeśli chodzi o przyjemność, pomyśl o krótko- i długofalowych skutkach
rzucenia palenia:
� Proces oczyszczania organizmu rozpoczyna się w ciągu 12 godzin, gdy

w ciele zaczyna spadać poziom tlenku węgla. Serce i płuca zaczynają
funkcjonować normalniej , powodując obniżenie ciśnienia krwi i tętna.
� W ciągu kilku dni do normy wraca działanie Twoich kubków smakowych
i zmysł zapachu.
� Mniej zmarszczek przybywa na Twojej twarzy wraz z wiekiem.
� Jeżeli planujesz dziecko, łatwiej zaj ść w ciążę. Sama zaś ciąża przebiega
w zdrowszy sposób.
� Po kilku dniach łagodnieje "kaszel palacza", ale jeszcze przez jakiś czas
może się utrzymywać, gdyż odmłodzone płuca muszą się zmobilizować
i usunąć wszelkie świństwa nagromadzone w nich przez lata palenia.
� Następuj e koniec ze smrodem papierosowym oraz bałaganem
powodowanym przez niedopałki; kończą się także wydatki na palenie
oraz tracenie czasu na kupowanie papierosów i szukanie miejsca, gdzie
można zapalić.
<t' Po 10 - 1 5 latach od rzucenia palenia osiągasz to samo (niewielkie)

prawdopodobieństwo wcześniej szej śmierci co osoba niepaląca,
choć zależy to oczywiście od tego, jak długo wcześniej paliłeś.
<t' Po 5 latach znacząco zmniej sza się ryzyko raka jamy ustnej i gardła
oraz raka pęcherza i szyjki macicy u kobiet.
<t' Po 10 latach o połowę spada ryzyko raka płuc w porównaniu z sytuacją,
w której dalej byś palił.
Oczywiście zdrowotne konsekwencje rzucenia palenia powinny być

wystarczającym powodem zerwania z nałogiem, ale może Cię przekonać
również coś innego:
<t' Ukochana osoba może kazać Ci wybrać: albo papierosy, albo ona.
W końcu całowanie palacza to jak lizanie popielniczki.
<t' Za zaoszczędzone pieniądze mógłbyś kupić nowy samochód, komputer
albo po prostu przeznaczyć je najedzenie. Jeżeli palisz 2 paczki dziennie,
a kupujesz naj tańsze papierosy, rocznie wydajesz na nie 3650 złotych.
<t' Marzniesz, musząc kilka razy w ciągu dnia wyjść na dwór, żeby zaspokoić
głód nikotyny.
<t' Czas, który przeznaczasz na wyjście po papierosy albo wypalenie ich na
zewnątrz, możesz przeznaczyć na coś innego, na przykład aktywność
fizyczną lub coś równie zdrowego.
<t' Takjakja zaczniesz obruszać się na widok niedopałków zaśmiecających
ulice miasta.
<t' Dni, o które dzięki zerwaniu z nałogiem przedłużysz swoje życie, to nie
tylko kwestia czasu. Chodzi tu przecież o produktywne, zdrowe dni,
które w przeciwnym razie mógłbyś spędzić z rurką tlenową wetkniętą
do nosa, nie mogąc nawet podejść do wnuka i go uściskać.
<t' Twoje dzieci biorą przykład z tego, co robisz, a nie z tego, co mówisz.
Prawdopodobnie nie będą palić,jeśli nie zobaczą Ciebie z papierosem,
a to oznacza, że Twoj e wnuki też nie sięgną po tę używkę. Jeżeli zatem
rzucisz palenie, przedłużysz życie swoich potomków oraz poprawisz
j akość egzystencj i kolej nych pokoleń.
Jak skończlJ.ć z nałoiJiem]

W ostatnich latach nastąpiła prawdziwa rewolucja w dziedzinie nowych
metod rzucania palenia. Rozpoczęliją psychoterapeuci, a następnie pojawiły
się gumy i plastry nikotynowe. Obecnie dostępne środki usuwają głód
nikotynowy, ale nie zawierająjuż nikotyny. W tym punkcie możesz znaleźć
metodę, która do Ciebie przemówi. Wiem, że chcesz rzucić, ponieważ ponad
70 procent badanych dorosłych wyraziło taką chęć. Teraz Twoja kolej !
Nie ma jednej metody, która by z równym skutkiem zadziałała na wszystkich

palaczy. Wypróbuj zatem wszystkie. ]eżelijedna nie zadziała, zastosuj
następną. Któraś w końcu się sprawdzi.
Klucz do zeru/ania z nałofJ.iem

Musisz podj ąć 5 kroków, żeby uzyskać pewność, że rzucisz palenie ijuż do
niego nie wrócisz. ]eżelijednak znowu zaczniesz palić, po raz kolejny przejdz
te 5 etapów:
1 . Przygotuj się.
Wybierz datę rzucenia palenia i spraw, że stanie się w)jątkowa. W końcu
Twoj e ciało narodzi się na nowo. Doskonale nada się do tego Twoja
data urodzin - dodatkowy powód do świętowania przez resztę życia.
Poza tym:
• Sporządz listę powodów, dla których warto rzucić palenie.
• Popraw swoją kondycję fizyczną - w ten sposób łatwiej poradzisz
sobie z każdą zmianą w trybie życia.
• Unikaj napojów zawierających kofeinę, gdyż trudniej Ci będzie
zasnąć po rzuceniu palenia (w dalszej części rozdziału wyjaśnię Ci,
j ak ograniczyć spożycie tej substancj i).
• Głód zaspokajaj niskokalorycznymi napojami albo przekąskami.
• Odpręż się przez sport, kąpiel lub medytację.
• Wylecz kaszel za pomocą pastylek na gardło albo cukierków do ssania.
2. Skorzystaj z pomocy prz}jaciół i bliskich.
Powiadom wszystkich, że rzucasz palenie i poproś o pomoc, a przede
wszystkim o niepalenie w Twojej obecności. Możesz także zaproponować
innym wspólne zerwanie z nałogiem.
Poszukaj grupy wsparcia albo osoby, która udzieli Ci indywidualnej
pomocy. Może to polegać na przykład na możliwości porozmawiania
z kimś kilka razy dziennie w czasie rzucania palenia. Porozmawiaj ze
swoim lekarzem albo innym pracownikiem służby zdrowia - może
zna sposób, który Ci pomoże.
3. Do rozwiązania ewentualnych problemów stosuj nowe metody.
Poszukaj przyjemnych rozrywek (ćwiczeń fizycznych, dobrej książki
lub ciekawego filmu) , które zrekompensują Ci ochotę zapalenia
papIerosa.
Zaniechaj czynności, które normalnie łączyłeś z paleniem (na przykład

picia alkoholu albo kawy, porannej przerwy czy czegoś, co w Twoim
przypadku skłania Cię do sięgnięcia po papierosa).
Zmień swój plan dnia, żeby uwypuklić tę modyfikację trybu życia.
Na przykład od razu po przebudzeniu możesz udać się na krótki spacer,
a nie zapalać pierwszego papierosa.
Zanim rzucisz:
• Zmień markę papierosów na taką, której nie lubisz albo taką, która
zawiera mało nikotyny.
• Wypalaj po pół papierosa.
• Pozwalaj sobie na coraz mniej szą liczbę papierosów dziennie.
• Gdy zej dziesz do 7 lub mniej , wyznacz datę rzucenia.
• Pij dużo niskokalorycznych płynów, na przykład wody.
4. Skorzystaj ze środków medycznych, które dowiodły swojej
skuteczności w rzucaniu palenia.
Poproś lekarza o poprowadzenie zastępczej terapii nikotynowej albo środki
pomagające w rzuceniu palenia, które bliżej omówię w kolejnym punkcie.
5. Przygotuj się na nawroty.
Każdy człowiek, któremu udało się zerwać z nałogiem,
naj prawdopodobniej osiągnął to za drugim, trzecim albo czwartym
razem. Chodzi o to, żeby dać sobie szansę na kolejną próbę,jeśli
poprzedni plan zawiedzie. Nawrót zwykle następuje w ciągu pierwszych
3 miesięcy. Powinieneś zatem unikać sytuacj i, w których najłatwiej
znowu zacząć palić:
• Postaraj się nie pić alkoholu, który może osłabić Twoją samokontrolę.
(W dalszej części rozdziału omówię metodyjego unikania).
• Trzymaj się z dala od palaczy. Nie masz przecież ochoty nawet na
zapach dymu.
• Nie zaczynaj palić tylko dlatego, że przybierasz na wadze. Schudnąć
możesz wcześniej czy później .
• Nie lecz swojego zdenerwowania, depresji albo niepokqju papierosem.
Jeżeli znowu zaczniesz palić, jak najszybciej rozpocznij kolejny proces
rzucania palenia. Im mniej wypalisz przed następną próbą, tym łatwiej
Ci będzie zerwać z nałogiem. Postaraj się ustalić, jakie sytuacje
przeszkodziły w poprzedniej próbie i następnym razem ich unikaj .
Skuteczne metod" rzucania palenia

Do naj skuteczniej szych metod zrywania z nałogiem palenia należy zaliczyć
nikotynową terapię zastępczą oraz środki wspomagające odzwyczajanie się
od nikotyny. Niektóre z metod dostępne są bez recepty, inne musi przepisać
lekarz. A oto szczegóły:
,/ Nikotynowa terapia zastępcza - celem zastępczej terapii nikotynowej

j est dostarczanie organizmowi niewielkich dawek nikotyny w celu
zmniej szenia dolegliwości obj awów odstawienia. Jeżeli cierpisz na
nadciśnienie tętnicze powodowane stosowaniem nikotyny, postaraj się
stosować tę metodę jak naj krócej , ponieważ nikotyna nawet w tej formie
podnosi poziom ciśnienia. Nikotynowa terapia zastępcza ma 5 odmian:
• Gumy nikotynowe - dostępne bez recepty, produkowane
w 2 stężeniach: 2 i 4 miligramy. Podczas żucia uwalnia się nikotyna
i zostaje wchłonięta przez błonę śluzowąjamy ustnej . Każdego dnia
ograniczasz liczbę gum, aż nadejdzie dzień, w którym nie będziesz
potrzebował żadnej .
• Pastylki nikotynowe do ssania - tabelka rozpuszczająca się
w ustach i uwalniaj ąca nikotynę do śluzówki jamy ustnej , także
produkowana w stężeniach 2 i 4 miligramy.
• Plastry nikotynowe - dostępne na receptę i bez, nikotyna jest
wchłaniana stopniowo przez skórę. Mają stężenie 15 miligramów
lub mniej sze w zależności od etapu odstawiania tytoniu.
Uwaga! Osoby cierpiące na alergie na substancje klejące mogą mieć
kłopoty z tą metodą. Lepiej może się więc sprawdzić tutaj połączenie
gum i pastylek do ssania niżj edna z tych technik zastosowana
oddzielnie. Najpierw j ednak uzyskaj od swojego lekarza zgodę
na jednoczesne wypróbowanie 2 metod terapii.
• Nikotynowy spray do nosa - dostępny tylko na receptę. Stosujesz
go tylko, kiedy masz ochotę zapalić. Metody nie poleca się osobom
z chorobą zatok.
• Inhalatory nikotynowe - dostępne na receptę, wprowadzają
nikotynę w postaci pary dojamy ustnej , gdzie zostaje ona wchłonięta
przez błonę śluzową. Srodek może jednak podrażnić usta i gardło.
,/ Środki wspomagające odzwyczajanie się od nikotyny - chociaż
nie zawierają nikotyny, naprawdę zmniejszają objawy odstawienia.
Wydaje się, że prawie codziennie na rynek trafiają nowe preparaty.
Niżej opisuję kilka przykładowych środków:
• Bupropion SR, nazwa rynkowa zyban - dostępny na receptę.
Jego działanie polega na osłabieniu uzależniającej mocy nikotyny.
Skuteczność zybanu potwierdziło wiele eksperymentów z udziałem
palaczy. Podaje się go 2 razy dziennie w dawkach po 150 miligramów.
______ Rozdział 1 1 : Unikanie tytoniu, alkoholu i kofeiny 203
Połączenie bupropionu z którymś ze środków terapii zastępczej

(zob. lista wyżej ) dawało najlepsze efekty, a w każdym razie lepsze,
niż gdyby metody te zastosowano oddzielnie.
• Wareniklina, nazwa rynkowa champix - dostępna na receptę.
Osłabia w mózgu stan euforii wywołany paleniem i zmniej sza
objawy odstawienia. Dawka wynosi 1 miligram 2 razy dziennie.
• Szczepionka nikotynowa - potencjalnie nowa metoda, która
powstrzymuje nikotynę przed dostaniem się do mózgu. Będzie
dostępna za rok lub dwa. Wystarczy 1 zastrzyk.
KorzlJ.stanie Z dostępnej pomoclJ.

W internecie, w zasięgu klawiatury, znajduje się wiele iródeł, które mogą
pomóc Ci w rzuceniu palenia. ]eżelij ednak nie radzisz sobie z komputerem,
napisz tradycY-i ny list lub zadzwoń.
<t' Rzucanie Palenia - w popularnym serwisie http://www. 1Zuceniepalenia.pl/

znajdziesz rozmaite sposoby na pokonanie nałogu. Strona i dostępne na
niej forum działaj ą na zasadzie grupy wsparcia.
<t' Nie Pal - portal internetowy http://www. niepal.pl/ obrazowo wylicza
skutki palenia i oferuje metody zerwania z nałogiem oraz specjalistyczną
pomoc. Zadzwoń: 504 762 228.
<t' Jak Rzucić Palenie - serwis http://wwwjakrzucicpalenie.pl/ działa
na zasadzie poradni oraz zawiera bazę ośrodków terapii uzależnień
w całym kraju. Zadzwoń do Telefonicznej Poradni Pomocy Palącym:
0 801 108 108 (poniedziałek - piątek w godzinach 1 1 .00 - 1 9.00)
lub skontaktuj się z konsultantem przez skype Uakrzucicpalenie) .
<t' Rzuć Palenie - profesj onalny serwis poświęcony problematyce walki
z nałogiem nikotynowym http://www. rzucpalenie.org/. Zawiera różnego
rodzaju symulacje, materiały edukacyjne, artykuły, kalkulatory, testy
badające poziom motywacj i itp.
<t' Poszukaj w internecie innych stron tego typu. Wpisz do wyszukiwarki
hasło "terapia uzależnień", "terapia antynikotynowa" albo "Anonimowi
Palacze".
Zwiqzek alkoholu
z nadciśnieniem tętniczlJm
Ten punkt podej muj e problematykę drugiej w kolejności najbardziej
śmiercionośnej substancj i, j aką człowiek wprowadza do swojego organizmu
- alkoholu. A może j est ona jednak na pierwszym miejscu? Zależy to chyba
od tego, czy przyglądasz się płucom, czy wątrobie! W tym fragmencie książki
zwracam się do mężczyzn, którzy wypijają ponad 2 kieliszki dziennie, a więcej
niż 10 tygodniowo, oraz kobiet, które 5 razy w tygodniu sięgaj ą po 1 kieliszek
wina dziennie.
Mówiąc wprost, alkohol podnosi ciśnienie krwi. Już samo porównanie

wyników pomiarów ciśnienia u alkoholików (zob. akapit wyżej ) z osobami
pijącymi umiarkowanie lub wcale powoduje jego skok. Kiedy osoby niepijące
napiją się alkoholu, ich ciśnienie wzrośnie, a kiedy alkoholicy przestaną pić,
ich ciśnienie spadnie.
Nagłe odstawienie alkoholu może jednak spowodować wzrost ciśnienia,

więc proces powinien przebiegać pod kontrolą lekarza.
Wypicie dużych ilości alkoholu za jednym posiedzeniem (lub staniem

w zależności od miej sca! ) również podnosi ciśnienie, ale wraca ono do normy,
gdy dana osoba przestanie pić. Jednakże u człowieka, który przez dłuższy
okres nadużywa alkoholu, utrzymuje się stały wzrost ciśnienia. Staje się ono
tym wyższe, im dłużej i więcej człowiek pije. W tym wypadku dwa minusy
nie daj ą wartości dodatniej !
80 95 procent alkoholików pali papierosy. Chciałbym więc podkreślić,

-
że odstawienie jednej używki powinno pociągnąć za sobą również rezygnację

z drugiej . Może faktycznie papierosy i alkohol pasuj ą do siebie jak Kasia
i Tomek, ale ani palenie, ani picie nie mają tyle wdzięku i uroku.
ObjawlJ. choroblJ. alkoholowej

Alkoholizm, czyli nawykowe bądz niekontrolowane spożywanie napojów
alkoholowych,jest dziedziczną anomalią, wadą wrodzoną związaną z pewnym
typem gospodarki chemicznej organizmu. Alkoholizm niejest moralną słabością.
Podstawowym skutkiem medycznym alkoholizmu j est wzrost

prawdopodobieństwa wystąpienia udaru mózgu u pij ącej osoby. Badanie
opisane w AnnaIs iflnternal Medicine (styczeń 2006) wykazało, że codzienne
wypijanie więcej niż 2 kieliszków wina (albo odpowiednio dużej dawki
innego alkoholu) prowadzi do znaczącego wzrostu wskaznika powstawania
udarów mózgu. (Więcej informacji na temat choroby znajdziesz w rozdziale 7.) .
Zgubne skutki diabelskiego napitku

Endorfiny, substancje chemiczne powstające od heroiny, żeby osiągnąć ten sam poziom przy
w mózgu, są odpowiedzialne za doznania przy- jemności, większość ludzi odczuwa pewną eks
jemności. Kiedy pijesz alkohol, Twój mózg zwięk- cytację przy 0,5 promila alkoholu we krwi. Silne
sza wydzielanie endorfin. Narkotyki powodujące upojenie alkoholem następuje przy stężeniu
uzależnienie, takie jak heroina, również pobu- 2 promili, a przy 3 promilach osoba pijąca może
dzają zwiększoną produkcję tego hormonu, wy- zapaść w śpiączkę. Na poziomie 3,5 promila lub
wołując poczucie euforii. Mimo że alkoholicy po- więcej może dojść do zgonu.
trzebują więcej alkoholu niż osoba uzależniona
Jeżeli bierzesz leki na nadciśnienie i dużo pijesz, musisz sprawdzić, czy nie
jesteś alkoholikiem, aby móc określić, j aką rolę Twoje picie odgrywa w chorobie.
Możesz być alkoholikiem, jeśli odpowiesz twierdząco na 2 lub więcej pytań.
,/ Czy próbowałeś ograniczyć u siebie picie alkoholu?

,/ Czy czułeś złość, gdy ktoś chciał z Tobą porozmawiać na temat
Twojego picia?
,/ Czy masz poczucie winy z powodu picia alkoholu?
,/ Czy pijesz alkohol rano, żeby jakoś rozpocząć dzień i ukoić nerwy?
Innym sposobem na określenie, czy jest się alkoholikiem, jest liczenie porcj i
alkoholu spożywanych w ciągu tygodnia. (Porcja to butelka piwa 0,3 litra,
0,15 litra wina albo 0,05 litra mocniej szego alkoholu) . Alkoholicy zwykle
wypijają tygodniowo 1 5 lub więcej drinków o takiej objętości, a alkoholiczki
- 12 lub więcej . Tych, którzy spożywają ponad 5 porcji alkoholu zaj ednym
posiedzeniem przynaj mniej raz w tygodniu, również uważa się za ofiary
choroby alkoholowej . Alkoholicy zwykle:
,/ Czują głód alkoholu - odczuwają silną potrzebę napicia się.

,/ Tracą kontrolę nad piciem - gdy raz zaczną, nie mogą przestać.
,/ Są fizycznie uzależnieni od alkoholu - kiedy nie piją, występują
u nich objawy odstawienia (na przykład nerwowość, drżenie, ból głowy
i pocenie się) .
,/ Mają tolerancję na alkohol - potrzebują więcej alkoholu niż osoba
niepij ąca, żeby osiągnąć stan oszołomienia.
Zobacz� kto pije

Według danych opublikowanych w czasopiśmieJournal ci Studies on Alcohol
(listopad 2001) spożywanie alkoholu w Stanach Zjednoczonych rozpoczyna
się już na poziomie szkoły średniej , mimo że prawo zabrania picia osobom
poniżej 18. albo 21. roku życia (w zależności od stanu). Prawdopodobnie w tym
miesiącu 70 procent uczniów wyższych klas szkół średnich sięgnęło po alkohol.
W USA wskaźniki zapadalności na chorobę alkoholową wynoszą 10 - 15 osób

na 100, co przekłada się na liczbę 25 mln alkoholików. Kolejne 10 mln ma
problemy z piciem i może popaść w alkoholizm. Liczba mężczyzn-alkoholików
tylko nieznacznie przewyższa liczbę pijących kobiet.
Nadużywanie alkoholu kosztuj e Stany Zjednoczone 175 mld dolarów

rocznie w związku ze spadkiem wydajności pracy, wczesnymi zgonami,
wydatkami na leczenie oraz kosztami,j akie ponoszą alkoholicy z powodu
problemów, w które popadają (wypadków samochodowych, bójek, seksu
bez zabezpieczenia itd.).
$-\.MIE MedlJczne skutki picia alkoholu
{lJ lo/'
Nadużywanie alkoholu może doprowadzić do 2 podstawowych i długotrwałych
problemów:
o/'
marskości wątroby z współistniej ącym krwawieniem z przewodu
pokarmowego, niewydolności wątroby i zgonu;
choroby serca spowodowanej nadciśnieniem tętniczym.
Niżej zamieszczone zestawienie dodatkowych skutków nadużywania

alkoholu j est długie. Niestety, nie jest tak, że jednocześnie może wystąpić
o/'
tylko 1 z nich. Nie, wszystkie one spadają na Ciebie naraz. Nikt nie mógłby
znieść takiego ogromu powikłań, a zwłaszcza osoby starsze:
upośledzenie funkcj onowania ośrodkowego układu nerwowego oraz
o/'
utrata umiejętności wykonywania skomplikowanych czynności, na
przykład kierowania poj azdem; zaburzenia koncentracji uwagi i krótka
pamięć; problemy z koordynacją ruchów;
o/'
zmiany zwyrodnieniowe mózgu oraz utrata koordynacji i stabilności
emocjonalnej ; degeneracj a nerwów połączona z ostrym bólem;
o/'
uzależnienie od substancj i uspokajaj ących stosowanych w celu leczenia
zaburzeń emocjonalnych;
uszkodzenia ciała w wypadkach samochodowych i motorowych;
<t' większe ryzyko popełnienia samobój stwa lub zabójstwa;

<t' większe ryzyko niechcianej ciąży i zarażenia się chorobami przenoszonymi
drogą płciową;
<t' większe ryzyko urodzenia dziecka upośledzonego, z alkoholowym
zespołem płodowym, z zahamowanym wzrostem, z wadami w budowie
twarzy i serca;
<t' niski stopień odżywienia z powodu podrażnienia wątroby i układu
pokarmowego, wywołującego zgagę, nudności i wzdęcia;
<t' zanik popędu seksualnego;
<t' brak zainteresowania jedzeniem i wyglądem fizycznym;
<t' bezsenność;
<t' ostre zapalenie trzustki połączone z silnym bólem brzucha i mdłościami;
<t' większe prawdopodobieństwo nowotworu.
Rakjamy ustnej , gardła i przełyku znacznie częściej występują u osób pijących

i palących niż u tych, które tylko piją albo tylko palą.
<t' Alkoholikjest 6 razy bardziej narażony na raka jamy ustnej i gardła niż
osoba niepijąca.
<t' Palacz jest 7 razy bardziej narażony na raka jamy ustnej i gardła niż
osoba niepaląca.
<t' Osoba, która pije i pali,jest 38 razy bardziej narażona na raka jamy
ustnej i gardła niż człowiek, który nie pije i nie pali.
Terapia
Wszelkie medyczne następstwa alkoholizmu (poza marskością wątroby,
która j est schorzeniem nieodwracalnym) zaczynają się cofać od razu po
odstawieniu alkoholu, a zwłaszcza nadciśnienie (co ma szczególne znaczenie
dla tematu tej książki). Ponadto po zerwaniu z nałogiem można odzyskać
pracę, rodzinę, bliskich i szacunek dla samego siebie.
Prowadzone przez wiele lata badania nad chorobą alkoholową i sposobami

j ej leczenia okazały się przydatne pod wieloma względami. Przede wszystkim
wiemy, że im więcej pomocy otrzyma - i skorzysta z niej - alkoholik, tym
większe szanse na dłuższy okres trzeźwości. Statystyki, które przemawiają
za tą filozofią, dostarczają następujących danych:
I
<t' Jedynie 4 procent alkoholików, którzy starają się samodzielnie zerwać
z nałogiem, jest trzeźwych po roku.
,/ 50 procent alkoholików, którzy poddali się terapii,jest trzeZwych po roku.

,/ 70 procent alkoholików, którzy poddali się terapii i regularnie uczęszczają
na spotkania grupy Anonimowych Alkoholików (AA; zob. punkt
"Anonimowi Alkoholicy" w dalszej części rozdziału) jest po roku
trzeźwych.
,/ 90 procent alkoholików, którzy przeszli terapię, chodzą na mityngi AA
i raz w tygodniu poddają się kontroli po zakończeniu leczenia (udział
w grupach wsparcia i sesj ach terapii indywidualnej ) , j est po roku
trzeźwych.
Leczenie i opieka poterapeutyczna z całą pewnością mają dużą wartość

i znaczenie. Sama terapia składa się z 3 etapów: krótkiego okresu
interwencY-inego, podczas którego alkoholika przekonuje się do poddania się
leczeniu uzależnienia, okresu całkowitej abstynencj i (detoksykacji) i w końcu
specjalnych spotkań, na których alkoholik poznaje techniki zachowania
trzeźwości przez resztę życia, na przykład stosowania leków czy sesji AA.
Interwencia
Interwencj ę uznaje się za naj lepszy sposób udzielenia pomocy wszystkim
ofiarom czyjegoś picia. Przyświecająjej 2 cele: po pierwsze, skłonić osobę
nadużywającą alkoholu do zaprzestania i, po drugie, pomóc jej bliskim
w uporaniu się z kłopotami stworzonymi przez jej picie. Nawet jeżeli nie
uda się pomóc alkoholikowi, pozostałe osoby ogromnie na tym skorzystają.
Przed samą interwencją należy podjąć następujące kroki:
1 . Pomyśl o sobie.
Jeżeli jesteś partnerem, dzieckiem, rodzicem albo pracodawcą
alkoholika, najpierw pomóż sobie i udaj się na spotkanie grupy Al-Anon2
(program pomocowy dla bliskich alkoholika, o strukturze podobnej
do AA) . Po drugie, znaj dź doradcę, który przedstawi Ci wyzwania
związane z przedsięwzięciem i wytłumaczy, co musisz zrobić, żeby
pomóc alkoholikowi.
2. Poszukaj pomocy zewnętrznej dla alkoholika.
Znaj dź doradcę do spraw uzależnień, który wesprze Cię
w skomplikowanym procesie wydobywania siebie albo bliskiej osoby
ze szponów nałogu. (Z punktu "Znajdowanie pomocy" dowiesz się,
gdzie należy szukać takiej osoby) .
3. Stwórz zespół interwenC}jny.
Zespół składa się z osób, którym zależy na losie alkoholika, ale których
życie zatruły j ego działania. Ważnym członkiem zespołu jest doradca do
spraw uzależnień. Każda osoba opisuje to, w jaki sposób alkoholikją
unieszczęśliwił. Wszyscy namawiają go do udania się do ośrodka
2 Bazę polskich grup Al-Anon znajdziesz pod adresem: http://www.al-anon.org.pl/ -przyp. tlum.
odwykowego i dają mu do zrozumienia, że dłużej nie będą chronić go

przed konsekwencj amijego zachowań. W końcu ostrzegają, że jeśli
alkoholik nie poszuka pomocy, odwrócą się od niego. Na przykład
małżonek może zagrozić, że odejdzie.
Kiedy alkoholik jest trzeŹW)', zespół interwencTIny zabiera go w miej sce,

gdzie będzie musiał wysłuchać ich argumentów. Interwencja trwa, dopóki
alkoholik nie zgodzi się poddać terapii albo doradca uzna, że nic już nie da
się w tej sprawie zrobić.
DetokslJkacia
Detoksykacja oznacza całkowitą abstynencję (powstrzymanie się od alkoholu) .
Podczas tej fazy alkoholik musi przestać zupełnie pić. Do obj awów zespołu
odstawienia należą nadmierna potliwość, gwałtowne bicie serca, pobudzenie,
dezorientacja, nudności i wymioty oraz czasami drgawki i ataki padaczkowe.
Alkoholik często popada w depresję. Obj awy mogą się utrzymać przez
3 7 dni, ale lekarz może złagodzić je środkami farmakologicznymi.
-
Podczas okresu detoksykacj i należy przebadać alkoholika w kierunku skutków

medycznych jego nałogu, na przykład choroby wątroby czy kłopotów
z krzepliwością krwi. U osób pijących często występują również niedobory
żywieniowe, które należy leczyć witaminami, minerałami oraz zdrową
i zbalansowaną dietą.
Leczenie (armakolofJ.iczne
Celem terapiij est całkowita abstynencja od alkoholu. Wychodzącemu
z uzależniania alkoholikowi absolutnie nie wolno sięgnąć nawet po najmniejszą
ilość alkoholu.
Alkoholik podejmuje program złożony z opieki doradcy, etapu edukacY.inego,

opieki medycznej i pobytu w ośrodku. Wiele osób, które pracują w tej
dziedzinie, dawniej także walczyło z nałogiem, więc wiedzą, w czym rzecz.
Specjalne leki pomagają alkoholikowi nie sięgać ponownie po kieliszek albo

nawet blokują działanie alkoholu. Do głównych metod tego typu znajdujących
się obecnie w użyciu zaliczamy:
<t' Disuljiram (nazwa handlowa antabus, esperal) - kiedy środek połączy

się z alkoholem, wywołuje obj awy ciężkiego kaca - ból głowy,
mdłości, wymioty, wzrost ciśnienia i gwałtowne bicie serca. Osoba
przyjmująca lek musi zdawać sobie sprawę z następujących środków
ostrożności:
• Pacjent musi zachować czujność, ponieważ wiele gotowych produktów
(sosy, octy) zawiera alkohol, który może wywołać reakcję awersTI ną.
• Może działać jeszcze 2 tygodnie po odstawieniu; nie należy
stosować go w ciąży.
• Wchodzi w reakcj e z innymi lekami, zwłaszcza środkami

rozcieńczającymi krew i przeciwdrgawkowymi, więc lekarz musi
wiedzieć,jakie inne leki przY.imuje pacjent.
• Może negatywnie wpłynąć na chorobę psychiczną i wywołać ostrą
reakcj ę alergiczną skóry.
• Może obniżyć popęd seksualny i wywołać senność (osoby, które
doświadczają tej reakcji, nie powinny kierować niebezpiecznymi
maszynami i prowadzić samochodu pod wpływem leku).
Pacj ent przY.imuj e lek, dopóki nie nauczy się panować nad swoim
nałogiem. Okres ten może trwać przez wiele miesięcy lub nawet lat.
,/ Naltrekson (nazwa handlowa nalorex, revia, trexan) - środek
oddziałuje na powodujące przY.i emność substancje wydzielane przez
alkohol. Człowiek nie może osiągnąć stanu upojenia, więc picie traci
sens. Pacjenci nie uzależniaj ą się od naltreksonu ani nie popadają
w euforię po zażyciu. Należyjednak zachować pewne środki ostrożności:
• Naltrekson może powodować zawroty i bóle głowy oraz chudnięcie;
dochodziło też do przypadków przedawkowania leku.
• Naltreksonu nie powinny stosować osoby z poważnie uszkodzoną
wątrobą lub nerkami.
• Ś rodek nie powoduj e trzeźwienia ani nie powstrzymuje przed
czerpaniem przY.i emności z innych 'Źródeł.
• Naltrekson blokuj e działanie opiatów, obecnych na przykład
w morfinie, więc jeśli pacjent potrzebuje środków przeciwbólowych,
należy mu podać lek niezawierający substancji odurzających.
Pacjenci zwykle przY.imują lek przez 3 miesiące, o ile uda im się odstawić
alkohol.
,/ Isradypina (nazwa handlowa lomir) - mimo że lek stworzono do
terapii nadciśnienia tętniczego, pomógł wielu nadużywającym alkoholu
osobom przez zablokowanie odczuwania przY.iemności związanej z piciem.
Głód alkoholowy gwałtownie spada po zażyciu leku i zmniej sza się
wraz z kontynuacj ą terapii. Należy zachować pewne środki ostrożności:
• Może powodować oszołomienie i zawroty głowy, więc do czasu
ustalenia się reakcj i na lek należy unikać prowadzenia samochodu.
• Powoduje bóle głowy; nie należy go stosować podczas ciąży.
Jednoczesne stosowanie 2 leków może być skuteczniejsze od 1 . Zdecydować

o tym powinienjednak Twój lekarz.
Leki te na dłuższą metę nie zadziałają, jeśli nie połączy się ich z programem
w rodzaj u AA.
Czy umiarkowane picie

moze wpłynąć korzystnie na zdrowie?
Przez długie lata ludzie sądzili, że szklaneczka ponad 2 drinków dziennie prowadziło do częst
alkoholu dziennie zapobiega wszelkim chorobom. szych zgonów z naj rozmaitszych powodów
Wiele badań dowiodło bowiem, że u osób, które w porównaniu z mniejszym spożyciem alkoholu.
piją z umiarem (nie więcej niż 2 porcje dziennie W innym zaś eksperymencie, przeprowadzonym
w przypadku mężczyzn i 1 - w przypadku ko przez Harvard Medical School, naukowcy odkryli
biet), bardziej usprawnia się praca serca i przedłu wzrost tkanki tłuszczowej w wątrobie mężczyzn,
ża życie niż u ludzi niepijących w ogóle. którzy dziennie nie wypijali nawet tyle alkoholu,
żeby wprowadzić się w stan upojenia. Mądra
Jednakże nowsze badanie, które objęło 5500
rada: nie warto zaczynać pić tylko po to, by osią
mężczyzn w Szkocji, opisane w British MedicaJ
gnąć medyczne korzyści alkoholu.
JournaJ (czerwiec 1 999), wykazało, że wypijanie
Anonimowi AllwholiclJ
Alkoholik powinien przede wszystkim przyłączyć się do grupy AA Zasady .
działania tej formacj i naj lepiej w)jaśnią pewnie samijej przedstawiciele.

Powiem tylko tyle, że w samych Stanach Zjednoczonych żY.ie ponad milion
wyleczonych w AA alkoholików, a kolejny milion w innych krajach.
Członkowie AA spotykaj ą się w grupach, mniej szych lub większych
aby nieść sobie nawzaj em wsparcie. Polska wspólnota AA dzieli się na
13 regionów krajowych; jakaś grupa na pewno odbywa mityngi gdzieś niedaleko.
Wejdz na stronę internetową: http://www.aa. org.pl/ albo zadzwoń na infolinię,
żeby znalezć grupę spotykaj ącą się koło Ciebie : 0 801 033 242 (czynna od
poniedziałku do piątku w godzinach 8.00 - 21 .00).
Wsparcie ze strony grupy AA to ogromna pomoc dla alkoholika, który

uczestniczy w mityngach. Typowe spotkanie rozpoczyna się od przedstawienia
przez lidera grupy programu AA Następnie uczestnicy opowiadają swoje
.
osobiste historie. Pod koniec następLBe zbiórka pieniędzy na pomoce i przekąski

i członkowie się rozchodzą albo spotykająjuż nieoficjalnie. Wszystkie opinie
i interpretacj e należą do osoby mówiącej . Nikt nie ma prawa wypowiadać się
w imieniu całej grupy.
Anonimowi Alkoholicy wydają dużo pomocnej literatury - część można

dostać za darmo, część za symboliczną opłatą. Sukces AA polega na sile
zdrowiej ącego alkoholika, który może pomóc osobie niekontrolującej picia,
przekazując jej swoj e doświadczenia i przykład trzezwości. Cały proces
opiera się na filozofii 12 kroków, których opis można znalezć w każdej wydanej
przez Anonimowych Alkoholików książce lub broszurze.
Znajdowanie pomoclJ.
Alkoholik pragnący zerwać z nałogiem znajdzie wiele przydatnych informacj i.
Poniższe zestawienie zawiera tylko niewielką część z nich. Adresy opatrzyłem
numerem telefonu.
ol' Al-Anon i Alateen - organizacje niosą wsparcie bliskim alkoholika.

Korzystają z zasad AA żeby pomóc im w odzyskaniu kontroli nad
,
własnym życiem i pokazać, j ak sami mogą pomóc pij ącemu. Informacje

na temat spotkań, materiałów edukaqjnych oraz innych rodzajów pomocy
znaj dziesz na stronie: http://www.al-anon.org.pl!. Pomoc uzyskasz też
pod poznańskim telefonem: (61 ) 828 93 07.
ol' Anonimowi Alkoholicy - organizacja ma dużo stron internetowych,
ponieważ wiele z indywidualnych grup ogłasza się w sieci, jednak
podstawową stroną polskich AAjest http://www. anonimowi-alkoholicy. org.pl/.
Na stronie można znaleźć podstawowe wytyczne AA i bazę regionalnych
ośrodków. To podstawowe 'Źródło dla osób żyjących z alkoholikiem
lub starających się zwalczyć uzależnienie od alkoholu. Możesz też
zadzwonić na infolinię : O 801 033 242 (czynną od poniedziałku do
piątku w godzinach 8.00 - 2 1 .00).
ol' Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
- organizacja działaj ąca na rzecz osób uzależnionych, organizująca
antyalkoholowe kampanie medialne i programy profilaktyczne oraz
naprawcze, wydająca książki i broszury na temat walki z nałogiem.
Prowadzi również działalność administracyjno-legislacyjną na rzecz
właściwego ustawodawstwa, opracowania standardów usług,
powstawania baz danych. Więcej informacji znajdziesz na stronie:
http://www.parpa.pl/. Kontakt telefoniczny: (22) 532 03 20.
ol' Informator "niepije.pl" - kompleksowa baza internetowa stron
związanych z chorobą alkoholową, leczeniem i grupami wsparcia:
http://www.informator. niepije.pl/. Znaj dziesz w niej wszystko od adresów
Klubu Abstynenta i mityngów AA przez fora i tzw. e-maile zaufania,
,
po oferty pracy w branży leczenia uzależnień.
Kofeinowa euforia
Kofeina j est związkiem chemicznym spotykanym w liściach, nasionach
i owocach ponad 60 gatunków roślin, ale przede wszystkim w kawie i ziarnach
kakaowca, nasionach koli i liściach herbaty. Kawa zatem nie jest jedynym
'Źródłem kofeiny - puszka coli zawiera 45 miligramów tej substancji, filiżanka
zielonej herbaty - 30 miligramów, 25 gramów czekolady - 20 miligramów.
Kofeina znajduj e się nawet w tabletkach panadolu extra - 65 miligramów

i apapu extra - 65 miligramów.
Mimo że argumenty przeciwko kofeinie nie są tak alarmujące jak te wytaczane

przeciwko tytoniowi i alkoholowi, wiadomo, że kofeina w każdej formie
powoduj e tymczasowy wzrost ciśnienia. Owszem, filiżanka czy dwie nie
wydaj ą się mieć na dłuższą metę niszczącego wpływu na zdrowie, ale
skłonność do wypijania wielu kubków wysokooktanowej kawy (o dużej
zawartości kofeiny) może stanowić przyczynę stałego wzrostu ciśnienia krwi.
Ludzie, którzy wychylaj ą 4 - 5 filiżanek kawy dziennie, doświadczają

wzrostu ciśnienia o 5 m m Hg. r:w rozdziale 2. znajdziesz więcej informacji
na temat wykonywania pomiarów) . Jeżeli wciąż będą pić tę samą ilość,
ciśnienie krwi może spaść, o ile nie mająjuż nadciśnienia. Jeżeli jednak
borykaj ą się z chorobą nadciśnieniową, mogą być bardziej wrażliwi na
podnoszące ciśnienie działanie kofeiny. W takiej sytuacji podwyższone
ciśnienie utrzyma się na swoim poziomie. Sprawdza się to przede wszystkim
w przypadku osób starszych.
5 mm Hg może wydawać się wartością zupełnie błahą, ale jest ona przyczyną
21 -procentowego wzrostu przypadków chorób serca (zob. rozdział 5.) i 34-
procentowego wzrostu zapadalności na udary mózgu (zob. rozdział 7.). Poza
tym kiedy kofeinę połączy się z alkoholem i tytoniem, co się przecież często
zdarza, wspólne działanie używekjeszcze bardziej podnosi ciśnienie tętnicze.
Wciąż poj awiają się wyniki nowych badań na temat wpływu kofeiny na
ciśnienie krwi. W listopadowym numerzeJournal ci the American Medical
Association z 2005 roku opisano eksperyment z udziałem 250 tysięcy kobiet.
Dowiedziono w nim, że osoby, które piły napoje o największej zawartości
kofeiny (kawę i napoj e gazowane), zwykle miały najwyższe ciśnienie.
Niemądrze jest pić kawę tuż przed wykonaniem pomiaru ciśnienia krwi.
Podwyższony wynik może bowiem skłonić lekarza do postawienia diagnozy
o nadciśnieniu.
KiedlJ. za dużo jest niezdrowoJ

Zalecaną dawką dziennąjest 300 miligramów kofeiny, a tymczasem zwykła
filiżanka o poj emności 0,15 litra zawierajej około 100 miligramów. Jednak:
I
<t' "Krótka" filiżanka kawy (0,23 litra) w przY.iemnej restauracyjce albo
eleganckiej kawiarni zawiera już 250 miligramów kofeiny, czyli ponad
2 razy więcej niż zwyczajna mała filiżanka.
2 1 fi Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
I
<I' "Wysoka" filiżanka kawy (0,3 litra) wypita w tym samym miejscu zawiera
375 miligramów kofeiny, blisko 4 razy więcej niż zwykła mała kawa.
<I' Wielki kubek (0,5 litra) zawiera 550 miligramów, czyli 5 razy więcej .
Widać tutaj , w j aki sposób kilka filiżanek kawy szybko może W)jść poza
zalecane dzienne ramy.
WpłlJ.W kofeinlJ. na zdrowie

Kofeina jest substancj ą łagodnie uzależniającą. Kiedy człowiekją odstawi,
zmaga się objawami zespołu odstawienia, na przykład:
I
<I' sennością,
<I' poczuciem przemęczenia,
<I' silnym bólem głowy.
Spożywanie kofeiny wiąże się również z pewnymi skutkami dla zdrowia,

o ile człowiek pochłania ją w dużych ilościach (ponad 300 miligramów
dziennie) przez wiele lat.
<I' Osteoporoza (ubytek masy kostnej ) .

Z powodu moczopędnego działania kofeiny wapń, z którego ciało
powinno budować silne kości, dostaje się szybko do moczu. Kobiety
(oraz mężczyzn) należy zachęcać do walki z tym problemem, przekonując
do łączenia kofeiny z mlekiem i spożywania wapnia pochodzącego
z innych iródeł, na przykład produktów nabiałowych lub tabletek wapnia.
<I' Bezpłodność, wady wrodzone i poronienia.
<I' Zgaga, a nawet wrzody żołądka, w związku z nadmierną produkcją
kwasów żołądkowych.
<I' Kto nie pij e kawy z kofeiną? Ja. Kilka lat temu skończyłem ze
spożywaniem napoj ów z kofeiną i natychmiast przestał mi dokuczać
ból brzucha. Nigdy już nie wrócił.
<I' Zwiększone ryzyko zapadnięcia na chorobę serca w przypadku picia
nieprzefiltrowanej kawy (zj awisko rzadsze po 1 97 5 roku) .
<I' Ostrzej sze bóle przedmiesiączkowe i tworzenie się guzków w piersiach
- to jednak kontrowersY.ine odkrycia.
<I' Problemy z zaśnięciem i niska jakość snu.
Kofeina, owszem, pomaga nie zasnąć, ale wcale nie pomaga w wykonaniu
skomplikowanych zadań.
KorzlJ.ści Z reZIJ.9nacji Z kofeinlJ.

Kiedy odstawisz kofeinę, wyeliminujesz ze swojego życia ryzyko wystąpienia
dolegliwości i schorzeń omówionych wyżej , pozbędziesz się substancj i
zbędnej Twojemu organizmowi oraz zapanujesz nad swoim ciśnieniem
tętniczym. Jeżelijesteś kobietą, wzrośnie u Ciebie możliwość poczęcia,
donoszenia zdrowej ciąży i bezpiecznego porodu.
Uwaga! Ziarna kawy to nie warzywo, więc nie ma co dodawać ich do grupy
warzyw w odpowiedniej rubryce diety DASH.
Ostrzeżenie! Jeżeli nazwałeś swoją córkę Mocca, a psa - Jawa, pewnie jesteś
uzależniony od kawy!
Unikanie kawlJ.�
czekoladlJ. i napojów 9aZOWanIJ.ch
Jeżeli wypijasz nie więcej niż 2 filiżanki kawy dziennie, nie powinny
wystąpić u Ciebie objawy odstawienia po przej ściu na napoje bez kofeiny
i unikaniu innych 'Źródeł tej substancji, na przykład czekolady. Kiedy
zrezygnowałem z kofeiny, znaj dowałem się właśnie w tej grupie ludzi,
a mimo to przez pewien czas odczuwałem lekki zespół odstawienia
(skutki zostały opisane w poprzednim punkcie) .
W przypadku osoby, która spożywa więcej kofeiny, proces rezygnacj i może

być bardziej skomplikowany. Oto kilka praktycznych wskazówek:
./ Postaraj się określić, ile kofeiny pochłaniasz co dnia. Przeczytaj etykietki

produktów żywnościowych i ulotki leków, żeby mieć pewność, że nic
nie przeoczyłeś .
./ Ogranicz ilość przyjmowanej kofeiny i sprawd'Ź, jak się czujesz podczas
odstawiania .
./ Stopniowo ograniczaj dzienne spożycie kofeiny o 50 miligramów,
aż całkowicie się uwolnisz .
./ Żeby zyskać energię, która Twoim zdaniem brała się z kofeiny, zastosuj
ćwiczenia fizyczne (szczegóły poznasz w rozdziale 12.) .
./ Unikaj innych używek, na przykład papierosów, które pasują do kawy.
./ Poproś ludzi, z którymi mieszkasz ijadasz, żeby pomogli Ci przez
ograniczenie swojego spożycia kofeiny. Poprawajakości życia, którą
odczują, zapewni Ci ich wdzięczność.
Zalety i wady kofeiny

Naukowcy nie ustalili jeszcze ostatecznie, czy A jednak kofeina negatywnie wpływa na kobiety,
skutki picia kawy są negatywne, czy pozytyw- które pragną zajść w ciążę. Otóż spożywanie
ne. Niektórzy dowodzą na przykład, że kawa więcej niż 3 filiżanek kawy z kofeiną obniża
może chronić przed rakiem jelita grubego i od- płodność. Poza tym kobieta, która w czasie
bytu. Inni twierdzą, że może osłaniać wątrobę ciąży wypija więcej niż 3 filiżanki kawy dzien
zrujnowaną przez alkohol. Tylko bardzo skrupulat- nie, może urodzić dziecko z niedowagą. Z kolei
ne badania mają szansę na wykazanie w przy- niewielka liczba kobiet, które pochłaniały nie
szłości, czy te teorie mają rację bytu. Opisany wiarygodne ilości kofeiny - 8 - 25 filiżanek
niedawno w magazynie Diabetes Care (luty 2006) kawy dziennie - wydała na świat dzieci z wa
eksperyment z udziałem 88 tysięcy kobiet wyka- darni wrodzonymi.
zał, że wśród pań, które piły kawę z kofeiną i bez,
spadł współczynnik zapadalności na cukrzycę.
Znajdowanie pomoclJ.
Możesz poszukać w internecie najnowszych informacj i na temat tej
kontrowersY.i nej używki, wpisując do wyszukiwarki słowo "kofeina".
Rozdział 1 2
Obniżanie ciśnienia krwi

za pomocą ćwiczeń fizycznych
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Poznasz wartość aktywności fizycznej.
� Rozpoczniesz program sportowy.
� Poznasz swoje ograniczenia.
� Nauczysz się ćwiczyć, żeby schudnąć i zyskać siłę.
� Dowiesz się, jak obniżyć ciśnienie za pomocą metod alternatywnych.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
K przepisuję im buteleczkę pigułek. Jednak leków tych nie stosuje się

iedy przychodzą do mnie nowi pacjenci z nadciśnieniem, z miejsca
doustnie. Pacjenci mają je kilka razy dziennie ciskać na podłogę, a następnie

dokładnie wyzbierać - to dobre wprowadzenie do podjęcia aktywności
fizycznej.
Oczywiście decyzja o ćwiczeniu wymaga nieco namysłu. Nie da się jednak

zaprzeczyć, że regularnie uprawiany sport przynosi korzyści, z których
należy podkreślić przede wszystkim znaczenie dwóch:
1./ Aktywność fizyczna może obniżyć ciśnienie tętnicze - szczególnie

u osób z nadciśnieniem .
./ Aktywność fizyczna powoduje spadek masy ciała i pomaga w utrzymaniu
odpowiedniej wagi, co również pozwala na obniżenie ciśnienia.
Ponadto testy wysiłkowe pomagają w ustaleniu, które osoby są narażone na

wystąpienie nadciśnienia tętniczego. Otóż ludzie, u których podczas ćwiczeń
utrzymuje się niezwykle podwyższone ciśnienie, mogą paść kiedyś ofiarą
choroby nadciśnieniowej. Należy poświęcić im więcej uwagi.
Zapytałem kiedyś pewnego pacjenta, który nie chciał uprawiać sportu,

czy robi tak z niewiedzy, czy zobojętnienia. Odparł: "Nie wiem i nic mnie
to nie obchodzi". Przeczytaj ten rozdział. Jeżeli nie zaczniesz ćwiczyć,
to przynajmniej przyczyną nie będzie niewiedza.
Korzljści płljnqce
Z aktljwności fizljcznej
Aktywność fizyczna wzmacnia wszystkie mięśnie wykorzystywane podczas
ruchu. Jeżeli uprawiasz marsze albo biegi, wzmacniasz mięśnie nóg. Kiedy
dźwigasz paczki, wzmacniasz mięśnie rąk. Jednak niezależnie od rodzaju
ćwiczeń, dodaj esz siły swojemu sercu. Jednocześnie w Twoim organizmie
rozszerzają się tętnice, umożliwiając swobodny dopływ substancji odżywczych
do tkanek. Z kolei połączenie silniejszego i skuteczniej pracującego serca
z bardziej drożnymi naczyniami krwionośnymi powoduje spadek ciśnienia.
Już samo obniżenie ciśnienia tętniczego stanowi doskonały powód, żeby

uczynić aktywność fizyczną ważną częścią swojego trybu życia. Jeżeli jednak
potrzebujesz dodatkowych korzyści, to wiedz, że sport:
<I' poprawia pamięć;

<I' obniża ryzyko wystąpienia raka piersi ijelita grubego;
<I' obniża poziom cukru we krwi, chroniąc Cię w ten sposób przed
cukrzycą;
<I' zwiększa poziom energii;
<I' poprawia nastrój ;
<I' zwiększa Twoj ą atrakcY-i ność;
<I' pomaga Ci lepiej spać;
<I' wzmacnia kości;
<I' obniża poziom złego cholesterolu, a podnosi - dobrego.
PrZljiJotowanie się do ćwiczeń

Zanim rozpoczniesz program sportowy, wykonaj te 3 kroki:
1 . Określ swoją obecną kondycję fizyczną, żeby wiedzieć,

jaki rodzaj ćwiczeń odpowiada Twojej sprawności.
2. Wybierz ćwiczenia, które mają stać się częścią Twojego
programu sportowego.
3. Postaraj się o odpowiedni sprzęt.
_______ Rozdział 1 2: Obniżanie ciśnienia krwi za pomocą ćwiczeń fizycznych 2 19
Sprawdzanie kondlJ.cji fizlJ.cznej

Kiedy poznasz poziom swojej sprawności, będziesz mógł śledzić swoje
postępy sportowe. Oto naj prostszy sposób ustalenia tego poziomu:
1 . Zmierz sobie puls.
2. Przejdź 1,6 kilometra (1 milę).
3. Zanotuj, jak długo szedłeś i jakie miałeś tętno po przejściu tego
dystansu.
Czas i wartość tętna to punkt W)jścia do porównywania późniejszych postępów.
Mierzenie tętna: odwróć dłoń wewnętrzną częścią do góry, umieść palce

wskazuj ący i środkowy na tętnicy promieniowej w odległości około 1 ,3
centymetra od boku nadgarstka. (Nie używaj kciuka, ponieważ ma on swój
własny puls, który może zakłócić pomiar). Przez 15 sekund licz uderzenia
serca, a następnie pomnóż przez 4 - otrzymasz w ten sposób liczbę uderzeń
na minutę. (Jeżeli nie możesz wyczuć tętna w nadgarstku, posłuż się tętnicą
szY.iną, gdzie pulsjest dużo silniejszy) .
Zapisz swój wynik, zanim go zapomnisz! Taki prosty test możesz przeprowadzać
raz w miesiącu. Naprawdę możesz się zdziwić, jak puls wraz z postępami
sportowymi staje się coraz wolniej szy - świadczy to o coraz wydajniejszym
sercu.
Jeżeli przez wiele lat nie ćwiczyłeś, nie podejmuj aktywności sportowej bez
uprzednich przygotowań. Ludzie po 40. roku życia powinni porozmawiać
o tym ze swoim lekarzem i poddać się badaniu. Lekarz może również zalecić
przeprowadzenie testu wysiłkowego (EKG w czasie wysiłku fizycznego) .
Badanie śledzi reakcj e Twojego serca na energiczne ćwiczenia. Jeżeli EKG
nie wykaże żadnych problemów, takich jak ból w klatce piersiowej , ostra
zadyszka albo zmiany w zapisie elektrokardiogramu, prawdopodobnie jesteś
w odpowiedniej kondycji, żeby podjąć program sportowy.
Poproś lekarza o pomoc w ułożeniu planu ćwiczeń, które będą wzmacniać

Twoje serce i zapobiegać wystąpieniu nadciśnienia. Jeżeli już cierpisz na
chorobę nadciśnieniową, porozmawiaj o programie, który pozwoli na obniżenie
ciśnienia do właściwego poziomu.
Rozpoczynaj ąc program sportowy, pamiętaj o tym, że:
I
<t' Należy zaczynać powoli i stopniowo zwiększać dawkę i natężenie
ćwiczeń. Nie musisz się przecież spieszyć, żeby osiągnąć jakiś pułap
przed określoną datą. Po prostu stopniowo zwiększaj natężenie ćwiczeń,
aż osiągniesz swój cel.
,/ Wcale nie musisz wciąż przyspieszać i dążyć dalej, kiedyjuż

osiągniesz poziom sprawności wpływający na Twoje ciśnienie.
Pożądana sprawność może przecież obniżyć ciśnienie skurczowe nawet
o 10 mm Hg (zob. rozdział 2., w którym znajdują się informacje na temat
pomiarów ciśnienia) , czyli o tyle co większość pigułek na nadciśnienie.
Jeżeli naprawdę podobają Ci się dane ćwiczenia i chceszje zintensyfikować,
decyzja należy do Ciebie -jednak w ten sposób nie spowodujesz już
większego spadku ciśnienia.
,/ U ludzi z nadciśnieniem po ćwiczeniach występuje spadek
ciśnienia, który może się utrzymywać przez 7 8 godzin.
-
Właśnie dlatego codzienna dawka aktywności fizycznej ma bardziej

doniosły wpływ na Twoj e ciśnienie niż ćwiczenia wykonywane
tylko 3 4 raz w tygodniu.
-
Dobór ćwiczeń
Większość programów sportowych nastawionych na osiągnięcie maksymalnego
poziomu sprawności łączy 2 rodzaje ćwiczeń: aerobowe i anaerobowe.
,/ Aerobowy znaczy tlenowy. Podczas ćwiczeń aerobowych ciało

wykorzystuj e tlen do zyskania energii. Czynność aerobową można
wykonywać dłużej niż kilka minut, a angażuje ona podstawowe grupy
mięśni (zwłaszcza nóg, ale jeśli nie możesz używać nóg, to rąk).
Tego typu ćwiczenia - marsze, biegi,jazda na rowerze, gra w tenisa,
koszykówkę itp. - przyspieszają pracę serca.
,/ Anaerobowy znaczy beztlenowy. Ćwiczenia anaerobowe są niezwykle
intensywne, więc nie można ich wykonywać zbyt długo. Za przykład
niech posłuży tu podnoszenie ciężarów albo bieg na 100 metrów.
Ćwiczenia te wykorzystują 'Źródła energii, które sąjuż dostępne w ciele
(na przykład w glukozie obecnej w mięśniach).
Podjęcie regularnego programu aerobowego może z czasem doprowadzić do

obniżenia Twojego ciśnienia skurczowego nawet o 10 mm Hg i pozwolić na
odstawienie leków na nadciśnienie. Z kolei ćwiczenia anaerobowe, chociaż
doskonale wzmacniaj ą poszczególne mięśnie, niekoniecznie muszą usprawniać
pracę serca albo obniżać ciśnienie. Największe korzyści przynosi połączenie
ćwiczeń tlenowych i beztlenowych - powodl!ie spadek ciśnienia i wzmocnienie
mięśni. (Zob. punkt " Ćwiczenia siłowe" w dalszej części rozdziału, w którym
znajdziesz praktyczne przykłady ćwiczeń anaerobowych) .
WielopoziomowlJ profJ.ram marszowIJ

Zakres ćwiczeń aerobowych wydaje się nieskończony. Wymieszaj ze sobą
różne opcje. Przez kilka dni w tygodniu grywaj w tenisa, a w inne wybierz
coś innego, na przykład marsze. To ćwiczenie może wykonać prawie każdy.
Nie trzeba należeć do żadnego klubu. A o ile nie mieszkasz w miejscu, gdzie
śnieg pada przez większą część roku, możesz je wykonywać na świeżym
powietrzu praktycznie codziennie - nawet w deszczu. 0l!e'Ź ze sobą parasol,
przecież się nie rozpuścisz) . Maszerować możesz sam, ale chodzenie
z przY.iaciółmi sprawia, że ćwiczenie staje się przY.iemniej sze, i umożliwia
Wam wzajemne się motywowanie.
Tabela 12. 1 zawiera opis programu marszowego, który rozpoczyna się

bardzo powoli. Większość osób bez trudu potrafi ukończyć poziom 1 .
(Jeżeli dystans jest dla Ciebie za duży, zacznij od jego połowy) . Kiedy uda Ci
się realizować założenia dla danego poziomu przez 7 dni z rzędu, możesz
przejść do kolejnego.
Jeżeli wykonałeś test, który opisałem w punkcie "Sprawdzanie kondycji

fizycznej " , powinieneś już wiedzieć, w jakim czasie pokonujesz 1 ,6 kilometra.
Zacznij właśnie od tego poziomu, nie od wolniejszego i stopniowo
intensyfikuj ćwiczenie. Jeżeli j eszcze nie wykonałeś testu, przejd'Ź 1 ,6
kilometra i sprawd'Ź swój czas. Maszeruj przez 7 dni na tym poziomie.
W tabeli 12. 1 program marszowy został podzielony na 15 różnych poziomów,

żebyś mógł stopniowo osiągnąć poziom sprawności, przy której zacznie spadać
Twoj e ciśnienie.
Tabela 1 2 . 1 . Program marszowy w celu obniżenia ciśnienia tętniczego
Poziom Dystans (w kilometrach) Czas (w minutach)

1 1 ,6 30
2 1 ,6 28
3 1 ,6 26
4 1 ,6 24
5 1 ,6 22
6 1 ,6 20
7 2,4 32
8 2,4 31
9 2,4 30
10 2,4 29
11 2,4 28
12 2,4 27
13 2,4 26
14 2,4 25
15 2,4 24
30 minut j est minimalnym czasem trwania ćwiczenia. Kiedy już osiągniesz

poziom 15. (czyli 2,4 kilometra w 24 minuty), możesz na nim pozostać na
zawsze. Taka aktywność znacząco wpłynie na Twoje ciśnienie, a także na
inne aspekty Twojego zdrowia. Z całą pewnością możesz poświęcić pół
godziny dziennie, żeby tak pozytywnie wpłynąć na swoje zdrowie.
Codziennie 1 0 tlJsięclJ kroków

Alternatywą dla l S-poziomowego programujest przechodzenie 10 tysięcy
kroków dziennie, co może być nawet łatwiej sze, gdy wciąż motywuje Cię
specjalne urządzenie. W programie tym wykorzystuje się pedometr, aparat
zakładany na nadgarstek, liczący kroki. Najpierw noś pedometr przez
tydzień, żeby ustalić średnią liczbę kroków robionych codziennie. Następnie
postaraj się zwiększać ich liczbę o 500 dziennie. Kiedy uda Ci się pozostać na
tym poziomie przez 7 dni, dodaj kolejne 500 kroków. Stopniowo zwiększaj
liczbę kroków, aż osiągniesz pułap 10 tysięcy.
Zeby zrobić 10 tysięcy kroków, trzeba przejść około 8 kilometrów.

"To niemożliwe! " - powiesz. Czy to jednak nie zadziwiające, co możesz
zdziałać, kiedy j uż się na coś zdecydujesz?
Pedometry (inaczej krokomierze) można kupić w sklepach ze sprzętem

sportowym, a także za pośrednictwem internetu.
Jeżeli pragniesz połączyć marsz z zabawą i nauką, poszukaj ciekawych tras

w pobliżu Twojego miej sca zamieszkania. Może niedaleko znajduje się las
albo interesl!iący zabytek, który warto zobaczyć. Poznasz okolicę, ajednocześnie
pobędziesz na świeżym powietrzu.
Inne ćwiczenia aerobowe

Marszj est wspaniałym ćwiczeniem i z całą pewnościąjednym z prostszych,
ale nie myśl, że musisz chodzić, żeby w wyniku aktywności fizycznej spadło
Twoje ciśnienie. Jeżeli wolisz inne rodzaje skutecznych ćwiczeń aerobowych,
proszę bardzo! Sprawdź tylko, czy im podołasz, i trzymaj się ich. W tabeli 12.2
znajdziesz przykładowe formy sportu. Możesz zastanowić się też nad grą
w kometkę, squasha, piłkę ręczną, wiosłowaniem,judo, karate, kursem tańca
i tenisem. Osoby pochodzące z różnych kultur mogą szczególnie upodobać
sobie j akąś dziedzinę sportu, na przykład piłkę nożną, rugby lub krykieta.
To, co robisz, naprawdę nie ma znaczenia, obyś tylko coś robił.
Odpowiedni sprzęt
Jeżeli planujesz podjąć ćwiczenia, które mogą spowodować napięcia w stawach,
na przykład marsze albo biegi, postaraj się o jak naj lepsze obuwie. Niektóre
z dostępnych na rynku butów sportowych wydają się przesadnie wycenione,
_______ Rozdział 1 2: Obniżanie ciśnienia krwi za pomocą ćwiczeń fizycznych 223
ale kiedy pomyślisz, ile na dłuższą metę (zamierzona gra słów) uda Ci się
zaoszczędzić w zakresie wydatków na leczenie, okażą się warte swojej ceny.
Postaraj się znaleźć sklep, w którym obsługa zna się na obuwiu sportowym,
najlepiej miej sce, gdzie zaopatrują się biegacze i chodziarze.
Poszukaj również właściwej odzieży. Dobrym rozwiązaniemjest ubieranie się

"na cebulkę" i po rozgrzaniu się zdejmowanie kolejnych warstw. Niektóre
ubrania sportowe stanowią lepszy wybór, ponieważ się pocą, oddając Twój pot
na zewnątrz, gdzie wyparowuje. Nie przylegają też do ciała. Takie rozwiązanie
sprzY.ia ochładzaniu się ciała i poczuciu, że nie pocisz się tak bardzo podczas
ćwiczeń. Dobrze sprawdza się poliester, podczas gdy bawełna wchłania
wilgoć i utrzymuje ją blisko ciała. W przypadku chłodniej szej pogody sięgnij
po odzież wierzchnią chroniącą przed wiatrem i deszczem, ale przepuszczającą
pot na zewnątrz.
Jeżeli zdecyduj esz się na częstąj azdę na rowerze, sprawdz, czy masz rower
odpowiedni do terenu. Sprzęt, który nadaje się na płaskie nawierzchnie,
ogromnie różni się od rowerów górskich. Nawet opony ma inne. Jeżeli
chcesz się ograniczyć do roweru stacjonarnego, upewnij się co do jego
j akości. Decyzj ę możesz podj ąć na podstawie recenzj i w magazynach
sportowych. Skorzystaj też z pomocy, którą możesz znalezć w internecie.
Poproś o radę na forum dla rowerzystów: http://www. bikiforum.pl/ - albo
poszukaj informacj i na portalu o tematyce cyklistycznej : http://rowerowe. net/.
Odpowiednie natężenie ćwiczeń

Chcesz wiedzieć, czy wykonywane przez Ciebie ćwiczenia wpływają na
poziom Twojej sprawności? Za każdym razem możesz przeprowadzać test
sprawnościowy. Ponieważ jednak nie da się dokonać postępu sprawnościowego
podczas każdej sesj i treningowej , możesz się mocno rozczarować. Dawniej
trenerzy doradzali mierzenie pulsu w czasie ćwiczenia. Jeżelij ego wartość
znaj dowała się w dopuszczalnych przez trening ramach, oznaczało to, że był
on na tyle prędki, żeby poprawić kondycję, ale jednocześnie na tyle wolny,
żeby nie przeforsować serca. Obecnie naukowcy wykazują wszakże, iż koncepcja
ram treningowych była prawdopodobnie błędna.
Nowsze badania dowodzą, że ludzie mogą ćwiczyć z szybszym tętnem, niż

przewidywały to wyznaczone wcześniej ramy treningowe. Pomóc im też
może oznaczenie wybranej formy aktywności na skali subiektywnej oceny
ciężkości wysiłkufizycznego' (która dobrze wypada w zestawieniu z pomiarem
pulsu i zużycia tlenu, dwóch wskazników związanych z poziomem sprawności) .
Skala pomaga w określeniu, czy dana forma aktywności wpływa na Twoj ą
kondycję. Oto podstawowe informacje:
1 Często na określenie tej skali stosuje się nazwę skala Borga -przyp. tlum.
22 fi Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
,/ Oceniasz poziom wysiłku podczas wykonywania danego ćwiczenia,

stosuj ąc zakres od wyjątkowo lekki do maksymalnie ciężki - zgodnie ze
swoj ą własną kondycją fizyczną.
,/ Poziomy pośrednie to bardzo lekki, umiarkowanie lekki, dosyć ciężki, ciężki,
bardzo ciężki, maksymalnie ciężki.
• Bardzo lekki - jak podczas powolnego spaceru przez kilka minut.
• Umiarkowanie lekki -już oddychasz z większym wysiłkiem, ale idziesz
dalej .
• Dosyćciężki - ćwiczenie staje trochę trudniejsze, ale wciąż bez trudu
możesz je wykonywać.
• Ciężki - zaczynasz mieć problemy z oddychaniem, trudno Ci mówić.
• Bardzo ciężki - trudno kontynuować wysiłek, więc musisz się do
niego zmusić; jesteś bardzo zmęczony; masz kłopoty ze swobodną
rozmową·
• Maksymalnie ciężki - naj trudniej sze ćwiczenie, zjakim kiedykolwiek
się zetknąłeś.
,/ Największe korzyści odnosisz, wykonując ćwiczenia o bardzo ciężkim
poziomie trudności.
,/ Kiedy Twoj a kondycj a się poprawia, zmienia się także Twoja definicja
bardzo ciężkich ćwiczeń. To, co kiedyś było faktycznie bardzo ciężkie,
teraz może być umiarkowanie lekkie.
Ćwiczenia korzystnie wpływaj ą na każdy stopień choroby nadciśnieniowej

(wszystkie stopnie zostały opisane szerzej w rozdziale 2.). Jednak lekarze
radzą, aby ludzie cierpiący na cięższą odmianę nadciśnienia - nadciśnienie
stopnia 2 (ponad 1 60 mm Hg ciśnienia skurczowego i powyżej 100 mm Hg
rozkurczowego) - ćwiczyli nieco mniej intensywnie niż osoby z nadciśnieniem
stopnia 1 . Jednym słowem, powinni osiągać podczas ćwiczeń poziom dosyć
ciężki, a nie bardzo ciężki.
Więcej informacj i na temat skali Borga znajdziesz na przykład na stronie

http://tecza. terramail.pl/jkart. htm.
Cwiczenia na schudnięcie
Aktywność fizyczna może Ci pomóc w zrzuceniu wagi, ale musisz ćwiczyć
co naj mniej 6 dni w tygodniu przez 90 minut. (Zeby podtrzymać spadek
wagi, należy trenować po 60 minut dziennie, a żeby pozostać w dobrej
kondycj i i pozytywnie wpłynąć na poziom swojego ciśnienia, trzeba ćwiczyć
co naj mniej 30 minut dziennie).
e Ćwiczenia nie muszą być wykonywane na raz. Trzy W-minutowe sesje
�\ęł) sprawdzą się tak samo dobrze jak trwający bez przerwy półgodzinny trening.
Kilokaloria2 to ilość energii potrzebna do podniesienia temperatury

�\\TAJ
kilograma wody o 1 stopień Celsjusza. Tymczasem 0,45 kilograma tłuszczu
�� zawiera 3500 kilokalorii (kcal) . Po to, by schudnąć o 0,45 kilograma, należy

zużyć (spalić, stracić podczas ćwiczeń) co najmniej 3500 kilokalorii więcej ,
niż się zj ada. Na przykład j eżeli codziennie pochłaniasz 2000 kilokalorii,
żeby utrzymać swoją wagę na tym samym poziomie, w ciągu 7 dni możesz
schudnąć 0,45 kilograma, zużywając codziennie o 500 kilokalorii więcej niż
normalnie (500 x 7 3500). Jeżeli będziesz spalał jedynie 250 kilokalorii
=
w czasie ćwiczeń, na spadek wagi o 0,45 kilograma będziesz musiał przeznaczyć

1 4 dni. I tak na przykład godzinny marsz powoduje zużycie 4 kilokalorii
w ciągu minuty, czyli w sumie 240 kilokalorii.
Tabela 12.2 pokazuje liczbę kilokalorii spalanych podczas różnych form

aktywności w ciągu 30, 45 i 60 minut.
Tabela 1 2.2. Kilokalorie spalane podczas różnych ćwiczeń fizycznych
Forma aktywności 30 minut 45 minut 60 minut

Debel tenisowy 85 1 28 1 70
20 minut marszu z prędkością 5 km/h po płaskiej nawierzchni 1 20 1 80 240
Aerobik w wodzie 1 40 210 280
1 5 minut marszu z prędkością 6,5 km/h po płaskiej nawierzchni 1 46 219 292
20 minut marszu z prędkością 5 km/h pod górę 1 62 243 324
Golf (noszenie własnej torby) 1 74 261 348
1 5 minut marszu z prędkością 6,5 km/h pod górę 206 309 41 2
Pływanie 250 375 500
Gra w koszykówkę 282 423 564
Jazda na rowerze (20 km/h) 283 425 566
Narciarstwo biegowe 291 438 583
Aerobik 342 513 684
1 0 minut biegu z prędkością 9,5 km/h 365 549 732
2 Powszechnie, choć błędnie, jednostkę tę utożsamia się z kalorią, gdy tymczasem tzw. wartości
energetyczne produktów żywnościowych są podawane nie w kaloriach, tylko właśnie w kilokaloriach
- przyp. tlum.
226 Część III: Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Cwiczenia siłowe
Pełen program treningowy składa się z ćwiczeń aerobowych, które obniżają
ciśnienie krwi, i ćwiczeń anaerobowych, które wzmacniają mięśnie. (Zob.
wcześniej szy punkt "Dobór ćwiczeń" - znajdziesz w nim szczegółowe
informacje na temat aerobowych form aktywności). Wzmocnienie mięśni
pozwala zaś na wykonanie większej liczby ćwiczeń aerobowych oraz
poprawienie poczucia równowagi. W celu wprowadzenia elementów tego typu
do swoj ego treningu spraw sobie kilka hantli o różnej wadze i parę sztang,
na które będziesz mógł dokładać dodatkowe ciężarki wraz ze wzrostem Twojej
sprawności. Na początek stosuj hantle nie cięższe niż 2,5 - 5 kilogramów.
W ciągu kilku dni ciężarki zaczną wydawać Ci się lekkie.
Jeżeli masz nadciśnienie tętnicze, stosuj ciężarki, które pozwalają na

wykonywanie wielu powtórzeń, a nie ogromnie ciężkie sztangi, które
można tylko kilkakrotnie dzwignąć. Wysilanie się podczas podnoszenia
zbyt wymagaj ących ciężarów może spowodować nagły wzrost ciśnienia do
niebezpiecznego poziomu.
Na program ćwiczeń siłowych należy przeznaczać zaledwie 1 5 minut

dziennie przez 5 dni w tygodniu. Ćwicz przez 2 dni, zrób sobie przerwę,
ćwicz przez 3 kolejne dni, znowu zrób przerwę, potem ponownie 2 dni itd.
Dzięki przerwom Twoje mięśnie będą miały czas zregenerować się między
ćwiczeniami.
Jeżeli podejmiesz prosty program treningowy opisany niżej , będziesz

zaskoczony i zachwycony szybkim wzrostem siły Twojego ciała, większą
sprawnością oraz dodatkową pewnością siebie. Pamiętaj tylko o stopniowej
zmianie ciężarków na cięższe, gdy zaczną się już wydawać za lekkie
do dzwigania. W ten sposób wciąż będziesz czerpał korzyści z ćwiczeń.
Trening siłowy przede wszystkim:
,/ wzmacnia Twoj e kości;

,/ zapobiega urazom, poprawiając poczucie równowagi;
,/ pozwala zachować atrakcyjny wygląd;
,/ przyspiesza przemianę materii.
Po 10 tygodniach ćwiczeń możesz spodziewać się wzrostu siły mięśni

o 7 - 40 procent.
,
Cwiczenia na iJórnq część ciała

W poniższym zestawieniu znaj dziesz opis 7 ćwiczeń, dzięki którym w ciągu
1 5 minut dziennie można poprawić kondycję górnej części ciała. Należy
j edynie wykonać 15 powtórzeń każdego ćwiczenia i przejść do następnego.
Każda seria 1 5 powtórzeń wszystkich 7 ćwiczeń nosi nazwę obwodu'. Podczas
każdego treningu przejdź obwód dwukrotnie. Zacznij od obciążenia, które
pozwala Ci na wykonanie 1 5 powtórzeń. Jeżeli nie możesz tyle zrobić,
stosuj esz za duże obciążenie i nadmiernie się forsujesz.
� Wyciskanie na barki - stań ze stopami rozstawionymi na szerokość

barków i lekko zgiętymi kolanami. Weź hantle do rąk i podnieś je na
wysokość ramion z dłońmi skierowanymi do siebie. Unieś ciężarki
ponad głowę aż do pełnego wyprostu rąk. Wróć do pozycj i wyj ściowej ,
w której wnętrza dłoni są zwrócone do siebie.
� Unoszenia poziome - chwyć obydwoma rękami po ciężarku. Ręce
trzymaj po bokach skierowane wnętrzami do siebie. Dźwignij ciężarki
na boki, trzymając ręce prosto (nie blokuj łokci) , a dłonie zwrócone
do podłoża, aż znaj dą się nad głową. Powróć do pozycji W)j ściowej .
� Wiosłowanie w zgięciu - zegnij się w pasie, trzymając kolana lekko
zgięte, aż tułów osiągnie pozycję równoległą do podłogi. W obydwu
rękach, zwieszonych prosto w dół, trzymaj ciężarki. Powoli unieś hantle
na boki, aż ręce znajdą się w linii ramion. Opuść je.
� Skłony ze sztangą - stań prosto, chwyć obydwoma rękami ciężarek
i wznieś go ponad głowę. Trzymając ręce prosto nad głową, zegnij się
w pasie, aż Twój tułów i ramiona znajdą się w pozycji równoległej do
podłogi. Powróć do pozycj i wyjściowej .
� Motylki - połóż się płasko na plecach, trzymając w dłoniach ciężarki.
Ręce rozpostrzyj po obu stronach ciała, sięgając linii barków. Powoli
unoś hantle, aż zetkną się ze sobą ponad Twoją klatką piersiową.
Powoli opuśćje do pozycj i W)j ściowej .
� Przenoszenie zza głowy - połóż się na plecach ze zgiętymi kolanami,
trzymając obydwoma rękami jeden ciężarek nad klatką piersiową.
Przenieś ciężarek ponad głową, aż dotknie podłogi. Następnie podnieś
go ponownie do góry i powróć do pozycji W)j ściowej .
� Zgięcia - stań prosto, trzymając przed sobą sztangę obydwoma rękami.
Dłonie trzymaj wnętrzem do góry. Powoli zegnij ręce w łokciach, aż
dłonie znaj dą się na wysokości ramion. Powoli opuść sztangę do pozycj i
wyj ściowej .
3 Stąd tego typu program ćwiczeniowy nosi nazwę treningu obwodowego -przyp. tlum.
Ocena siły górnej i dolnej części ciała

Pompki to dobry sposób na ocenienie siły górnej Przysiady pozwalają z kolei na ocenę siły dol-
części ciała. nej części Twojego ciała.
1 . Połóż się na podłodze twarzą do ziemi z dłoń 1 . Stań prosto z rękami spuszczonymi wzdłuż
mi ułożonymi obok barków. ciała i nogami rozstawionymi na szerokość
2. Odepchnij się od podłogi, wyprostuj ręce barków.
i trzymaj prosto plecy oraz nogi. 2. Zacznij zginać kolana, jednocześnie unosząc
3 . Obniż się na rękach, prawie dotykając klat ręce przed sobą poziomo nad ziemią.
ką piersiową podłogi, ale nie kładź się na 3. Kiedy Twoje uda znajdą się w pozycji rów
niej. noległej do podłogi, wyprostuj się.
4. Wykonaj krok drugi i trzeci tyle razy, aż 4. Wykonaj krok drugi i trzeci tyle razy, aż
będziesz zbyt zmęczony, żeby zrobić kolej będziesz zbyt zmęczony, żeby zrobić kolej
ne powtórzenie; licz, ile powtórzeń wyko ne powtórzenie; licz, ile powtórzeń wyko
nujesz. nujesz.
Zachowaj te liczby dla porównania z przyszły

mi wynikami. Sprawdzaj się co 4 - 6 tygodni,
śledząc w ten sposób swoje postępy i moty
wując się do dalszej pracy.
Cwiczenia wzmacniajqce nOiJi

Do wzmocnienia mięśni nóg służy m.in. para standardowych ćwiczeń, które
należy powtarzać 1 5 razy w 2 seriach:
,/ Wypady do przodu - stań prosto ze stopami rozstawionymi na

szerokość barków. Do każdej ręki wez lekki ciężarek, zwracając dłonie
wewnętrzną stroną ku ciału. Daj duży krok do przodu prawą nogą,
zginając ją tak, aż udo znaj dzie się w pozycji równoległej do podłogi.
Wytrzymaj przez chwilę, cofnij się i wyprostuj nogę. Następnie wykonaj
wypad drugą nogą.
,/ Przysiady - stań prosto ze stopami rozstawionymi na szerokość bioder.
Umieść sztangę z lekkimi ciężarkami na karku i chwyć ją rękami.
Powoli zegnij kolana i wykonaj przysiad, aż uda znajdą się w pozycji
równoległej do podłogi. Odczekaj chwilę, a następnie wyprostuj się.
za pomocq metod alternatlJwnlJch
Chociaż ćwiczenia aerobowe doskonale sprawdzają sięjako czynnik obniżający
ciśnienie, również inne metody (terapie alternatywne) mogą się przyczynić do
osiągnięcia tego celu. Efekty mogą być widoczne, zwłaszcza gdy techniki te
połączy się z ćwiczeniami. Osobiście nie mogę ręczyć za ich wartość, ale
ludzie mogą przecież różnymi drogami dążyć do obniżenia swojego ciśnienia
krwi. Może któraś z technik przemówi właśnie do Ciebie, zastosujesz ją
i oszczędzisz sobie całych lat problemów ze zdrowiem oraz wydatków
związanych z nadciśnieniem (nie mówiąc już o innych chorobach czyhających
na pacjentów, którzy cierpią na tę dolegliwość).
Joga, medytacja, hipnoza i biologiczne sprzężenie zwrotne to najbardziej

skuteczne rodzaje alternatywnej terapii nadciśnienia, ale w żadnym razie nie
jedyne. Więcej odmian medycyny niekonwencjonalnej znajdziesz na przykład
na stronach http://www.naturalnamedycyna.pl/ i http://www.zielarnia.pll Możesz
wybrać jedną albo kilka z nich. (Skutki ich działania często się ze sobą pokrywają,
ale każda z nichjest na tyle charakterystyczna, żeby mieć rzesze zwolenników).
Joga to seria pozycj i i ćwiczeń oddechowych opracowanych w Indiach

przeszło 5 tysięcy lat temu w celu osiągnięcia połączenia (joga) z boską
świadomością. W dzisiej szych czasach ludzie praktykująjogę, by poprawić
swoj e zdrowie i samopoczucie, niekoniecznie koncentrując się najej
religijnej stronie. Celem tej technikijest takie połączenie ciała z umysłem,
by ten ostatni lepiej funkcj onował w zdrowszym organizmie. Wiele badań
wykazało j uż, że j oga może spowodować obniżenie ciśnienia krwi. Artykuł
opublikowany w lipcu 2006 roku w magazynie ClinicalJournal ci Sports
Medicine dowodzi pozytywnego wpływu jogi na poziom ciśnienia. Wpływ
utrzymuj e się podczas trwania praktyki, ale często zanika, gdy dana osoba
przestanie ćwiczyć.
Istniejąca ponad 5 tysięcy lat j oga rozwijała się w wielu różnych kierunkach
zgodnych z filozofiami, które reprezentowali poszczególni mistrzowie.
W konsekwencj i j oga wykształciła 8 głównych ścieżek. Wśród nich
naj popularniej sza j est hatha joga, która w większym stopniu niż inne gałęzie
kładzie nacisk na sprawność fizyczną. Niemniej i ten odłam zawiera medytację
i elementy duchowe.
Doskonałym źródłem informacj i na temat wszelkich aspektówjogijest książka

Joga. Równowaga ciała, umysłu i duszy, Septern, Gliwice 2007. Także w internecie
można znaleźć wiele wspaniałych stron poświęconych tej dyscyplinie.
Warto zaj rzeć na przykład na:
ol' Joga Portal (http://wwwjoga-joga.pl/) - największe iródło na temat

j ogi w polskim internecie: artykuły, baza aktualności, forum, sklep,
kuchnia.
ol' Joga Centrum (http://wwwjoga. net.pl/) - chociaż to strona prywatnej
szkołyj ogi, w dziale "Czytelnia" znajdziesz imponujący zbiór artykułów,
opisów asan (pozycj i) i odnośników do innych polskich i zagranicznych
stron.
MedlJ.tacja
Medytacj a polega na skupieniu uwagi na przedmiocie, diwięku, słowie lub
oddechu w celu wyciszenia myśli. W efekcie osiąga się stan spokojniejszego,
bardziej wyciszonego umysłu. Podczas medytacj i nie trzeba przyjmować
specjalnych pozycjijak w jodze, ale niektóre odmiany tej ostatniej ją zawierają,
zwłaszcza filozofia świadomego oddychania.
Medytacja jest chyba najlepiej zbadaną formą relaksacji. Artykuły opublikowane

w maju 2005 roku w AmericanJournal ifHypertension i w styczniu 2005
w AmericanJournal ifCardiology opisują zestawienie jej z innymi rodzajami
technik odprężających. Autorzy dochodzą do wniosku, że medytacja w znaczący
sposób wpływa na spadek ciśnienia, znacznie lepiej radząc sobie z tym
zadaniem niż relaksacja mięśni i relaksacja umysłu. Wiele eksperymentów
przeprowadzonych w warunkach klinicznych wykazało, iż ta dziedzina
alternatywnej terapii obniża ciśnienie krwi i utrzymuje je na niższym
poziomie przez cały okres praktykowania medytacji.
Szkoły medytacj i - takj akjogi - przez lata rozwijały się w różnych

kierunkach. Na polskim rynku książki istnieje wiele ciekawych pozycj i
traktuj ących o medytacj i, dlatego nie będziemy podawać konkretnych
przykładów. Również w internecie można znaleić informacje na temat
medytacj i.
ol' Mantra (http://www. mantra.pl/) - strona poświęcona nauce medytacj i

w duchuj ogi.
ol' Krakowskie Centrum Medytacji Chrześcijańskiej
(http://www.medytacja-chrzescijanska.pl/) - strona poświęcona medytacji
w duchu chrześcijańskim oraz chrześcijańskiej mistyce.
ol' Transcendentalna Medytacja (http://www. tm. net.pl!) - serwis
poświęcony propagowaniu i nauczaniu tej odmiany medytacj i.
Hipnoza
Hipnoza jest formą kontrolowanej medytacji (kontrolowanej przez inną osobę
lub samego zahipnotyzowanego) , która spowalnia pracę mózgu i pozwala
człowiekowi znajdującemu się w stanie hipnozy na reagowanie - w pewnych
graniach - na polecenia hipnotyzera. Definicje często wskazują na stan
przypominający sen, ale specj aliści twierdzą, że zahipnotyzowana osoba
wcale nie śpi, ponieważ słyszy i odpowiada. Uwaga! Zahipnotyzowany
nie zrobi tego, na co nie ma ochoty.
Badania dowodzą, że hipnoza może przyczynić się do lekkiego spadku

ciśnienia krwi, kiedy pacj ent otrzyma odpowiednie wskazówki relaksac)j ne.
Niektórzy ludzie sami potrafią się wprowadzać w stan hipnozy i kontrolować
swoj e ciśnienie.
Przydatne informacje na temat hipnozy można znaleźć w internecie

(cóż za niespodzianka! ) :
./ Towarzystwo Hipnozy Terapeutycznej i Badań nad Hipnozą

(http://hipnoza.org.pl/) - organizacja propaguje wiedzę na temat hipnozy
i hipnoterapii, organizuj e szkolenia i seminaria naukowe .
./ Neurolingwistyka (http://www. neurolingwistyka. com/) - wbrew nazwie
strona podejmuje wiele zagadnień związanych z rozmaitymi formami
hipnozy (autohipnozą, regresją karmiczną) .
BioloiJiczne sprzężenie zwrotne

Biologiczne sprzężenie zwrotne (używa się też angielskiej nazwy bic?foedback)
j est techniką opracowaną w latach 60. , polega na wykorzystaniu umiejętności
modyfikacj i normalnie niekontrolowanych świadomiefunkcji organizmu (na
przykład rytmu serca, temperatury ciała albo -jak w Twoim przypadku
- poziomu ciśnienia krwi) za pomocą specjalnego urządzenia. (Tego typu
systemy pomiarowe potrafią odebrać sygnały o wewnętrznych funkcjach
organizmu człowieka, tak aby ich wartości mogły zostać zmienione) .
Na przykład j edno z takich urządzeń odbiera sygnały elektryczne z mięśni

i zamienia je na błyski światła. Osoba, która pragnie obniżyć napięcie mięśni,
korzystając z informacj i dostarczonych przez aparat, ustala, w jaki sposób
spowolnić pojawianie się sygnałów świetlnych. Po jakimś czasie maszyna
przestaj e być potrzebna. Pacj ent korzysta z metod, które odkrył podczas
pracy z urządzeniem.
Internet jest doskonałym 'Źródłem informacji na temat sprzętu i metod

służących do stosowania biologicznego sprzężenia zwrotnego.
� Relaksacja.pl (http://www. relaksacja.pl/) strona omawia rozmaite

-
techniki relaksacj i, w tym też biofeedbacku, dając przykłady zastosowań

w praktyce.
� Po wpisaniu do wyszukiwarki internetowej hasła "biofeedback" pojawia
się imponująca liczba ośrodków i centrów medycznych stosujących tę
metodę terapii. Znaj d'Ź lokalizację w pobliżu Twojego miej sca
zamieszkania.
Rozdział 1 3
Terapia lekowa
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Zapoznasz się z cechami i kategoriami leków.
� Znajdziesz lek, który będzie odpowiadał Twojej indywidualnej sytuacji.
� Porównasz działania niepożądane.
� Nauczysz się rozpoznawać nazwy handlowe leków.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
P tętniczego stworzyłem listę dostępnych na rynku leków - zebrałem

o przeglądzie literatury na temat terapii farmakologicznej nadciśnienia
kilkadziesiąt z nich i podzieliłem na 6 różnych klas. Z całą pewnością lekarz

będzie mógł coś dopasować do Twojej szczególnej sytuacji.
Nie tak prędko! Najpierw powiedz, czy maksymalnie wykorzystałeś zmiany

trybu życia mające obniżyć ciśnienie krwi bez użycia leków (omówione
w rozdziałach 8. 12.)? leżeli możesz udzielić twierdzącej odpowiedzi,
-
a ciśnienie nadal masz podwyższone, poproś lekarza o przepisanie jednego

z leków wymienionych w tym rozdziale. leżeli jednak odpowiesz negatywnie
na moje pytanie o modyfikację stylu życia, gorąco namawiam Cię do cofnięcia
się i podjęcia próby obniżenia ciśnienia bez uciekania się do środków
farmakologicznych.
Do wyboru masz niezliczoną ilość leków, ale nie daj się ogłupić każdemu
nowemu specyfikowi, który wpadnie Ci w ręce. Efektowne reklamy
telewizyjne i radiowe oraz ogłoszenia w czasopismach mają wszak tak
pokierować Twoją wyobraźnią, żebyś uwierzył, iż Twoje życie może być
usłane różami, jeśli tylko skusisz się na nowy lek. Pamiętaj jednak:
./ Pewne osoby z nadciśnieniem tętniczym nie powinny zażywać niektórych

środków.
./ Niektóre leki mogą mieć nieprzyjemne skutki uboczne, które mogą
zaszkodzić Tobie i innym osobom .
./ leżeli już przyjmujesz jakiś przepisany przez lekarza środek, wprowadzenie
nowego leku może spowodować problem, ponieważ niekiedy między
farmaceutykami zachodzą reakcje zmieniające ich działanie.
W rozdziale tym najpierw omówię podstawowe zagadnienia dotyczące leków,

a następnie odniosę się do poszczególnych klas środków farmaceutycznych
i zawartych w nich specyfików. Musisz dowiedzieć się, w jaki sposób działają
te leki, jak długo,j akie mają skutki uboczne, jakje dawkować, w jakie reakcje
wchodzą z innymi środkami ijakie przeciwwskazania się z nimi wiążą.
Jakjuż gdzieś w tej książce podkreśliłem, mimo dostępności doskonałych

lekarstw zaledwie 25 procent osób cierpiących na nadciśnienie ma kontrolę nad
swoją chorobą. I tu pojawia się problem ciągłości. Otóż łatwojest prZ)jmować
lek przez pierwsze tygodnie czy miesiące po postawieniu przez lekarza
diagnozy o nadciśnieniu, ale co z kolejnymi latami? Czy stracisz motywację
do kontrolowania poziomu ciśnienia,jeśli nadal będziesz cierpiał z powodu
tego cichego zabój cy? Przecież możesz czuć się dobrze i uznać, że nie ma
potrzeby wizyty u lekarza przez pół roku lub nawet przez rok.
Oczywiście zaniechanie kontrolowania poziomu ciśnienia byłoby poważnym

błędem. Tymczasem właśnie dobre poznanie działania swoich leków oraz
powodów ich prZ)jmowaniajestjednym ze sposobów zachowania motywacj i
- właśnie to postaram się osiągnąć w tym rozdziale. Szczegółowo opiszę
wszystkie dostępne środki farmaceutyczne.
Możliwe, że stosuj esz tylko 1 albo 2 środki spośród opisanych w tym

rozdziale i zechcesz ograniczyć lekturę jedynie do nich. Przejrz)j jednak
uwagi wprowadzaj ące do każdej klasy leków i zerknij do punktu "Wybór
leku", żeby sprawdzić, czy jesteś na dobrej drodze. Na przykład Twój lekarz
może uznać, że bardziej Ci pomoże specyfik z innej grupy. Wtedy Ty jako
dobrze poinformowany konsument będziesz mógł mu zadać inteligentne
pytania.
Twój farmaceuta może być doskonałym iródłem informacji na temat leków.

Dużo danych znaj dziesz także w tzw. encyklopediach leków dostępnych
na stronach : http://www. leki. med.pl/ i http://www.przychodnia.pl!. Uwaga!
Wszystkie informacje na tych stronach pochodzą od firm farmaceutycznych.
Szczególnie ważnym iródłem j est Informator o lekach prowadzony na stronie

Ministerstwa Zdrowia: http://bil.aptek.pl/servlet/bil/start, w którym oprócz
zestawienia środków farmakologicznych znajdziesz także bazę leków
refundowanych oraz urządzenie do badania interakcji zachodzących między
poszczególnymi farmaceutykami. Nieocenioną publikacjąjest również
książka Leki wspo1czesnej terapii! (zob. też http://www.lekiwspolczesnejterapii.pl/).
! Jan K. Podlewski, Alicja Chwalibogowska-Podlewska, Leki wspólczesnęj terapii, wyd. XVII,

Wydawnictwo Split Trading Sp. z 0.0., Warszawa 2005 - przyp. tlum.
______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 235
CharakterIJstIJka leków
Leki na nadciśnienie tętnicze mają wiele szczególnych cech - niektóre mogą
Ci pomóc, inne zaś zaszkodzić. Koniecznie poszukaj informacj i na temat
nowego leku, zanim sięgniesz po szklankę wody, żeby go popić.
Jak skutecznie działa lek?

Lekarze lubią przytaczać dowody naukowe n a poparcie przekonania
o skuteczności danego leku i działaniu zgodnym z opisem. Jednak proces
badań klinicznych trwa 1 0, czasem więcej lat. Dopiero potem lek zostaje
dopuszczony do obiegu przez Ministerstwo Zdrowia. Tymczasem wiele ze
środków opisanych w tym rozdziale znajduje się na rynku dopiero od kilku
lat. Owszem, firmy farmaceutyczne często twierdzą, że nowy lek z danej
klasy będący odpowiednikiem starego i sprawdzonego będzie działał tak
samo. Jednak nowy lek może powodować skutki uboczne, które ujawnią się
dopiero po latach stosowania przez tysiące osób. Miej się zatem zawsze na
baczności.
Jak bardzo może obniżlJ.ć ciśnienie

w porównaniu z innlJ.mi lekami?
Stwierdzenie, że im niższe ciśnienie, tym zdrowszy pacjent,jest prawdziwe
tylko do pewnego stopnia. Otóż wiele badań dowiodło, iżjeśli poziom ciśnienia
spadnie poniżej określonej wartości (która nie jest niezmienna dla wszystkich
ludzi) , wzrośnie ryzyko zawału mięśnia sercowego (prawdopodobnie
dlatego, że ciśnienie jest tak niskie, że do serca dociera bardzo mało krwi) .
Zaden, co prawda, z powszechnie stosowanych środków - o ile używa się
ich pojedynczo - nie sprowadza ciśnienia poniżej tej granicy, lecz pewna
klasa leków - tiazydowe środki moczopędne - obniża ciśnienie skurczowe
silniej niż inne. (Rozkurczowe ulega obniżeniu w tym samym stopniu
co przy użyciu innych leków) . Więcej informacji na temat obu rodzajów
ciśnienia znajdziesz w rozdziale 2.
CZIJ leki w tlJm samlJm stopniu obniżajqce

ciśnienie krwi w identlJcznlJ sposób
wpłlJwajq na prawdopodobieństwo
choroblJ i śmierci?
Tiazydowe środki moczopędne silniej obniżają ciśnienie krwi niż inne klasy
powszechnie stosowanych leków.
To naturalne, że zakładamy, iż środek mający obniżać ciśnienie zapobiega na

dłuższą metę medycznym skutkom nadciśnienia, ale nie zawsze to się zgadza.
Jednak starsze środki, zwłaszcza wspomniane tiazydy, sprawdziły się
(chociaż nie we wszystkich okolicznościach) w profilaktyce długoterminowych
konsekwencj i nadciśnienia.
Otóż badania naukowe dowodzą, że nawet jeśli lekowi innemu niż tiazyd
uda się obniżyć ciśnienie do takiego samego poziomu, to tiazyd i tak lepiej
będzie sobie radził z zapobieganiem chorobom i śmierci niż pozostałe klasy
środków obniżających ciśnienie. Pewnie pomyślałeś sobie, że mam upodobanie
do stosowania tiazydowych środków moczopędnych w początkowej terapii
nadciśnienia. Cóż, masz rację.
KlaslJ leków
Leki obniżaj ące ciśnienie krwi można podzielić na kilka kategorii (klas) :
środki moczopędne, leki oddziałujące na układ nerwowy, wazodilatory,
środki blokujące kanał wapniowy, inhibitory konwertazy angiotensyny
i blokery receptora angiotensyny II. Każda grupa leków ma inne działanie,
które omówię w dalszej części rozdziału.
Ś rodki opisane w tym rozdziale dzielę według sposobu obniżania przez nie
ciśnienia krwi. Następnie wymieniam obecnie dostępne leki z każdej klasy,
ponieważ Twój lekarz mógł sobie którąś z nich specjalnie upodobać. Leki
określam ich nazwami gatunkowymi, czyli oficjalnymi, międzynarodowymi
terminami chemicznymi.
Wielu producentów wytwarza ten sam środek farmaceutyczny, nadając mu

własną nazwę handlową. Tego typu nazwy będę umieszczał w nawiasie od
razu za nazwą gatunkową. Zeby j ednak znaleźć opis konkretnego leku,
posłuż się nazwą gatunkową (międzynarodową).
______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 23 7
Wiele z tych środków można ze sobą łączyć i często okazuje się, że 2 leki
z 2 różnych klas wspólnie maj ą skuteczniej sze działanie niż każdy z osobna.
Takie zestawienia leków omawiam pod koniec każdego punktu, stosując ich
nazwy handlowe.
Leki moczopędne
Spośród wszystkich klas leków j edyną, która konsekwentnie obniżała
współczynnik powikłań i zgonów związanych z nadciśnieniem już podczas
pierwszego zastosowania, są środki moczopędne, a konkretnie tiazydowe
środki moczopędne.
Leki moczopędne, zwane też diuretykami, obniżają ciśnienie krwi, zmuszając

organizm do pozbywania się soli i wody za pośrednictwem nerek i moczu.
Pomagają ciału w wydzielaniu do moczu odpowiedniej ilości tych substancj i,
co zależy od obszaru ich aktywności w nerkach (w rozdziale 6. znajdziesz
szczegółowe informacj e na temat nerek i ich budowy) . Po kilku miesiącach
organizm przezwycięża utratę większej objętości płynów. Na tym etapie
obniżenie oporu przepływu krwi składa się również na stały spadek ciśnienia.
Leki moczopędne można podzielić na kilka różnych grup pod względem ich
oddziaływania na nifron Gednostkę funkcjonalną nerki, która zajmuje się
usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii oraz nadmiaru
niepotrzebnych substancj i z krwi) :
� Tiazydowe albo tiazydopodobne leki moczopędne - mimo

że nie najskuteczniej radzą sobie z usuwaniem z organizmu nadmiernej
ilości soli i wody, najifektywniej ze wszystkich grup leków obniżają
ciśnienie krwi. Leki te oddziałują n a kanalik dystalny (część nefronu,
w której dochodzi do wymiany wody i zbędnych produktów przemiany
materii), powodując wzrost wydzielania sodu i chloru.
� Pętlowe leki moczopędne - ta grupa leków oddziałuje na masywne
ramię wstępujące pętli HenIego, część mechanizmu filtrującego nerki.
Silnie też wpływa na usuwanie soli i wody.
� Leki moczopędne oszczędzające potas - grupa ta oddziałuje
na dalszy kanalik dystalny i kanalik zbiorczy (kluczowe części systemu
wymiany nefronu). Następuje jedynie niewielki wzrost wydalania sodu
i chloru, ale za to pojawia się tendencja do redukcji ilości usuwanego
potasu. Ponieważ inne diuretyki powodują utratę potasu, środki te
odgrywaj ą ważną rolę w procesie utrzymania odpowiedniego stężenia
pierwiastka.
� Antagoniści aldosteronu grupa ta blokuje działanie aldosteronu,
-
naturalnego hormonu powodującego zatrzymywanie soli i wody,

powodując tym samym wydzielanie większej ilości tych substancj i
I
do moczu, przyjednoczesnym ograniczeniu utraty potasu. Leki te można
by dołączyć do grupy środków oszczędzających potas, gdyby nie to,
że w inny sposób obniżaj ą ciśnienie - dezaktywują aldosteron.
TiazlJ.dowe albo tiazlJ.dopodobne

leki moczopędne
Tiazydowe albo tiazydopodobne leki moczopędne, najskuteczniej sze środki na
obniżenie ciśnienia krwi, przepisywane sąjuż od ponad 40 lat. Mają następujące
pozytywne cechy:
<I' Można je przyj mować raz dziennie (ważny czynnik, gdy chodzi
o wypełnianie przez pacj enta zaleceń lekarza).
<I' Są tanie.
<I' Często działaj ą w małych dawkach tak samo jak w dużych, więc można
w ten sposób ograniczyć skutki uboczne.
<I' Obniżają ciśnienie skurczowe o około 15 mm Hg, a rozkurczowe
- o 7 mm Hg.
<I' Najwyraźniej są lepiej tolerowane niż inne leki na nadciśnienie, ponieważ
odsetek osób z nich rezygnujących jest mniej szy niż w innych
przypadkach.
<I' Zmniej szają wielkość powiększonego serca (objawu nieustabilizowanego
nadciśnienia tętniczego) w tym samym stopniu co inne klasy leków.
<I' Szczególnie pomagaj ą Mroamerykanom i osobom starszym.
Tiazydowe środki moczopędne mają następujące działania niepożądane :
<I' Początkowo powodują niedobory snu z uwagi na częste oddawanie

moczu (skutku tego można uniknąć, przyjmując środek wcześnie rano) .
<I' Zmniej szają wydzielanie wapnia do moczu i mogą podnieść jego stężenie
we krwi.
<I' Nie są zalecane w czasie ciąży i karmienia piersią.
<I' Przyjmowane w większych dawkach prowadzą do utraty nadmiernych
ilości potasu, zwiększają stężenie cholesterolu w surowicy krwi oraz
opór organizmu wobec własnej insuliny (co powoduje zmniej szenie
tolerancj i glukozy, cukru obecnego we krwi).
Tiazydy mogą u pewnych osób nasilać skłonności do rozwoju cukrzycy.
<I' Powodują problemy z erekcją u mężczyzn, zwłaszcza gdy stosowane są
w większych dawkach.
<t' Ograniczaj ą działanie pewnych leków, szczególnie insuliny, środków

przeciwkrzepliwych, leków redukujących obecność kwasu moczowego we
krwi oraz pochodnych sulfonylomocznika (środków przeciwcukrzycowych,
na przykład chlorpropamidu, tolazamidu i tolbutamidu) .
<t' Nasilają działanie witaminy D oraz pewnych leków, szczególnie naparstnicy
(lek nasercowy) i litu (leku stosowanego w przypadku upośledzenia
psychicznego) .
Pętlowe leki moczopędne

Pętlowe leki moczopędne lepiej niż tiazydy radzą sobie z usuwaniem soli i wody
z organizmu, ale nie obniżająjuż tak skutecznie ciśnienia krwi. Nie podnoszą
również stężenia cholesterolu w takim samym stopniuj ak środki tiazydowe
(zdecydowana zaleta), ale już nie tak dobrze redukują współczynnik chorób
i zgonów związanych z nadciśnieniem tętniczym.
Pętlowe leki moczopędne obniżają nie tylko stężenie sodu i chloru, lecz
także wapnia i magnezu. Ich działanie jest na tyle silne, żeby spowodować
poważny spadek zawartości sodu we krwi, o ile zaczął wzrastać, a następnie
znaczący spadek stężenia potasu. Te właśnie zagrożenia ze strony leków
pętlowych osłabiaj ą ich skuteczność - w porównaniu ze środkami
moczopędnymi (zob. poprzedni punkt) - w leczeniu nadciśnienia.
Inne problemy związane z pętlowymi lekami moczopędnymi to:
<t' Możliwość utraty słuchu lub dzwonienie w uszach.

<t' Wzrost stężenia kwasu moczowego w surowicy krwi połączony
z możliwością rozwoju dny moczanowej (podagry) , bolesnego zapalenia
pewnych stawów, zwłaszcza paluchów.
<t' Reakcja alergiczna u osób wrażliwych na niektóre antybiotyki zawierające
siarkę oraz sulfonamidy (zaliczają się do nich pewne środki służące do
leczenia cukrzycy, na przykład tolazamid, chlorpropamid).
<t' Problemy mogą wystąpić także po połączeniu środków pętlowych z:
• środkami przeciwzapalnymi - osłabienie działania leku
moczopędnego;
• środkami przeciwkrzepliwymi - skłonność do krwotoków;
• naparstnicą - nieregularna akcja serca;
• litem - biegunka i wymioty;
• probenecydem - osłabienie działania leku moczopędnego;
• propranololem - nadzwyczaj powolna akcja serca;
• pochodnymi sulfonylomocznika - niskie stężenie cukru we krwi.
Jeśli chodzi o budowę chemiczną, pętlowe środki moczopędne różnią się

między sobą w przeciwieństwie do leków z grupy tiazydowej .
Ś rodki pętlowe stają się niebezpieczne, kiedy:
I
� doszło do uszkodzenia nerek,
� zwiększa się wrażliwość na konkretny lek bądź klasę sulfonamidów.
Najprawdopodobniej stosowanie tych leków w czasie ciąży i okresie karmienia

piersią nie jest naj lepszym pomysłem, ale należy to skonsultować z lekarzem.
Leki moczopędne oszczędzajqce potas

Leki moczopędne oszczędzające potas mają niewielki wpływ na poziom soli i wody
w organizmie bądź obniżenie ciśnienia krwi, ale w połączeniu z innymi
diuretykami potrafią utrzymać odpowiednie stężenie potasu. Często są
produkowane od razu ze środkiem moczopędnym.
Ich zdolność do gromadzenia potasu stanowi również ich największe

niebezpieczeństwo (podnoszą poziom potasu we krwi do anormalnych
wartości), więc jeśli stężenie potasu już jest wysokie, nie należy ich stosować.
Szczególnie zagrożone powikłaniami są osoby cierpiące na choroby takie jak
niewydolność nerek. Tego typu leki łagodzą też utratę wapnia i magnezu,
powodowaną przez inne diuretyki.
AntaiJoniści aldosteronu
Antagoniści aldosteronu nie powodl!ią bezpośrednio utraty soli i potasu do moczu.
Blokują raczej działanie hormonu steroidowego, aldosteronu (zob. rozdział
4.), który sprzY.i a zatrzymywaniu soli i wody w organizmie. W konsekwencji
te środki moczopędne pobudzają wydalanie obu substancji, tylko kiedy wydziela
się aldosteron. Jednocześnie zatrzymują potas, więc można je także zaliczyć
do grupy leków oszczędzaj ących potas.
Należy stosować je ostrożnie w przypadku podwyższonego stężenia potasu

bądź prZ)jmowania innego leku powodl!iącego wzrost poziomu tej substancji.
Wszelkie zagrożenia związane z wysokim stężeniem potasu, wymienione

już dla leków moczopędnych oszczędzających potas (zob. punkt wyżej ) ,
odnoszą się również d o antagonistów aldosteronu.
_______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 24 1
Kombinacje środków moczopędnlJch

Jeżeli pacjent przY.imuj e tiazydowy lek moczopędny w zalecanej niskiej
dawce, małe jest prawdopodobieństwo nadmiernej utraty potasu (zwłaszcza
w przypadku prowadzenia prawidłowej diety), ale czasami do tego dochodzi.
Przy większych dawkach ryzyko to wzrasta. Z uwagi na nie firmy
farmaceutyczne przygotowały kombinacje środków moczopędnych. Jednym
z popularniej szych w Polsce był amiloride i hydrochlorothiazide (tialorid),
obecnie wycofany z e sprzedaży.
Leki oddziałujqce na układ nerwowIj.

Układ wspo1czulny jest częścią układu nerwowego odpowiedzialnego za silniejsze
skurcze tętnic, które powodują wzrost ciśnienia krwi. Układ ów zaprzęga
hormony o nazwie epinqryna i norepinqryna do pracy jako neuroprzekaźniki
(chemiczni posłańcy) przenoszące sygnały między komórkami nerwowymi.
Kiedy mózg chce spowodować j akieś działanie, na przykład skurcz naczyń
krwionośnych, wysyła neuroprzekaźniki, które wykonują skok zjednego
końca nerwu na początek drugiego. Receptory zlokalizowane na początku
nerwów przechwytuj ą neuroprzekaźnik, żeby sygnał mógł zostać przekazany
dalej .
W 1 940 roku naukowcy odkryli, ż e przecięcie nerwów układu współczulnego

obecnych w klatce piersiowej i brzuchu powoduje stały spadek ciśnienia
krwi. Podjęli więc poszukiwania środków chemicznych, które mogłyby
zablokować działanie układu współczulnego, i kilka faktycznie wynaleźli.
Tego typu leki obniżają ciśnienie tętnicze, oddziałując na przekaz informacji
w obrębie nerwów mózgu bądź poza nim. Dzieli sięje n a odpowiednie
kategorie według sposobu, wjaki wpływają na układ nerwowy. W tym punkcie
w prosty sposób opiszę każdą grupę.
MetlJldopa
Metyldopa (lek działaj ący w mózgu i zapobiegaj ący uwalnianiu się
neuroprzekaźników, które przez to nie zostanąjuż wychwycone przez
receptor) . W przeszłości cieszyła się opinią skutecznego środka na nadciśnienie.
Obecnie nie j est j ednak lekiem pierwszego rzutu w przypadku choroby
nadciśnieniowej . Lekarze przestali go przepisywać z uwagi na rzadkie,
acz poważne skutki uboczne, w tym:
� Anemia niedobór żelaza we krwi, co powoduje spadek liczby

-
czerwonych krwinek.
� Uszkodzenia wątroby gorączka oraz nieprawidłowe wyniki tzw.
-
prób wątrobowych (specjalnych badań krwi).
Z powodu tych skutków ubocznych przed podaniem leku i co kilka miesięcy

przez pierwszy rok stosowania należało zalecać pacjentom wykonanie morfologii
krwi i prób wątrobowych. W momencie rozpoznania anemii albo uszkodzenia
wątroby pacjent odstawiał lek.
Inne działania niepożądane :
� Obniżony popęd płciowy - niektórzy pacjenci skarżyli się na działanie

tego typu.
� Suchość w ustach - mogła być skutkiem obniżonej produkcj i śliny.
� Podwyższone stężenie prolaktyny podwyższony poziom tego
-
hormonu mózgowego we krwi powoduje powiększenie piersi i produkcję

mleka.
� Senność -na początku stosowania metyldopy pacjent musiał zachować
ostrożność podczas kierowania pqjazdami i obsługiwania skomplikowanych
urządzeń.
Ponieważ ustalono, że środekj est bezpieczny dla płodu, zalecany był

ciężarnym z nadciśnieniem. I w tej grupie kobiet bywa jeszcze czasami
stosowany. Obecny jest jednak również w mleku matki, więc dla kobiet
karmiących nie j est j uż naj lepszym rozwiązaniem.
KlonidlJ.na
Klonidyna, obniża ciśnienie tętnicze przez zmniejszenie stężenia norepinefryny.
Środek zmniej sza ilość krwi pompowanej przez serce i powiększa średnicę
tętnic. Z powodu efektu sedacY, który wywołuje (skutek bardziej
charakterystyczny dla innych leków) , nie jest lekiem pierwszego wyboru
w leczeniu nadciśnienia. Czasami podawana w połączeniu ze środkiem
moczopędnym.
2 Stan uspokojenia wywołany podaniem środków farmakologicznych - przyp. tlum.

W czasie leczenia mogą wystąpić skutki uboczne3:
� Senność - naj lepiej przyjmować przed snem; uwolnienie największej

ilości środka nastąpi wtedy w porze snu.
� Suchość w ustach - może przerodzić się w wysuszenie oczu i błony
śluzowej nosa.
� Niespokojny sen może prowadzić do depresj i oraz wyrazistych
-
snów bądź koszmarów sennych.
Przerwanie kuracj i, zwłaszcza w przypadku leków przyjmowanych w dużych

dawkach, należy przeprowadzać stopniowo z uwagi na objawy odstawienia,
takie jak bóle głowy, drżenie i wzrost ciśnienia tętniczego powyżej W)jściowego,
j uż wysokiego, poziomu. Dlatego jeżeli będziesz musiał odstawić lek przed
operacj ą chirurgiczną, lekarz prawdopodobnie sporo wcześniej zastąpi go
j akimś innym środkiem. (Może również podjąć decyzję o nieprzerywaniu
terapii, ale wtedy musisz przyjąć lek rano przed zabiegiem) .
Blokerv. receptora beta-adreneriJiczneiJo

Blokery receptora beta-adrenerguznego, znane powszechnie pod nazwą beta-blokerów,
to naj silniej sza i naj mniej obarczona skutkami ubocznymi grupa leków,
które oddziałuj ą na układ współczulny. W swojej skuteczności ustępują
j edynie tiazydowym lekom moczopędnym.
Na rynku funkcjonuje tyle wersj i tych leków, że wydaje się, iż każda firma
farmaceutyczna ma swój odpowiednik. I mimo że między poszczególnymi
środkami istniej ą pewne różnice, wszystkie w taki sam sposób wpływają
na wartość ciśnienia tętniczego krwi. Są także jedynie nieznacznie mniej
skuteczne niż diuretyki. Lekarze przepisująje, gdy środki tiazydowe nie do
końca zdołaj ą uregulować ciśnienie pacjenta.
Beta-blokery nie są lekami pierwszego rzutu w leczeniu nadciśnienia tętniczego,

chyba że u pacjenta występują bóle w klatce piersiowej lub przeszedł on zawał
serca. W takich okolicznościach leki te oszczędzają siły serca, aj ednocześnie
redukuj ą wydzielanie reniny i angiotensyny II (zob. rozdział 4.). Zdają się
również chronić pacj entów cierpiących na miażdżycę (zob. rozdział 5.)
przed bólem i dalszym rozwojem choroby.
Działanie układu współczulnego hamują 2 różne blokery receptora beta

adrenergicznego: beta 1 , który blokuje receptory beta-l i beta 2, który
blokuje receptory beta-2. Uwaga! Wraz ze wzrostem dawki leku podział
ten zanika i ten sam beta-bloker powstrzymuje działanie obu receptorów.
3 Według Indeksu leków Medycyny Praktycznęj (wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2001)
dwie pierwsze reakcje w przypadku klonidyny ustępują w ciągu tygodnia od rozpoczęcia stosowania;
zaburzenia snu należą zaś do rzadkości
- przyp. tlum.
2li li Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Beta-blokery szczególnie sprawdzają się w przypadku osób z chorobą naczyń

krwionośnych serca. Zasada ta dotyczy przede wszystkim blokerów beta 2,
takichj ak propranolol i tymolol, które nie przyłączają się selektywnie do nerwów
mięśnia sercowego. Badania dowiodły, że w przeciwieństwie do blokerów
beta 1 leki te powodują zmniej szenie częstotliwości rytmu serca. Wybór
pomiędzy propranololem a tymololem zasadza się głównie na cenie, ponieważ
stosowany 2 razy dziennie propranololjest znacznie tańszy niż tymolol,
który również przyjmuje się dwukrotnie w ciągu dnia4. Niemniej badania
naukowe wskazuj ą na to, że naj prawdopodobniej to propranololjest
naj lepszą opcj ą. Jeżeli chcesz sobie ułatwić życie (i sprawić, że stanie się
j eszcze bardziej kosztowne) , możesz wybrać wersję beta-blokera stosowaną
raz dziennie.
Beta-blokery wykazują wiele działań niepożądanych. Oto najważniejsze:
� Zaostrzenie astmy - beta-blokery mogą zaostrzyć objawy tej

choroby.
� Bradykardia beta-blokery mogą być niebezpieczne w przypadku
-
choroby układu przewodzenia bodzców elektrycznych w sercu.

� Zmęczenie może być wywołane zmniej szeniem dopływu krwi
-
do mózgu w przypadku obniżenia ciśnienia.

� Zawał mięśnia sercowego beta-blokery należy odstawiać powoli,
-
żeby uniknąć nagłego bólu serca i jego zawału.

� Podwyższone ciśnienie w przypadku odstawienia jeżeli -
pacjent nagle przestanie przY.imować te leki, ciśnienie może wzrosnąć

do poziomu wyższego niż przed rozpoczęciem kuracj i. Dawki tych
środków należy zatem obniżać stopniowo na przestrzeni kilku tygodni.
� Brak tolerancji na wysiłek fizyczny beta-blokery to zły wybór
-
dla osoby intensywnie uprawiającej sport. Nie pozwalają bowiem na

przyspieszenie częstotliwości rytmu serca na czas ćwiczeń.
� Niższe stężenie cholesterolu HDL we krwi niektóre beta-blokery
-
obniżaj ą poziom HDL, dobrego cholesterolu, we krwi.

� Obniżony poziom cukru przyjmujący te leki diabetycy mogą nie
-
reagować prawidłowo na obniżone stężenie cukru we krwi. Otóż hormony

podnoszące poziom glukozy zależą od pracy tych samych nerwów,
na które oddziałuj ą beta-blokery.
� Opóźniony wzrost płodu niewskazane jest stosowanie leków
-
tego typu podczas ciąży, gdyż może to doprowadzić do spowolnienia

rozwoju płodowego.
4 Propranolol jest najtańszym beta-blokerem (3 zł) ; tymolol w Polsce występuje tylko w postaci kropli
do oczu - przy. red.
_______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 245
I
<t' Spowolnione tętno - ten skutek przyczynia się do zmęczenia.
<t' Toksyczność - w przypadku niewydolności nerek bądź choroby
wątroby może wzrastać stężenie beta-blokerów w organizmie, ponieważ
nie sąjuż usuwane przez nerki albo wątrobę, bądź przez oba te narządy.
Dawniej naukowcy sądzili, że beta-blokery gorzej działają w przypadku osób

starszych. Teoria okazała się jednak nieprawdziwa. Tymczasem potwierdzono
mniej szą skuteczność tych leków u Mroamerykanów, a zwłaszcza diabetyków.
WY.iątkiemjest labetalol, lek blokujący równocześnie receptory beta i alfa
(te ostatnie omówię w kolej nym punkcie) .
AntaiJoniści receptora
adreneriJiczneiJo alfa l
Antagoniści receptora adrenergicznego alfa 1 (alfa-blokery) blokują działanie innej
grupy receptorów nerwowych układu współczulnego, dzielącej się na receptory
alfa 1 (zlokalizowane w mięśniach gładkich, wyściełających naczynia
krwionośne) i receptory alfa 2 (znajdujące się w miejscu, w którym łączą się
ze sobą nerwy) . W praktyce klinicznej używa się jedynie blokerów alfa 1 ,
ponieważ powoduj ą rozkurcz mięśni naczyń krwionośnych, jednocześnie
zwiększając ich średnicę i obniżając ciśnienie krwi. Zmniejszają także poziom
złego cholesterolu (trój glicerydów i LDL) , a podnoszą - dobrego (HDL) .
Zmiany sąj ednak niewielkie. Mogą się wiązać na przykład z zawrotami
głowy w pozycj i stoj ącej .
Niektóre działania niepożądane tych leków:
<t' Częstsze przypadki niewydolności serca.

Oznacza to, że lek należy łączyć ze środkiem moczopędnym. Nie powinno
się go stosować samego.
<t' Zjawisko hipotonii (potężny spadek ciśnienia krwi po podaniu pierwszej
dawki leku albo nagłymj ej zwiększeniu).
Efekt ten naj częściej pojawia się u pacjentów przY.i mującychjuż leki
moczopędne albo beta-blokery. Przez 24 godziny od podania pierwszej
dawki, która powinna być zażyta przed snem, należy unikać kierowania
pojazdami bądź wykonywania trudnych zadań.
<t' Możliwość utraty siły działania po przyzwyczajeniu się organizmu do
leków.
2116 Część III: Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego ________
Wazodilatorlj
Wazodilatory to leki rozluzniaj ące mięśnie tętnic i w ten sposób poszerzające
naczynia oraz obniżające ciśnienie krwi. Nie do końca W)jaśniono, jak ten
proces przebiega. Kiedy stosuj e się je bez połączenia z innymi lekami,
wazodilatory powoduj ą:
,/ przyspieszenie akcj i serca przy spadającym ciśnieniu,

,/ bóle głowy,
,/ poczucie gwałtownego bicia serca,
,/ zatrzymywanie wody w organizmie.
Z tego powodu wazodilatory naj częściej przY.i muje się razem ze środkami
moczopędnymi (w celu pozbycia się nadmiaru wody) i beta-blokerami (żeby
spowolnić rytm serca) . Z uwagi na skutki uboczne lekarze zwykle zostawiaj ą
wazodilatory - na przykład hydralazynę - do użycia w naj trudniej szych
przypadkach.
HlJdralazlJna
Mimo że hydralazyna byłaj ednym z najwcześniej opracowanych leków na
nadciśnienie, rzadko ją przepisywano z powodu przyspieszania akcj i serca
i utraty skuteczności po dłuższym okresie przyj mowania (organizm
rekompensował sobie rozkurcz naczyń krwionośnych zwiększaniem rytmu
serca i zatrzymywaniem płynów) . Teraz, kiedy lekarze rozumiejąjuż
mechanizm działania hydralazyny, mogą przepisać inne środki przeciwdziałające
takiej kompensacj i i tym samym podtrzymać skuteczność substancji.
Hydralazynę rzadko stosuj e się u pacjentów starszych z powodu jej działań

niepożądanych. Przepisuj e się j ąj ednak kobietom w ciąży, gdyż sprawdza się
w przypadkach niezwykle wysokiego ciśnienia. Nie należy podawać jej w okresie
karmienia piersią.
Ponieważ rozkład leku odbywa się przede wszystkim w wątrobie, a następnie

substancja jest usuwana za pośrednictwem nerek, w przypadku choroby
któregoś z narządów hydralazynę należy stosować z dużą ostrożnością.
Jeżeli leku nie połączy się z jakimś innym środkiem, może powodować
zatrzymywanie wody w organizmie i doprowadzić do niewydolności serca
(kolejny argument za dodatkiem środka moczopędnego i beta-blokera) .
Do skutków ubocznych hydralazyny zalicza się bóle głowy, mdłości, nadmierne

obniżenie ciśnienia, poczucie gwałtownego bicia serca, zawroty głowy i bóle
serca w przypadku choroby wieńcowej . Co ciekawe, hydralazyna powoduje
rozszerzenie tylko niektórych tętnic serca, inne pozostawiając bez zmian.

W rezultacie krew jest "podkradana" z jednego miejsca do drugiego, a w tym,
w którym jej brakuje, może wystąpić ból.
Hydralazyna po 6 miesiącach stosowania (i najczęściej po zwiększeniu dawki)

może także wywołać reakcj ę alergiczną (zespół tocznia) na tkanki ustroju
pacjenta. Schorzenie powszechniej występuje u osób, u których powoli
zachodzi rozkład leku, niż pacj entów, u których proces ten przebiega
szybciej . Obj awy tocznia to gorączka, wysypka, świąd, ból stawów,
opuchnięcie, zaczerwienienie i poczucie gorąca w stawach. Choroba
naj częściej cofa się po odstawieniu leku.
Środki blokujqce kanał wapniowIj.

Środki blokujące kanał wapniowy (znane również pod nazwą blokerów kanału
wapniowego) w swoim działaniu wykorzystują fakt, że wapń musi dotrzeć
do komórki mięśniowej , żeby mięsień znajdujący się w tętnicy mógł się
skurczyć. Środki tego typu zahamowują ten ruch, więc mięsień może się
rozkurczyć. W rezultacie tętnice są szersze, a ciśnienie krwi niższe. Mają
działanie podobne do wazodilatorów, ale jego mechanizm jest inny.
Kiedy tętnice się rozszerzaj ą i spada opór obwodowy, organizm reaguje

przyspieszeniem akcj i serca. Nie wszystkie blokery kanału wapniowego dają
taki skutek, niektóre - zwłaszcza werapamil i diltiazem- spowalniają pracę
serca, więc j ego rytm się nie zwiększa.
W przypadku osób z powiększonym sercem bądz jego niewydolnością

blokery kanału wapniowego nie są lekiem pierwszego lub drugiego wyboru
w terapii nadciśnienia tętniczego. Podobnie jest w przypadku pacjentów
po przebytym zawale serca. Otóż leki tego typu zmniej szają częstotliwość
skurczów mięśnia sercowego - to niepożądany skutek w sytuacj i, gdy serce
j est bliskie niewydolności albo osłabione zawałem.
Uwaga! Kiedy u pacjenta nie występuje choroba serca, blokery kanału

wapniowego mogą równie skutecznie obniżać ciśnienie krwi jak beta-blokery.
W przypadku jednak przebytego zawału blokery kanału wapniowego nie
podnoszą wskaznika przeżywalności tak samo jak beta-blokery.
Stosowanie środków blokujących kanał wapniowy niesie kilka skutków

ubocznych, ale nie na tyle dotkliwych, żeby pacjenci decydowali się na
odstawienie leku. Do głównych działań niepożądanych należą bóle głowy,
zaczerwienienie twarzy, zawroty głowy, puchnięcie nóg. W celu
przezwyciężenia tych skutków opracowano preparaty o przedłużonym
uwalnianiu. Nie radzą sobie one jednak z puchnięciem nóg.
Innym skutkiem ubocznym mogącym powodować dyskomfort u pacjenta

j est podrażnienie przełyku i żołądka. Leki powodują wolniejszy transport
pokarmu z żołądka do j elit. W przypadku niektórych środków z tej klasy
(werapamil, diltiazem i nifedypina) występują także zaparcia.
Blokery kanału wapniowego u większości pacjentów zadziałają skutecznie,

o ile weźmie się pod uwagę wcześniejsze ich dolegliwości. Najlepiej sprawdzają
się w przypadku nadciśnienia niskoreninowego (naj częstsze u osób starszych
i przedstawicieli populacj i afroamerykańskiej ) . Oczywiście u ludzi starszych
równie powszechnie występuj ą przypadki niewydolności serca i zawały,
więc należy mieć ten fakt na uwadze.
Duże znaczenie maj ą interakcje z innymi lekami. Na przykład może doj ść

do zablokowania metabolizmu digoksyny, ważnej substancji w leczeniu chorób
serca, co może doprowadzić do powstania toksycznego stężenia tego związku
w organizmie, a to z kolei do poważnych zaburzeń rytmu serca.
Jako że blokery kanału wapniowego można bezpiecznie stosować w przypadku

cukrzycy, astmy, zaburzeń nerek oraz podwyższonego poziomu cholesterolu,
środki te mogą się przydać, nawet jeśli nie będą lekami pierwszego rzutu
w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
W aptekach można znaleźć wiele środków tej klasy. Dzielą się one na kategorie
według swojej budowy chemicznej :
I
� różna zasadnicza struktura chemiczna (werapamil i diltiazem),
� podobna zasadnicza struktura chemiczna (amlodypina,ft1odypina, isradypina,
nikardypina, nifedypina i nisoldypina)
- nazwy substancji kończą się na -pina.
Zapamiętaj , że bloker kanału wapniowego nie jest podstawowym środkiem

stosowanym w terapii nadciśnienia. Dopiero jeżeli nie wystarczy połączenie
leku moczopędnego i beta-blokera, należy zastanowić się nad blokerem
kanału wapniowego.
Druga grupa leków (których listę otwiera amlodypina) jest nieco bardziej
skuteczna, chociaż diltiazem i werapamil mają mniej skutków ubocznych.
Ś rodki z drugiej grupy niewiele się między sobą różnią, więc można wybrać
najtańszy preparat. Oczywiście decyzja należy do lekarza, ale możesz na nią
wpłynąć, jeśli dzięki lekturze tego rozdziału przygotujesz się do wizyty.
_______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 249
JnhibitorlJ konwertaZIJ aniJiotenslJnlJ

Inhibitory konwertazy angiotensyny wpływają na działanie układu reninowo
angiotensynowo-aldosteronowego (zob. rozdział 4.). Znajdujący się
w organizmie enzym konwertujący angiotensynę przekształca hormon
(angiotensynę I) w angiotensynę II, powodując wzrost ciśnienia. Proces
zachodzi na 2 sposoby: wywołuje bezpośredni skurcz tętnic i powoduje
wydzielanie aldosteronu z nadnerczy, co z kolei prowadzi d o zatrzymywania
soli i wody w organizmie. Inhibitory konwertazy angiotensyny blokują
tymczasem aktywność tego enzymu, zapobiegając produkcji angiotensyny II.
Leki te mogą zwiększyć skuteczność tiazydowych środków moczopędnych,
hamuj ąc tendencj ę organizmu do wydzielania większej ilości aldosteronu
w odpowiedzi na utratę wody i soli.
Poza tym, że leki tego typu zapobiegają wzrostowi ciśnienia krwi, powodują
również j ego spadek. (Angiotensyna II odpowiada za rozkład bradykininy,
hormonu powodl!iącego rozszerzanie naczyń krwionośnych. Bez angiotensyny
II poziom bradykininy wzrasta) .
Ta klasa leków ma szczególną wagę dla osób z niewydolnością serca, chorobą

nerek, cukrzycą i innymi problemami z nerkami. Inhibitory konwertazy
angiotensyny w większym stopniu niż inne środki na nadciśnienie powodują
spowolnienie rozwoj u tych chorób.
Inhibitory konwertazy angiotensyny mają 2 podstawowe zalety:
I
� Nie wpływają na spadek stężenia potasu ani nie powodują zmian poziomu
cholesterolu, cukru czy kwasu moczowego we krwi.
� Maj ą mało skutków ubocznych.
Niemniej należy wymienić również pewne działania niepożądane :
� Leki tego typu mogą podwyższyć poziom potasu w surowicy krwi

(zwłaszcza u pacjentów z niewydolnością serca, cukrzycą bądź ograniczoną
czynnością nerek) , hamuj ąc produkcję aldosteronu.
� Mogą doprowadzić do anormalnie niskiego ciśnienia tętniczego, jeśli
obj ętość krwi w organizmie pacjenta ma obniżoną wartość (na przykład
w wyniku leczenia środkiem moczopędnym) .
� Mogą powodować niezwykle uciążliwy suchy kaszel (20-procentowe
prawdopodobieństwo) .
� Rzadko wywołują wysypkę, utratę smaku oraz spadek liczby białych
krwinek.
1,/
Bardzo rzadkim, ale czasami śmiertelnym w skutkach powikłaniem jest

obrzęk naczynioruchowy prowadzący do poważnego spuchnięcia gardła,
które może utrudnić oddychanie. Jeżeli wystąpią takie objawy,
,/
natychmiast należy odstawić lek.
Inhibitorów konwertazy angiotensyny nie należy:
,/,/
łączyć z oszczędzaj ącymi potas środkami moczopędnymi bądź
spironolaktonem - kombinacja może być niebezpieczna, gdyż oba
leki powoduj ą wzrost ilości potasu we krwi;
stosować w okresie ciąży albo podczas jej planowania, ponieważ leki
mogą uszkodzić rozwijaj ący się płód;
stosować w okresie karmienia piersią (żeby nie zaszkodzić niemowlęciu) .
Tego typu leki nie są tak skuteczne u Mroamerykanów, chyba że poda sięje
w połączeniu z e środkiem moczopędnym (prawdopodobnie chodzi o to,
że za nadciśnienie nie odpowiada tujuż angiotensyna II). Jednakże osoby
starsze z nadciśnieniem powodowanym właśnie przez angiotensynę II
reaguj ą na ten rodzaj inhibitorów jak ludzie młodzi.
W porównaniu ze środkami moczopędnymi, beta-blokerami czy blokerami

kanału wapniowego inhibitory konwertazy angiotensyny nie obniżają tak
skutecznie ciśnienia tętniczego. Pod względem zaś wskaźnika podatności
na choroby i współczynnika zgonów inhibitory są mniej skuteczne od leków
moczopędnych i beta-blokerów, ale lepiej działają niż blokery kanału
wapmowego.
Do wyboru jest spora liczba leków tego typu. Rozpoznasz je po końcówce -pryl
(benazepryl, enalapryl, perindopryl, kaptopryl, ramipryl, trandolapryl). "Po co ich
aż tyle?" - możesz zapytać. Cóż, sam nie wiem. Inhibitory konwertazy
angiotensyny nie są, co prawda, naj częściej stosowanym lekiem na
nadciśnienie, ale można ich użyć, gdy zastosowanie diuretyków lub beta
blokerów nie wchodzi w grę. Leki te mają też szczególne znaczenie w leczeniu
nadciśnienia u osób z niewydolnością serca albo cukrzycową chorobą nerek.
Są W)jątkowe również dlatego, że nie towarzyszy im większość powszechnych
skutków ubocznych.
Jak się wybiera właściwy inhibitor? Na to pytanie trochę łatwiej odpowiedzieć.

Prawdopodobnie lepszym rozwiązaniem jest lek przY.i mowany raz dziennie,
chociaż większość i tak trzeba zażywać dwukrotnie w ciągu dnia w przypadku
podwyższenia dawki. Sugeruję też wybór naj tańszego preparatu.
______ Rozdział 1 3: Terapia lekowa 25 1
810kerIJ receptora aniJiotenslJnlJ J J

W przeciwieństwie do inhibitorów konwertazy angiotensyny (które hamują
działanie enzymu konwertującego angiotensynę) bloker receptora angiotensyny II
nie dopuszcza do przyłączenia się enzymu do swojego receptora, powodującego
kurczenie się tętnic i uwalnianie aldosteronu. Blokery te należy zastosować,
ponieważ inhibitory konwertazy angiotensY!lY nie blokują skutecznie innych
enzymów wytwarzających angiotensynę II. Srodki te mogą zaś prawie
całkowicie wyeliminować działanie angiotensyny II. Nazwy leków z tej
grupy kończą się na -sartan (kandesartan, irbesartan, losartan) .
Blokery receptora angiotensyny II, tak samo jak inhibitory konwertazy

angiotensyny, są do siebie podobne. Zalety ich stosowania są następujące:
<t' Blokery receptora angiotensyny II skutecznie cofaj ą chorobę nerek

towarzyszącą cukrzycy, nawet kiedy leki (irbesartan i losartan) w niewielkim
tylko stopniu obniżą ciśnienie.
<t' Są względnie pozbawione działań niepożądanych, chociaż mogą podnieść
poziom potasu (proces podobny do działania inhibitorów konwertazy
angiotensyny) .
<t' W organizmie zachodzi ich rozkład na substancje nieaktywne, więc ich
usuwanie z ciała nie zależy od pracy wątroby ani nerek.
<t' Nie zmieniają stężenia cholesterolu, nie podnoszą poziomu kwasu
moczowego, nie podwyższają zawartości glukozy we krwi.
<t' Nie powodują suchego kaszlujak inhibitory konwertazy angiotensyny.
Niekiedy pacjenci (poniżej 1 procenta osób stosujących tego typu leki) skarżą
się na ból lub zawroty głowy i muszą dostawić środek. W rzadkich przypadkach
dochodzi do obrzęku twarzy. W tej klasie leków interakcje z innymi
farmaceutykami nie stanowią problemu.
Tak samo j ak inhibitory konwertazy angiotensyny, blokery receptora

angiotensyny II nie powinny być przepisywane kobietom w ciąży ani w okresie
karmienia piersią, ani nawet paniom planującym poczęcie w najbliższym czasie.
Zapamiętaj : blokery receptora angiotensyny II nie są lekiem pierwszego

rzutu w leczeniu nadciśnienia tętniczego, ponieważ nie wszystkie w tym
samym stopniu obniżają ciśnienie krwi. Jeśli to możliwe, poproś lekarza
o przepisanie naj tańszego preparatu, który można przyjmować raz dziennie.
Uwaga! Blokery receptora angiotensyny II są droższes od inhibitorów

konwertazy angiotensyny. Czy jednak są lepsze? Nic na to nie wskazuje.
Niemniej środki te mogą stanowić dobre rozwiązane dla osób, które nie
mogą znieść kaszlu powodowanego przez inhibitory.
5 Koszt miesięcznej terapii to około 80 - 90 zł - przyp. red.

WIJbór leku
Skoro j uż wiesz wszystko na temat leków na nadciśnienie, jesteś gotów, by
zastosować te informacje w praktyce. Oczywiście to lekarz podejmie decyzję
o tym, jakie środki medyczne należy zastosować, ale Ty również masz prawo
wywarcia na nią wpływu, gdyż lek przeniknie przecież do Twojego organizmu,
a nie medyka. Niestety, czasami nawet naj inteligentniej si lekarze opierają
swoje decyzje n a błędnych informacjach. Oczywiście nie chodzi tutaj o to,
która oferta firmy farmaceutycznej zostanie najatrakcyjniej przedstawiona
przez j ej przedstawiciela, problem w tym, że lekarz może po prostu słyszeć
o j akimś leku częściej niż o innych. Tymczasem takie medyczne wybory
powinny być zawsze poparte dowodami naukowymi wskazującymi na to,
że określony środekjest naj lepszy w danej sytuacj i.
Leczenie nadciśnienia bez powikłań

Podstawowe zasady rozpoczęcia terapii lekowej :
1 . ]eżelijest taka możliwość, stosuj lek, który jest tani, ma mało
skutków ubocznych i może być zażywany tylko raz dziennie.
2. Rozpocznij od bardzo małej - powiedzmy od połowy -
zalecanej dawki. To szczególnie ważna zasada dla osób starszych,
które przY.imuj ą wiele środków medycznych i cierpią na inne choroby,
na przykład niewydolność serca, schorzenia nerek czy wątroby.
3. Powoli zwiększaj dawkę, aż osiągniesz pożądany efekt.
4. Nie przesadzaj z dawką drugiego leku o innym działaniu,
jeżeli poziom Twojego ciśnienia nie jest uregulowany.
Zacznij od małej dawki i stopniowo ją zwiększaj .
5. Przerwij stosowanie leku i sięgnij po środek o innym mechanizmie
działania, jeżeli trudno Ci będzie znieść skutki uboczne
pierwszego.
6. Zawsze sprawdzaj, czy przepisanego leku wystarczy Ci
do następnej wizyty u lekarza (od razu się na nią umów).
7. Łatwiej Ci będzie dostosować się do rytmu prz}jmowania leków,
jeżeli zrozumiesz konieczność ich stosowania, poznasz
szczegółowe założenia terapii i możliwe skutki uboczne
- po to zresztą powstała ta książka. Największą przeszkodą
w skutecznym leczeniu j est brak "posłuszeństwa" ze strony pacjenta.
Zasady te opierają się na założeniu, że nie cierpisz na niewydolność serca,

choroby oczu, nerek, nie przechodziłeś zawału serca i nie spotkały Cię inne
powikłania. Generalnie rzecz biorąc, straciłeś na wadze, zacząłeś ćwiczyć,
ograniczyłeś spożycie soli i wypróbowałeś jedną lub kilka metod alternatywnych,

opisanych w rozdziale 12., ale Twój lekarz po kilku pomiarach Twojego
ciśnienia doszedł do wniosku, że wciąż jest za wysokie i należy leczyć j e
farmakologicznie.
Kolej ne kroki:
1 . Rozpocznij leczenie od niskiej dawki środka moczopędnego,
najlepiej hydrochlorotiazydu.
Poczekaj co naj mniej 2 tygodnie na efekt obniżenia ciśnienia, a co kilka
tygodni sprawdzaj poziom potasu we krwi.
2. Jeżeli stężenie potasu osiągnie zbyt niską wartość, wprowadź
środek oszczędzający potas, najlepiej amiloryd.
3. Jeżeli zajdzie taka konieczność, wprowadź lek z klasy beta
blokerów, pamiętając, że nie ma sensu zwiększać dawki
hydrochlorotiazydu, gdyż to już nie wpłynie na obniżenie
ciśnienia.
Próby kliniczne przeszedł propranolol, więc możesz zacząć od niego.
Niektórzy lekarze zalecają rozpoczęcie terapii od kombinacji pewnych leków

(na przykład chlorowodorku propranololu i hydrochlorotiazydu) i pominięcie
kroku nr 1 . Jeżeli ciśnienie j est tylko nieznacznie podwyższone, nie ma
potrzeby stosowania takiej kombinacji.
Leczenie nadciśnienia z powikłaniami

Do odstawienia leków moczopędnych może zmusić Cię wiele różnych
powikłań. Należy wtedy sięgnąć po środek, który poradzi sobie i z nadciśnieniem,
i z komplikacj ami. Niżej lista naj częstszych powikłań i metod ich leczenia:
� Ból w klatce piersiowej związany z chorobą tętnic wieńcowych

oraz nadciśnieniem pozytywnie reaguje na beta-blokery bądź blokery
kanału wapniowego.
� Cukrzycowa choroba nerek i nadciśnienie naj lepiej potraktować
inhibitorem konwertazy angiotensyny albo jednym z blokerów
receptora angiotensyny II.
� Nieprawidłowe wyniki badania poziomu cholesterolu we krwi
i nadciśnienie powinno leczyć się beta-blokerami, które nie powodują
dalszych powikłań.
� Na drżenie rąk i nadciśnienie może dobrze wpłynąć leczenie
pewnymi beta-blokerami, na przykład propranololem i nadololem.
,/ Zawał mięśnia sercowego w połączeniu z nadciśnieniem należy

leczyć beta-blokerem i inhibitorem konwertazy angiotensyny (leki
pierwszego wyboru).
,/ Niewydolność serca naj lepiej reaguje na inhibitor konwertazy
angiotensyny i środek moczopędny. W roli diuretyku powinien znaleźć
się silniej szy pętlowy lek moczopędny (nietiazydowy) , ponieważ
j ednym z podstawowych problemów jest nadmiar płynu w organizmie.
,/ Anomalie rytmu serca i nadciśnienie odnotowują poprawę po
zastosowaniu beta-blokerów bądź blokerów kanału wapniowego,
na przykład werapamilu lub diltiazemu, a nie nifedypiny.
,/ Nadczynność tarczycy i nadciśnienie najlepiej poratować
beta-blokerem.
,/ Migrenowe bóle głowy i nadciśnienie lepiej reagują na pewne
beta-blokery (propranolol lub nadolol) bądź blokery kanału
wapniowego (werapamil lub diltiazem) .
,/ Operacja będzie bezpieczniejsza,jeżeli pacjent cierpiący na
nadciśnienie będzie stosował beta-blokery.
GdlJ zawiedzie lek pierwszefJo wIJboru . . .

Jeżeli przepisany lek nie doprowadzi do spadku ciśnienia poniżej
1 40/90 mm Hg, należy podj ąć dalsze działania:
,/ Jeżeli poziom ciśnienia pozostaje bez zmian albo trudno Ci znieść

skutki uboczne, stosuje się lek z innej klasy.
Jeśli nie można zastosować środków moczopędnych ani beta-blokerów,
następny krok to inhibitory konwertazy angiotensyny.
,/ Jeżeli nadciśnienie poddane zostało jedynie częściowej regulacj i,
wprowadza się drugi lek z innej klasy.
Jeśli do tej pory nie zastosowano środka moczopędnego, należy
wprowadzić go na tym etapie.
,/ Jeżeli wartość ciśnienia wciąż wynosi więcej niż 140/90 mm Hg,
wprowadza się trzeci lek.
Powinieneś zobaczyć się z lekarzem w ciągu miesiąca od zmiany leku.
Nawet j eśli do regulacj i ciśnienia potrzebujesz kilku różnych leków,

niekoniecznie oznacza to, że będziesz je brał do końca swoich dni. Jeżeli uda
Ci się schudnąć bądź zastosować którąś z metod opisanych w rozdziałach 8.
- 12., może będziesz mógł zmniej szyć dawkę albo nawet odstawić niektóre
środki. Po roku kontrolowania ciśnienia za pomocą leków (nawet gdy nie

doszło do poprawy na innych poziomach) postaraj się pod nadzorem lekarza
ograniczyć dawki niektórych medykamentów.
Wartość ciśnienia, j akie powinna osiągnąć osoba cierpiąca na cukrzycę lub

chorobę nerek, jest nawet niższa od 120/80 mm Hg.
Jak pamiętać o braniu leków]

Skoro jużj esteś ekspertem od środków na nadciśnienie i wiesz, jaką pigułkę
należy połknąć w jakich okolicznościach, pewnie chciałbyś konsekwentnie
przyj mować swoje lekarstwa. Co takiego? Mówisz, że czasami o tym
zapominasz? Niżej znaj dziesz wskazówki, j ak sprawić, żeby sięganie
po tabletkę weszło Ci w nawyk:
<t' Postaraj się przyjmować leki o tej samej porze każdego dnia.
<t' Skojarz branie leków zjakąś inną czynnością, na przykład myciem zębów.
<t' Połykaj tabletki, które należy przyjmować w czasie jedzenia, podczas
tych samych posiłków.
<t' Spraw sobie plastikowe pudełeczko z przegródkami odpowiadającymi
dniom tygodnia; wypełniaj je na początku tygodnia.
<t' W całym domu rozwieś karteczki z uwagami przypominaj ącymi Ci
o wzięciu leku.
$fttllE <t' Ustaw budzik tak, żeby przypominał Ci o wzięciu leku.
f(l) Jeżeli zapomnisz o wzięciu dawki, nie podwaj aj kolejnej ! Po prostu przyjmuj
lek tak,j akbyś o tamtej wcale nie zapomniał.
Działania niepożqdane
Duże znaczenie ma świadomość skutków ubocznych. Leki opisane w tym
rozdziale są wspaniałe, ale nie idealne. Z wszystkimi łączą się bowiem jakieś
działania niepożądane. Niektóre z nich są tak dotkliwe, że pacjent musi
odstawić lek. Jeżeli zauważysz zatem powodującą dyskomfort zmianę po
rozpoczęciu przY.i mowania nowego preparatu na nadciśnienie, łatwo
rozpoznasz, który środek należy za to winić. Czasami jednak skutki uboczne
stają się wyrazne dopiero po kilku miesiącach stosowania leku. W innych
sytuacj ach dodanie nowego środka (na przykład leczącego inną chorobę)
uwidacznia j akieś działanie niepożądane pierwszego.
256 Część I I I : Leczenie (albo profilaktyka) nadciśnienia tętniczego __ _ _ _ _ __
Poniższy wykaz łączy wiele z tych działań z mogącymije wywoływać lekami

na nadciśnienie :
Działanie niepożądane Lek mogący je powodować

Anemia Metyldopa
Bardzo niskie ciśnienie krwi Inhibitory konwertazy angiotensyny
Bezsenność i zaburzenia snu Beta-blokery
Biegunka Oszczędzające potas leki moczopędne i beta-blokery
Ból głowy Wazodilatory, blokery kanału wapniowego
i inhibitory konwertazy angiotensyny
Bóle mięśni Wszystkie środki moczopędne
Częstsze oddawanie moczu Wszystkie środki moczopędne i beta-blokery
Depresja Klonidyna i blokery kanału wapniowego
Dezorientacja Wszystkie środki moczopędne
Dolegliwości żołądkowe Beta-blokery, środki moczopędne i blokery
receptora angiotensyny II
Gorączka Metyldopa i labetalol
Gwałtowny rytm serca Wazodilatory
Kłopoty z erekcją Tiazydowe środki moczopędne, spironolakton
i metyldopa
Mlekotok Metyldopa i spironolakton
Nadmierne owłosienie Spironolakton
Nieregularne miesiączkowanie Spironolakton
Niewydolność serca Antagoniści receptora adrenergicznego alfa 1
i wazodilatory
Nudności i wymioty Wszystkie środki moczopędne
Obniżenie poziomu dobrego Beta-blokery
cholesterolu
Opuchnięte i wrażliwe dziąsła Blokery kanału wapniowego
Osłabienie Wszystkie środki moczopędne
Ospałość Alfa- i beta-blokery
Podrażnienie przełyku Blokery kanału wapniowego
Powiększenie piersi Spironolakton
Pragnienie Wszystkie środki moczopędne
Puchnięcie brzucha Oszczędzające potas leki moczopędne
Puchnięcie nóg Wazodilatory i blokery kanału wapniowego
Działanie niepożądane Lek mogący je powodować
Senność Metyidopa, klonidyna

Spadek liczby białych krwinek Inhibitory konwertazy angiotensyny
Suche oczy Klonidyna
Suchość w ustach Wszystkie środki moczopędne, metyidopa,
klonidyna
Suchy kaszel Inhibitory konwertazy angiotensyny
Uszkodzenie wątroby Metyldopa
Utrata słuchu Pętlowe leki moczopędne
Utrata smaku Inhibitory konwertazy angiotensyny
Wrażliwość na zimno Alfa- i beta-blokery
Wrażliwość na światło słoneczne Beta-blokery i środki moczopędne
Wyraziste sny bądź koszmary senne Klonidyna i beta-blokery
Wysypka Wszystkie środki moczopędne i inhibitory
konwertazy angiotensyny
Wzrost cholesterolu Tiazydowe środki moczopędne
Wzrost stężenia cukru we krwi Wszystkie środki moczopędne i beta-blokery
Zaostrzenie astmy Beta-blokery i środki moczopędne
Zaparcia Blokery kanału wapniowego i środki moczopędne
Zawroty głowy Wszystkie środki moczopędne, labetalol
i doksazosyna
Zespół tocznia Hydralazyna
Zmęczenie Beta-blokery i doksazosyna
Jeżeli któreś z działań niepożądanych podanych wyżej oddaje Twój stan,

porozmawiaj z lekarzem i pomyśl o zmniejszeniu dawki bądź zmianie środka
na preparat z innej klasy leków.
W zestawieniu pominąłem wiele rzadziej spotykanych problemów. Jeżeli

wystąpi u Ciebie j akiś niezwykły objaw po zastosowaniu nowego leku na
nadciśnienie, koniecznie skontaktuj się z lekarzem i pomyśl o obniżeniu
dawki bądź zmianie leku.
Ogólnie rzecz biorąc, leki z jednej klasy mają te same skutki uboczne. Zeby
zatem pozbyć się irytującego efektu, musisz zmienić preparat na farmaceutyk
z innej klasy leków.
Jdentljfikacja nazw handlowljch

Ile leków, tyle nazw handlowych. Skąd masz wiedzieć, co bierzesz, a tym
bardziej zjakim skutkiem? Z jakimi działaniami niepożądanymi możesz się
zetknąć? Lekarze najczęściej używają nazwy handlowej leku, ponieważ łatwiej
jest im ją zapamiętać niż nazwę substancj i czynnej . Firmy farmaceutyczne
również pragną, żeby lekarze pamiętali ich środek, wypisując receptę, więc
nadaj ą mu zapadaj ącą w pamięć nazwę.
Zawsze prowadź uaktualnioną listę wszystkich przyjmowanych leków,

naj lepiej układaj ją według nazw handlowych i międzynarodowych. Zapisz
również sposób dawkowania każdego środka. Taki rejestr oszczędzi Twojemu
lekarzowi wiele pracy, kiedy będzie chciał wypisać Ci nową receptę. Nowy
lekarz dowie się z niego więcej na temat Twojego zdrowia.
Część IV
Grupy wymagające
szczególnej opieki
The 5th Wave
Czasami uczucie ścisku w piersiach może

świadczyć o nadciśnieniu . V pani męża jednak
wystarczyło poluzować pasek
w tej części. . .
Z upełnie oddzielnie należy omówić pewne grupy w obrębie
społeczeństwa, które również narażone są na powstanie
nadciśnienia tętniczego. Szczególnie u dzieci, osób starszych
i kobiet w ciąży mogą wystąpić problemy zdrowotne wymagające
całkowicie odrębnego leczenia. Jeżeli należysz do jednej z tych
grup albo kochasz taką osobę, w części IV znajdziesz wszystko,
co powinieneś wiedzieć o nadciśnieniu.
Rozdział 1 4
Osoby starsze
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Nauczysz troszczyć się o tych, którzy nie mogą się sami sobą zająć.
� Znajdziesz informacje na temat nadciśnienia tętniczego u osób starszych.
� Skoncentrujesz się na specjalnych wymogach żywieniowych i zmianach trybu życia.
� Dowiesz się, jakie leki obniżają ciśnienie.
� Postarasz się zapobiec spadkom ciśnienia krwi.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
K dłużej i cieszą się coraz lepszym zdrowiem. Jednak przyjmijmy - dla

im są osoby starsze ? To ruchoma definicja, ponieważ ludzie żyją coraz
celów tego rozdziału - że starsze lata zaczynają się po 65. roku. Takich osób
jest coraz więcej. Na przykład w 2000 roku 1 na 8 Amerykanów był w starszym
wieku, ale już w 2030 roku 1 na 5 (70 mln) będzie pasował do tej kategorii1•
Poza tym, że społeczeństwo się starzeje, wzrasta również liczba osób
mających ponad 1 00 lat. Właśnie dlatego za 30 lat problemy osób starszych
staną się głównym wyzwaniem ludzkości.
Osoby starsze różnią się od pozostałych grup populacji (chociaż sam coraz
bardziej zaczynam się do nich upodabniać). Ogólnie rzecz biorąc, tacy ludzie
są całkiem zdrowi, ale:
./ Przeciętnie cierpią na więcej niż jedną chorobę.

./ Często mają problemy z pamięcią, przez co trudniej im regularnie
zażywać leki.
./ Często przyjmują różne rodzaje leków, co powoduje problem interakcji
zachodzących między tymi środkami.
./ Może nie odżywiają się tak dobrze jak w młodszym wieku.
./ Mogą cierpieć na częściową utratę funkcji nerek.
./ Mogą mieć problemy ze wzrokiem.
1 Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2030 roku 1 na 4 Polaków będzie w wieku
emerytalnym - przyp. tłum.
262 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
U osób starszych występuj e również większe ryzyko udaru mózgu

(zob. rozdział 7.) albo zawału mięśnia sercowego (zob. rozdział 5.),jednak
podjęcie kontroli nad ciśnieniem krwi zmniejsza to prawdopodobieństwo aż
o 25 procent. Badanie, którego wyniki opublikowano w lutym 1992 roku
w British MedicalJournal, wykazało, że zastosowanie leków na nadciśnienie
u osób starszych, w wieku 65 74 lat, zmniejszyło liczbę przypadków udaru
-
mózgu o 25 procent, a zawałów serca - o 17 procent.
Zapadalność na nadciśnienie tętnicze u osób starszych osiąga niezwykle

wysokie wartości. W grupie wiekowej 75 lat i więcej na chorobę cierpi
75 procent kobiet i 65 procent mężczyzn.
Kiedy piszę te słowa, trwaj ą prace badawcze w ramach projektu Hypertension

in the Very Elderly Trial2 (kluczowego badania w Anglii) , które mają wykazać,
j aki wpływ ma kontrola ciśnienia krwi na zdrowie ludzi po 80. roku życia.
Badanie pilotażowe z udziałem 1283 pacjentów, opisane na łamachJournal
ofHypertension w grudniu 2003 roku, dowiodło sporej redukcj i przypadków
udarów mózgu i zawałów serca. Powstało jednak również pytanie o zbyt
wysoką całościową liczbę przypadków zgonów wśród osób faktycznie leczonych
w porównaniu z pacjentami, którzy otrzymywali placebo. (Placebo jako
środek niemający wartości farmakologicznej nie powinno mieć żadnego
wpływu na poziom ciśnienia) . Ostateczny raport powinien pojawić się wkrótce.
Jednakjuż teraz istnieje wiele danych, które naprawdę przemawiają na korzyść

działań reguluj ących ciśnienie tętnicze u osób starszych. Zatem niezależnie
od tego, czy sam jesteś w zaawansowanym wieku, czy bliska Ci osoba, radzę,
żebyś nie czekał na wyniki tego eksperymentu i zajął się kontrolą ciśnienia.
Przeczytaj też ten rozdział. Pomoże Ci on bowiem zrozumieć WY.i ątkowe
kwestie związane z nadciśnieniem u osób w starszym wieku i odpowiednio
się do nich ustosunkować.
Ocena sprawności umlj.s/owej

Jeżeli pojawia się podejrzenie, że starsza osoba nie będzie mogła samodzielnie
przY.imować leków, prawidłowo się odżywiać i ćwiczyć, należy poddać ocenie
jej wydolność umysłową. W tym celu lekarz może przeprowadzić krótkie
badanie, sprawdzając następujące umiejętności:
ol' orientację czasową (dzień i rok) i przestrzenną (miejsce i województwo) ;

ol' zdolność powtarzania nazw, czytania, pisania, rysowania, liczenia,
nazywania przedmiotów i zapamiętywania rzeczy uprzednio podanych;
ol' rozumienie.
2 Nadciśnienie tętnicze na próbie osób w bardzo podeszłym wieku -przyp. tłum.

_______ Rozdział 1 4: Osoby starsze 263
Podczas tego typu testów otrzymuje się określoną liczbę punktów. Jednym
z nich jest tzw. skala Folsteina (ang. Mini-Mental State Examination) oceniająca
stan umysłowy pacjenta. Przeprowadzenie badania zajmuje tylko 10 minut.
Maksymalnie można uzyskać 30 punktów. Osoba, która zdobędzie mniej
niż 26, naj prawdopodobniej cierpi na jakąś niewydolność umysłową, którą
trzeba poddać dalszym badaniom. Taki test to dobry punkt odniesienia dla
osób w starszym wieku w ogóle, a nie tylko dla chorych na nadciśnienie
tętnicze. Można go przeprowadzać co jakiś czas, żeby sprawdzić, czy stan
pacjenta nie uległ pogorszeniu. Badanie pozwala również na stwierdzenie,
czy utrata sprawności umysłowej ma związek z lekami.
Lekarz powinien poddawać bliską Ci osobę krótkiemu badaniu wydolności

intelektualnej przy okazji każdej jej wizyty w gabinecie. W ten sposób sprawdzi,
czy pacjent może sam się o siebie troszczyć. Skrócony test sprawności umysłowej
(według Hodgkinsona) zajmuje jedynie 2 minuty, a przecież doskonale
sprawdza się j ako rutynowe badanie. Można je również przeprowadzić
w domu.
Jeżeli doj dzie do upośledzenia w jakimś stopniu funkcji poznawczych, nie

należy oczekiwać, że starsza osoba weźmie na siebie odpowiedzialność za
własne zdrowie (zwłaszcza przY.i mowanie leków) . Zająć się tym musisz Ty
albo profesjonalny opiekun medyczny - w domu, w ośrodku opieki lub
domu spokojnej starości.
Ocena ciśnienia krwi

U ludzi zamieszkujących wysoko uprzemysłowione kraje skurczowe
ciśnienie tętnicze wzrasta wraz z wiekiem. Z kolei ciśnienie rozkurczowe
zaczyna się wyrównywać około 55. 60. roku życia, a następnie spada.
-
Spowodowane jest to zwiększającym się wraz z wiekiem stopniem

zesztywnienia tętnic. (Zob. rozdział 2 . , gdzie znajdziesz podstawowe
informacj e na temat ciśnienia skurczowego i rozkurczowego) .
Zmiany poziomu ciśnienia krwi u osoby starszej mogą mieć nieznaną

przyczynę lub wynikać z jakiej ś choroby. Wzrost ciśnienia mogą też
spowodować inne czynniki, na przykład środki farmakologiczne.
W kolejnych punktach podam Ci to, co powinieneś wiedzieć na temat
potencjalnego rozwoj u sytuacj i.
Pierwotne nadciśnienie tętnicze

Prawie wszystkie przypadki nadciśnienia tętniczego u osób starszych mają
charakter pierwotny (przyczyna nadciśnienia jest nieznana). Maj ą one również
postać izolowanego nadciśnienia skurczowego (ciśnienie skurczowe osiąga wartość
powyżej 140 mm Hg, a rozkurczowe poniżej 90 mm Hg). U osób starszych

poziom ciśnienia skurczowego może zwiastować udar mózgu albo atak serca.
Z kolei podwyższenie ciśnienia rozkurczowego wcale nie stanowi takiego
samego zagrożenia jak u osoby młodszej . Naj częściej izolowane nadciśnienie
rozkurczowe (ciśnienie skurczowe osiąga wartość poniżej 140 mm Hg,
a rozkurczowe powyżej 90 mm Hg) nie niesie zbyt wielkiego ryzyka dla
osób w podeszłym wieku. Uwaga! Pacjent, u którego wykryje się izolowane
ciśnienie rozkurczowe wyższe niż 105 mm Hg, wymaga jednak pewnego
leczenia, szczególnie gdy występują u niego powikłania indukowane
nadciśnieniem.
Jeżeli Ty albo bliska Ci osoba macie powyżej 65 lat życia i przy kilku
okazjach pomiar ciśnienia (skurczowego) wykazał wartość wyższą niż 140
mm Hg, musicie poddać się j akiemuś leczeniu, zmodyfikować swój tryb
życia albo zacząć brać leki, żeby j e obniżyć. Odwiedźcie lekarza i omówcie
z nim plan terapii.
Naj częściej nadciśnienie tętnicze u osoby starszej diagnozuje się podczas

rutynowego badania albo w ramach badań przesiewowych w szpitalu bądź
aptece. Jednak około 10 procent przypadków rozwijającej sięjuż od lat
choroby odkrywa się w chwili, gdy zachodzi poważne powikłanie, na
przykład udar mózgu lub zawał serca.
Z j akiegoś powodu starsze kobiety rzadziej się prawidłowo leczą niż starsi
mężczyźni. Upewnij się zatem, że Twoja matka poddaje się badaniom
i leczeniu!
Problemy z wykrywaniem pseudonadciśnienia

Pseudonadciśnienie to schorzenie wynikające ./ brak oznak innych komplikacji wynikających
ze zwapnienia tętnic. Wapń wraz z wiekiem z nadciśnienia,
zaczyna się odkładać wzdłuż tętnic, a jego złogi ./ brak zmian w poziomie ciśnienia krwi mimo
mogą doprowadzić do nieprecyzyjnego odczytu właściwego leczenia,
wartości ciśnienia (tętnica nie ulega ściśnięciu ./ objawy niskiego ciśnienia mimo pomiarów
przez nadmuchany mankiet ciśnieniomierza) . wskazujących na prawidłowe lub nawet wy
I tak nawet jeśli ciśnienie wewnątrz tętnicy ma sokie ciśnienie.
normalną wartość, urządzenie może je odczytać
Lekarz może zastosować inne metody pomia
jako wysokie (nawet o 20 - 30 mm Hg powy
rowe i w ten sposób skontrolować możliwość
żej faktycznej wartości). Wskazuje na to kilka
pseudonadciśnienia.
objawów:
Wtórne nadciśnienie tętnicze

Wtórne nadciśnienie tętnicze oznacza, że choroba jest bezpośrednim skutkiem
j akiegoś konkretnego schorzenia lub zaburzenia. Kiedy choroba zniknie albo
zostanie wyleczona, ciśnienie zazwyczaj się obniża. r.:w rozdziale 4. znajdziesz
wiele przykładów rozmaitych przyczyn nadciśnienia wtórnego). Jednak
mimo że nadciśnienie u osób starszych rzadko kiedy (prawdopodobnie
w mniej niż 1 procent przypadków) jest wynikiem innej choroby, należy
././
brać pod uwagę taką ewentualność (i zastanowić się nad potencjalną terapią) ,
gdy zaj dą następujące okoliczności:
././
rozwój nadciśnienia po 60. roku życia,
brak wpływu 3 lub więcej leków na uregulowanie ciśnienia krwi,
objawy lub wyniki badań laboratofY.inych sugerujące nadciśnienie wtórne,
niski poziom potasu przed zażyciem leków albo po przyjęciu małej
dawki tiazydowych środków moczopędnych (zob. rozdział 1 3 . , w którym
./
znaj dziesz więcej informacj i na temat tej klasy środków
farmakologicznych) ,
dalszy spadek wydolności nerek mimo prawidłowej kontroli ciśnienia
krwi.
Działania mające na celu ocenę stanu pacjenta oraz podjęcie jego leczenia
opisano w rozdziale 4. Uwaga! Nadciśnienie wtórne u osób starszych -
1././
chociaż powstałe niedawno - zwykle nie cofa się po eliminacj i przyczyny,
ponieważ:
przez dłuższy czas poprzedzało je podwyższone ciśnienie,

osoby starsze maj ą skłonność do nadciśnienia pierwotnego.
Leki podnoszqce ciśnienie krwi

u osób starsz'łch
Wiele starszych osób cierpi na artretyzm i przY.imuje niesteroidowe leki

przeciwzapalne (NLPZ) . Co prawda, prawie codziennie na rynku pojawiają
1./
się nowe środki z tej grupy, j ednak najpowszechniej stosowanymi lekami
przeciwbólowymi (w nawiasie podaję nazwę handlową) są:
./
duże dawki kwasu acetylosalicylowego, na przykład aspirin (2 tabletki
3 lub więcej razy dziennie) ;
celekoksyb (celebrex) ;
,/ diklofenak (voltaren) ;
,/ diilunisal (dolobid) ;
,/ ibuprofen (ibuprofen, ibuprom, nurofen) ;
,/ indometacyna (elmetacin, metindol) ;
,/ nabumeton (coxalgan, nabuton, relifex, rodanol S);
,/ naproksen (naproxen, anapran, apranax, natrax) ;
,/ piroksykam (apo-piroxicam, feldene, ilamexin, hotemin, piroxicam);
,/ sulindak (klinoril, sudaclin) ; zob. punkt "Wskazówka" poniżej .
Starsza osoba, która cierpi na nadciśnienie i przY.imuje NLPZ, powinna go

odstawić, o ile to możliwe, ale dopiero po konsultacji z lekarzem. Otóż
farmaceutyki tego typu, połączone ze środkami na nadciśnienie, hamują
działanie tych drugich i podnoszą poziom ciśnienia krwi.
Dowiedziono, że spośród wymienionych tutaj środków NLPZ jedynie

sulindak nie powoduje wzrostu ciśnienia ani nie blokuje działania leków
na nadciśnienie. Może być on zatem zalecanym lekiem dla starszej osoby
- zwłaszcza z nadciśnieniem - która potrzebuje NLPZ.
Innym czynnikiemj est syndrom białegofartucha (zob. rozdział 2.), który ma

znacznie większe natężenie u osób starszych niż u młodszych pokoleń.
Zjawisko polega na tym, że ciśnienie skurczowe wzrasta nawet o 10 mm Hg,
kiedy pomiaru dokonuj e lekarz, w porównaniu z odczytem uzyskanym
Nieszczęścia chodzą parami. Nerki i nadciśnienie

U zdrowej osoby dopływ krwi do nerek po 30. Osoby w starszym wieku mają również problemy
roku życia zmniejsza się o kolejne 10 procent co ze ściankami naczyń krwionośnych. Wraz z upły
10 lat. Bardzo zatem możliwe, że to właśnie po wem czasu produkcja tlenku azotu (najważniej
stępujące upośledzenie pracy nerek odpowiada szej substancji chemicznej zwiotczającej tkankę
za nadciśnienie tętnicze u osób starszych. Jakość mięśniową ścian tętnic) zmniejsza się, a jej
dopływu krwi do narządów pogarsza się jeszcze niedobory powodują podwyższenie ciśnienia.
bardziej, gdy zaistnieje nadciśnienie lub cukrzy
Poziom epinefryny i norepinefryny (hormonów
ca albo nastąpi zawał serca.
produkowanych przez nadnercza; zob. rozdział 4.)
Podstawowym skutkiem niedostatecznego do we krwi starszych osób zazwyczaj jest podwyż
pływu krwi do nerki jest spadek wydajności or szony i nie spada (choć powinien), nawet gdy
ganu w usuwaniu soli i wody z organizmu. Zastój wzrośnie ciśnienie tętnicze. Hormony te przy
tych substancji przyczynia się zaś do wzrostu czyniają się w ten sposób do podwyższenia
ciśnienia krwi, co jeszcze bardziej zaburza ci śnienia, przyspieszenia pracy serca i zwięk
funkcjonowanie nerek. Proces przypomina błęd szenia stężenia glukozy we krwi.
ne koło.
samodzielnie w domu. I tak starszy człowiek u lekarza może mieć wysokie

ciśnienie, a u siebie w domu - niskie. Właśnie dlatego dobrym rozwiązaniem
j est częste kontrolowanie poziomu ciśnienia. W ten sposób można uzyskać
informację, czy leczenie jest wystarczające, czy nie. Metody pomiaru ciśnienia
omawiam w rozdziale 2.
Właściwe odżljwianie się

w celu obniżenia ciśnienia
Osoby starsze muszą dążyć do tego, żeby dostarczyć swojemu organizmowi
odpowiednią liczbę kilokalorii, witamin i minerałów zaczerpniętych
z właściwych 'Źródeł energii. Jeżeli ograniczą spożycie kilokalorii i zaczną
pochłaniać pokarmy pełne substancji odżywczych, mogą poważnie poprawić
stan swojego ciśnienia.
Wspólne robienie zakupów z osobą starszą pozwala na przekazanie jej

wartościowych informacj i na temat zawartości soli w produktach
żywnościowych, które to dane wskazują etykietki. Pomóż jej dokonać jak
naj lepszych wyborów. Zwykle oznacza to sięgnięcie po naj świeższą żywność.
Niżej wyjaśniam, jak należy kontrolować dietę osoby starszej , i podaję

wskazówki, j ak zmienić j ej sposób odżywiania się n a lepszy.
Kontrola dietlJ.
Ocena diety osoby w starszym wieku pozwala stwierdzić, czy przyjmuje ona
odpowiednią ilość właściwych pokarmów. Jedna z technik polega na
poproszeniujej o notowanie przez 3 dni, co przez ten czas zj ada. Metodą
uzupełniaj ącąjest śledzenie przez nią, ile razy dziennie, tygodniowo lub
miesięcznie sięga po konkretny rodzaj żywności. Jednakże dokładność takiej
oceny może zostać zaburzona przez problemy z pamięcią. W takiej sytuacj i
lekarz może zlecić zbadanie poziomu minerałów i witamin we krwi i w ten
sposób określić, czy w organizmie znajdują się odpowiednie ilości substancj i
odżywczych.
Taka kontrola diety osoby starszej może wskazać na następujące powody do

niepokoju:
I
,/ niskie spożycie witamin i minerałów,
,/ niskie spożycie świeżych warzyw i owoców,
,/ słabe urozmaicenie diety,
I
,/ nadmierne spożycie soli,
,/ niedobory kaloryczne,
,/ częste przypadki złego samopoczucia.
Naj częściej nieodpowiednią dietę prowadzą osoby ubogie i niewykształcone,

ale bywa też, że 'Źle odżywiają się ludzie zamożni.
Z uwagi na wysokie ceny leków wiele starszych osób utrzymuje, iż musi

wybierać między zdrowym sposobem odżywiania się a zakupem
farmaceutyków. Mimo że zagadnienia poruszane w tej książce nie obejmują
kwestii ekonomicznych, te także należy wziąć pod uwagę. Zeby bowiem
terapia nadciśnienia przyniosła j akieś efekty u osób starszych, należy
przestrzegać zarówno wymogów dietetycznych,jak i farmakologicznych.
Dieta DASH
Osoby starsze, które przestrzegają zaleceń diety DASH (opisanej w rozdziale 9. ),
mogą obniżyć swoj e ciśnienie krwi n a tyle, że będzie można odstawić leki na
nadciśnienie. Warto osiągnąć ten cel, gdyż skutki uboczne pewnych lekarstw
i interakcje, jakie między nimi zachodzą, stanowią prawdziwy problem tej
grupy społecznej .
Dodatkowo do korzyści wynikaj ących ze stosowania diety DASH można

zaliczyć to, że:
� ,/ Jest uboga w tłuszcze nasycone i cholesterol. Obniżenie spożycia tych
"� 2 niebezpiecznych substancj i przyczynia się do zmniejszenia ryzyka

wystąpienia u osoby starszej udaru mózgu i zawału mięśnia sercowego.
,/ Obniża liczbę pochłanianych kilokalorii. Ponieważ zapotrzebowanie
energetyczne spada wraz z wiekiem, dieta DASHjest świetnym
sposobem na ograniczenie spożycia kalorii przy jednoczesnym poważnym
obniżeniu ciśnienia i zminimalizowaniu niebezpieczeństwa ataku serca.
Redukcja spożlJcia soli

Jedzenie świeżych pokarmów oraz stosowanie ziół i przypraw zamiast soli to
sprawy zasadnicze w przypadku osób starszych, które wszak są bardziej
narażone na podnoszące ciśnienie krwi działanie soli niż ludzie młodsi.
Im mniej sze spożycie soli, tym niższe ciśnienie krwi.
Kiedy dietę DASH połączy się z redukcją spożycia soli, można osiągnąć
j eszcze lepsze efekty. W rzeczywistości wiele osób starszych, które
przestrzegaj ą wymogów DASH i pochłaniają mniej soli, może w ogóle
uniknąć przyjmowania leków na nadciśnienie. Jednak ograniczenie soli
w diecie może być trudnym przedsięwzięciem z kilku powodów:
,/ Jako że z wiekiem dochodzi do osłabienia zmysłu smaku, starsze osoby

mogą dodawać więcej soli do potraw.
,/ Starsze osoby często mieszkają same i nie zawsze udaje im się spożyć
żywność, zanim zdąży się zepsuć. W konsekwencji muszą polegać na
gotowych pokarmach zawierających sól. Ponadto starsi ludzie zwykle
zjadają więcej gotowej żywności, która może stanowić główne zródło soli.
,/ Starszym osobom może brakować energii albo umiejętności, żeby
przyrządzić zdrowy posiłek.
W rozdziale 1 0. znajdziesz wiele wskazówek na temat unikania soli w diecie.
Zmiana trIJbu żIJcia

ul celu obniżenia ciśnienia
�
Podobnie j ak ograniczenie spożycia soli zwykle obniża poziom ciśnienia
$�
osoby starszej w większym stopniu niż u młodego człowieka, tak modyfikacje
trybu życia zwykle silniej wpływają na spadek ciśnienia u osób w podeszłym
wieku niż u młodych ludzi. Jeśli chodzi o najpoważniejsze zmiany, trzeba
pamiętać, że :
,/ Sprawą kluczowąjest ograniczenie spożycia alkoholu (zob. rozdział 1 1 .).

,/ Rzucenie palenia jest korzystne niezależnie od wieku (zob. rozdział 1 1 .).
,/ Przyda się ograniczenie nadmiernego spożycia kofeiny (więcej niż
2 filiżanki kawy dziennie; zob. rozdział 1 1 . ) .
,/ Zwiększenie codziennej dawki ćwiczeń fizycznych obniża ciśnienie,
ale też na wiele innych sposobów pomaga osobie starszej (na przykład
minimalizuj e ryzyko upadków, wspomaga chudnięcie i dodaje sił
potrzebnych do wykonywania zwykłych czynności; zob. rozdział 12.).
,/ Wprowadzenie do swoj ego trybu życia jogi, medytacj i albo techniki
biologicznego sprzężenia zwrotnego może przyczynić się do obniżenia
ciśnienia (zob. rozdział 12.).
2 70 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
Połączenie zmian trybu życia z właściwą dietą może nawet doprowadzić do

odstawienia środków farmakologicznych. W marcowym numerze magazynu
]oumal ifthe American Medical Association z 1998 roku przedstawiono wyniki
,/,/
eksperymentu (Trial ifNonpharmacologic Interventions in the Elderly) , w ramach
którego 975 kobiet i mężczyzn z nadciśnieniem w wieku 60 - 80 lat podzielono
na 4 grupy pod względem:
,/,/
ograniczenia spożycia soli - do poziom 1800 miligramów dziennie;
utraty na wadze - o co najmniej 4,5 kilograma;
ograniczenia spożycia soli i utraty na wadze - połączenie grupy
redukującej spożycie soli w diecie i grupy mającej stracić na wadze;
1,/,/
grupa kontrolna - brak restrykcji.
Po 3 miesiącach 30 procent uczestników przestało zażywać leki na nadciśnienie.
Naj lepsze wyniki w obniżaniu ciśnienia osiągnęła grupa łączona

(ograniczenie spożycia soli i utraty na wadze) .
Obie grupy - obniżająca spożycie soli i tracąca na wadze - osiągnęły
lepsze wyniki niż grupa kontrolna.
Głównym odkryciem eksperymentu było jednak to, że wprowadzone

modyfikacj e trybu życia przetrwały po zakończeniu badania nawet do 3 lat,
i to także u pacjentów, którzy przez całe dziesięciolecia nie zaznawali ruchu
i hołdowali niezdrowym nawykom żywieniowym.
Inicjatywa o nazwie National Long-Term Care Survey odmalowuje optymistyczny

obraz sytuacj i osób starszych, biorąc pod uwagę przewidywalny współczynnik
inwalidztwa, do którego zalicza również nadciśnienie tętnicze. W eksperymencie
- poczynając od roku 1 982 roku - wzięło udział 35 tysięcy - 40 tysięcy
ludzi, których stan zdrowia kontrolowano co 2 do 5 lat. Nieoczekiwanym
odkryciem jest to, że wskaźnik przewlekłej niepełnosprawności (niezdolności do
,/,/
wykonywania codziennych czynności życiowych, na przykład mycia zębów,
golenia się, mycia i ubierania) wśród osób starszych wydaje się spadać. Dane
statystyczne dowodzą, że :
,/,/
Między 1 982 i 1 989 rokiem zapadalność na przewlekłą
niepełnosprawność spadała w tempie 1 procenta na rok.
Między 1 989 i 1 994 rokiem spadała w tempie 1 ,6 procent rocznie.
Między 1 994 i 1 999 rokiem spadała w tempie 2,6 procent rocznie.
Między 1 999 i 2004 rokiem spadała w tempie 1 ,4 procent rocznie.
3 Ang. Badanie interwencji niefarmakologicznych u osób starszych -przyp. tlum.

4 Program badawczy Amerykańskiego Instytutu Starzenia i Uniwersytetu Duke'a obejmujący ponad
35 tysięcy osób powyżej 65. roku życia (http://www. nltcs.aas.duke.edu/index.htm) -przyp. tlum.
Jeżeli ten współczynnik dalej będzie się obniżał, w roku 2040 statystyki
wykażą 50 procent tego, co było w 2000. To zaś oznacza, że mimo ogromnego
rozrostu populacj i ludzi starszych całkowita liczba osób niepełnosprawnych
w 2040 roku wyniesie tyle samo co w 2000. Głównymi przyczynami takiej
tendencj i są:
I
<t' wprowadzanie przez starszych ludzi zmian do swojego trybu życia,
<t' korzystanie z opieki medycznej .
To przypomina mi historię dosyć niezwykłej pary: 80-letniego mężczyzny,

który zakochał się w 20-latce. Kobieta nalegała, żeby przed ślubem poddali
się badaniom lekarskim. Okazało się, że oboje są w doskonałej kondycji.
Niemniej lekarz dodał: "Niepokoi mnie tylko różnica wieku". Przyszły
małżonek odparł: "Co robić? Jak ona umrze, to umrze".
Stosowanie leków
na obniżenie ciśnienia
Niektórzy pacjenci nie mają ochoty albo możliwości dokonywania zmian
w swoim życiu. Czasami, nawet kiedy naprawdę odrzucą swoje dawne
przyzwyczaj enia, i tak muszą przyjmować lekarstwa sprowadzające ich
ciśnienie do niższego poziomu, zapobiegając w ten sposób chorobie lub
śmierci. Przyda im się więc kilka podstawowych wskazówek:
<t' Osoba starsza powinna przyjmować leki, gdy wartość ciśnienia

skurczowego wykazuj e 1 60 mm Hg lub więcej .
Różnica między 1 40 a 1 60 mm Hg stanowi coś w rodzaju szarej strefy.
Ludzie starsi, u których nie występują powikłania charakterystyczne dla
nadciśnienia, a mają ciśnienie niższe od 160 mm Hg, mogą nie skorzystać
na leczeniu. Kiedy j ednak wystąpi uszkodzenie serca albo naczyń
krwionośnych bądź też udar mózgu, ciśnienie skurczowe o wartości
1 40 - 1 60 mm Hg powinno leczyć się środkami farmakologicznymi.
<t' Bez względu na wiek nie należy przerywać terapii lekowej , o ile tylko
pacjent dobrze rokuje i skutki uboczne są łagodne.
<t' U osób starszych podstawowym lekiem są środki moczopędne, takie
j ak hydrochlorotiazyd, nawet jeśli u pacjenta występuje choroba serca lub
cukrzyca.
<t' Lepiej przY.imować lek raz dziennie niż po podzieleniu na kilka dawek
- dzięki temu leczenie będzie prostsze i tym samym skuteczniej sze.
2 72 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
,/ Starsza osoba powinna zacząć od połowy zalecanej dawki początkowej ,

a następnie stopniowo ją zwiększać, aż jej organizm przyzwyczai się do
leku.
,/ Sprawd'Ź, czy starsza osoba potrafi samodzielnie otworzyć opakowanie
leku, i wie , j ak go przyj mować. Ludzie cierpiący na artretyzm bąd'Ź
problemy ze wzrokiem nie będą umiały otworzyć niektórych specjalnie
zabezpieczonych buteleczek.
,/ Interakcj e zachodzące między poszczególnymi lekami mogą stanowić
podstawowy problem u osób starszych, ponieważ zwykle przyjmują
one pewną liczbę różnych środków. Dlatego wraz z lekarzem - podczas
każdej wizyty - powinny się one starać zmniejszyć liczbę stosowanych
leków.
W kolejnych punktach przedstawię Ci rozmaite możliwości farmakologiczne,

j akie mają do wyboru osoby starsze z nadciśnieniem. W rozdziale 13.
znaj dziesz zaś pełne omówienie terapii lekowej .
Podstawowa terapia lekowa

- tiazlJ.dowe środki moczopędne
Jeżeli osoba starsza cierpi na nadciśnienie, któremu nie towarzyszą
powikłania, pierwszym lekiem powinien być środek z grupy tiazydowych
leków moczopędnych. Uwaga! Chodzi o ten sam środek, który prZ)j muje
młodszy człowiek z nadciśnieniem bez powikłań,j ednak starsza osoba
powinna brać połowę zalecanej dawki. 12,5 miligrama hydrochlorotiazydu
skutkuje u większości osób w podeszłym wieku. Rzadko kiedy trzeba tę
dawkę podnieść aż do 50 miligramów.
Mimo że duże ilości tiazydów mogą doprowadzić do wzrostu cholesterolu

(ludzie starsi często maj ą wysokie stężenie cholesterolu, szkodliwego
tłuszczu, we krwi) , małe dawki naj prawdopodobniej w niewielkim tylko
stopniu oddziałują na poziom tej substancji.
Jeżeli stężenie potasu albo sodu we krwi osoby starszej już jest niskie, ale
poziom wapnia - wysoki, może ona brać leki łączące w sobie tiazydowy
środek moczopędny z tzw. środkiem oszczędzającym potas. Uwaga! Osobom
starszym nie zaleca się przY.imowania suplementów potasu, ponieważ mogą
mieć problem z doustnym ich stosowaniem i usuwaniem nadmiaru za
pośrednictwem nerek.
_______ Rozdział 1 4: Osoby starsze 2 73
DruiJa możliwość - beta-blokerlJ.

Jeżeli pacjent nie może przY.i mować tiazydów, drugim rozwiązaniem są leki
z grupy beta-blokerów (środków beta-adrenolitycznych), które jednak nie są tak
skuteczne j ak te pierwsze, a ich stosowaniu towarzyszy więcej skutków
ubocznych.
Beta-blokery gorzej się też sprawdzają u osób starszych z astmą, przewlekłą

obturacyjną chorobą płuc (POChP) lub poważną niedrożnością naczyń
krwionośnych. Jeżeli jednak tiazydowy środek moczopędny niecałkowicie
wyrówna ciśnienie, można dodatkowo zastosować beta-bloker, który często
nadaje mu zadowalaj ący poziom.
Trzecia możliwość
Blokery kanału wapniowego, inhibitory konwertazy angiotensyny i blokery (antagoniści)
receptora angiotensyny II nie działają tak skutecznie jak tiazydowe środki
moczopędne czy beta-blokery, ale osoby starsze mogą po nie sięgać, gdy te
poprzednie nie mogą być zastosowane zjakiegoś powodu (na przykład alergii
na te leki) . Ś rodki te z całą pewnością obniżają ciśnienie krwi, ale nie
dowiedziono, że minimalizują ryzyko chorób i śmierci związanych
z nadciśnieniem tętniczym.
Leki na nadciśnienie mogą stwarzać pewne zagrożenia, na przykład:
<t' Początkowa dawka inhibitora konwertazy angiotensyny musi zostać

obniżona, jeśli ma go przyjmować osoba starsza. Jeżeli zwykle zaczyna
się od 10 miligramów, powinno się zmniejszyć dawkę do 5 miligramów.
<t' Kiedy inhibitor konwertazy angiotensyny doda się do środka
moczopędnego, niskie ciśnienie krwi może być naprawdę niebezpieczne
- zwłaszcza u osób w starszym wieku. Dla pewności należy odstawić
lek moczopędny na kilka dni przed rozpoczęciem kuracj i inhibitorem.
<t' Inne klasy leków, które oddziałują na pracę mózgu (na przykład
metyIdopa , klonidyna, guanfacyna iguanabenz, a także blokery [antagoniści]
receptora alfa-adrenergicznego) , mają umiarkowane zastosowanie wśród
osób starszych. Te niezwykle silne środki powodują senność i depresję,
a nagły spadek ciśnienia u człowieka znajdującego się w pozycj i stojącej
może się 'Źle skończyć.
2 7fi Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
SlJtuacje WlJjqtkowe
Ból w klatce piersiowej powiązany z chorobą serca jest powszechnym
zj awiskiem u osób starszych. Dlatego pierwszym w kolejności lekiem na
nadciśnienie u ludzi w starszym wieku, którzy odczuwają tego typu bóle
w związku z miażdżycą tętnic (zob. rozdział 5.), jest beta-bloker.
Inhibitory konwertazy angiotensyny mają zaś -jak dowiedziono - przedłużać

życie osobom z niewydolnością zastoinową serca. Po środki te sięga się,
kiedy chorobie serca towarzyszy nadciśnienie tętnicze.
Inhibitory konwertazy angiotensyny oraz blokery receptora angiotensyny II

sprawdzaj ą się wyjątkowo dobrze u starszych pacjentów z nadciśnieniem
i chorobą nerek (często powiązaną z cukrzycą) .
Niebezpieczne spadki ciśnienia

10 procent przedstawicieli starszego pokolenia może borykać się z niedociśnieniem
ortostatycznym (nagłym, poważnym spadkiem ciśnienia krwi o 20 mm Hg
lub więcej po wstaniu z pozycj i siedzącej). Kiedy starszy człowiek ma wysokie
ciśnienie skurczowe, cukrzycę lub niewydolność nadnerczy, częstotliwość tego
typu incydentów może przybrać na sile. Do objawów zalicza się niewyraźne
widzenie, zamroczenie, zawroty głowy, a nawet utratę przytomności.
Niedociśnienie ortostatyczne u osób starszych można W)jaśnić na 2 sposoby:
,/ Krew gromadzi się w dolnej części ciała z powodu utraty napięcia

mięśni i zaniku zastawek w naczyniach krwionośnych, które zwykle
zapobiegają cofaniu się j ej .
,/ U osób starszych zanika niekiedy prawidłowa reakcja specjalnych
sensorów znajdujących się w karku, które wykrywaj ą spadki ciśnienia
krwi. Kiedy funkcjonują prawidłowo, sygnalizują sercu, żeby pompowało
więcej krwi do mózgu. To zaczyna mocniej pracować, a inne naczynia
krwionośne kurczą się, żeby odprowadzić krew z powrotem do serca.
Kiedyj ednak sensory nie funkcjonująjak należy, mniej sza ilość krwi
w mózgu może doprowadzić do omdlenia lub zawrotów głowy.
Uwaga! Również zwiększenie objętości krwi w jelitowych naczyniach
krwionośnych po jedzeniu może spowodować osłabienie dopływu krwi
do mózgu.
_______ Rozdział 1 4: Osoby starsze 2 75
Spadki ciśnienia w pozycj i stoj ącej można leczyć na wiele sposobów,

na przykład za pomocą:
� pochylania łóżka tak, by podnieść głowę pacjenta;

� noszenia pończoch elastycznych, które zapobiegają spływaniu krwi do nóg;
� wykonywania ćwiczeń nóg, które odprowadzają krew do serca;
� badania w kierunku potencjalnego odwodnienia i leczenia go;
� zastosowania hormonalnej kuracj i nadnerczowej po uszkodzeniu
nadnerczy;
� ograniczenia dawek leków na nadciśnienie, szczególnie beta-blokerów
i alfa-blokerów.
� Niekiedy regulowanie poziomu ciśnienia za pomocą leków może
obniżyć tendencję do spadków ciśnienia. Niektóre środki farmakologiczne
stymulują naczynia krwionośne do kurczenia się i w ten sposób podnoszą
ciśnienie krwi.
2 76 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ___________
Rozdział 1 5
Nadciśnienie tętnicze u dzieci

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Nauczysz się mierzyć ciśnienie wiercącym się i płaczącym maluchom.
� Zbadasz przyczyny wystąpienia nadciśnienia tętniczego u swojego dziecka.
� Dowiesz się, jak zwalczyć przyczynę za pomocą zmian trybu życia i terapii lekowej.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
D Są znacznie mniejsze i nadal rosną. Dzieci są wyczulone na opinie

zieci - podobnie jak osoby starsze - różnią się od Ciebie i ode mnie.
swoich rówieśników i nie lubią być inne. Tymczasem przewlekła choroba,

na przykład nadciśnienie tętnicze, powoduje, że odstają od reszty, a to im się
nie podoba. W konsekwencji mogą nie chcieć podejmować kroków koniecznych
do uregulowania swojego ciśnienia - przestrzegać diety i schudnąć,
ograniczyć spożywania soli i brać lekarstw.
Nadciśnienie tętnicze powszechniej występuje u dorosłych, którzy już jako

dzieci mieli z nim problemy. A ponieważ choroba częściej dotyka czarnych
dorosłych, również odsetek zachorowań wśród czarnych dzieci jest wyższy.
Trzeba zauważyć, że nadciśnienie zwykle było rzadkim zjawiskiem wśród
dzieci. Przed 1 980 rokiem cierpiało na nie w USA mniej niż 2 procent dzieci
poniżej 1 8. roku życia. Obecnie zdiagnozowano je u ponad 5 procent
przedstawicieli tej populacji. Oczywiście, dziecięce nadciśnienie może mieć
wiele przyczyn, jednak podstawową jest wzrost kłopotów z wagą i otyłość
dzieci.
Przyjmuje się, że dziecko ma nadwagę, gdy jest cięższe niż 85 procent dzieci
w tym samym wieku i o tym samym wzroście. Dziecko jest otyłe, gdy jest
cięższe niż 95 procent dzieci w tym samym wieku i o tym samym wzroście.
W każdej książeczce zdrowia znajdują się specjalne wykresy - tzw. siatki
centylowe - które pozwalają sprawdzić, czy waga dziecka jest odpowiednia
dla jego wieku i wzrostu. Odpowiednie tabele znajdziesz również w internecie:
wystarczy wpisać do wyszukiwarki hasło "siatki centylowe".
Jeżeli ciśnienie Twojego dziecka będzie okresowo kontrolowane, będziesz

mógł się z tego wiele dowiedzieć, nawet jeżeli nie wystąpi stały wzrost.
Wielu specjalistów twierdzi, że źródła nadciśnienia tętniczego u dorosłych
znajdują się właśnie w dzieciństwie. Jeżeli zatem uda się wykryć i opanować
wczesne objawy, można zapobiec powstaniu choroby u osoby dorosłej.
2 78 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
W rozdziale tym znajdziesz wszystkie informacje, które mogą Ci pomóc

w profilaktyce nadciśnienia krwi u dzieci albo w leczeniu go, gdy pociecha
już jest chora. (Terminem "dzieci" będziemy w tym rozdziale określać
wszystkich od noworodków po 1 8-latków) . Nagradzaj , chwal i podtrzymuj
pozytywne starania swoj ego dziecka, nawet jeśli są niewielkie, nie karz go
za to, że nie robi tego, co powinno.
Pomyśl o przykładzie z proboszczem, który zapragnął, żeby jego parafianie

wyłożyli więcej pieniędzy na remont kościoła. Rzekł im: "Osoby, które chcą
wesprzeć fundusz kościelny, proszę o powstanie". W odpowiednim momencie
organista uderzył w klawisze i rozległ się hymn państwowy. Parafianie
poderwali się na baczność. W ten sposób proboszcz zdobył swoich ochotników!
PrawidłowIj. pomiar ciśnienia krwi

Podobnie jak u dorosłych, tak i u dzieci sprawą kluczowąjest właściwe
dokonanie pomiaru ciśnienia, które pozwoli na postawienie prawidłowej
diagnozy. Czynność ta może stanowić prawdziwe wyzwanie, gdy małe
dziecko nie ma ochoty na owinięcie ręki mankietem i pozwolenie na jej
ściśnięcie przez obcą osobę, trzymającą uj ej ramienia dziwny przyrząd.
W poniższych punktach znajdziesz wskazówki, które pomogą Ci prawidłowo
zmierzyć ciśnienie każdemu dziecku. Natomiast podstawowe dane na temat
pomiarów ciśnienia znaj dziesz w rozdziale 2.
USG dopplerowskie i małe rqczki

U dzieci inaczej diagnozuje się nadciśnienie tętnicze. U najmniej szych dzieci
i niemowląt trudno zmierzyć bowiem ciśnienie za pomocą stetoskopu, gdyż
w małych rączkach słabo słychać dzwięki. Pediatrzy radzą sobie z tym
problemem, stosując aparat do USG dopplerowskiego pozwalający na pomiar
ciśnienia w naj mniej szych nawet tętnicach (zwykle u dzieci poniżej 3. roku
życia).
Christian Andreas Doppler był Austriakiem, który odkrył, że d'lwięk ma

inną intensywność, kiedy się do Ciebie zbliża i kiedy się oddala!. Jeżeli falę
d'lwiękową nakieruje się na tętnicę, gdy mankiet zatrzyma przepływ krwi,
fala będzie miała określoną postać. Kiedy jednak krew zacznie płynąć tętnicą
po spuszczeniu powietrza z mankietu, fala prZ)jmie już inną postać (ciśnienie
skurczowe) . Kiedyj eszcze bardziej poluzuje się mankiet, przepływ krwi
osiągnie szczyt, a fala dzwiękowa znowu się zmieni (ciśnienie rozkurczowe) .
Urządzenie do USG dopplerowskiego wygląda jak ołówek, który lekarz
! To tzw. efekt Dopplera - przyp. tlum.

______ Rozdział 1 5: Nadciśnienie tętnicze u dzieci 2 79
trzyma nad tętnicą. USG połączone jest z aparatem, który wzmaga siłę fal
dźwiękowych. Gdy przepływ krwi zmienia jakość fal, można usłyszeć
charakterystyczne różnice dźwięków.
WIJbór u/łaściu/e90 rozmiaru mankietu

Szerokość mankietu musi być dostosowana do wielkości dziecięcej rączki.
Jeżeli mankiet będzie za mały, odczyt może wykazać zawyżoną wartość
ciśnienia. Z koleijeżeli będzie za duży, wynik będzie za niski. Mankiet musi
w pełni otoczyć górną część rączki, ale długość pęcherza - części, która
wypełnia się powietrzem - powinna zakrywać przynajmniej 80 procent
obwodu kończyny. Z kolei mankiet na szerokość powinien zajmować 40
procent odległości między łokciem a ramieniem.
Jeżeli obwód rączki dziecka wypada między dwoma rozmiarami, należy użyć
większego mankietu. Mniej szy zwykle powoduje otrzymanie fałszywie
zawyżonego wyniku, podczas gdy większy nie odmienia odczytu na tyle,
żeby lekarz nie mógł wykryć nadciśnienia.
Odpou/iednia technika
Lekarz zmienia technikę mierzenia ciśnienia w zależności od wieku dziecka.
Poniższe wskazówki pozwolą Ci na przygotowanie go do prawidłowego
pomIaru:
<t' Dziecko powinno mieć szansę zaaklimatyzowania się w gabinecie

zabiegowym, zanim zostanie przeprowadzone badanie.
<t' Niemowlę powinno leżeć spokojnie, nie ssać piersi, nie płakać.
<t' U dzieci starszych (powyżej 3. roku życia) lekarz może użyć stetoskopu
i zmierzyć ciśnienie w tradycyjny sposób.
<t' Większe dzieci, które umiejąjuż siedzieć, zwykle wolą dać się zbadać
w takiej pozycj i niż leżącej .
<t' Bez względu, czy dziecko siedzi, czy leży, ręka powinna znajdować się
na wysokości serca.
<t' U dzieci ciśnienie naj częściej mierzy się na prawej ręce.
<t' Jeżeli poziom ciśnienia jest podwyższony, lekarz powinien zmierzyć je
j eszcze raz w obu rękach i nogach podczas tej samej wizyty.
2BO Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
Interpretacja "'ljnikó", pomiaru

Dzieci rozpoczynają swoj e życie z dosyć niskim ciśnieniem, które dopiero
z czasem wzrasta. Kiedy zrozumiesz, w jaki sposób naturalnie rośnie poziom
ciśnienia u dzieci, łatwiej Ci będzie rozpoznać za wysoką wartość. Ponadto
należy wziąć pod uwagę również wzrost i wagę, ponieważ od tych czynników
zależy poziom ciśnienia.
Ciśnienie tętnicze u noworodka wynosi przeciętnie 70/45 mm Hg. W ciągu

miesiąca ciśnienie skurczowe podnosi się do 85 mm Hg, a potem rośnie
przez okres całego dzieciństwa. Tabela 1 5 . 1 pokazuje maksymalne wartości
prawidłowego ciśnienia krwi w różnym wieku.
Tabela 1 5. 1 . Maksymalne prawidłowe ciśnienie krwi w różnym wieku
Wiek Ciśnienie krwi
Noworodek 70/45 mm Hg
1 - 5 lat 1 1 5/75 mm Hg
6 - 1 2 1at 1 25/80 mm Hg
1 3 - 1 5 1at 1 26/78 mm Hg
1 6 - 1 8 1at 1 32/82 mm Hg
Powyżej 1 8 lat 1 39/89 mm Hg
90. centyl wartości ciśnienia jest naj częściej o 4 mm Hg niższy niż wartości
95. centyla i dla ciśnienia skurczowego, i rozkurczowego. Na przykład, jeżeli
poziom 126/78 mm Hg oznacza 95 . centyl dla dzieci w wieku 13 - 15 lat, to
122/74 jest wartością 90. centyla. Uwaga! Dzieci, których pomiary wykazują
wyniki między 90. a 95 . centylem, mają wysokie prawidłowe ciśnienie.
Wzrost może mieć wpływ na wartość ciśnienia krwi. Zazwyczaj wyższe

dziecko ma wyższe ciśnienie od niższego dziecka w tym samym wieku. Na
przykład najwyższe lO-letnie dziecko może mieć maksymalnie 123/82 mm Hg,
podczas gdy naj niższy W-latek - 1 14/77 mm Hg.
W 1 987 roku specj alna grupa zadaniowa Amerykańskiego Instytutu Zdrowia

oraz Amerykańskiego Instytutu Serca, Płuc i Krwi opracowała tabele poziomów
ciśnienia 90. i 95. centyla dla chłopców i dziewcząt w wieku 1 - 17 lat, mających
różny wzrost2• Zapamiętaj następujące wskazówki:
2 Taką tabelę wjęzyku polskim znąjdziesz pod adresem: http://www.dialped.pl/archiwum/teksty/nadcisnienie/

'-ffladc10.html (zastosowany w tabeli termin percentyl to to samo co centyl) - przyp. tlum.
______ Rozdział 1 5: Nadciśnienie tętnicze u dzieci 28 1
<t' 90. centyl ciśnienia krwi to najwyższy wynik, jaki powinno mieć 90
procent dzieci tej samej płci, wzrostu i w tym samym wieku.
<t' Dzieci, u których występl!ie ciśnienie poniżej 90. centyla, mająje w normie.
<t' Dzieci, u których występuje ciśnienie o wartości między 90. a 95 .
centylem, mieszczą się kategorii wysokiego prawidłowego ciśnienia.
<t' Dzieci, u których występuje ciśnienie powyżej 95. centyla, mają wysokie
ciśnienie. Należy podj ąć j akieś kroki, żeby je obniżyć.
Jeżeli Twoje dziecko ma ciśnienie powyżej 90., lecz poniżej 95. centyla, w ciągu
3 miesięcy należy poddać je ponownemu badaniu. Naj częściej wynik będzie
w normIe.
Dzieci często zachowuj ą się bardzo emocjonalnie u lekarza. Podwyższone

ciśnienie może być więc skutkiem syndromu białegofartucha. Problem można
wykluczyć poprzez kontrolę ciśnienia w domu. Szczegóły znajdziesz
w rozdziale 2.
Możliwe przlJczlJnlJ
podwlJższonefJo ciśnienia
Mimo że przyczyny nadciśnienia tętniczego u dzieci są bardzo różne, dużą
rolę odgrywaj ą w nim czynniki dziedziczne oraz chorobowe. Niektóre z tych
uwarunkowań, na przykład przypadki nadciśnienia w rodzinie, pozwalaj ą
n a identyfikacj ę dzieci narażonych n a chorobę w życiu dorosłym. Im
wcześniej zatem przedsięweźmie się kroki zapobiegawcze, tym większe
prawdopodobieństwo, że u dziecka nie wystąpi nadciśnienie, bez względu
na jego potencj alną przyczynę. Otóż możliwość powstania faktycznego
nadciśnienia zależy od profilaktyki.
PrZIJ.CZlJ.nlJ. dziedziczne
Geny bez wątpienia mają wpływ na rozwój nadciśnienia tętniczego. 1 na 3
dzieci rodzica, który ma nadciśnienie, zachoruje. 1 2 na 3 dzieci, których
oboje rodzice cierpią na nadciśnienie, będzie miało problemy zdrowotne
związane z ciśnieniem krwi.
Dzieci, u których występuje ryzyko nadciśnienia, ponieważ cierpią na nie ich

rodzice, mogą reagować na wiele wyzwań życiowych inaczej niż ich rówieśnicy,
których rodzice są zdrowi. Na przykład dzieci z tej pierwszej grupy mogą:
,/ mieć większe przyspieszenie tętna podczas wysiłku fizycznego;

,/ doświadczać nadmiernego wzrostu ciśnienia krwi po wysiłku
fizycznym;
,/ reagować na stres emocj onalny znacznie większym wzrostem ciśnienia;
,/ reagować na zadanie intelektualne, na przykład egzamin szkolny,
wzrostem ciśnienia;
,/ często doświadczać wzmożonej aktywności reninowej osocza
(silniej szej obecności związku chemicznego, który zwykle podnosi
ciśnienie krwi) .
Te anomalie są W)jątkowo uderzające u dzieci pochodzących z grup etnicznych,

w których występuje większa zapadalność na nadciśnienie, na przykład
Mroamerykanów (w rozdziale 3. znajdziesz informacje na temat grup
zagrożonych chorobą) .
Zazwyczaj też dziecko adoptowane nie choruje na nadciśnienie, nawet jeśli

oboj e przybrani rodzice na nie cierpią, chyba że ma je któreś z rodziców
biologicznych. Jeżelij edno z bliźniąt jednojajowych ma nadciśnienie,
drugie zapadnie na nie na 50 procent. Jeśli zaś zachoruje jedno z bliZniąt
dwuj ajowych, u drugiego ryzyko schorzenia nie sięga 50 procent.
Uwarunkowania zwiqzane z waiJq

Niezależnie od wieku istnieje ścisły związek między wagą a nadciśnieniem
tętniczym. Nadwaga lub otyłość w dzieciństwie to znak, że we wczesnej
fazie życia dziecka lub w przyszłości może pojawić się ta choroba. Przemyśl
także następuj ące dane :
,/ Dziecko karmione piersią wolniej przybiera na wadze w wieku

niemowlęcym i ma niższe ciśnienie później w życiu niż dziecko
karmione mieszankami mlecznymi.
,/ Noworodki z niższą wagą urodzeniową są bardziej narażone na wyższe
ciśnienie j eszcze przed osiągnięciem okresu dojrzewania niż dzieci
z prawidłową wagą przy urodzeniu.
,/ Dziecko z nadwagą przez schudnięcie często może pozbyć się
nadciśnienia.
,/ Nawet jeśli nadwaga nie przetrwa do wieku dorosłego, człowiek dqjrzały,
który j ako dziecko był otyły, jest bardziej narażony na choroby serca.
Takie dzieci zwykle spożywają więcej soli niż ich rówieśnicy

niechoruj ący na nadciśnienie.
______ Rozdział 1 5: Nadciśnienie tętnicze u dzieci 283
CZlJ.nniki chorobowe
Kiedy noworodek albo dziecko do 6. roku życia ma nadciśnienie, zwykle
ma ono postać wtórną Gest spowodowane jakąś chorobą) . Do najczęściej
spotykanych w tej grupie wiekowej przyczyn zalicza się chorobę nerek,
niedrożność j ednej albo obu tętnic nerkowych lub zwężenie cieśni aorty.
Czynniki te omawiam w rozdziale 4.
Począwszy od 7. roku życia zaczyna pojawiać się pierwotne nadciśnienie

tętnicze (spowodowane nieznaną przyczyną), chociaż w tym wieku nadal
należy do rzadkości. W tej grupie wiekowej choroby nerek i niedrożność
tętnic nerkowych nadal często odpowiadają za nadciśnienie wtórne. Równie
ważnym czynnikiem zaczyna być wzrost ciśnienia związany z nadwagą
i otyłością.
Przed osiągnięciem 1 1 lat nawet 90 procent dzieci cierpiących na nadciśnienie

tętnicze ma j ego wtórną odmianę. Po przekroczeniu 1 1 . roku życia coraz
częstsze stają się przypadki ciśnienia pierwotnego, aj ego przyczyny zaczynają
bardziej przypominać te spotykane u osób dorosłych.
Ustalanie przlJczlJnlJ podwlJższonefJo

ciśnienia u dziecka
Jeżeli odkryjesz, że Twoj e dziecko ma nadciśnienie, musisz zadbać o jego
dokładne przebadanie. Naj częściej chorobę powoduje bowiemjakaś znana
szerzej dolegliwość, którą można wyleczyć. Na wizytę lekarską powinien
złożyć się dokładny wywiad dotyczący wcześniej szych chorób dziecka
i członków rodziny, badanie ukierunkowane na znalezienie potencjalnych
przyczyn nadciśnienia oraz odpowiednie badania laboratofY.ine, które mogą
wskazać powód choroby.
Kluczowe momentlJ.
w przeszłości dziecka
Ponieważ nadciśnienie często bywa uwarunkowane genetycznie, należy
sprawdzić, czy na chorobę nie cierpią przypadkiem rodzice, dziadkowie
i bliscy krewni. Jeżeli bracia i siostry dziecka również mają nadciśnienie,
można postawić diagnozę o dziedzicznym podłożu choroby. Przypadki
otyłości w rodzinie mogą także zwiastować pojawienie się nadciśnienia
u dziecka.
2Bfł Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
U dziecka mogły wcześniej wystąpić choroby mogące uszkodzić nerki

(na przykład infekcje nerki albo pęcherza). Przyczyną nadciśnienia u starszych
dzieci może też być nadużywanie narkotyków, takichjak amfetamina bądź
kokaina. Substancje te wykrywa się podczas badania krwi.
Kluczową sprawąjest świadomość tego, jak odżywia się dziecko. Jeżeli się
tym nie zainteresuj esz, może zj adać duże ilości paczkowanych pokarmów
bogatych w kilokalorie i sól.
Wskazówki odkrlJwane
podczas badania lekarskiefJo
Lekarz musi prawidłowo zmierzyć dziecku tętno, ponieważ zbyt szybki
puls może oznaczać nadmiar pewnych hormonów. Z kolei odpowiednio
zmierzone wzrost i waga pozwalają na umieszczenie wyniku pomiaru
ciśnienia we właściwym miej scu w tabeli centylowej .
Oczywiście czasami trudno j est prawidłowo ustalić wagę małego dziecka,

ale przemyśl uwagę pewnego pomysłowego farmaceuty. Do amerykańskiej
apteki przyszła pewnego razu kobieta, chcąc zważyć niemowlę śpiące w jej
ramionach. Farmaceuta W)jaśnił, że waga dziecięca się zepsuła, ale poradził
kobiecie, żeby najpierw zważyła się razem z dzieckiem na wadze dla dorosłych,
a potem weszła na nią sama. Potem zaś kazał jej odj ąć drugi wynik od
pierwszego i w ten sposób obliczyć wagę niemowlęcia. Jednak kobieta
zaoponowała: "To niemożliwe. Nie jestemjego matką, tylko ciotką! ".
Podczas badania lekarskiego dziecka w wieku 1 - 1 8 lat należy również wziąć

pod uwagę kilka innych wskazówek:
,/ Pomiar ciśnienia przeprowadza się na obu rękach i nogach (we

wcześniej szej części rozdziału opisuję technikę mierzenia ciśnienia
u dzieci) . Spora różnica w wynikach świadczy o zwężeniu cieśni aorty.
,/ Specyficzny wygląd dziecka może skłonić lekarza do postawienia
diagnozy o zespole Cushinga (zob. rozdział 4.). Do objawów zaliczamy
na przykład okrągłą, nalaną twarz i zaróżowione rozstępy.
,/ Lekarz słucha, czy z tętnic nerkowych i aorty nie dochodzą żadne
szmery. Ich obecność mogłaby świadczyć o zwężeniu naczyń.
,/ Dokładne badanie oczu może wykazać zmiany związane z nadciśnieniem
tętniczym.
,/ Lekarz dokładnie bada rozmiar i budowę tarczycy; nieprawidłowe
funkcjonowanie gruczołu może być bowiem przyczyną nadciśnienia.
<t' Lekarz bada również serce, szukając objawów niewydolności spowodowanej

nadciśnieniem, zwłaszcza powiększenia organu; specjalista potrafi wyczuć,
w którym miej scu klatki piersiowej bije lewa strona serca.
<t' Lekarz przeprowadza badanie brzucha, starając się wyczuć potencjalny
opór w brzuchu, świadczący o obecności guza.
Pomoc z laboratorium
Jeżeli lekarz zacznie podej rzewać istnienie jakiejś konkretnej wtórnej
przyczyny dla nadciśnienia, może zlecić wykonanie badań laboratoryjnych,
które opisuj ę w rozdziale 4. Jeślij ednak przyczyna nie wydaje się oczywista,
można przeprowadzić badania pomagające zawęzić diagnozę:
<t' Badanie moczu może wykazać infekcję powodującą uszkodzenie nerek

oraz obecność krwi i nadmiernej ilości białka, co może świadczyć
o anomaliach pracy nerek.
<t' Dzięki badaniu USG nerek można określić wielkość i kształt narządów,
a także zdiagnozować ich chorobę. (Częstą przyczyną wtórnego
nadciśnienia tętniczego u młodszych dziecijest uszkodzenie nerek) .
<t' Pomocne może okazać się badanie stężenia związków chemicznych we
krwi, które są potrzebne do prawidłowej pracy nerek.
<t' Badanie poziomu potasu we krwi pomaga wykluczyć
prawdopodobieństwo rzadkiego guza produkującego aldosteron.
Na podstawie kompletnego zestawu badań lekarz może znaleźć przyczynę

nadciśnienia u większości dzieci. Jeżeli należy ona do wad możliwych do
wyleczenia (na przykład zwężenie tętnicy nerkowej bądź zwężenie cieśni
aorty), konieczna jest operacja chirurgiczna. Z kolei za pomocą kuracji
polegającej n a zmianach trybu życia i -jeśli zajdzie taka potrzeba - terapii
lekowej można opóźnić pojawienie się konsekwencj i zmian nieodwracalnych
(na przykład uszkodzenia nerek) .
Rozpoczęcie leczenia
od zmian trIJbu żIJcia
�\f.1AJ
Zmiany trybu życia pomagają uregulować ciśnienie krwi. W przypadku wielu
~ dzieci, szczególnie starszych, takie modyfikacje wystarczą do cofnięcia się

choroby. Można tu podjąć rozmaite kroki, na przykład:
2 B6 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
,/ Unikanie stresu -j eżeli stres odgrywa jakąś rolę w rozwoju

nadciśnienia tętniczego, należy się nim zająć. Dziecko może potrzebować
krótkiej terapii, żeby uporać się z lękami i obawami związanymi z chorobą,
której oprócz niego nie ma żaden z kolegów.
,/ Zdrowa żywność - zachęcaj dziecko do przestrzegania diety ubogiej
w tłuszcze, a bogatej w owoce, warzywa i produkty zbożowe. Dieta
DASH (zob. rozdział 9.) obniża ciśnienie zarówno u dzieci o prawidłowej
masie ciała, jak i tych z nadwagą.
,/ Wyrównana cukrzyca -jeżeli dziecko cierpi na cukrzycę, regulacja
stężenia glukozy we krwi pomaga w kontrolowaniu poziomu ciśnienia.
,/ Aktywność fizyczna - ćwiczenia fizyczne (zob. rozdział 12.) to inna
podstawa trwającej całe życie profilaktyki nadciśnienia tętniczego. Otóż
dziecko musi zrozumieć, że ruch jest tak samo ważny dla zdrowia jak
prawidłowy sposób odżywiania. Pamiętać jednak należy o pytaniach,
które nasuwaj ą się na myśl o związku między wyczerpującymi
ćwiczeniami a nadciśnieniem u dzieci. (Więcej na ten temat dowiesz się
za chwilę).
,/ Utrata na wadze -j eżeli dziecko ma nadwagę, należy usilnie starać
się wesprzeć je w schudnięciu, poddając jego dietę drobiazgowej
kontroli i ewentualnym zmianom. Można na przykład:
• wyeliminować oczywiste 'Źródła pustych kalorii, takie jak napoje
gazowane;
• ograniczyć 'Źródła tłuszczów nasyconych i cholesterolu;
• ograniczyć porcje wszystkich pokarmów, żeby zmniejszyło się
całościowe spożycie kilokalorii i w efekcie nastąpiła powolna, ale
stała utrata na wadze.
Nie pozbawiaj dziecka całkowicie radościjedzenia. Nawet hamburger lub
pizza -j edzone z umiarem - mogą pasować do zdrowego jadłospisu.
,/ Odstawienie alkoholu - wiadomo, że alkohol podnosi ciśnienie
krwi, więc odstawienie używki powoduje jego spadek.
,/ Odstawienie kawy - dziecko, które pije kawę z kofeiną, należy
zachęcać, żeby z niej zrezygnowało. Przyzwyczajenie może bowiem
z łatwością przetrwać do wieku dorosłego, więc najlepiej wyeliminować
j e już u dziecka. Pamiętaj także o napojach gazowanych zawierających
kofeinę. Więcej informacj i znaj dziesz w rozdziale 1 1 .
,/ Rzucenie palenia - tytoń pod każdą postacią - bez względu na to,
czy dziecko go pali, wciąga nosem czy żuje - powinien być zakazany.
Dziecku, które pali od niedawna, będzie znacznie łatwiej rzucić niż
osobie trwaj ącej w nałogu od lat.
Rodzice muszą wykazać się zdecydowaniem w tej kwestii i dać dzieciom
przykład, rzucaj ąc palenie, jeśli sami borykają się z nałogiem. Kiedy
palący rodzice wygłaszaj ą przed dziećmi kazania na temat szkodliwości
palenia, powstaj e dosyć śmieszna sytuacja. W rozdziale 1 1 . znajdziesz

szczegółowe informacje na temat zrywania z nałogiem nikotynowym.
<t' Odstawienie narkotyków - narkotyki takiej jak amfetamina czy
kokaina powodują nadciśnienie tętnicze.
<t' Ograniczenie spożycia soli - ograniczenie soli w diecie, które
omawiam w rozdziale 10., to klucz do obniżenia ciśnienia. Dziecko
może się przecież nauczyć cieszyć smakiem niesłonych potraw. W ten
sposób dowie się,jak przez całe życie kontrolować spożycie soli.
W konsekwencj i może nawet zapobiec powstaniu nadciśnienia
w dorosłym życiu.
Diety, które podnoszą poziom potasu, mogąjeszcze mocniej obniżyć
ciśnienie krwi. W takim jadłospisie powinny znaleźć się banany, buraki,
brokuły, marchewka, kalafior, sałata, pomarańcze, szpinak i pomidory.
Te wskazówki mogą, co prawda, pomóc w obniżeniu ciśnienia tętniczego,

ale dziecko wciąż może potrzebować specjalnych leków, które omówię
Jeżeli dziecko ma nadciśnienie, któremu nie towarzyszą uszkodzenia nerek

ani serca, cel leczenia znaj duje się poniżej 95. centyla dlajego płci, wieku
i wzrostu. Jeżeli jednak choruj e na cukrzycę albo niewydolność serca, cel
znaj duj e się poniżej 90. centyla. Więcej informacji na temat centyli i ich
zakresów znajdziesz we wcześniejszym punkcie "Interpretacja wyników
pomiaru".
JntenSljwne ćwiczenia fizljczne

Wiele dzieci pragnie brać udział w intensywnych ćwiczeniach i uprawiać
sport - i nie chce, żeby nadciśnienie ani żadna inna wada im w tym
przeszkadzały. Jeżeli u dziecka nie występuje ostre nadciśnienie tętnicze albo
uszkodzenie oczu, nerek bądź serca, może ono uprawiać dowolną formę
aktywności fizycznej . Ostre nadciśnienie tętnicze ma następujące wartości
dla określonych grup wiekowych (bez uwzględnienia wzrostu) :
<t' 6 - 9 lat - powyżej 129/85 mm Hg,

<t' 10 - 12 lat - powyżej 133/89 mm Hg,
<t' 13 - 15 lat - powyżej 1 43/91 mm Hg,
<t' 1 6 - 18 lat - powyżej 1 49/97 mm Hg.
2BB Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
Kiedy u dziecka występuje ostre nadciśnienie, nie powinno uprawiać

wymagaj ących dyscyplin sportu ani uczestniczyć w dziedzinach aktywności,
które wymagaj ą dużego wysiłku fizycznego przez krótki czas (na przykład:
ćwiczenia na siłowni, wiosłowanie i boks). Może zacząć je uprawiać, kiedy
j ego ciśnienie krwi zostanie unormowane i nie pojawią się objawy uszkodzenia
wzroku, nerek lub serca. Dopuszczalne są mniej wyczerpujące formy ruchu,
na przykład bieganie.
Jeżeli u dziecka wystęPtBą nadciśnienie tętnicze oraz choroba serca albo naczyń
krwionośnych, rozmiar tych dolegliwości determinuje poziom natężenia
wysiłku fizycznego, jaki dziecko może podjąć. Jeśli choruje ono na serce,
porozmawiaj z lekarzem i poproś o odpowiedni plan ćwiczeń.
Wszyscy sportowcy, a zwłaszcza ci cierpiący na nadciśnienie, powinni unikać

- poza środkami, które mają budować tkankę mięśniową bądź dodawać
energii Uak na przykład hormony wzrostu) - także kokainy, tytoniu,
alkoholu i nadmiernych ilości soli. Uwaga! Niektóre z podstawowych
środków w leczeniu nadciśnienia, szczególnie leki moczopędne i beta-blokery,
mogą być zabronione dla sportowców danej dyscypliny. Osoby te muszą
stosować inne dopuszczalne farmaceutyki.
Należy tu podkreślić, że nadciśnienie tętnicze nie zamyka wcale drzwi do

kariery sportowej . Niemniej aktywność fizyczna musi być podejmowana
w sposób rozsądny, zwłaszcza kiedy choroba się zaostrzy lub nastąpi
uszkodzenie oczu, nerek albo serca.
Terapia lekowa
Poniższe dolegliwości wskazuj ą na konieczność zastosowania terapii
farmakologicznej u dzieci z nadciśnieniem:
<I' uszkodzenie podstawowych narządów, na przykład serca i nerek;

<I' cukrzyca;
<I' wtórne nadciśnienie tętnicze;
<I' objawy takie jak bóle głowy, krwawienie z nosa albo zawroty głowy;
<I' stale utrzymuj ące się nadciśnienie mimo utraty na wadze, redukcji
spożycia soli i aktywności fizycznej .
Terapia lekowa u dzieci z nadciśnieniem krwi przypomina leczenie

dorosłych, chociaż stosuje się mniejsze dawki leków (zob. rozdział 1 3 . ) :
� Lecz łagodne nadciśnienie małymi dawkami środków moczopędnych,

odpowiadającymi 12,5 miligrama hydrochlorotiazydu.
� Jeżeli konieczne j est wprowadzenie drugiego środka, naj częściej jest
nim beta-bloker.
� Jeżeli połączenie środka moczopędnego z beta-blokerem nie poradzi
sobie z regulacj ą ciśnienia krwi, należy wprowadzić inhibitor
konwertazy angiotensyny, bloker receptora angiotensyny II bądź bloker
kanału wapniowego. Ostatnio dowiedziono, że nie mają szkodliwego
wpływu na dzieci.
Osobom dorosłym cierpiącym na cukrzycę bardziej pomagają inhibitory

konwertazy angiotensyny. Ta sama zasada sprawdza się i u dzieci, więc im
także należy naj pierw podać lek tego właśnie typu.
Jeżeli to możliwe, powinno się podawać dzieciom lek tylko raz dziennie,
ponieważ dzieci niechętnie prZ)j mują lekarstwa nawet w takiej ilości, nie
mówiąc już 0 2 3 dawkach w ciągu dnia.
-
Duże znaczenie przed podj ęciem terapii lekowej i na początku jej trwania
maj ą częste kontrole stanu dziecka pozwalające na ocenę działania środka
i sprawdzenie, czy pociecha faktycznie go przyjmuje. Rodzic może zrobić to
sam w domu: co kilka dni sprawdzać ciśnienie krwi dziecka. Kiedy dziecko
zmusi się j uż do codziennego połykania pigułki, tym chętniej przystanie na
zmiany trybu życia, na przykład ograniczenie ilości pożywienia, zmniej szenie
spożycia soli czy częstsze ćwiczenia. Każda z tych zmian może się bowiem
przyczynić do eliminacj i lekarstwa.
Po około rocznej kuracj i przyczyniającej się do pomyślnej regulacj i ciśnienia

krwi warto zaprzestać podawania leku na nadciśnienie, żeby ocenić, czy lek
można całkowicie odstawić. Pamiętaj jednak, żeby współpracować w tej
kwestii z lekarzem!
Nikt nie zna długofalowego wpływu środków na nadciśnienie na wzrost

i rozwój dzieci. Niemniej badacze już nad tym pracuj ą, więc być może
wkrótce otrzymamy j akieś odpowiedzi.
290 Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
Rozdział 1 6
Leczenie nadciśnienia u kobiet

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� W tym rozdziale zapoznasz się ze zmianami, które zachodzą w organizmie kobiety
w czasie ciąży i oddziałują na poziom ciśnienia.
� Znajdziesz informacje na temat stanu przedrzucawkowego, zatrucia ciążowego
i zespołu HELLP.
� Dowiesz się, jak wygląda poród w chorobie i jak chronić przyszłą matkę.
� Poznasz dane na temat przyjmowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych
i menopauzalnych.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
O pomóc żadnemu ciężarnemu mężczyźnie) jest jednym z najbardziej

taczanie opieką medyczną kobiet w ciąży Uak dotąd nie udało mi się
satysfakcjonujących obowiązków lekarza. Już na początku styka się z uradowaną

kobietą, a na koniec ma do czynienia z istotą będącą w siódmym niebie
i zdrowym, nowym życiem - to znaczy, tak to wygląda najczęściej.
Niestety, czasami lekarz spotyka się z pacjentkami, które mają problemy
zdrowotne, na przykład nadciśnienie indukowane ciążą.
Oto podstawowe dane na temat nadciśnienia i ciąży:
./ Nadciśnienie może pojawić się przed lub w czasie trwania ciąży i mieć
charakter tymczasowy lub stały.
./ Występuje w przypadku około 1 0 procent ciąż pierworódek i 8 procent
wszystkich ciąż .
./ Częściej występuje u kobiet, które stosowały wcześniej doustne środki
antykoncepcyjne.
Przeważnie kontrola nadciśnienia tętniczego w ciąży jest prosta i nie nastręcza

kłopotów. Jedynie z rzadka gdzieś w połowie ciąży mogą pojawić się objawy,
które świadczą o tym, że kobiecie i rozwijającemu się płodowi grozi choroba,
a nawet śmierć. Na szczęście powikłanie to (stan przedrzucawkowy, który
omówię w dalszej części rozdziału) stało się rzadko spotykane, chociaż wciąż
się zdarza. Z tego powodu należy o nim wiedzieć, jeśli jest się oczekującą
matką, przyszłym ojcem lub oddanym przyjacielem bądź krewnym.
W rozdziale tym odkr)jesz rozmaite sposoby, na które rozwija się nadciśnienie

w czasie ciąży, j ego różne przyczyny i metody leczenia. Mam nadzieję, że po
lekturze j eszcze bardziej docenisz cud narodzin i lepiej zrozumiesz, na czym
polega kontrola ciśnienia w chwili, gdy choroba nadciśnieniowa skomplikuj e
realizację tego cudu.
Co się dzieje z ciśnieniem kobietlj

ul czasie ciqżljJ
Ciśnienie krwi podczas ciąży nie j est takie samo jak przed nią. W ciele
spodziewaj ącej się dziecka kobiety zachodzi wiele zmian mających stworzyć
j ak naj lepsze środowisko dla rozwijającego się płodu. Przyszła matka musi
zapewnić łożysku, pępowinie i samemu płodowi stały dopływ pokarmu
i płynów. Właśnie dlatego w jej organizmie rozszerzają się naczynia krwionośne
i zwiększa się obj ętość wody oraz stężenie soli. W jej ciele przybywa około
8 litrów wody.
Poszerzenie się naczyń krwionośnych powoduje naj częściej spadek ciśnienia

tętniczego w czasie pierwszych 6 miesięcy ciąży. (Kobieta, która wcześniej
cierpiała na nadciśnienie, może nawet być w stanie odstawić leki, gdyż pomiar
ciśnienia może wykazać wartości prawidłowe) .
W czasie ciąży należy bacznie kontrolować istniejące wcześniej problemy

zdrowotne, zwłaszcza te związane z nadciśnieniem tętniczym. Współpracuj
z lekarzem, jeśli:
ol' Cierpisz na chorobę nerek. W czasie ciąży znacząco wzrasta ryzyko

niewydolności nerek. Myślące o dziecku kobiety powinny porozmawiać
z lekarzem o tym, czy ciąża j est wskazana w ich stanie.
Z tego powodujeszcze przed zaj ściem w ciążę należy wykonać zestaw
badań lekarskich pod kątem potencjalnych uszkodzeń kluczowych
narządów wewnętrznych (czyli tych, na które oddziałuje nadciśnienie,
zwłaszcza serca, nerek i oczu) . Więcej informacji na ten temat znajdziesz
w rozdziale 8.
ol' Prz}jmujesz inhibitory konwertazy angiotensyny lub blokery
receptora angiotensyny. Należy przerwać ich stosowanie, ponieważ
mogą uszkodzić płód. Jeszcze przed zaj ściem w ciążę można używać
innych klas leków.
ol' Miałaś nadciśnienie przed zajściem w ciążę. Niech lekarz zmierzy
Ci ciśnienie po tym , j ak zaj dziesz w ciążę, i w ten sposób sprawdzi,
czy możesz zmniej szyć dawkę lub w ogóle odstawić leki.
______ Rozdział 1 6: Leczenie nadciśnienia u kobiet 293
<t' Miałaś nadciśnienie przed zajściem w ciążę, ale na pierwsze

6 miesięcy możesz odstawić leki. Najlepiej by było, gdybyś nie
przyjmowała leków również przez resztę ciąży, nawet jeśli ciśnienie
wzrośnie - o ile nie nastąpiły uszkodzenia wzroku, nerek lub serca.
Uwaga! Czasem również w okresie karmienia piersią nie zachodzi
konieczność stosowania medykamentów.
Co powoduje nadciśnienie w ciqŻljJ

Przyczyną nadciśnienia tętniczego w ciąży może być kilka różnych czynników.
Najpierw należy rozróżnić j ednak między nadciśnieniem, które istniało
przed ciążą, a nadciśnieniem, które pojawiło się w czasie jej trwania,
ponieważ skutki obu chorób są zupełnie inne.
Jeżeli w najbliższym czasie planujesz zajść w ciążę, zmierz sobie ciśnienie

krwi i zapisz wynik. Jeśli w czasie ciąży Twoje ciśnienie wzrośnie, Ty i lekarz
będziecie wiedzieć, czy odczyt ma nową wartość, czy też podwyższony poziom
utrzymuj e się od j akiegoś czasu.
Przewlekłe nadciśnienie tętnicze

Ciśnienie kobiety cierpiącej na przewlekłe nadciśnienie tętnicze, mierzone
przy kilku okazjach ma wartość wyższą niż 140/90 mm Hg. Ponadto musiało
wystąpić przed ciążą albo zostać zdiagnozowane przed 20. tygodniem. Ponieważ
wiele kobiet nie wykonuj e pomiarów ciśnienia przed poczęciem dziecka,
a w czasie pierwszych 6 miesięcy poziom ciśnienia w naturalny sposób spada,
przewlekłe nadciśnienie tętnicze może pozostać niezauważone aż do ostatnich
3 miesięcy ciąży.
Hormony, które w czasie ciąży czynią cuda

Podczas ciąży zwiększona produkcja rozmaitych ./ W czasie ciąży zwiększa się stężenie prolak
hormonów sprzyja rozwojowi płodu oraz wzmac tyny przygotowującej kobietę do karmienia
nia i przygotowuje przyszłą matkę do porodu piersią.
i karm ienia piersią. ./ Relaksyna, niedawno odkryty hormon pro
./ Wzrost produkcji estrogenu może wpłynąć dukowany przez łożysko, pomaga rozszerzać
na wzmożony przepływ krwi. się naczyniom krwionośnym.
./ Zwiększenie poziomu progesteronu pomaga ./ Podczas ciąży zwiększa się (zob. rozdział 4.)
w utrzymaniu łożyska; zapobiega również produkcja reniny (enzymu wytwarzanego
skurczom macicy. przez nerki, gdy wyczują spadek ciśnienia
krwi ). Źródłem reniny jest również łożysko .
Jakjuż zauważyłem w poprzednim punkcie, kobieta chorująca na przewlekłe

nadciśnienie może odstawić leki aż do urodzenia dziecka. Nie ma dowodów
na to, że jakość ciąży się poprawia, jeśli nadciśnienie matki leczone jest
farmakologicznie tylko przez krótki okres w czasie ciąży. Jeżelijednak
ciśnienie rozkurczowe przekracza pułap 100 mm Hg lub serce bądź nerki
matki doznały uszkodzenia, kobieta powinna dalej brać leki.
Lekiem pierwszego wyboru w przypadku nadciśnienia ciężarnych jest

metyldopa (zob. rozdział 13.), ponieważ jest skuteczna i bezpieczna dla matki
oraz rozwijającego się płodu. Jeżeli kobieta prZ)jmuje już środki moczopędne
(zob. rozdział 13.), może nadal je stosować, ale nie powinna zaczynać ich
zażywania w czasie ciąży, ponieważ środki te często obniżają objętość krwi
w organizmie, która w tym stanie powinna być większa niż normalnie.
Jeżeli metyldopa nie zadziała, sprawdzić się może inny lek - labetalol.
Jeżelij esteś w ciąży i masz nadciśnienie tętnicze, zapoznaj się z lekami

omówionymi w rozdziale 13. Nie prZ)jmuj inhibitorów konwertazy angiotensyny,
blokerów receptora angiotensyny II lub bezpośrednich inhibitorów reniny, ponieważ
szkodzą dziecku. Środki muszą zostać odstawione,jak tylko kobieta zajdzie
w ciążę, a naj lepiej jeszcze przed poczęciem.
Kobieta, której przed ciążą postawiono diagnozę o przewlekłym nadciśnieniu

tętniczym, nie powinna wykonywać intensywnych ćwiczeń. Za duże to stwarza
zagrożenie dla transportu krwi do płodu.
Przewlekłe nadciśnienie tętnicze stanowi poważne zagrożenie dla matki

i dziecka. Ryzyko jest większe w przypadku czarnych kobiet i przyszłych
matek, u których wartość ciśnienia rozkurczowego przekracza 1 1 0 mm Hg.
Niebezpieczeństwo polega przede wszystkim na:
<I' rozwoj u stanu przedrzucawkowego (zob. kolejny punkt) ;

<I' wystąpieniu choroby, na przykład opóźnienia w rozwoju płodu,
albo j ego obumarciu (sytuację należy kontrolować podczas
comiesięcznego badania USG);
<I' poważnym pogorszeniu się pracy nerek matki w przypadku ich choroby.
Stan przedrzucawkow'ł
Stan przedrzucawkowy oznacza nadciśnienie tętnicze połączone z objawami
takimijak ból głowy, tycie, zaburzenia wzroku, puchnięcie i ból brzucha,
a także białkomocz (powyżej 300 miligramów białka w moczu z 24 godzin).
Nieleczony stan przedrzucawkowy może doprowadzić do ataku rzucawki.
Niebezpieczna dla płodu i matki choroba rozpoczyna się po 20. tygodniu
ciąży. Naj lepszym lekarstwem na niąjest urodzenie dziecka i łożyska.
Mimo że przyczyny stanu przedrzucawkowego są nieznane, wiadomo,

że występuje on w przybliżeniu w 5 procentach wszystkich ciąż w krajach
1./
rozwiniętych, a w większych ilościach w krajach rozwijających się. Jesteś też
bardziej zagrożona chorobą, jeśli:
./
jesteś w ciąży z pierwszym dzieckiem (zwłaszcza gdy masz ponad 40 lat
lub mniej niż 1 9) albo to Twoje pierwsze dziecko z nowym partnerem;
nosisz bliZniaki.
././
Występuj e u Ciebie również większe niebezpieczeństwo stanu
przedrzucawkowego, j eśli:
j uż masz nadciśnienie tętnicze;
././
masz cukrzycę z powikłaniami, na przykład chorobą oczu, nerek albo
nerwów (zob. książkę Cukrzyca typu 2. Lekarz rodzinny! );
./
jeszcze przed zaj ściem w ciążę cierpiałaś naj akąś chorobę nerek;
miałaś stan przedrzucawkowy w poprzedniej ciąży;
Twoja matka cierpiała na stan przedrzucawkowy.
W kolejnych punktach wyjaśnię Ci, jak zapobiega się chorobie, diagnozuje ją

i w cięższych przypadkach leczy. Wytłumaczę także, co robić, kiedy stan
przedrzucawkowy zamieni się w rzucawkę (poważne zwężenie naczyń
krwionośnych w mózgu matki).
Prób" zapobieżenia stanowi przedrzucawkowemu

Obecnie wiadomo, że na razie w żaden sposób nie można zapobiec stanowi
przedrzucawkowemu. Kilka metod leczenia, które próbowano dawniej
stosować, nie przyniosło efektów. Z tego powodu przyszła matka powinna
znaj dować się w jak naj lepszej kondycji na wypadek, gdyby rozwinęła się
choroba.
Przyszła matka musi wyeliminować ze swojego życia wszystko, co szkodzi

zdrowiu jej i płodu, żeby poprawić rokowania ciąży. Już na początku jej trwania
- j eśli nie wcześniej - należy odstawić tytoń i alkohol. (W rozdziale 1 1 .
znaj dziesz więcej informacj i na temat stosowania tych substancji).
Ważnym czynnikiem w rozwoj u stanu przedrzucawkowego jest produkcja

substancj i chemicznych, które tak silnie zwężają tętnice, że następuje wzrost
ciśnienia krwi i zablokowanie związków rozszerzających naczynia krwionośne.
Początkowo badacze sądzili, że pomóc może kwas acetylosalicylowy (aspirin)
1 Rebecca Fax-Spencer, Eugene Hughes, Cukrzyca typu 2. Lekarz rodzinny, Septem, Gliwice 2006
- przyp. tlum.
hamuj ący działanie substancj i zwężających naczynia. Jednak w toku

eksperymentów okazało się, że aspiryna wcale nie zmniej sza liczby
przypadków choroby.
Sądzono także, że w profilaktyce stanu przedrzucawkowego może przydać

się wapń, lecz hipoteza nie znalazła potwierdzenia. Wapń wcale nie obniża
liczby zachorowań ani nie opóźnia pojawienia się pierwszych objawów.
DiafJnozowanie stanu przedrzucawkowefJo

Diagnoza o stanie przedrzucawkowym pada zazwyczaj , kiedy wystąpią
2 czynniki:
I
� Ciśnienie krwi wrasta do albo powyżej 140/90 mm Hg po 20. tygodniu
.
Clązy·
� Mocz zawiera nadmierne stężenie białka.
Przyczyną białkomoczu nie zawsze jest stan przedrzucawkowy. Utracie

białka zwykle towarzyszy obrzęk ciała oczekującej matki,jednak puchnięcie jest
tak powszechnym objawem w czasie ciąży, że nie wystarczy do zdiagnozowania
stanu przedrzucawkowego.
Do diagnozowania choroby nie służy żadne konkretne badanie lekarskie.

Zazwyczaj przyszła matka cierpiąca na stan przedrzucawkowy doświadcza
niektórych lub wszystkich symptomów spośród wymienionych niżej :
� ból brzucha,
� nieprawidłowe stężenie enzymów wątrobowych we krwi,
� przymglone widzenie,
� nadmierny i gwałtowny przyrost wagi,
� bóle głowy,
� niskie stężenie płytek krwi powodujące problemy z krzepnieniem krwi
i krwawienia,
� mdłości.
Jeżeli lekarz jedynie podej rzewa, że cierpisz na stan przedrzucawkowy,

poproś go, żeby leczył Cię tak, jakbyś go faktycznie miała. Choroba należy
do dolegliwości, które lepiej błędnie rozpoznać, niż przeoczyć, ponieważ jej
skutki mogą skończyć się tragicznie dla matki i dziecka. Poza tym takjak w
przypadku diagnozy o nadciśnieniu tętniczym należy przeprowadzić więcej
niż 1 pomiar ciśnienia. Uwaga! Ponieważ jest to poważna i niebezpieczna
choroba, pomiary powinny odbywać się nie rzadziej niż co kilka dni
(a nawet godzin) od siebie.
______ Rozdział 1 6: Leczenie nadciśnienia u kobiet 29 7
Uwaga! U niektórych kobiet występują pewne obj awy stanu

przedrzucawkowego (ból głowy, nudności i ból brzucha) , ale nie wysokie
ciśnienie. Mamy tu do czynienia z zespołem HELLP, którego nazwajest
akronimem angielskich terminów hemolytic anemia (niedokrwistość
hemolityczna), elevated liver enzymes (podwyższone stężenie enzymów
wątrobowych) i low platelets (tzw. małopłytkowość) . Jest to dosyć poważne
schorzenie, które zwykle zanika po urodzeniu dziecka. Niektórzy lekarze
uznająje za odmianę stanu przedrzucawkowego. Przyczyna jest nieznana.
Jedynym lekarstwemjest poród.
Zaostrzenie się stanu przedrzucawkoweljo

Gdy stan przedrzucawkowy się zaostrza, niektóre albo wszystkie jego obj awy
stają się dotkliwsze. Pojawiaj ą się też nowe symptomy. Bóle głowy stają się
bardziej długotrwałe i dokuczliwe, wzmaga się poczucie niepokoju i ból
brzucha. Nowe obj awy to:
� rozwój anemii (niska liczba czerwonych krwinek) spowodowana

hemolizą (rozpadem czerwonych krwinek) ;
� zaostrzenie się niewydolności nerek;
� wyższe stężenie kwasu moczowego (które na początku ciąży zwykle
spada) we krwi;
� większa krzepliwość krwi w badaniach;
� niewydolność serca u matki;
� podej rzenie oderwania się łożyska, połączonego z krwawieniem;
� nieprawidłowe wyniki testów niestresowych badających stan zdrowia
płodu (badanie polega na zmierzeniu tętna płodu dziecka podczas
ruchu - tętno, które nie wzrasta wraz z ruchem dziecka, wskazuje na
obecność jakiej ś anomalii);
� dowody na ograniczony wzrost płodu.
Na tym etapie stan zdrowia kobiety jest bardzo poważny i natychmiast trzeba
podj ąć leczenie. Sytuacj ę można unormować w szpitalu pod okiem
doświadczonego lekarza.
Leczenie stanu przedrzucawkoweljo

Jedną z metod leczenia, która natychmiast rozwiązuje problem stanu
przedrzucawkowego,jest zakończenie ciąży. Kiedy zatem kobietajest w 36.
tygodniu albo jeszcze później szej fazie ciąży, poród może nastąpić natychmiast.
Jeślijednak ciąża nie przekroczyła nawet 28. tygodnia, płód może nie być
na tyle doj rzały, żeby przeżyć poza organizmem matki. Dlatego jeśli stan
przedrzucawkowy się nie zaostrza, a życie matki nie jest zagrożone, lekarz
29B Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ____________
będzie starał się przedłużyć trwanie ciąży. Każdy dodatkowy dzień oznacza
większą szansę na bezpieczne urodzenie dziecka.
Lekarz może podj ąć pewne kroki, żeby uniknąć przedwczesnego porodu:
� Stara się obniżyć wartość rozkurczowego ciśnienia matki

do 90 - 1 1 0 mm Hg.
� Żeby uzyskać natychmiastowy efekt stosuje się często środki dożylne.
� Podaj e matce dożylnie siarczan magnezu, żeby zapobiec drgawkom
(stan, który świadczy o przej ściu do fazy rzucawki) .
� Matka pozostaje pod stałą kontrolą (pomiar ciśnienia krwi, wagi,
ocena ruchów płodu i badanie stężenia białka w moczu) .
� Następuj e zalecenie całkowitego odpoczynku w łóżku,jeśli stan
przedrzucawkowy przybierze ostrą formę.
� Matka powinna przestrzegać odpowiedniej diety, ale niekoniecznie
ograniczać spożycie soli, żeby zapobiec dalszemu zmniej szeniu się
objętości krwi w jej ciele.
Jeżeli wykona się te czynności, kobieta i dziecko mogą uniknąć powikłań

łączonych ze stanem przedrzucawkowym. U większości matek nie dochodzi
również do przejścia do fazy rzucawki (którą omówię w dalszej części
rozdziału) .
Naj lepszą drogą prZ)j ścia dziecka na świat jest poród pochwowy, który
eliminuje stres związany z operacją chirurgiczną. Podczas porodu matce
powinno podać się środek znieczulający w postaci zastrzyku w dolną część
pleców (w przestrzeń zewnątrzoponową lub rdzeniową) , ponieważ
znieczulenie ogólne (narkoza) mogłoby podnieść ciśnienie krwi z powodu
wprowadzenia rurki intubacY-i nej do tchawicy i później szego jej w)jęcia.
Kiedy dziecko się urodzi, dolegliwości matki zwykle znikają w ciągu kilku
dni lub tygodni, chyba że doszło do poważnych uszkodzeń pewnych
narządów, na przykład nerek. W takiej sytuacj i niewydolność organu może
być ciągła. (Rozmiar uszkodzeń można ustalić podczas wykonanych później
badań ) . Jeżeli niewydolność narządu nie j est stała, ryzyko stanu
przedrzucawkowego w kolejnych ciążach jest niskie - chociaż wyższe, niż
gdyby choroba w ogóle nie zaistniała. Ponadto matki zazwyczaj nie dotyka
stałe nadciśnienie tętnicze.
Co zrobić w przlJpadku rzucawkO

Jeżeli u przyszłej matki, u której lekarz rozpoznał stan przedrzucawkowy,
wystąpią drgawki, choroba przechodzi w nową fazę - rzucawki. Na szczęście
należy ona do rzadkości - występuje średnio raz na 2 tysiące ciąż - lecz
może zagrozić życiu matki i dziecka.
Potencjalne przyczyny stanu przed rzucawkowego

Mimo że naukowcy nie znają przyczyn stanu krwi. Uwaga! Inne czynniki chemiczne powodują
przedrzucawkowego, wiedzą, że jednym z obja dodatkowe problemy ze zwiększoną krzepliwo
wów zapowiadających wystąpienie schorzenia ścią i uszkodzeniem wątroby.
jest niewydolność tkanki łożyska w zakresie
O rozwój stanu przedrzucawkowego podejrzewa
prawidłowego połączenia z tętnicami spiralnymi
się również układ odpornościowy. W ciąży
(naczyniami krwionośnymi macicy). W efekcie
o normalnym przebiegu układ ten nie odrzuca
do płodu nie dociera wystarczająca ilość sub
tkanek płodowych (które przecież są cialem ob
stancji odżywczych. Wada częściej występuje
cym i w innych okolicznościach nastąpiłoby ich
w przypadku ciąż bliźniaczych, w których po
odrzucenie). Tymczasem w stanie przedrzucaw
jawia się komplikacja o nazwie zaśniadu gro
kowym w pewnym sensie tak się dzieje. Co cie
niastego (tworzą się wypełnione płynem torbiele
kawe, zapadalność na chorobę jest niższa, gdy
- gronka - zajmujące miejsce łożyska i płodu),
matka utrzymywała przed zajściem w ciążę dłu
cukrzyca i nadciśnienie tętnicze (które istniało
żej stosunki seksualne z ojcem. Jej ciało zdążyło
w przeszłości u matki ).
się przyzwyczaić do jego tkanek, tych samych
Kiedy łożysko wykryje, że do płodu nie dociera ciał obcych, które zawiera płód.
odpowiednia ilość krwi, zaczyna produkować
Stan przedrzucawkowy może być również cho
więcej hormonów, które podnoszą ciśnienie,
robą dziedziczną, ponieważ częściej występuje
a mniej tych, które je obniżają. W rezultacie nie
u kobiet, których matki też na niego cierpiały.
równowagi hormonalnej wzrasta poziom ciśnienia
Rzucawkę powoduj e poważne zwężenie naczyń krwionośnych w mózgu

matki, co ogranicza transport substancj i odżywczych do komórek
mózgowych. Drgawki naj częściej występują przed urodzeniem dziecka,
ale atak może się zdarzyć również po porodzie. Nie zawsze pojawia się
nadciśnienie - 1 na 5 pacjentek ma tuż przed atakiem ciśnienie niższe niż
$fttllE 1 40/90 mm Hg.
f(l)
Drgawki nie zawsze rozpoczynają się w wygodnej przestrzeni szpitalnej .
Jeżeli atak nastąpi w domu, trzeba wiedzieć,jak sobie z nim poradzić:
1. Połóż kobietę na boku, żeby poprawić dopływ krwi do łożyska
i zapobiec przemieszczeniu się treści żołądkowej do płuc.
2. Włóż jej do ust patyczek, żeby nie ugryzła się w język.
3. Zadzwoń pod 999 1ub 112, żeby wezwać pogotowie.
Kiedy pacjentka znajdzie się w szpitalu albo właśnie tam dojdzie do ataku:
<t' Lekarz podaje j ej siarczan magnezu, żeby powstrzymać drgawki.

<t' Ciśnienie krwi -j eśli to konieczne - reguluje się za pomocą
zastrzyku dożylnego.
<t' Poddaj e się obserwacj i płód.
Kiedy stan kobiety się ustabilizuje (zwykle w ciągu kilku godzin), lekarz
przeprowadza poród. Chociaż zaleca się poród pochwowy, w sytuacj i
krytycznej dokonuje się cesarskiego cięcia.
Przez kilka dni po porodzie matka przyjmuje siarczan magnezu, dopóki nie
zmniej szą się wyraźnie objawy stanu przedrzucawkowego i rzucawki.
Dobrym znakiem jest wydalanie przez nią dużych ilości płynów, które
nagromadził jej organizm.
Podobnie jak w przypadku stanu przedrzucawkowego, tak i po rzucawce

kobieta:
I
<I' może w przyszłości zajść w ciążę o normalnym przebiegu,
<I' nie jest bardziej narażona na nadciśnienie tętnicze w przyszłości niż
kobiety, które nie cierpiały na rzucawkę.
Stan przedrzucawkowIJ. obok

Kiedy stan przedrzucawkowy pojawi się jako powikłanie przewlekłego
nadciśnienia tętniczego, zagrożenie zdrowia matki i płodu wzrasta bardziej ,
niż gdyby choroby wystąpiły niezależnie od siebie. Trudno jest określić, czy
nadciśnienie się zaostrza, czy zaczyna się stan przedrzucawkowy, ale pojawienie
się tej drugiej dolegliwości zwiastują pewne objawy:
<I' białkomocz (wcześniej sze testy nie wykazywały obecności białka) ;

<I' nagły wzrost stężenia białka w moczu;
<I' nagły wzrost ciśnienia krwi, które wcześniej pozostawało pod kontrolą;
<I' liczba płytek krwi poniżej 1 00 tysięcy na mm3, co oznacza skłonność do
krwawień;
<I' problemy z pracą wątroby.
Jednoczesne leczenie stanu przedrzucawkowego oraz przewlekłego nadciśnienia

tętniczego musi być prowadzone z większą ostrożnością niż samego stanu
przedrzucawkowego. Wcześniej niż w przypadku nieobecności nadciśnienia
można podjąć decyzj ę o zakończeniu ciąży.
______ Rozdział 1 6: Leczenie nadciśnienia u kobiet 30 1
Nadciśnienie ciqżowe
1./
Nadciśnienie ciążowe oznacza nadciśnienie przemijające. Występuje, kiedy:
./
nie ma objawów stanu przedrzucawkowego związanego z nadciśnieniem
u kobiety ciężarnej ,
wysokie ciśnienie cofa się w ciągu 1 2 tygodni od urodzenia dziecka.
Nadciśnienie przemij aj ące zwykle pojawia się w połowie trwania ciąży.

Nie towarzyszą mu jednak obj awy typowe dla stanu przedrzucawkowego,
czyli białkomocz itp. W czasie ciąży nie podejmuje się leczenia tej dolegliwości,
ponieważ wydaje się nie mieć negatywnego wpływu na zdrowie matki i płodu.
Ta odmiana nadciśnienia zwykle znika w kilka dni po porodzie, ale nie jest
do końca łagodna. Bardzo często pojawia się w kolejnych ciążach (chociaż
znowu nie stwarza problemów) i niekiedy zwiastuje wystąpienie pierwotnego
nadciśnienia tętniczego (którego przyczyna jest nieznana) kilka lat później .
Nadciśnienie tętnicze po porodzie

Jeżeli matka cierpi na przewlekłe nadciśnienie tętnicze, może starać się
uregulować poziom ciśnienia za pomocą 3 środków: metyldopy, timololu
i nifedypiny (zob. rozdział 1 3. ) . Mimo że substancje te wydzielają się wraz
z mlekiem matki, badania dowiodły, że w żaden sposób nie szkodzą dziecku.
Jeżeli karmisz piersią, zapytaj lekarza, czy możesz odstawić leki na nadciśnienie.
To bezpieczne rozwiązanie, o ile poziom Twojego ciśnienia znajduje się
pod baczną kontrolą.
Po porodzie matka może bezpiecznie skorzystać z niektórych technik służących

obniżeniu ciśnienia krwi, omawiam je w części III książki. Zwłaszcza
połączenie redukcj i spożycia soli, utraty na wadze i aktywności fizycznej
może przyspieszyć proces dochodzenia do siebie po stresie związanym
z ciążą i pomóc obniżyć ciśnienie bez sięgania po środki farmakologiczne.
Kobieca terapia hormonalna

ul przlJpadku nadciśnienia
Kobiety przY-i mują estrogen i progesteron z 2 ważnych pobudek: żeby
zapobiec poczęciu się dziecka (przed menopauzą) i uzupełnić niedobory
hormonów (po menopauzie) . Chociaż dawniej stosowane środki często
wiązały się ze wzrostem ciśnienia, obecnie dzieje się takjedynie okazjonalnie.
Niżej znajdziesz informacje, dzięki którym będziesz mogła uniknąć hormonów,
które sprzyjaj ą powstawaniu tej choroby.
Hormonalna antv.koncepcja doustna

Nie do końca wiadomo, w j aki sposób doustne środki antykoncepcY-ine
podnoszą ciśnienie tętnicze. Zaden konkretny czynnik Gak waga, wiek czy
pochodzenie etniczne) nie wyrokuje o tym, u kogo taki wzrost wystąpi
i do j akiego stopnia. Dawniej większość kobiet, które przY-i mowały pigułki,
doświadczało lekkiego, nigdy poważnego, wzrostu ciśnienia. Nowsze
specyfiki zawierają mniejsze dawki estrogenu i progesteronu. Prawdopodobnie
właśnie z powodu niższego stężenia tych substancj i w środkach
antykoncepcyj nych skoki ciśnienia krwi rzadziej występują u kobiet,
które je stosują.
Kobiety, które palą i maj ą ponad 35 lat, są bardziej wrażliwe na działanie

antykoncepcY-i nych środków doustnych i nie powinny ich stosować. Mimo
że wzrost ciśnienia u większości tych kobiet nie powoduje uszkodzeń
organów wewnętrznych, niekiedy dochodzi do niewydolności nerek.
Jeżeli kobietę niepokoi poziom ciśnienia, powinna odstawić pigułkę,
żeby spowodować j ego spadek.
Jeżeli chcesz przY-i mować środki tego typu, musisz rzucić palenie (zresztą
warto to uczynić, nawet nie planując stosowania pigułki! ) . Zadbaj o to, żeby
zmierzono Ci ciśnienie, zanim podejmiesz antykoncepcję hormonalną,
a potem dokonuj kontroli co 6 miesięcy. Jeśli nastąpi wzrost ciśnienia
skurczowego o 20 mm Hg albo rozkurczowego - o 10 mm Hg, zastąp
środki doustne jakąś inną formą antykoncepcj i.
Lekarze zwykle nie przepisuj ą leków na nadciśnienie, kiedy przyczyną

wzrostu ciśnienia są środki hormonalne, ale czasami nie można zastosować
żadnej innej formy antykoncepcji. W tych przypadkach zazwyczaj zaleca się
zmiany trybu życia oraz - gdy to faktycznie konieczne - leki obniżające
ciśnienie (zob. rozdział 13.).
Hormonalne uzupełnianie
niedoboru estroiJenu
Stan przednadciśnieniowy (zob. rozdział 2.) występuje powszechnie u kobiet po
menopauzie. Badanie opisane w lutym 2007 roku w czasopiśmie Circulation
wykazało wręcz, że cierpi na nie 40 procent przedstawicielek tej grupy
kobiet. Dlatego należy poddać drobiazgowej kontroli każdą dolegliwość,
która mogłaby spowodować powstanie nadciśnienia tętniczego.
Ponieważ ciśnienie krwi wzrasta wraz z wiekiem, badacze obawiali się,

że zastępcza terapia hormonalna spowoduje zaostrzenie się tej tendencj i,
zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę znane działanie estrogenu jako
substancj i obecnej w pigułkach antykoncepcY-inych. Jednak terapia zastępcza
wykorzystuje znacznie mniej sze ilości estrogenu niż antykoncepcyjne środki
doustne, co właściwie może prowadzić nawet do obniżenia ciśnienia. Pod
tym względem szczególnie dobrze sprawdził się estrogen podawany przezskórnie
(w postaci plastra bądź żelu aplikowanego na skórę) .
Estrogenowa terapia zastępcza nie jest, co prawda, lekarstwem na nadciśnienie,

ale ponieważ zdaje się je obniżać, bezpiecznie mogąją stosować kobiety po
menopauzie maj ące problemy z ciśnieniem. Uwaga! Jeżeli kobietajuż cierpi
na nadciśnienie, tego typu terapia nie powoduje jego zaostrzenia.
Podstawowym problemem związanym z zastępczą terapią hormonalną po

menopauzie jest to, że zwiększa ona niebezpieczeństwo zawału mięśnia
sercowego (zob. rozdział 5.) oraz udaru mózgu (zob. rozdział 7.). Jednak
badanie, którego wyniki opublikowało pismo Journal cithe American Medical
Association (kwiecień 2007), dowiodło, iż u kobiet podejmujących terapię
hormonalną z początkiem menopauzy ryzyko nie podnosiło się tak bardzo
j ak wśród kobiet, które zaczynały przyj mować hormony kilka lat po
klimakterium. Ogólnie rzecz biorąc, kobiety lepiej robią, rezygnując z terapii
hormonalnej , chyba że wyjątkowo ciężko przechodzą menopauzę.
30ll Część IV: Grupy wymagające szczególnej opieki ___________
Część V
Dekalogi
The 5th Wave Rich Tennant
Pomyślałam sobie, że to zmotywyuje cię do

ograniczenia spożycia soli. To solniczka w kształcie
zwężonej tętnicy
w tej części. . .
l eżeli chcesz poznać proste sposoby na obniżenie ciśnienia
i utrzymanie go w normie, znajdzieszje w tej części.
oza tym podam Ci tu zestawienie mitów na temat leczenia
nadciśnienia, żebyś mógł uniknąć tego typu błędów w swojej
terapii. Na samym końcu książki znajdziesz zaś informacje
na temat naj nowszych odkryć medycznych w dziedzinie
Rozdział 1 7
Dziesięć prostych sposobów

zapobiegania nadciśnieniu
i obniżenia go
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Odkryjesz sprawdzone w praktyce metody obniżenia ciśnienia.
� Wprowadzisz do swojego codziennego życia czynności mające na celu obniżanie
ciśnienIa.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W nadciśnienia lub w procesie jego obniżania. Wszystkie są dosyć proste.

tym rozdziale podaję 10 sposobów, które pomogą Ci w profilaktyce
W zasadzie już wiesz, co powinieneś robić. Czy muszę Ci przypominać

o rzuceniu palenia i niepiciu? To pytanie retoryczne.
Chodzi o to, żeby wprowadzić do swojego życia przynajmniej 2 rozwiązania

opisane w tym rozdziale. Jeżeli powiedzie Ci się z obydwoma, będzie można
powiedzieć, że jesteś na dobrej drodze do całkiem zadowalającego obniżenia
ciśnienia. Co najważniejsze, nie podejmuj na nowo starych przyzwyczajeń!
Nadszedł czas na długofalową zmianę. Szekspir powiedziałby: "Kuj żelazo,
póki gorące".
Jeżeli zdecydujesz się na profilaktykę albo próbę obniżenia swojego ciśnienia,

musisz zrealizować 4 kroki: podjąć dietę DASH, ćwiczyć, schudnąć i ograniczyć
spożycie soli.
Rozpoznawanie nadciśnienia
Możesz zaoszczędzić sobie wielu lat przyjmowania niepotrzebnych leków,
jeśli upewnisz się, żefaktycznie masz podwyższone ciśnienie. Podstawowa
rzecz to wiedzieć, czy jest ono podniesione trwale.
308 Część v: Dekalogi __________________
Zadbaj o to, żeby lekarz prawidłowo zmierzył Ci ciśnienie (zob. rozdział 2.),
ponieważ na dokładność pomiaru może mieć wpływ wiele czynników:
� 'Źle dobrany mankiet ciśnieniomierza,

� złe ułożenie ręki,
� nieodprężenie się przed pomiarem,
� mówienie w czasie pomiaru.
Ponadto musisz ustalić, czy nie masz nadciśnienia związanego z syndromem

białegofartucha (ciśnienie podwyższone jedynie w gabinecie lekarza pod
wpływem zdenerwowania spowodowanego wizytą). Wątpliwości rozwieje
dobre urządzenie służące do pomiaru ciśnienia w warunkach domowych.
(W rozdziale 2. znajdziesz cały punkt poświęcony zagadnieniu domowej
kontroli ciśnienia).
Podwyższone ciśnienie niekoniecznie musi się utrzymywać stale, zwłaszcza gdy

dokonasz zmian w swoim trybie życia lub wzrost ciśnienia był uwarunkowany
jedynie tymczasowymi czynnikami. Jeżelijuż przY.imujesz lekarstwa, zapytaj
lekarza, czy możesz obniżyć ich dawkę albo w ogóle je odstawić - o ile to
bezpieczne - po upływie około roku.
Ustalanie wtórneiJo
Około 5 procent wszystkich przypadków nadciśnienia tętniczego
spowodowane jest określoną i możliwą do wyleczenia przyczyną - wtedy
pada diagnoza o nadciśnieniu wtórnym. Jeżeli lekarzowi uda się ustalić taką
przyczynę iją wyleczyć (zwłaszcza na wczesnym etapie rozwoju choroby) ,
nadciśnienie może się cofnąć (podobnie jak konieczność stosowania leków)
i nie doprowadzić do możliwych uszkodzeń w organizmie.
Obj awy, które wskazują na wtórne nadciśnienie tętnicze, to:
� nadciśnienie, które rozwij a się nagle w dzieciństwie lub po 50. roku życia;
� opór organizmu wobec terapii farmakologicznej ;
� zmiany w kształcie ciała pacjenta i przebarwienia skóry;
� napady poczucia zimna i bladości na przemian ze skokami ciśnienia;
� brak przypadków nadciśnienia w rodzinie (choroba bardzo często ma
podłoże genetyczne) .
Rozdział 1 7: Dziesięć prostych sposobów zapobiegania nadciśnieniu i obniżenia go 309
Kiedy lekarz podejrzewa wtórne nadciśnienie tętnicze, zanim postawi

ostateczną diagnozę, powinien zlecić przeprowadzenie badań (zob. rozdział 4. ).
Przypadkowe rozpoznanie świadczy o zaniedbaniach i najczęściej nie przynosi
oczekiwanych efektów.
Niestety, bardzo częstą przyczyną nadciśnienia wtórnego jest uszkodzenie

nerek. Samych nerek nie da się j uż wyleczyć, ale lekarz może przepisać lek
na nadciśnienie, który lepiej na nie wpływa.
Podjęcie dietIJ DASH

Badanie, którego wyniki opublikowało czasopismo New EnglandJournal ci
Medicine (kwiecień 1 997), wprowadzało pojęcie diety DASH (leczenie
nadciśnienia za pomocą diety) oraz wyłuszczało jej zasady. Prawdopodobnie
dieta ta (szczegóły znaj dziesz w rozdziale 9.) jest najlepszym lekarstwem
na nadciśnienie od wielu dziesięcioleci.
Dieta DASH nakazuje spożywanie odpowiedniej mieszanki produktów

zbożowych, owoców i warzyw oraz niskotłuszczowych lub odtłuszczonych
produktów nabiałowych przy j ednoczesnym ograniczeniuj edzenia tłustych
produktów mlecznych, mięs, tłuszczów i słodyczy. Należy również zjadać
tygodniową dawkę orzechów i nasion.
Jedną z naj lepszych cech tej diety jest to, że składają się na nią produkty,
które i tak codziennie zjadasz - nie ma potrzeby sięgania po specjalne
suplementy, witaminy lub minerały. Nie trzeba uczestniczyć w terapii
grupowej . Poza tym:
� nie musisz brać leków, które tłumią apetyt, ponieważ nie ograniczasz
spożycia kilokalorii;
� nie chodzisz głodny;
� nie musisz nawet ćwiczyć, żeby obniżyć swoje ciśnienie;
� nie tęsknisz za mięsem i produktami nabiałowymi, ponieważ wciąż je
dostaj esz - tylko nie w tak dużych ilościach jak dotychczas;
� dieta DASH składa się z pokarmów, które zwykle przygotowujesz Ty
sam (a nie producent żywności) ;
� wiele osób zauważa, że może bez przerwy przestrzegać zaleceń tej diety.
Nie musisz od razu zmieniać swojej diety. Po prostu zacznij od zmniejszenia

ilości mięsa i nabiału, zastępując je produktami zbożowymi. Wprowad'Ź do
j adłospisu więcej warzyw; na deser zamiast ciastek, ciast i lodów jedz owoce.
Zanim się obejrzysz, będziesz na diecie DASH.
310 Część v: Dekalogi __________________
Połączenie diety DASH (w której automatycznie odbywa się redukcja

spożycia soli) z dalszym ograniczeniem tej substancj i może dwukrotnie
wzmocnić efekt obniżający ciśnienie. Nie dodawaj soli do pożywienia i staraj
się utrzymać codzienne spożycie soli poniżej 1500 miligramów (więcej na
ten temat w dalszej części rozdziału) .
Po przeczytaniu rozdziału 9. zastanów się nad skorzystaniem z pomocy

doświadczonego dietetyka (sprawd'Ź, czy dobrze się zna na zaleceniach
diety DASH).
Utrata na wadze
za pomocq ot}raniczenia liczbIj
spożljwanljch kilokalorii
Doskonałym sposobem na obniżenie ciśnienia krwijest schudnięcie za
pomocą ograniczenia pochłanianych dziennie kilokalorii. (Zob. rozdział 9.,
w którym znaj dziesz informacj e na temat zalecanej utraty na wadze
i o codziennym zapotrzebowaniu energetycznym). Jeśli cierpisz na nadwagę
bąd'Ź otyłość i masz nadciśnienie tętnicze, to może być naprawdę strzał
w dziesiątkę. Połącz dietę DASH (zob. poprzedni punkt) z redukcją spożycia
soli i mniej szą masą ciała. Najpierw jednak oblicz swój BMI (indeks masy
ciała; i znowu potrzebne dane znajdziesz w rozdziale 9.). Jeżeli Twój BMI
wynosi 25 - 29,9, masz nadwagę; j eżeli równa się 30 lub więcej , cierpisz
na otyłość. Jeżeli chodzi o zagrożenie nadciśnieniem i j ego powikłaniami,
nie do końca ratuje Cię BMI o wartości 24,5. Lepiej by było, gdyby indeks
wyniósł 23,5.
Kluczowym terminem w procesie ograniczania kilokalorii jest zastępowanie.

Należy po prostu zastąpić pokarm wysokokaloryczny niskokalorycznym.
Na przykład zamiast zjeść garść ciastek, można sięgnąć po jabłko i zaoszczędzić
około 1 00 kilokalorii.
A oto inne możliwości zastąpienia jednych pokarmów innymi:
� przekąski w postaci owoców i warzyw, a nie chipsów i napojów

gazowanych;
� białe mięso drobiowe bez skóry zamiast ciemnego ze skórą;
� odtłuszczone lub niskotłuszczowe produkty nabiałowe w miejsce
tłustych serów;
� gotowe produkty niskokaloryczne zamiast zwyczajnie niskotłuszczowych.
Rozdział 1 7: Dziesięć prostych sposobów zapobiegania nadciśnieniu i obniżenia go 31 1
Czytaj etykietki na opakowaniach gotowych pokarmów, żeby sprawdzić

zawartość tłuszczu, kilokalorii i soli w danej porcji. Wiele pracy kosztowało
władze skłonienie producentów żywności do odpowiedniego oznakowywania
pokarmów. Dokładnie zatem przeczytaj etykietkę.
Podczas procesu produkc)j nego można wprowadzić wiele kilokalorii do

pokarmu, można też ograniczyć ich liczbę. Najlepiej żywność piec na ruszcie,
gotować we własnym sosie, blanszować, grillować lub piec. Unikaj żywności
zapiekanej w cieście, smażonej albo polanej masłem, śmietaną, dżemem,
serem albo sosem słodko-kwaśnym.
Kluczem do podtrzymania utraty na wadze jest poziom motywacji. Jeżeli

pomaga Ci udział w spotkaniach grupy osób usiłujących schudnąć, to się
przyłącz. (Każde badanie, jakie czytałem na ten temat, potwierdza wartość
regularnego uczestnictwa, więc nie przerywaj spotkań! )
Redukcja soli uJ diecie

N aj prostszym sposobem obniżenia swoj ego ciśnienia krwi j est j ak
największa redukcja soli w diecie. Nie martw się, że będziesz miał jakieś
niedobory z tego powodu. Dziennie potrzebujeszj edynie 500 miligramów
( 1/3 łyżeczki) , które otrzymasz, jedząc jedynie naturalne pokarmy. Jednak
z uwagi na to, że większość Amerykanów spożywa 5000 miligramów soli
dziennie (3 łyżeczki) , 1 500 miligramów wydaje się bardziej realistyczną
wartością·
Skoro gotowa żywność odpowiada za 75 procent soli w Twojej diecie,

przemyśl następuj ące rozwiązania:
,/ Ogranicz ilość gotowych pokarmów (na przykład zup i krakersów) .

,/ Przeczytaj etykietkę i sprawdź ilość soli w porcj i. Nawet jeśli zawartość
substancj i sprawia wrażenie niskiej , zjedzenie zbyt wielu porcj i może
spowodować przekroczenie dziennej dawki.
,/ Ogranicz jedzenie chipsów i krakersów.
,/ Zastąp j e chipsami o niskiej zawartości soli albo -jeszcze lepiej -
świeżymi owocami lub surowymi warzywami.
Kolejne 10 procent soli znajduje się w naturalny sposób w samym pożywieniu,

j ednak ostatnie 1 5 procent pochodzi z solniczki. Postaraj się nie trzymać jej
zatem na stole.
3 12 Część v: Dekalogi __________________
Osoby stosujące ogromne ilości soli omija niezwykle dużo naj rozmaitszych
innych smaków. Jeżeli należysz do tej grupy, postaraj się przygotowywać
posiłki z połową dotychczasowej porcji soli - naturalne smaki mogą Cię
przY.iemnie zaskoczyć.
Jeżeli wciąż czujesz, że musisz dodatkowo przyprawić posiłek, spróbuj dodać

zioła czy inne przyprawy tego typu. W przypadku warzyw z puszek obmY.i je
czystą wodą z soli i dodaj do nich przyprawy i zioła.
Trudniej j est kontrolować ilość pochłanianej soli, gdyje się w restauracji.

Szefowie kuchni naj częściej obficie solą potrawy. Jednak zawsze możesz
poprosić o posiłek z małą ilością soli lub w ogóle bez niej bądź wybrać lokal,
który w menu przewiduj e potrawy małosolne.
Jeżeli poważnie ograniczysz spożycie soli, może Ci się uda uniknąć konieczności
stosowania leku na nadciśnienie. A to chyba gra warta świeczki! Więcej na
temat redukcj i soli w diecie dowiesz się z rozdziału 10.
Rzucanie palenia i ot}raniczenie picia

Tytoń i alkohol powodują wzrost ciśnienia krwi, ale w przypadku wpływu
tych substancj i na zdrowie człowieka to tylko wierzchołek góry lodowej .
Przemyśl następujące dane:
� Tytoń w każdej formie (palony, żuty bądź wdychany nosem) - z uwagi

na zawartą w nim nikotynę - podnosi ciśnienie. Około 33 procent
osób chorych na nadciśnienie tętnicze to palacze.
Każdy regularny kontakt z tytoniem jest niebezpieczny. Jeżeli palisz,
niszczysz własne zdrowie i wystawiasz na szwank dobro bliskich Ci
osób. Małżonkowie i dzieci palaczy są bardziej narażeni na choroby
płuc, astmę i raka niż partnerzy i dzieci osób niepalących. Nie wolno
w taki sposób traktować kogoś , kogo się kocha.
� Nadmierne ilości alkoholu (powyżej 2 kieliszków wina dla mężczyzn
i 1 dla kobiet co wieczór) podnoszą ciśnienie krwi. Ponadto 3 - 4 kieliszki
to spora dawka kilokalorii (375 - 500) na tle codziennej normy. Co więcej ,
odprężenie związane ze stanem upojenia nie sprzyja uważnemu
odżywianiu się i ograniczaniu spożycia soli. (Najnowsze badania
dowodzą, że kieliszek lub dwa czerwonego wina chronią serce przed
chorobą. Pamiętaj j ednak, że co za dużo, to niezdrowo) .
Rozdział 1 7: Dziesięć prostych sposobów zapobiegania nadciśnieniu i obniżenia go 3 13
Palenie i picie często idą ramię w ramię. Może się zatem okazać, że kiedy
skoncentruj esz się na zerwaniu z jednym nałogiem, wyeliminujesz również
sytuacje, w których folgowałeś drugiemu. W rozdziale 1 1 . znajdziesz
informacj e na temat odstawiania obu używek.
Podjęcie planu treniniJoweiJo

Jeżeli nie chcesz przej ść na dietę ani ograniczyć spożycia soli (chociaż
szczerze zalecam oba rozwiązania) , możesz spróbować obniżyć swoje
ciśnienie za pomocą aktywności fizycznej . Musisz tylko wybrać plan
treningowy, którego będziesz przestrzegać. Kiedy bowiem plan nakłada
na człowieka więcej , niż jest on w stanie wykonać, często dochodzi do
przerwania treningów.
Udaj się do lekarza na badanie kontrolne i sprawd'Ź, czy jesteś w na tyle

dobrym zdrowiu, żeby rozpocząć plan treningowy.
Regularne marsze lub biegi to w przypadku większości osób naj lepsze

rozwiązanie (w rozdziale 12. znajdziesz opis pełnego programu i korzyści
z niego wynikaj ących) . Tak ułóż swój plan treningowy, żeby zacząć powoli
od krótkich dystansów i stopniowo zwiększać czas trwania ćwiczeń do 45 minut
3 4 razy w tygodniu. Wcale nie musisz się zapisywać do klubu, żeby to zrobić.
-
Inną formą aktywności, której możesz zechcieć spróbować, są ćwiczenia

siłowe. Zacznij od podnoszenia niewielkich ciężarów i powoli zwiększaj ich
wagę. Uwaga! Jeżeli masz bardzo wysokie ciśnienie (większe niż 180/1 1 1
mm Hg) , podnoszenie ciężarów nie jest dobrym rozwiązaniem. Niemniej
ta dziedzina sportu może mieć dobry wpływ na osoby z nadciśnieniem
o niższej wartości.
Ćwiczenia fizyczne nie tylko powodują spadek ciśnienia krwi. Otóż podnoszą
samoocenę, poprawiaj ą poczucie równowagi, zwalczają depresję, poprawiają
pamięć i w ogóle sprawiają, ż e chce Ci się żyć.
Uzupełnienie leczenia za pomocq

technik doskonalenia ciała i umlJsłu
Niektóre wschodnie dyscypliny obniżają ciśnienie tętnicze. Nie chodzi mi
tutaj o to, żeby zignorować dokonania zachodniej medycyny i podążać
ścieżkami Wschodu. Warto podkreślić jednakże to, że techniki doskonalenia
3 1 fi Część v: Dekalogi _________________
_
ciała i umysłu, takie j akjoga, medytacja i hipnoza, mogą wspomóc aktualną

formę leczenia. Każda z nich j est warta zachodu,j eżeli dzięki niej można
choć o kilka milimetrów obniżyć ciśnienie (a jednocześnie odnieść inne
korzyści - osiągnąć większą koncentrację i spokojniej szy umys ł).
(Więcej informacj i na temat tych technik znajdziesz w rozdziale 12. ) .
Takie metody koncentracj i na ciele i umyśle powinny być jedynie dodatkiem

do obniżenia spożycia soli, diety i aktywności fizycznej , a nie je zastępować.
Z drugiej strony skuteczne zastosowanie tych technik może kiedyś doprowadzić
do tego, że zaj mą one miej sce leków. Dopiero gdy osiągniesz biegłość,
możesz pomyśleć o odstawieniu leków na nadciśnienie. Uwaga! Nigdy nie
przestawaj zażywać przepisanych przez lekarza środków bez konsultacji z nim.
Współpracuj z lekarzem na każdym etapie terapii.
� Joga - technika kładzie nacisk na odpowiednią postawę ciała

i prawidłowe oddychanie. Ludzie wychodzący z lekcjijogi prawie zawsze
podkreślaj ą to,jak odprężeni i rozgrzani się czują. Kiedy zmierzy im się
ciśnienie, zwykle ma ono niższą wartość niż przed zajęciami.
� Medytacja - ta technika wycisza umysł za pomocą koncentracj i myśli
na przedmiocie, dźwięku, słowie lub oddechu. 20-minutowa sesja
wykonywana 2 razy dziennie może wystarczyć d o całodziennej kontroli
nad ciśnieniem krwi. W przypadku osób odrzucających wszelkie formy
ćwiczeń fizycznych może być to odpowiednia metoda obniżania ciśnienia.
� Hipnoza - wykorzystuj ąc technikę autosugestii, możesz kazać sobie
się uspokoić i obniżyć poziom napięcia oraz ciśnienia krwi. Hipnoza
to nie zabawa, lecz pożyteczne narzędzie mogące być rozwiązaniem
Twoich kłopotów z nadciśnieniem.
� Biologiczne sprzężenie zwrotne (biojeedback) - technika
wykorzystuj e urządzenie służące do wykrywania wewnętrznych
czynności organizmu (na przykład poziomu ciśnienia tętniczego)
w celu odmiany ich j akości. Ponieważ biofeedback opiera się na
użyciu specj alnej aparatury, może być nieco mniej pożądaną metodą
w porównaniu z innymi. Jeżelij ednak nie potrafisz podjąć innych
technik doskonalenia ciała i umysłu, to może być to dla Ciebie wyjście.
Jedną z moich ulubionych technikjest terapia śmiechem. (Więcej na ten

temat dowiesz się z rozdziału 8. ) . Jeżeli kiedyś wejdziesz do pokoju, w którym
wszyscy chichoczą bez wyraźnej przyczyny, może się okazać, że natrafiłeś
właśnie na klub śmiechu. Tylko pomyśl! Jego członkom nie potrzeba
nawet powodu do śmiechu. Zwyczajnie wybuchają nim, nie zważając
na konsekwencje, a do tych można zaliczyć spadek ciśnienia krwi. Śmiech
może również obniżyć ilość hormonów stresu i pozytywnie wpłynąć na
działanie układu odpornościowego. Spróbuj , na pewno Ci się spodoba.
__ Rozdział 1 7: Dziesięć prostych sposobów zapobiegania nadciśnieniu i obniżenia go 3 15
Leki służqce do obniżania ciśnienia

Wypróbowałeś już wszelkie metody obniżania ciśnienia tętniczego z W)jątkiem
leków, lecz Twoj e wyniki wciąż wskazują na więcej niż 140/90 mm Hg?
Skoro nie osiągnąłeś zadowalaj ących rezultatów, musisz porozmawiać
z lekarzem na temat terapii farmakologicznej .
Do obniżania ciśnienia krwi służy ponad 60 różnych leków, więc z całą

pewnością znaj dziesz środek lub kombinację leków dostosowaną do
Twojego stanu. (Więcej informacj i na temat leków obniżających ciśnienie
znaj dziesz w rozdziale 13.). Chociaż istnieje tak wiele różnorodnych
możliwości, większość ludzi sięga zwykle po te same 3 farmaceutyki,
zwłaszcza że należą one do najtańszych opcj i i są naj lepiej znane lekarzom.
1 . Większość lekarzy zaczyna od podania pacjentom środków
moczopędnych (leków, które obniżają ciśnienie przez zmuszenie
organizmu do wydzielania soli i wody przez nerki do moczu) .
Hydrochlorotiazyd to nazwa substancji czynnej dostępnego na rynku
środka tego typu. Dawka 12,5 miligrama najskuteczniej oddziałuje
na ciśnienie i przy okazj i przedłuża życie pacjenta.
Jeśli będziesz miał nieco szczęścia, środek moczopędny może rozwiązać
wszystkie problemy. Jeżelijuż przyjmujesz większą dawkę, dowiedz
się, czy lekarz nie mógłby jej obniżyć, kontrolując poziom Twojego
ciśnienia. (Może się nieco zdziwić, ale Ty już niekoniecznie, ponieważ
masz za sobą lekturę tej książki! )
2 . Zapytaj lekarza o możliwość wprowadzenia beta-blokera (leku,
który blokuje działanie substancji podnoszących ciśnienie w organizmie) ,
j eśli środek moczopędny się nie sprawdzi albo będziesz chciałj eszcze
mocniej obniżyć ciśnienie z powodu swojej cukrzycy. Propranolol jest
prawdopodobnie naj lepszym rozwiązaniem, zwłaszcza że przeszedł
próbę czasu.
Beta-blokery mogą powodować zmęczenie i obniżać tolerancję na
wysiłek fizyczny, nie są więc dobrym wyjściem dla osób intensywnie
ćwiczących.
Lekarz może Ci także przepisać środek blokujący kanał wapniowy
(rozszerzaj ący naczynia krwionośne) , jeżeli środkom moczopędnym
i beta-blokerom nie powiedzie się pełna regulacja Twojego ciśnienia.
Leki te same w sobie nie są tak skuteczne jak 2 pierwsze rodzaje -
zwłaszcza gdy zaistniała niewydolność serca albo doszło do ataku serca
- ale mogą się przydać, gdy połączy się je z innymi farmaceutykami.
Jeżeli lekarz zaproponuj e bloker kanału wapniowego, zapytaj , czy
w Twoim przypadku sprawdzi się nifodypina w tabletkach o przedłużonym
działaniu. Środekj est niedrogi\ stosuje się go 2 razy dziennie.
1 Na przykład lS-dniowa kuracja cordipinem kosztuje 9 zł - przyp. red.

316 Część v: Dekalogi _________________
_
3. Lekarz może postanowić wprowadzić też lek z klasy inhibitorów

konwertazy angiotensyny lub podobny z grupy blokerów receptora
angiotensyny II obok stosowanego już środka moczopędnego
i beta-blokera, tworząc w ten sposób mieszankę 3 leków.
U niektórych ludzi, zwłaszcza osób chorych na cukrzycę i nerki,
lekiem pierwszego wyboru są właśnie inhibitory konwertazy
angiotensyny i blokery receptora angiotensyny II, ponieważ obniżają
ciśnienie tętnicze oraz chronią nerki.
Spośród wielu środków należących do tych klas leków należy szczególnie
polecić enalapril bądź lizynopril, który przY.imuje się raz dziennie, a które
są niedrogie2• Uwaga! Nie bierz tych leków podczas ciąży i karmienia
piersią - nie wpływaj ą dobrze na dziecko.
Inne leki omawiam wszechstronnie w rozdziale 13., ale - z w)jątkiem

metyldopy przeznaczonej dla oczekujących dziecka kobiet z nadciśnieniem
- maj ą one ograniczone zastosowanie w przypadku kontroli wysokiego
ciśnienia krwi.
Kiedy pacjent nie zażywa przepisanych lekarstw, nie przestrzega zaleceń lekarza,
a to należałoby uznać za poważną zbrodnię, zwłaszcza że w ten sposób wcale
nie pomaga swojemu ciśnieniu.
Otóż kontrola ciśnienia tętniczego może zapobiec zawałowi serca, udarowi

mózgu i uszkodzeniom nerek, a tymczasem tylko w USA spośród 50 mln
osób chorujących na nadciśnienie uregulowane ma je zaledwie 12,5 mln.
Nadszedł czas, żeby poprawić tę statystykę chociaż o 1 osobę - zacznij od
siebie lub kogoś Ci drogiego.
Unikanie leków podnoszqclJch

ciśnienie krwi
Na rynku znaj duj e się wiele środków, które same w sobie podnoszą ciśnienie
albo blokują działanie środków je obniżających. Jeżeli możesz ich uniknąć, to
zrób to. r:w rozdziale 13. znaj dziesz bardziej szczegółowe omówienie leków
tego typu) .
Niektóre leki mogą podnosić ciśnienie tylko u 1 osoby - Ciebie! Dlatego

konsultuj się z lekarzem, kiedy tylko zaczynasz brać nowy środek albo go
odstawiasz. Nowy farmaceutyk może bowiem podnieść Twoje ciśnienie lub
2 Enalapril w postaci enarenalu kosztuje około 8 zł za miesiąc leczenia, ale należy go przyjmować 2 razy
dziennie; z kolei kuracja lisihexalem to koszt około 10 zł miesięcznie przy stosowaniu raz dziennie
- przyp. red.
Rozdział 1 7: Dziesięć prostych sposobów zapobiegania nadciśnieniu i obniżenia go 317
zablokować działanie leku na nadciśnienie. Podobnie Twoje ciśnienie może

wzrosnąć, kiedy odstawisz lek, który wchodzi w interakcję z lekiemje
kontrolującym.
Czasami pacj ent boryka się z tak poważnym problemem zdrowotnym, że

musi brać lek, którego działanie uboczne polega właśnie na podniesieniu
ciśnienia. W takiej sytuacj i musi stosować również środki na nadciśnienie,
które przezwyciężą skutki leku podstawowego. Na przykład:
� Jeżeli cierpisz na chorobę nerek, możliwe, że będziesz musiał zażywać

erytropoetynę, która zwalcza anemię. I mimo że nie chcesz, żeby Twoje
ciśnienie wzrosło, tak się właśnie dzieje za sprawą erytropoetyny.
� Kolestipol i cholestyramina obniżają poziom cholesterolu, ale zwalczają
również działanie środków na nadciśnienie. Na szczęście,jest tak wiele
możliwości obniżania stężenia cholesterolu, że w razie konieczności
można wybrać coś innego.
Leki na przeziębienie często zawierają substancje zwężające tętnice

i podnoszące ciśnienie krwi. Czytaj zatem ulotki informacyjne wszystkich
środków na przeziębienie, których planujesz użyć. Każdy lek wpływający na
poziom ciśnienia opatrzony j est informacją, że nie powinien być stosowany
przez osoby z nadciśnieniem. Jeżeli nie jesteś pewien, zapytaj lekarza przed
zastosowaniem danego środka.
Pigułki odchudzające, które zawierająftnylopropanolaminę, podobną

budową do amfttaminy, podnoszą ciśnienie krwi. Nie stosuj tych środków,
j eśli już masz nadciśnienie !
Leki na receptę, które mogą powodować wzrost ciśnienia, to na przykład:
� środki steroidowe, takie jak kortyzon bądź prednison;

� niektóre leki przeciwdepresY.i ne:
• trimipramina i wenlcifaksyna, które powodują długotrwały wzrost
ciśnienia;
• środki przeciwdepresY.ine z klasy inhibitorów monoaminooksydazy,
które podnoszą ciśnienie, zapobiegając rozpadowi epinifryny
(do leków z tej grupy zalicza sięftnelzynę i tranylcyprominę) ;
� niesteroidowe środki przeciwzapalne (największe szkody, zwłaszcza
w dużych dawkach, powodl!ią indometacyna, naprosyn i ibuprifen).
Doustne środki antykoncepCJjne zawierały kiedyś duże stężenia estrogenu,

który słynął z tego, że podnosił ciśnienie krwi. Nowsze specyfiki zawierają
mniej estrogenu, więc są korzystniejsze, ale i tak przed rozpoczęciem
stosowania i w trakcie przY.imowania należy kontrolować poziom ciśnienia.
3 18 Część v: Dekalogi __________________
Uwaga! Znacznie mniej sze dawki estrogenu w lekach na menopauzę mogą

nawet obniżyć ciśnienie.
Leki na nadkwasotę, które zawierają duże ilości soli, nie pomagają osobom
z nadciśnieniem. Przeczytaj ulotkę! Jeżeli w przypadku każdego bólu
brzucha będziesz sięgał po 900 miligramów soli, nie wpłyniesz pozytywnie
na poziom swoj ego ciśnienia. Tymczasem do wyboru masz pełną paletę
innych środków zoboj ętniaj ących kwasy, na przykład na bazie wapnia
1 magnezu.
Narkotyków, takich jak kokaina, nie należy w ogóle zażywać, ajuż na pewno
nie wtedy, gdy masz nadciśnienie tętnicze, gdyż środki te jeszcze bardziej je
podnoszą·
Rozdział 1 8
Dziesięć (lub więcej) mitów

dotyczących nadciśnienia
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Przyjrzysz się nieporozumieniom dotyczącym nadciśnienia.
� Zrozumiesz, jak wygląda w rzeczywistości sytuacja z nadciśnieniem.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
L udzie chętnie wierzą różnym mi tom, zwłaszcza kiedy nie rozumieją

danego zagadnienia. Takie mity często też służą za wymówkę dla
pewnych działań lub ich braku. Dlatego mam nadzieję, że lektura tego
rozdziału wyjaśni pewne nieporozumienia, tak abyś mógł podjąć kroki
opisane w części III i zapanował nad własnym poziomem ciśnienia.
Wiele jest mitów na temat nadciśnienia tętniczego, więc trudno wybrać

tylko 1 0. Starałem się uwzględnić te, które mają największy wpływ na samo
ciśnienIe.
Nadciśnienie jest nieuniknionlJm

skutkiem starzenia
Jednym z czynników ryzyka zwykle wymienianych w przypadku nadciśnienia
tętniczego jest starzenie się. Jednak czy to samo posuwanie się w latach
powoduje ten wzrost, czy może zachodzi tu inny proces? W rozdziale 3.
wskazałem na 2 populacje, w których przypadki nadciśnienia nie występują
albo należą do rzadkości - plemiona Amazonii, które żyją w całkowitej
izolacji od tzw. nowoczesnej cywilizacji, oraz ludność wiejską zamieszkującą
Amerykę Łacińską i Południową, Chiny i Mrykę. Przykład tych populacji
dowodzi, że nadciśnienie wcale nie jest nieuniknione, nawet gdy w grę
wchodzi wiek.
320 Część v: Dekalogi __________________
Pewien odsetek ludzi w starszym wieku nie ma nadciśnienia. Jednak pozostałe

osoby, które faktycznie na nie cierpią, mają ze sobą wiele wspólnego:
� Maj ą nadwagę lub są otyłe.

� Prowadzą siedzący tryb życia, wykonując niewiele prac fizycznych
- lub nie wykonując ich wcale.
� W ich diecie brakuje owoców i warzyw.
� Spożywaj ą za dużo soli.
Każdy z tych czynników może doprowadzić do nadciśnienia, nawet u osób

młodszych.
Jednakże z wiekiem faktycznie zachodzi pewna zmiana, która może

spowodować nadciśnienie, a mianowicie stopniowy spadek wydolności
nerek. Niemniej znowu może być ona bardziej powiązana z którymś
z czynników wymienionych na powyższej liście niż z samym procesem
starzenia.
Nadciśnieniu można zapobiec, prowadząc zdrowy tryb życia już w młodym

wieku i nie zmieniaj ąc go z upływem czasu. W efekcie nie tylko dłużej
pożyjesz, ale egzystencj a ta będzie miała znacznie lepsząjakość. W części III
znaj dziesz opisy zmian trybu życia, których możesz dokonać, żeby zapobiec
nadciśnieniu (albo je złagodzić) .
Leczenie jest fJorsze od chorobIJ

Konsekwencj ą nieleczonego nadciśnienia tętniczego są w każdym wieku
znacznie poważniej sze skutki uboczne leków bądź niedogodności związane
ze zmianami trybu życia. Na przykład, kiedy zastosujesz niefarmakologiczne
rodzaje terapii, takie j ak redukcj a spożycia soli i kofeiny oraz regularne
ćwiczenia fizyczne, zareaguj e na to Twoje ciśnienie krwi. (Zob. rozdziały 8.
- 12., w których znaj dziesz więcej sposobów modyfikacji swojego życia
w celu obniżenia poziomu ciśnienia) . Tego rodzaju formy terapii zapewniają
także najróżniej sze korzyści o innym charakterze. O ile mi wiadomo, żaden
lek na nadciśnienie dostępny na rynku nie zapewni Ci takiego spokoju
ducha,jaki niesie w sobie uprawianie sportu, praktykowanie jogi i medytacji !
Jeżelij ednak Twój lekarz uzna, ż e potrzebujesz lekarstwa, nie załamuj się.
Owszem, ze stosowaniem leków łączą się pewne działania niepożądane,
których lepiej byłoby uniknąć, ale nie są one wcale gorsze od zawałów serca,
udarów mózgu czy niewydolności nerek - czyli skutków nieleczonego
nadciśnienia.
_______ Rozdział 1 8: Dziesięć (lub więcej) mitów dotyczących nadciśnienia 32 1
Skutki uboczne leków na nadciśnienie można zwalczać na kilka sposobów:
<t' Zapytaj lekarza, czy możesz obniżyć dawkę przy jednoczesnej obserwacj i
poziomu swoj ego ciśnienia.
<t' Jeżeli skutki uboczne są dotkliwe, poproś lekarza o przepisanie mniejszych
dawek 2 różnych leków, żeby uniknąć działań niepożądanych ze strony
każdego z nich.
<t' Jeżeli czujesz zmęczenie, poproś lekarza o sprawdzenie stężenia potasu.
Jeżeli j est niskie, można wprowadzić środek oszczędzaj ący potas
(zob. rozdział 1 3. ) .
<t' Jeżeli wykonuj esz pracę wymagającą dużej czujności (na przykład
obsługa ciężkiego sprzętu lub prowadzenie samochodu), powiadom
o tym lekarza. Leki na nadciśnienie, które powodują senność,
naj prawdopodobniej nie są przeznaczone dla Ciebie. Porozmawiaj
z lekarzem o takim zestawieniu zmian trybu życia i środków
farmakologicznych, które będzie dopasowane do Twojej sytuacj i.
<t' Jeżeli uprawiasz sport wyczynowo, najprawdopodobniej powinieneś
unikać beta-blokerów, ponieważ będą utrudniać Twojemu ciału
zmianę rytmu serca i innych parametrów koniecznych do intensywnej
aktywności.
<t' Pewne leki (inhibitory konwertazy angiotensyny) wyjątkowo dobrze się
sprawdzają w pewnych okolicznościach, na przykład w przypadku
cukrzycowej choroby nerek, ale powodują też skutki uboczne. Zeby
nie stracić zupełnie korzyści płynących ze stosowania tych leków,
zapytaj lekarza, czy możesz się przestawić na inny ich rodzaj . Na przykład,
jeśli dręczy Cię kaszel, zacznij prZ)jmować blokery receptora angiotensyny II.
Musisz oiJraniczlJć swoje żIJcie

z powodu nadciśnienia
Chociaż faktycznie nadciśnienie tętnicze jest poważnym schorzeniem, które
należy leczyć zmianami trybu życia i lekami, gdy zajdzie taka konieczność,
ograniczanie swojego życia (unikanie intensywnej aktywności albo jadania
w restauracj ach) nie j est rozsądnym rozwiązaniem. Skutki uboczne leków
na nadciśnienie nie powinny powstrzymywać Cię od prowadzenia
normalnego życia.
Jeżeli masz nadciśnienie tętnicze, któremu nie towarzyszą żadne powikłania,

j akość Twojego życia powinna prawie całkowicie odpowiadać egzystencj i
osoby z prawidłowym ciśnieniem. Może się ona nawet poprawić, ponieważ
zaczynasz poważniej dbać o swój organizm. Na przykład, redukcja soli w diecie
322 Część v: Dekalogi __________________
i obniżenie liczby spożywanych kilokalorii są nie tyle ograniczeniami, ile

okazjami do udoskonalenia swoj ego życia. Masz teraz szansę rozsmakowania
się we wspaniałych potrawach, które dotąd ukrywał przed Tobą dominujący
posmak soli. Czujesz się lepiej , atrakc)j niej i zdrowiej , ponieważ jesteś na
diecie i rzeczywiście chudniesz.
Ludzie, którzy muszą przY.imować leki powodl!iące senność, nie mogą pracować
w zawodach wymagających maksymalnej czujności. Tojedyne ograniczenie
związane z nadciśnieniem. Jeszcze nigdy nie spotkałem się z sytuacją, żeby
odmówiono komuś zatrudnienia z powodu nadciśnienia. Z kolei zwolnienie
kogoś na tej podstawie byłoby wykroczeniem wobec prawa.
Leczlj. się tlj.lko

nadciśnienie rozkurczowe
W przeszłości lekarze zaj mowali się tylko terapią ciśnienia rozkurczowego,
zresztą wielu z nich nadal tak postępuje. Jednak Ty wiesz lepiej .
Zarówno ciśnienie rozkurczowe, jak i skurczowe powinny podlegać decyzji

o obniżaniu ciśnienia. r:w rozdziale 2. znajdziesz informacje n a temat obu
wartości) . Chociaż ciśnienie rozkurczowe często spada z wiekiem, skurczowe
zwykle się podnosi. Na przykład w wyniku badań stwierdzono, że:
<I' Ludzie z nadciśnieniem poniżej 50. roku życia zwykle cierpią na

nadciśnienie rozkurczowe, które wyrokuje o tym, czy z czasem wystąpi
u nich miażdżyca naczyń wieńcowych,
<I' Znacznie większa grupa (osoby z nadciśnieniem powyżej 50. roku
życia) zwykle zapada na izolowane ciśnienie skurczowe, które może
wyrokować o tym, czy z czasem u osób tych pojawi się miażdżyca
naczyń wieńcowych (zob. rozdział 5.).
Gdyby leczenie miało się opierać jedynie n a terapii samego ciśnienia

rozkurczowego, niewiele osób powyżej 50. roku życia mogłoby liczyć na
pomoc medyczną. Tymczasem leczenie tej grupy wiekowej na nadciśnienie
ogromnie zmniej sza liczbę przypadków zawałów mięśnia sercowego i udarów
mózgu.
Nadmierne obniżenie ciśnienia rozkurczowego u osób starszych (powyżej

65 lat) jest niebezpieczne. Ich ciśnienie rozkurczowe i tak ma już niską
wartość, więc sprowadzenie go poniżej 65 - 70 mm Hg za pomocą leków na
nadciśnienie może spowodować udar mózgu. W takich sytuacjach należy po
prostu zaakceptować ciśnienie skurczowe wyższe niż 140 mm Hg i w ten
sposób uniknąć spadku rozkurczowego poniżej 70 mm Hg.
_______ Rozdział 1 8: Dziesięć (lub więcej) mitów dotyczących nadciśnienia 323
Nadciśnienie oznacza łIJkanie leków

przez resztę żIJcia
Mam nadzieję, że spora część informacj i zawartych w części III przekonała
Cię, iż diagnoza o nadciśnieniu tętniczym wcale nie oznacza łykania tabletek
do końca życia. W rzeczywistości najlepiej zrobisz, stroniąc od nich, ponieważ
nawet naj lepsze leki maj ą skutki uboczne.
Już samo obniżenie swoj ej wagi może być równie skuteczne jak pigułka.
To samo odnosi się do aktywności fizycznej , przestrzegania diety takiej jak
DASH, stosowania technik doskonalenia ciała i umysłu, na przykład
medytacji, oraz obniżenia spożycia soli. Mówiąc krótko, połączenie tych
wszystkich zmian trybu życia może spowodować większy spadek ciśnienia
krwi - bez działań niepożądanych - niż jakikolwiek farmaceutyk.
Tabletki to ostatnia deska ratunku. Sięgaj się po nie, gdy modyfikacja trybu
życia niedostatecznie obniży ciśnienie. Jednak nawet wtedy należy
kontynuować doskonalenie stylu życia - dzięki temu może uda Ci się
odstawić 1 albo wszystkie środki. Uwaga! Jeżeli musisz wciąż zażywać leki,
przypomnij sobie, że nadciśnienie nieustannie szkodzi Twojemu organizmowi.
Dlatego j eśli obniżysz ciśnienie choćby o kilka milimetrów słupa rtęci,
zmniej szysz ryzyko udaru mózgu, ataku serca, uszkodzenia nerek i oczu
oraz wystąpienia innych j eszcze powikłań, nawet kiedy wartość pomiaru
wciąż będzie się mieściła w zakresie wysokiego ciśnienia.
Po zawale serca albo udarze móziJu

można przestać się leczIJć
Otóż kontrola nad ciśnieniem tętniczym jest teraz jeszcze istotniejsza niż
wcześniej ! Jednym z podstawowych czynników ryzyka dla zawału serca
albo udaru mózgu j est poprzedni zawał bądz udar, więc po rehabilitacj i
musisz kontynuować leczenie. Zanim opuścisz szpital, ustal plan zmian,
dzięki którym dokonasz regulacj i swojego ciśnienia:
./ Rzuć palenie.
./ Przestrzegaj zaleceń diety DASH o małej zawartości soli .
./ Rozpocznij trwający całe życie program treningowy (kiedy tylko lekarz
da Ci zielone światło) .
./ Obniż spożycie alkoholu, jeżeli pijesz za dużo.
324 Część v: Dekalogi __________________
Wszystkie te zmiany opisuję w części III.
Zmiany, które pozwalaj ą na regulację ciśnienia tętniczego, mogą Ci również

pomóc w przypadku cukrzycy, reumatyzmu oraz chorób serca i naczyń
krwionośnych.
Jak masz nadciśnienie�

nie możesz ću/iczlj.ć
Ten mit stanowi świetną wymówkę dla wielu osób, które nie chcą ćwiczyć.
Nie tylkoj est on bezwzględnie i niewątpliwie fałszywy, ale w dodatku
stanowi całkowitą odwrotność faktycznego stanu rzeczy. Otóż aktywność
fizyczna obniża ciśnienie krwi.
W j aki sposób powstał ten mit? Otóż dawno, dawno temu w pewnej
mroczne krainie . . . (tylko żartowałem) . W zasadzie jego podłożem mogły
być sytuacje, w których osoby z ciężkim i nieuregulowanym nadciśnieniem
i poważnymi powikłaniami zaczęły ćwiczyć i wpadły w kłopoty. Na przykład
człowiek z nieustabilizowaną chorobą serca w wyniku intensywnej aktywności
fizycznej może paść ofiarą zawału.
Jeżeli cierpisz na chorobę serca albo masz za sobą zawał mięśnia sercowego
bądz udar mózgu, zapytaj lekarza, czy możesz bezpiecznie uprawiać sport.
Może nie stawiać Ci żadnych ograniczeń albo zalecić unikanie ćwiczeń zbyt
dynamicznych albo wymagających za dużego wysiłku przez krótki okres
(na przykład dZwigania ciężarów) . Uwaga! Wielu lekarzy po prostu nie wie,
na ile możesz sobie pozwolić, i może rzec jedynie: "Tylko ostrożnie".
Potrzebujesz lepszej rady. Umów się na wizytę u kardiologa albo fizjologa
sportowego.
Jeżeli Twoje nadciśnienie jest uregulowane i nie wykazl!ie żadnych komplikacji,

nie stroń od ćwiczeń - korzyści z nich płynące są ogromne. (Długie
zestawienie możliwych form aktywności znajdziesz w rozdziale 12.).
Zapamiętaj też następuj ące uwagi:
,/ Niezwykle korzystnie na Twoje zdrowie wpływa 30 minut spaceru

dziennie.
,/ Wybierz formę aktywności, którą na pewno będziesz kontynuował.
,/ Pomyśl o formie aktywności, którą można uprawiać pod dachem, gdy
pogodaj est brzydka. (Ostatnio spotkałem wszakże młoda kobietę,
która codziennie biega. Kiedy pada, okrywa się po prostu plastykowym
workiem na śmieci, żeby nie zmoknąć).
I
<t' Dobrym celem są ćwiczenia, które uważasz za trudne. Jednak w niektóre
dni możesz mieć ochotę na mniej wymagającą aktywność.
Nie ćwicz tak intensywnie, że poczujesz ból w klatce piersiowej albo

nie będziesz mógł złapać oddechu. Jeżeli tak właśnie robisz, powinieneś
porozmawiać z lekarzem.
Dawniej mawiano: "Bez pracy nie ma kołaczy". Obecnie jednak uważa się,
że co prawda z pracą nie można przesadzać, ale jej brak też się nie opłaca.
Jeśli dobrze się czuiesz�

możesz nie brać leków na nadciśnienie
Nadciśnienie tętnicze nazywa się czasami cichym zabójcą, ponieważ ludzie
często nawet nie wiedzą, że na nie cierpią. Tymczasem choroba może
zniszczyć wzrok, serce, nerki i naczynia krwionośne, zanim w ogóle pojawią
się j akiekolwiek objawy niewydolności organów - potem jest już za późno
na cofnięcie szkód.
Brak obj awów jest powodem, dla którego wielu ludzi z lekceważeniem
traktuj e swoje leki na nadciśnienie. Często tłumaczą sobie, że :
I
<t' Zanim zaczęli łykać tabletki, czuli się dobrze.
<t' Biorą leki tylko dlatego, że lekarz wykrył u nich wysokie ciśnienie.
<t' Czują się gorzej z powodu skutków ubocznych leków.
Koniecznie zażywaj swoj e leki na nadciśnienie! r.:w rozdziale 13. znajdziesz

wszystkie szczegóły) . Chodzi o to, żeby tak obniżyć ciśnienie, by uniknąć
w przyszłości powikłań nadciśnienia, na przykład zawału serca albo udaru
mózgu (zob. część II) . Tego typu komplikacje naj prawdopodobniej
potrzebują 10 lub więcej lat, żeby się rozwinąć, więc im szybciej doprowadzisz
swoj e ciśnienie do normy, tym więcej czasu zyskasz na oddalenie od siebie
niebezpieczeństwa.
Jeżeli skutki uboczne leków stają się kłopotliwe, porozmawiaj z lekarzem

o możliwości zmniej szenia dawki albo przej ścia na inny środek.
326 Część v: Dekalogi _________________
_
WIJsokiefJo ciśnienia krwi

nie można urefJulować
Jeżeli regularnie przY.imuj esz leki, ale Twoj e ciśnienie nie chce się obniżyć
do odpowiedniego poziomu, nie poddawaj się - i pod żadnym pozorem nie
odstawiaj tabletek! Wraz z lekarzem ponownie przY.irzyjcie się Twoim lekom
i modyfikacj om trybu życia, żeby sprawdzić, czy można zrobić coś jeszcze
w tej sprawie.
Możesz być spokojny, zawsze znajdzie się w)jaśnienie i sposób na opanowanie

wysokiego ciśnienia. Tylko od Ciebie i lekarza zależy, czy znajdziecie
właściwe rozwiązanie. Oto kilka wskazówek:
� Czy jesteś pewien, że Twojego ciśnienia krwi nie można

uregulować? Może chodzi o błędny pomiar? A może Twoje ciśnienie,
mierzone poza gabinetem lekarskim, ma prawidłową wartość (więcej
informacji na temat syndromu białego fartucha znajdziesz w rozdziale 2.)?
Zdobąd'Ź własny aparat do mierzenia ciśnienia i sprawd'Ź jego poziom
w domu.
� Czy terapia lekowa jest skuteczna? Prawdziwy opór wobec leczenia
ma miejsce wtedy, gdy zestawieniu 3 leków z różnych klas (z których
1 to środek moczopędny) nie udaje się zmniej szyć ciśnienia poniżej
1 40/90 mm Hg. Zastanów się nad następującymi możliwościami:
• Czy występuje u Ciebie niskie stężenie potasu spowodowane zbyt
dużymi dawkami środków moczopędnych?
• Czy j esteś Mroamerykaninem przY.imującym beta-bloker, który
wśród przedstawicieli tej populacji mniej skutecznie obniża ciśnienie?
• Czy przyj muj esz lek tylko raz dziennie, a dawka nie działa przez
24 godziny na dobę?
• A może obecnie leczysz inny problem medyczny za pomocą
środków, które wchodzą w interakcje z lekami na nadciśnienie?
Porozmawiaj z lekarzem, żeby ustalić, czy czasem to nie interakcje
między lekami hamują terapię nadciśnienia.
� Czy w pełni stosujesz wszystkie możliwe modyfikacje trybu
życia, żeby każda ze zmian miałajakiś wpływ na obniżenie
ciśnienia choćby o 1 mm Hg? Jak odpowiesz na te pytania?
• Czy obniżasz spożycie soli?
• Czy schudłeś i udaj e Ci się utrzymać niższą masę ciała? Niewiele
przecież trzeba poświęcić -jedynie 5 10 procent swojej wagi
-
- żeby w ogromnym stopniu wpłynąć na ciśnienie.

_______ Rozdział 1 8: Dziesięć (lub więcej) mitów dotyczących nadciśnienia 32 7
• Czy wypróbowałeś dietę DASH, która w wielu wypadkach może

obniżyć ciśnienie w takim samym stopniu co leki na nadciśnienie?
• Czy rzuciłeś palenie?
• Czy obniżyłeś spożycie kofeiny lub zrezygnowałeś z niej ?
• Czy przestałeś wypijać więcej niż 1 lub 2 kieliszki wina dziennie?
• Czy stosujesz inne metody, na przykład jogę, medytację lub śmiech?
Uwaga! Nie możesz twierdzić, że nad Twoim ciśnieniem nie da się zapanować,
dopóki nie wykorzystasz wszystkich tych technik. W części III znajdziesz
szczegółowe informacj e na ich temat.
Porozmawiaj z lekarzem o tym, czy możliwe jest to, żebyś miał nadciśnienie
wtórne (zob. rozdział 4.) . Choroby i dolegliwości powodujące tę odmianę
nadciśnienia (na przykład niedrożne tętnice nerkowe lub guz nadnercza)
należą, co prawda, do rzadkości, ale mogą tłumaczyć uparty brak reakcji
organizmu n a leczenie.
LeczIJ się tIJlko osobIJ nerwowe i lękliwe

Błąd. Duży poziom nerwowości lub lękliwości wcale nie wyrokuje
o nadciśnieniu tętniczym. W rzeczywistości często osoba nerwowa i bqja'Źliwa
ma zupełnie prawidłowe ciśnienie, podczas gdy człowiek, który sprawia
wrażenie spokoj nego i opanowanego, może borykać się ze zbyt wysokim
ciśnieniem.
Ten mit prawdopodobnie zapoczątkowała alternatywna nazwa nadciśnienia

tętniczego - hipertensja. Przedrostek hiper- wskazuje na nadmiar lub
ponadwymiarowość czegoś 1, a zatem może oznaczać również osoby przesadnie
reaguj ące na stres, nerwowe i impulsywne, których życie jest niczym
detonator gotowy w każdym momencie doprowadzić do wybuchu. Z kolei
końcówka wyrazu nasuwaj ąca skojarzenie z intensywnością z całą pewnością
nie wskazuje na stan spokoj ny i zrównoważony.
Ludzie z nadciśnieniem żY.ią w każdej grupie społecznej , wykonują wszelkie

rodzaje prac. Chociaż chorobę tę kojarzy się przede wszystkim z osobami
z nadwagą, z całą pewnością występuje też u szczupłych. Ludzie cierpiący na
nadciśnienie to niekoniecznie zwycięzcy o osobowości typu A2, pracujący po
1 Jak wyjaśnia słownik języka polskiego - przyp. tlum.
2 Sklasyfikowany przez amerykańskich lekarzy H. Rosenmana i M. Friedmana wzór osobowości

charakteryzujący się upodobaniem do aktywnego trybu życia, rywalizacji, ciągłego rozwoju kariery
zawodowej i agresywnymi postawami przyp. tlum.
-
328 Część v: Dekalogi __________________
14 godzin na dobę. (Gdyby faktycznie można było na tej podstawie wyłonić

z tłumu osoby z nadciśnieniem, lekarzom znacznie poprawiłyby się
umiej ętności diagnostyczne. Niestety, to nie takie proste !)
Ostry stres powoduj e tymczasowy wzrost ciśnienia krwi - to normalna

reakcja na napięcie i uwolnienie hormonów stresu. Kiedy jednak sytuacja
występuj e nieprzerwanie lub trwa dłuższy czas, hormony przestają być
produkowane w tym samym tempie i ciśnienie spada.
U ludzi, którzy przeprowadzają się ze spokojnej okolicy do dużego miasta,

często występuj e wzrost ciśnienia krwi. Zmiana ta wynika raczej z większego
spożycia soli i przyrostu wagi niż ze stresu. Podobnie stresująca praca
również może u pewnych osób, szczególnie mężczyzn, na jakiś czas
podnieść ciśnienie, jednak stres sam w sobie nie prowadzi do trwałego
Osób starszlJch nie trzeba leczlJć

Wśród osób starszych (terminem tym określam ludzi powyżej 65. roku życia)
z każdym rokiem występuje coraz większa zapadalność na nadciśnienie
tętnicze oraz coraz więcej przypadków zawałów mięśnia sercowego i udarów
mózgu. Mimo to niektórzy ludzie sądzą, że na leczenie nadciśnienia u starszych
osób jest już za późno albo zwyczajnie nie widzą w tym sensu. Tymczasem
właściwa terapia może zapobiec dużej liczbie tego typu powikłań! Jeżeli osób
tych nie podda się terapii, mogą umrzeć wcześniej niż normalnie albo przez
lata cierpieć kalectwo.
Niemniej leczenie osób starszych nie jest prostą sprawą (dlatego właśnie
temu zagadnieniu poświęcam cały rozdział 14. ) . Wiele z nich potrzebuje
bowiem pomocy podczas realizacji zaleceń lekarskich i dopingu podczas
dokonywania zmian trybu życia. Na przykład ta grupa wiekowajest W)jątkowo
wrażliwa na sól, co może doprowadzić do wzrostu ciśnienia, więc zwyczajne
obniżenie spożycia tej substancj i zapewnia doskonałą kontrolę nad jego
poziomem. Z uwagi wszakże na brak dotychczasowych wrażeń smakowych
ludzie ci mogą chcieć stosować j eszcze więcej soli. Należy ich zatem nauczyć,
jak zastępować sól ziołami i innymi przyprawami oraz modyfikować swoje
życie, zanim zdadzą się j edynie na leki. (Osoby starsze i takjuż przyjmują
przeciętnie po 7 różnych środków dziennie! )
U osób starszych występuje naj częściej izolowane nadciśnienie skurczowe

i niskie ciśnienie rozkurczowe. Dlatego lekarze muszą specjalnie uważać,
żeby nie obniżyć zanadto tego drugiego - poniżej 60 - 70 mm Hg. Ta grupa
wiekowa cierpi również na poważne osłabienie czynności nerek, nawet jeśli
niekoniecznie na samą chorobę. Jeżeli osoby takie muszą brać środki na
nadciśnienie, należy zacząć od małych dawek i bardzo powolije podnosić.
Nadciśnienie
jest mniej niebezpieczne u kobiet
Skutki nadciśnienia tętniczego u kobiet mają równie poważny charakter co
u mężczyzn, więc tak samo istotna jest jego regulacja. Więcej na ten temat
dowiesz się z rozdziału 1 6.
Chociaż 3 na 4 (amerykańskie) kobiety, które cierpią na nadciśnienie,

mają świadomość swojej choroby, tylko 1 z nich stara się je kontrolować
- nie robi tego 75 procent. To dramatyczna sytuacja!
Nadciśnienie tętnicze dotyczy kobiet w każdym wieku:
� Stan przedrzucawkowy oraz rzucawka to nazwy 2 poważnych zaburzeń,

które w wyniku nadciśnienia mogą wystąpić u kobiet po 20. tygodniu
ciąży. Lekceważenie ich stwarza zagrożenia dla życia matki i rozwijającego
się płodu.
� U kobiet po menopauzie cierpiących na nadciśnienie dużą rolę może
odgrywać estrogen. Hormonalna terapia zastępcza (wykorzystująca
estrogen właśnie) może spowodować u nich spadek ciśnienia nawet
o 10/5 mm Hg.
� W USA 50 procent białych kobiet i 80 procent czarnych po 60. roku
życia ma nadciśnienie.
� Kobiety po siedemdziesiątce i osiemdziesiątce stanowią duży odsetek
osób z nadciśnieniem w tej grupie wiekowej . Częściej też, o ile nie
uregulują poziomu ciśnienia, padają ofiarą ataków serca i udarów mózgu.
330 Część v: Dekalogi ________________
Rozdział 1 9
Dziesięć nowych odkryć

na temat nadciśnienia
tętniczego
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
W tIJm rozdziale:
� Znajdziesz dowody na wartość regulacji ciśnienia krwi za pomocą zmian trybu życia
i zastosowania środków medycznych.
� Odszukasz w dzieciństwie zapowiedź przyszłego nadciśnienia.
� Wykorzystasz w praktyce badanie o nazwie ALLHAT.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
K of Medicine wprowadziłem jako hasło termin nadciśnienie tętnicze

iedy na stronie wirtualnej biblioteki medycznej N ational Library
i ograniczyłem wyszukiwanie do okresu od 1 stycznia 2005 do 24 marca

2007, otrzymałem 12 265 "trafień" - tyle właśnie znalazło się artykułów
z międzynarodowych magazynów medycznych i naukowych poświęconych
nadciśnieniu, które biblioteka zdołała skatalogować.
Ta ogromna liczba publikacji, które ukazały się w okresie nieco dłuższym

niż 2 lata, świadczy o zakrojonych na szeroką skalę badaniach naukowych
mających pomóc lekarzom i pacjentom zrozumieć istotę nadciśnienia oraz je
leczyć. Możliwe, że 1 z tych artykułów rozwiąże Twój problem i związane
z nim komplikacje; może lek na Twoje nadciśnienie już gdzieś na Ciebie
czeka. Jednak zanim to nastąpi, możesz spróbować skorzystać z odkryć tysięcy
ludzi na całym świecie usiłujących wnieść swój wkład w rozjaśnienie
problematyki nadciśnienia. W tym rozdziale znajdziesz opis l O nowych
odkryć - to jedynie mała próbka tego, co zostało opublikowane.
332 Część v: Dekalogi __________________
Ocena skutków
obniżenia ciśnienia krwi
Czy obniżanie ciśnienia warte jest zainwestowania w nie sił, czasu i pieniędzy,
do czego Cię tak gorąco namawiałem? Badanie omówione w lutym 2005
roku w czasopiśmie Vascular Health Risk Management udziela w pełni twierdzącej
odpowiedzi na to pytanie. Autorzy przebadali wskaźnik przeżywalności
(w stanie bez chorób) u leczonych i nie leczonych nadciśnieniowców
zamieszkałych w Stanach Zjednoczonych. Odkryli, że poddany leczeniu
,,40-latek zyskiwał średnio 27 miesięcy więcej bez udaru i 32 miesiące bez
poważnej choroby serca" w porównaniu z osobą nie leczoną.
Czy nie warto postarać się o dodatkowe 2 lata życia, by móc je spędzić ze
swoimi dziećmi, współmałżonkiem i bliskimi osobami? Założę się, że warto!
W procesie kontrolowania ciśnienia krwi każde działanie jest z całą pewnością

warte wysiłku. Owszem, ćwicząc (zob. rozdział 12.), przestrzegając zaleceń
diety DASH (zob. rozdział 9.) i unikając soli (zob. rozdział 10. ) , nie czujesz
żadnej różnicy. Tymczasemjednak Twój organizm nie ulega takiej degradacji,
do j akiej by doszło bez wprowadzenia takich modyfikacji trybu życia.
Stan przednadciśnieniowlj
to wcale nie nic takieiJo
Czy stan przednadciśnieniowy (zob. rozdział 2.) jest nieszkodliwy, dopóki
nie przerodzi się w nadciśnienie? Niestety, badanie przeprowadzone przez
pracowników Uniwersytetu George'a Washingtona i omówione w lutym
2007 roku w magazynie Circulatwn dowodzi, że koniecznie należy podejmować
zmiany trybu życia, nawet jeśli stan przednadciśnieniowy nigdy nie stanie się
prawdziwym nadciśnieniem. (W części III znajdziesz omówienie tego typu
modyfikacji). W ramach badania obserwowano 60 785 kobiet po menopauzie
przez średnio 7,7 roku.
Na początku eksperymentu odsetek kobiet, u których wykryto stan

przednadciśnieniowy, kształtował się następująco: kobiety rasy białej
(kaukaskiej ) - 39,5%; kobiety rasy czarnej - 32,1 %; kobiety pochodzenia
latynoskiego - 42,6%; indiańskiego - 38,7% i azjatyckiego - 40,3%.
______ Rozdział 1 9: Dziesięć nowych odkryć na temat nadciśnienia tętniczego 333
Pod koniec badania ustalono, że:
<t' Kobiety, u których występował stan przednadciśnieniowy, były 2 razy

bardziej narażone na zawał serca lub udar mózgu w porównaniu
z kobietami, u których stanu tego nie wykryto.
<t' Kobiety, u których występował stan przednadciśnieniowy, były o półtora
raza bardziej narażone na śmierć w wyniku choroby serca niż kobiety,
u których stanu tego nie wykryto.
Uwaga! Wśród kobiet pochodzenia latynoskiego i azjatyckiego występowało

bardzo niewiele tego typu przypadków w porównaniu z paniami z innych grup.
Wniosek? Stan przednadciśnieniowy to powszechne zjawisko, które wiąże

się ze wzrostem przypadków ataków serca, udarów mózgu oraz zgonów
w wyniku zawału. r.:w rozdziale 5 . znajdziesz więcej informacji na temat
zawału mięśnia sercowego, a w rozdziale 7. - na temat udarów).
Przewidljwanie nadciśnienia
(i zapobiet)anie mu)
Czy można zapanować nad niektórymi czynnikami ryzyka, wskazującymi na
możliwość wystąpienia nadciśnienia? Badanie, którego wyniki opublikowano
w marcu 2007 roku wJournal ifHypertension, starało się udzielić odpowiedzi
na to ważne pytanie za pomocą 8-letniej obserwacji 10 525 dorosłych
Chińczyków. Pod koniec eksperymentu u 29 procent mężczyzn i 27 procent
kobiet wykryto nadciśnienie. U mężczyzn chorobę zapowiadały następujące
czynniki:
<t' starszy wiek,

<t' mieszkanie w mieście,
<t' picie nadmiernych ilości alkoholu,
<t' mało ruchu.
Kobiety różniły się pod innymi względami:
I
<t' Kobiety palące były bardziej zagrożone nadciśnieniem niż te, które piły.
<t' Kobiety żY.iące na obszarach wiej skich częściej mają nadciśnienie niż
kobiety z miast.
33 4 Część v: Dekalogi __________________
Głównym odkryciem jest jednak fakt, że blisko 50 procent czynników

ryzyka, które prowadzą do nadciśnienia, można odwrócić (więcej informacj i
na temat innych uwarunkowań choroby znajdziesz w rozdziale 3.).
Ważnej lekcj i n a temat profilaktyki udziela również wydanie magazynu

AmericanJournal ci Public Health z kwietnia 2007 roku. Przedmiotem
opisanego badania była aktywność fizyczna młodych dorosłych ludzi oraz
zapadalność na nadciśnienie w ciągu 15 lat. Na początku eksperymentu
przebadano niemalże 4000 zdrowych (bez nadciśnienia) czarnych i białych
mężczyzn oraz kobiet w wieku 1 8 - 30 lat, a potem kontrolowano ich stan
zdrowia po 2, 5, 7, 10 i 15 latach. Za każdym razem zapisywano poziom
ciśnienia krwi oraz intensywność aktywności fizycznej . Po 15 latach 634
uczestników eksperymentu (1 6%) miało już nadciśnienie. Osoby, które
stroniły od ruchu, były znacznie bardziej narażone na chorobę nadciśnieniową
niż te, które regularnie ćwiczyły.
Jeżeli chcesz, żeby Twoje dziecko uniknęło w przyszłości nadciśnienia, daj

mu dobry przykład i sam ćwicz co najmniej przez 30 minut dziennie,
biorąc pociechę ze sobą. W rozdziale 15. znajdziesz więcej informacji.
WIjrokowanie O nadciśnieniu
u dorosłljch na podstawie
poziomu ciśnienia u dzieci
Czy można przewidzieć wystąpienie nadciśnienia u osoby dorosłej , mierząc
j ej ciśnienie we wczesnym dzieciństwie? Odpowiedzi twierdzącej udziela
badanie omówione w czasopiśmie Pediatric5 z lutego 2007. Eksperyment
objął kontrolę ciśnienia u 240 mężczyzn i 253 kobiet i trwał przez wiele
dziesiątków lat, poczynając od wieku 5 lat. Ustalono, że:
� Jeżeli pojedynczy pomiar ciśnienia skurczowego - nie rozkurczowego

- wykonany w dzieciństwie wykazał wartość przekraczającą pożądany
poziom, prawdopodobieństwo nadciśnienia tętniczego w wieku dorosłym
wzrastało cztero-, pięciokrotnie.
� Im częściej poziom nadciśnienia wykraczał poza dopuszczalne wartości,
tym większe było ryzyko nadciśnienia w przyszłości.
Badanie wyraźnie wykazało, że dzieci z ciśnieniem przekraczającym poziom

zalecany w artykule były z czasem bardziej narażone na zapadnięcie na
nadciśnienie. Odkrycia te wcale jednak nie dowodzą, że Twój los został
przypieczętowany. Postaraj się wywrzeć pozytywny wpływ na możliwe do
zmiany czynniki ryzyka, w tym dietę, aktywność fizyczną, spożycie alkoholu,

palenie, zastosuj medytację (odpowiednie techniki omawiam w części III) .
Inaczej będziesz żałował.
CZIJ wszIJscIJ pacjenci

po udarze móziJu majq nadciśnienie?
Bez wątpienia nadciśnienie j est główną przyczyną udarów mózgu. Jednak
naukowcy zapytuj ą, czy w każdym przypadku faktycznie występuje
nadciśnienie. W ramach zakrojonego n a szeroką skalę badania, omówionego
w styczniu 2007 roku w piśmie American Journal if Emergency Medicine,
przY.irzano się przypadkom 563 704 pacjentów, którzy trafili do szpitala
z poważnym udarem mózgu.
W sumie 69 procent tych osób cierpiało wcześniej na nadciśnienie tętnicze:
I
� U 56 procent wynosiło ono 140 - 1 84 mm Hg.
� U 13 procent wynosiło w granicach 1 85 - 2 1 9 mm Hg.
� Jedynie u 0,1 procent przekraczało 220 mm Hg.
Czy masz jeszcze jakieś wątpliwości, że nadciśnienie powoduje udary

mózgu? Jeśli wciąż nurtuj ą Cięjakieś pytania, wróć do rozdziału 7.,
gdzie znajdziesz więcej informacji.
Ocena wplIJWU obciqżeń zawodo WIJch

Nie do końca wiadomo, czy obciążenia zawodowe (kiedy człowiek ma
niezwykle wymagającą pracę, ale bardzo małą możliwość podejmowania
samodzielnych decyzj i) powodują wzrost zapadalności na nadciśnienie.
Journal ifHypertension z marca 2007 zamieścił opis eksperymentu z udziałem
448 mężczyzn i kobiet o średniej wieku 55 lat, których obserwowano przez
przeciętnie 6,5 roku. Kontrolowano im poziom ciśnienia oraz zobowiązania
zawodowe. W konsekwencj i ustalono, że:
I
� W przypadku mężczyzn obciążenia zawodowe wydają się mieć większy
wpływ na ciśnienie krwi niż zakres odpowiedzialności.
� W przypadku kobiet ani obciążenia zawodowe, ani zakres
odpowiedzialności nie są związane z nadciśnieniem tętniczym.
336 Część v: Dekalogi __________________
Jeżelij esteś mężczyzną, który zmaga się z poważnymi obciążeniami

zawodowymi i ma nadciśnienie, na pewno zmiana pracy na mniej
wymagaj ącą pozytywnie wpłynęłaby na poziom ciśnienia. Jeżeli z koleijesteś
kobietą spełniającą takie same warunki, zmiana pracy naj prawdopodobniej
nie wywrze wpływu na wartość ciśnienia krwi - choć z pewnością uczyni
życie przY.iemniej szym. W rozdziale 8. znajdziesz informacje na temat
działań obniżaj ących natężenie stresu (na przykład więcej śmiechu).
CZIJ alkohol jest dobrlJ�

CZIJ złIJ dla osobIJ z nadciśnieniem?
Powszechnie wiadomo, że poważne nadużywanie alkoholu zwiększa ryzyko
nadciśnienia, a to z kolei podnosi prawdopodobieństwo zapadnięcia na
choroby serca (szczegóły w rozdziale 1 1 . ). Czy jednak osoba z nadciśnieniem
może bezpiecznie spożywać niewielkie ilości alkoholu?
Grupa badaczy z Harvard School of Public Health w styczniu 2007 roku

opublikowała swoj e odkrycia w tej materii w magazynie AnnaIs iflnternal
Medicine. Badaniem objęto 1 1 7 1 1 mężczyzn z nadciśnieniem, kontrolując
ich przez 6 lat i porównując wyniki pacjentów, którzy w ogóle nie pili,
z wynikami mężczyzn, którzy pili niewiele. Ustalono, że:
� Mężczyźni pijący umiarkowane ilości alkoholu (1 - 2 kieliszki 1 wieczoru,

maksymalnie 10 w tygodniu) wykazywali znacząco mniejsze
prawdopodobieństwo zawału mięśnia sercowego.
� U mężczyzn pij ących umiarkowane ilości alkoholu nie występował
j ednak niższy współczynnik zgonów.
Współczynnik zgonów u mężczyzn, którzy pili umiarkowanie, nie był niższy

najprawdopodobniej z powodu zagrożenia udarami mózgu.
Operacja zmniejszenia żołqdka w celu

schudnięcia i obniżenia ciśnienia krwi
Czy w leczeniu nadciśnienia tętniczego jest miejsce dla operacji zmniejszenia
żołądka? W artykule opublikowanym w lutym 2007 roku w Nutrition in
Clinual Practue przedstawiono wyniki trwającej rok obserwacj i 400 pacj entów
po operacji zmniejszenia żołądka. Szczególny nacisk położono na monitorowanie
______ Rozdział 1 9: Dziesięć nowych odkryć na temat nadciśnienia tętniczego 33 7
cukrzycy, artretyzmu, nadciśnienia tętniczego, refluksu żołądkowo

przełykowego (gdy kwasy żołądkowe cofają się do przełyku, powodując
dotkliwy ból), astmy i depresji.
Ustalono, że :
,/ w ciągu 6 tygodni j akość życia 35 procent pacjentów niezwykle się

poprawiła, a pod koniec roku dotyczyło to już 80 procent osób;
,/ przed upływem roku nastąpiła poprawa o 80 - 100 procent w przypadku
większości zaburzeń, w tym nadciśnienia tętniczego;
,/ w przypadku artretyzmu i depresj i nastąpiła poprawa jedynie o 50 - 75
procent.
Taka doskonała reakcja na utratę wagi może nie mieć ciągłego charakteru.
Otóż pewna liczba pacj entów po jakimś czasie znowu !)j e i w naturalny
sposób pojawiają się powikłania. Jednak nawet jeśli zapam!iesz nad poziomem
swoj ego ciśnienia jedynie na okres roku, będzie to oznaczało rok mniej
postępującej degradacj i Twoj ego organizmu. Z uwagi zaś na to, że wszelkie
komplikacj e powoduj ą wzrost ciśnienia, każdy rodzaj kontroli nad nimjest
pożądany.
CZlj. nadciśnienie oddziałuje

na cukrzlj.cęJ
Lekarze i naukowcy przyznają, że niektóre leki na nadciśnienie mogą wywołać
objawy cukrzycy. (Same w sobie nie powodl!ią choroby, ale potrafią podnieść
stężenie cukru we krwi do poziomu patologicznego u pacjenta w stanie
przedcukrzycowym, czyli zagrożonego cukrzycą typu 2.). Trudno było jednak
ustalić, j ak dana klasa leków wpływa na wzrost stężenia cukru we krwi
w porównaniu z innymi grupami.
Rozwiązaniem tego problemu zajęli się autorzy omówionego w styczniu

2007 roku w magazynie Lancet badania, które swoim zasięgiem objęło
1 43 153 pacjentów. Postanowiono określić odsetek osób, u których cukrzyca
wystąpiła w następstwie zastosowania konkretnego leku.
W poniższym zestawieniu leki ułożono w kolejności od środków najmniej

wpływających na wystąpienie cukrzycy do charakteryzujących się największym
prawdopodobieństwem wywołania choroby:
I
,/ inhibitory konwertazy angiotensyny i blokery receptora angiotensyny;
,/ blokery kanału wapniowego;
338 Część v: Dekalogi _________________
_
,/ placebo (środki niezawierające substancj i czynnej stosowane podczas

próby ocenienia działania nowego leku) ;
,/ beta-blokery;
,/ środki moczopędne.
Jako że inhibitory konwertazy angiotensyny, blokery receptora angiotensyny

oraz blokery kanału wapniowego mają nawet mniej szy wpływ na wywoływanie
cukrzycy niż placebo, autorzy uznali, iż nie należy ich w żaden sposób łączyć
z tą chorobą.
Czy oznacza to, że powinieneś zrezygnować ze środków moczopędnych?

Jak tojuż wielokrotnie podkreśliłem w rozdziale 13., środki te to leki pierwszego
wyboru w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
Znaczenie badania ALLHA T

Badanie o nazwie Leczenie przeciwnadciśnieniowe i hipolipemizujące' w zapobieganiu
zawałowi serca2 (ALLHAT) , opisane w grudniu 2002 roku w czasopiśmie
Journal cithe American Medical Association , było jak do tej pory największym
eksperymentem klinicznym tego typu. Jego celem była obserwacja
40 tysięcy pacjentów przez 5 lat. Uczestnicy prZ)jmowali rozmaite środki na
nadciśnienie, stopniowo zwiększając dawki, dopóki nie osiągnęli docelowego
ciśnienia, czyli poniżej 140/90 mm Hg. Drugi lek wprowadzano, gdy
zachodziła taka potrzeba. W wyniku badania ustalono przede wszystkim, że :
,/ 60 procent pacj entów osiągnęło cel, czyli ciśnienie na poziomie

poniżej 1 40/90.
,/ W porównaniu z innymi lekami moczopędny chlortalidon w małych
dawkach (które, ogólnie rzecz biorąc, nie są kojarzone ze skutkami
ubocznymi, takimijak wzrost stężenia cukru we krwi czy impotencja)
okazał się naj lepszym środkiem obniżającym ciśnienie i zapobiegającym
zawałowi serca.
Wyniki badania ALLHAT były tak rozstrzygające, że powinny były

zdecydowanie wpłynąć na stosowanie leków. Czy tak się stało? Autorzy
artykułu z grudnia 2006 opublikowanego wJournal ci Clinical Hypertension
wykazali, że badanie faktycznie znalazło odbicie w tym,j akie środki lekarze
1 Zmniejszające poziom lipidów -przyp. tlum.

2 Ang. Antihypertensive and Lipid Lowering Treatment to Prevent Heart Attack Trial (ALLHAT) -przyp. tlum.
przepisują chorym. Badacze poddali obserwacji 2 grupy osób z nadciśnieniem

- pierwszą skontrolowali rok przed opublikowaniem odkryć, drugą - rok
po publikacji. Ustalono, że:
,/ Przed badaniem ALLHAT 29 procentom nowych pacjentów lekarze

przepisywali tiazydowe środki moczopędne, na przykład wspomniany
chlortalidon.
,/ Rok po upublicznieniu wyników tiazydowe leki moczopędne zalecano
j uż 39 procentom pacj entów.
Wzrost stosowania środków moczopędnych w terapii nadciśnienia jest

faktycznie zadziwiającą reakcją, zważywszy na zwyczajną prędkość zmian
upodobań lekarskich pod wpływem odkryć, które wyraźnie wskazują na
właściwość innego sposobu leczenia.
Innym pytaniem, na które miało odpowiedzieć badanie ALLHAT,

było to, czy chlortalidon faktycznie lepiej od innych środków radzi sobie
z profilaktyką niewydolności serca, ponieważ kilku recenzentów twierdziło,
iż w nieprawidłowy sposób stawiano diagnozę o zawale. W konsekwencji
przeprowadzono badanie uzupełniające w celu weryfikacj i pierwszego
eksperymentu. Wyniki ukazały się styczniu 2007 roku w American Heart
Journal. Rozstrzygnięto, że zachodzi niemalże jednogłośna zgodność
między lekarzami, którzy wcześniej rozpoznawali zawał mięśnia sercowego,
a recenzentami, którzy trochę później przY.irzeli się tym diagnozom.
Wniosek, j aki wypływał z drugiego badania, pokrył się z ustaleniami

pierwszego programu ALLHAT. W przypadku wszystkich innych leków
pierwszego rzutu w leczeniu nadciśnienia występowała wyższa zapadalność
na zawał serca niż w przypadku moczopędnego chlortalidonu.
o ile lekarz nie ma dobrego powodu, żeby w pierwszej kolejności użyć

innego leku (na przykład, gdy u chorego występuje cukrzycowa choroba
nerek; zob. rozdział 1 3 . ) , naj częściej najpierw przepisuje małe dawki
środków moczopędnych.
3110 Część v: Dekalogi ________________
Dodatek
Najnowsze informacje i źródła

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
C Jeżeli sądzisz, że dawni piraci porzucili nieprzebrane skarby gdzieś na

zeka na Ciebie bogactwo informacji dotyczących nadciśnienia tętniczego.
Karaibach, poczekaj tylko, aż zgłębisz obfitość danych, którymi wiele

organizacji i ludzi dzieli się całkowicie za darmo. A mówi się, że od przybytku
głowa nie boli. Co więcej, prawie wszystko znajdziesz w internecie. Możesz
to przeczytać, zgrać na swój komputer, wydrukować albo po prostu wbijać
radośnie wzrok w swoje znalezisko. Co takiego? Jeszcze nie jesteś podłączony
do sieci? Przecież jeśli masz nadciśnienie, to zasoby internetowe dotyczące
tej choroby są wystarczającym powodem, żeby postarać się o łącze.
Jeżeli jednak postanowiłeś dożyć swoich dni i nigdy nie dotknąć klawiatury
komputerowej, wciąż możesz otrzymać cenne informacje o nadciśnieniu za
pomocą pewnego oryginalnego przyrządu - telefonu. A jeśli i to zawiedzie,
skorzystaj ze zjawiska zwanego pocztą tradycyjną - chodzi o przesyłanie
rzeczy z jednego miejsca do drugiego. Tam, gdzie to będzie możliwe, obok
adresu strony internetowej podam też numer telefonu i adres instytucji.
Skąd wiadomo, czy dana strona internetowa oferuje wiarygodne informacje,

a nie szerzy bezpodstawne mity? Na szczęście szwajcarska organizacja o zasięgu
międzynarodowym HON (Health on the Net Foundation1) swoją misją
uczyniła niesienie pomocy ludziom, takim jak Ty i ja, chcącym znaleźć
w internecie dostęp do wiarygodnych medycznych i zdrowotnych
informacji. Każda strona, na której widnieje logo HON, musiała spełnić
zasady kodeksu postępowania2 ustalonego przez organizację:
./ Porad medycznych udzielają jedynie odpowiednio wykwalifikowane

osoby.
./ Przestrzega się zasady poufności w odniesieniu do tożsamości
użytkownika.
./ Skuteczność określonej terapii musi być poparta dowodami.
./ Informacje reklamowe i odredaktorskie są wyraźnie wyodrębnione.
1 Fundarja "Zdrowie w sieci" - przyp. tłum.

2 Tekst kodeksu znaj dziesz tutaj : http://www. hon. ch/HONcode/Polish/ - przyp. tłum.
342 Nadciśnienie dla bystrzaków __________________
Serce
Polskie TowarzlJ.stwo KardioloiJiczne
Strona z dobrze rozbudowanym działem informacj i dla lekarzy. Dział
przeznaczony dla pacj entów jest nieco uboższy, ale osoby zainteresowane
znaj dą w nim podstawowe dane na temat związków między nadciśnieniem
i chorobami serca. (Strona spełnia wymogi HON).
Strona internetowa: http://www.ptkardio.pl/
Adres : Biuro Zarządu Głównego PTK
ul. Stawki 3N1
00- 1 93 Warszawa
Tel. : (22) 887 1 8 56
Faks : (22) 887 1 8 58
Serwis kardioloiJicznlJ.
Serwis kardiologiczny stanowiący bazę danych na temat rozmaitych chorób
serca. Zawiera niezwykle rozbudowane forum. Umożliwia wyszukanie
informacj i na temat chorób serca związanych z nadciśnieniem tętniczym.
Strona internetowa: http://www. kardiolo.pl/
Nerki
StowarzlJ.szenie JJNieśmiertelniJJ
Portal i forum osób dializowanych i po przeszczepie nerki oraz ich bliskich.
Pełni funkcj e integracyj ne i informacyjne. Jest to także stowarzyszenie
realizujące swoj e cele poprzez organizowanie różnorodnych form
społecznego działania popularyzujących metodę leczenia ludzi poprzez
dializoterapię i transplantację nerki.
Strona internetowa: http://niesmiertelni.pl/
_______ Dodatek: Najnowsze informacje i źródła 3 43
Dialped - dializoterapia
i nefroloiJia dziecięca
Bogata baza (teraz j uż archiwalna) artykułów z zakresu nefrologii,
dializoterapii, diety. Serwis prowadzony przez oddział dializy pediatrycznej
Szpitala Dziecięcego w Krakowie.
Strona internetowa: http://dialped.pl i http://dialped.pl!archiwum/index.html
Adres: Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie (Prokocim)
- Oddział Dializ
ul. Wielicka 265
l p. w budynku CALD F-104
30-663 Kraków
Tel.!faks: ( 12) 658 1 1 59 lub (12) 658 20 1 1 w. 1440, 1455
Dializoterapia otrzewnowa
Podstawowe wiadomości o tym rodzaju dializy. Opis procesu, rodzaje diety,
funkcjonowanie nerek.
Strona internetowa: http://dializoterapia.go.pl!
Polska Unia MedlJclJnlJ

TransplantaclJinei
Baza artykułów na tematy związane bardzo szeroko z medycyną transplantaqjną
(prawo, etyka, stanowisko Kościoła, statystyki badania opinii publicznej ) .
Sama Unia zaj muj e się działaniami na rzecz uchwalenia odpowiedniego
prawa transplantacyjnego, zapewnienia środków na rozwój tej dziedziny
medycyny, kreowania poparcia społecznego itp.
Strona internetowa: http://www.uniatransplantacyjna.pl/
Adres: Polska Unia Medycyny TransplantacY-i nej
ul. Nowogrodzka 59
02-006 Warszawa
Tel.!faks: (22) 625 45 77
StowarzlJszenie JJ ZlJcie pO przeszczepie JJ

.
Serwis informaqjny (polski Portal Transplantaqjny) dla osób po przeszczepie

wątroby, serca i nerki. Można w nim znaleźć na przykład wersję elektroniczną
poradnika "Zycie toczy się dalej ! " (informatora dla pacjentów przed i po
przeszczepie nerki) .
Strona internetowa: http://www.przeszczep.pl!
Tel.!faks: (95) 720 76 20 lub (95) 717 08 74
NarodowIJ ProiJram ProfilaktlJki

i Leczenia Udaru MóziJu
To w zasadzie nazwa dokumentu opracowanego przez przedstawicieli Polskiego
Towarzystwa Neurologicznego, Zespołu Konsultantów w dziedzinie
neurologii oraz Instytutu Psychiatrii i Neurologii, którego celem jest
podj ęcie działań na rzecz "ograniczenia zachorowalności na udary mózgu
oraz zmniejszenia śmiertelności w przebiegu tej choroby, poprawy jakości
życia chorych po udarze, a także rozpoznania i monitorowania sytuacj i
epidemiologicznej dotyczącej udaru mózgu". Duża baza informacji na temat
udaru mózgu.
Strona internetowa: http://www.udarmozgu.pl/
DekaloiJ Udarowca
Portal internetowy, o którymjego twórcy piszą: "Chory po udarze,jego rodzina
oraz rehabilitanci przedstawiaj ą serwis mający na celu niesienie pomocy
udarowcom oraz ich bliskim".
Strona internetowa: http://www. dekalogudarowca.pl/
Forum NeuroloiJiczne
Wbrew nazwie jest nie tylko forum służącym do wymiany informacji na tematy
neurologiczne, ale bazą artykułów i poradnikiem dotyczącym wszelkich
_______ Dodatek: Najnowsze informacje i źródła 3115
schorzeń o podłożu neurologicznym. Na forum zaś można między innymi

zasięgnąć informacj i u osób, których bliscy przeszli udar mózgu.
Strona internetowa: http://wwwjorumneurologiczne.pl/
Polskie TowarzlJ.stwo Fizjoterapii

oraz Polskie TowarzlJ.stwo Rehabilitacji
Obie organizacje zajml!ią się upowszechnianiem wiedzy na temat odpowiednio
fizj oterapii i rehabilitacji, organizują zj azdy i kongresy naukowe. W całym
kraj u maj ą oddziały terenowe, do których można zgłosić się po ewentualne
informacje.
Strony internetowe: http://wwwjizjoterapia.org.pl/ i http://www.ptreh.home.pl/
Centrum Polskiej Rehabilitacji

Baza artykułów poświęconych rehabilitacj i różnych schorzeń. Znajdziesz
w niej również adresy ośrodków, sanatoriów i sklepów rehabilitacyjnych.
Strona internetowa: http://www. rehabilitacja.pl/
Sanatoria
Wykaz ośrodków (przede wszystkim sanatoriów) specjalizujących się
w leczeniu osób po udarze mózgu.
Strona internetowa:
http://www.sanatoria.org/pl/choroba/przebyty_udar_mozgu.html
CukrzlJca
Polskie TowarzlJ.stwo DiabetoloiJiczne
Oficjalny serwis Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego zawierający
informacje na temat cukrzycy,jej leczenia, specjalny słowniczek, wyszukiwarkę
leków diabetologicznych, spis ważnych adresów i telefonów.
Strona internetowa: http://www.cukrzyca. info.pl/
346 Nadciśnienie d l a bystrzaków __________________
Polska Federacja Edukacji ul DiabetoloiJii

Celem PFED jest poprawa stanu zdrowia populacji wieku rozwojowego,
młodych dorosłych oraz dorosłych. Polska Federacja Edukacji w Diabetologii
prowadzi także działalność naukową, szkoleniową i badawczą.
Strona internetowa: http://www.pfed.org.pl/
Adres : Polska Federacj a Edukacji w Diabetologii
al. Dzieci Polskich 20
04-730 Warszawa
Tel. : (022) 815 70 96
Faks : (022) 815 12 32
Polskie StoularZlJszenie DiabetlJkóul

Serwis o charakterze edukacyjnym proponuje lekturę artykułów i wywiadów
z lekarzami diabetologami. Na stronie znajdują się adresy oddziałów
terenowych.
Strona internetowa: http://www. diabetyk.org.pl/
Adres : Polskie Stowarzyszenie Diabetyków - Zarząd Główny
ul. Powstańców Wlkp. 33
85-090 Bydgoszcz
Tel. : (52) 346 06 92 lub (52) 341 12 51 w. 292
Nadciśnienie tętnicze
Polskie TOularZlJstulo
Nadciśnienia TętniczeiJo
Serwis Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego, w którym znaleić
można informacj e na temat podstawowych leków stosowanych w terapii
choroby nadciśnieniowej , pomiaru ciśnienia. Strona zawiera także słowniczek
pojęć oraz wiele odnośników do iródeł internetowych i książkowych.
Strona internetowa: http://www. nadcisnienietetnicze.pl/
Skorowidz
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
1 ,25-dihydroksywitamina D, 1 1 9 ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia krwi, 48

amfetamina, 3 1 7
A amlodypina, 248
anemia, 1 1 9
Al c, 1 13 angina pectoris, 99
AA, 208 angiografia radioizotopowa, 1 03
ACTH, 84, 85 angiogram wieńcowy, 1 02
actilyse, 146 angiotensyna, 1 1 8
adrenalina, 77, 1 94 angiotensyna I , 74
adrenokortykotropina, 84 angiotensyna II, 3 1 , 74
afazja, 1 50 Anonimowi Alkoholicy, 2 1 1 , 2 1 2
Afroamerykanie, 58 antabus, 209
akromegalia, 89 antagoniści aldosteronu, 237, 240
aktywno ść fizyczna, 1 14 , 217, 286 antagoniści receptora adrenergicznego alfa 1, 245
albumina, 73, 1 2 1 antykoncepcja doustna, 60
aldosteron, 74 , 7 6 , 8 0 , 1 1 8, 1 1 9, 23 7 aorta, 42, 74
alfa-blokery, 245 apopleksja, 136
algorytm leczenia, 1 57 arteriografia nerkowa, 75
alkohol, 67, 140, 1 93 , 204, 3 1 2, 336 arterioloskleroza, 98
Anonimowi Alkoholicy, 2 1 1 arterioskleroza, 97, 98, 137
choroba alkoholowa, 204 asasantin retard, 142
detoksykacj a, 208, 209 aspirina, 1 42
disulfiram, 209 atak kaszlu, 1 09
endorfiny, 205 atenolol, 1 04
interwencj a, 208 ateroskleroza, 98, 124
isradypina, 2 1 0 ateroskleroza wieńcowa, 98
leczenie farmakologiczne, 209 azot mocznikowy, 121
marskość wątroby, 206 azot mocznikowy we krwi , 73
nadciśnienie tętnicze, 204 azotany o długim działaniu, 1 04
nadużywanie, 206
naltrekson, 2 1 0
B
pomoc, 2 1 2
skutki picia alkoholu, 206 badania
terapia, 207 ALLHAT , 33 8
umiarkowane picie, 21 1 dno oka, 1 4 1
alkoholizm, 204 frakcj a wyrzutowa serca, 1 1 0
ALLHAT, 338 laboratoryjne, 5 1
badania ciało obce, 299

lekarskie, 50 ciągła ambulatoryjna dializa otrzewnowa, 128
miażdżyca tętnic, 98 ciągła cykliczna dializa otrzewnowa, 128
oceniające ukrwienie mózgu, 51 ciąża, 292
w kierunku chorób nerek, 51 cichy zabójca, 17, 325
w kierunku chorób serca, 51 ciśnienie
balonikowanie, 103, 105 rozkurczowe, 29, 39, 42
balonowa angioplastyka aorty, 88 skurczowe, 29, 39, 41
benazepryl, 250 tętnicze, 45
beta-blokery, 104, 243, 273, 315 ciśnieniomierz, 35
bezdech senny, 50, 90 kłopoty ze sprzętem, 40
bezwzględne wskazania do leczenia, 1 57 pomiar ciśnienia, 37
białko C-reaktywne, 101 przeponowy, 36, 37
bierne palenie, 197 rtęciowy, 36, 37
biofeedback, 23 1 , 314 unikanie niedokładnego odczytu, 40
biologiczne sprzężenie zwrotne, 23 1 , 314 Clopidogrel, 142
biopsja, 73 CPAP, 91
blade kończyny, 1 10 cukrzyca, 72, 73, 113, 140, 337, 345
blaszka miażdżycowa, 98, 100, 113 cyfrowa angiografia subtrakcyjna, 146
blokery kanału wapniowego, 104, 247, 273 cykler, 128
blokery receptora angiotensyny 11, 76, 251 , czekolada, 215
273 , 316 czopy zatorowe, 75
blokery receptora beta-adrenergicznego, 243 czynniki wzrostowe, 31
BMI, 176 czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia
bradykinina, 249 nadciśnienia, 29
BUN, 73
bupropion SR, 202 ć
by-passy, 103
ćwiczenia fizyczne, 217, 324
aerobowe, 220, 222
c
anaerobowe, 220
CAT, 145 beztlenowe, 220
Centrum Polskiej Rehabilitacji, 151 biologiczne sprzężenie zwrotne, 231
cewnik, 75 codziennie 10 tysięcy kroków, 222
champix, 203 dobór ćwiczeń, 220
chlor, 186 hipnoza, 231
chlorpropamid, 239 joga, 229
cholesterol, 98, 1 12 korzyści, 218
LDL, 102 medytacja, 230
cholestyramina, 317 metody alternatywne, 229
choroby natężenie ćwiczeń, 223
alkoholowa, 204 pedometr, 222
genetyczna, 87 przygotowanie, 218
niedokrwienna serca, 98 skala subiektywnej oceny
serce, 95 ciężkości wysiłku fizycznego, 223
wieńcowa, 95, 98, 101 sprawdzanie kondycji fizycznej , 219
_______ Skorowidz 349
sprzęt, 222 dowody na wartość diety, 167

tlenowe, 220 jadłospisy, 170
wielopoziomowy program marszowy, 221 ograniczanie spożycia soli, 173
ćwiczenia na schudnięcie, 224 osoby starsze, 268
ćwiczenia siłowe, 226 pokarmy, 1 69
górna część ciała, 227 porcje, 169
motylki, 227 rozpoczęcie programu, 169
nogi, 228 stosowanie, 172
obwód, 227 diltiazem, 104, 247, 248
ocena siły części ciała, 228 dipirydamol z kwasem acetylosalicylowym, 142
przenoszenie zza głowy, 227 disulfiram, 209
przysiady, 228 diuretyki, 237
skłony ze sztangą, 227 dna moczanowa, 239
unoszenia poziome, 227 doksazosyna, 80
wiosłowanie w zgięciu, 227 doustne środki antykoncepcyjne, 317
wyciskanie na barki, 227 DSA, 146
wypady do przodu, 228 dusznica bolesna, 99
zgięcia, 227 duszność, 108
dym
D podstawowy, 197
uboczny, 197
dalszy kanalik dystalny, 237 dysplazja włóknisto-mięśniowa tętnic, 74
DASH, 165, 310 dzieci, 32, 277
Dekalog Udarowca, 151 aktywność fizyczna, 286
deksametazon, 85 czynniki chorobowe, 283
detoksykacja, 209 intensywne ćwiczenia fizyczne, 287
dętka, 36, 40 leczenie, 285
diagnozowanie nadwaga, 277
nadciśnienie, 35 pomiar ciśnienia krwi, 278
przewlekłe i ostre uszkodzenie tkanki przyczyny dziedziczne, 281
nerek, 71 przyczyny podwyższonego ciśnienia, 281
stan przedrzucawkowy, 296 stres, 286
zwężenie tętnic, 74 terapia lekowa, 288
dializa, 74, 126 ustalanie przyczyny podwyższonego
otrzewnowa, 127 ciśnienia, 283
diazotan izosorbidu, 104 utrata na wadze, 286
dieta, 178 uwarunkowania związane z wagą, 282
Atkinsa, 1 80 wyrównana cukrzyca, 286
bardzo niskokaloryczna, 180 zdrowa żywność, 286
niskosolna, 191 zmiana trybu życia, 285
oparta na białku zwierzęcym, 1 80 dzienne zapotrzebowanie kaloryczne, 175
pomoc zewnętrzna, 180
ponowne przybieranie na wadze, 1 80
E
Strażnicy Wagi, 181
w stylu Jenny Craig, 181 echokardiogram, 102
dieta DASH, 165, 166, 192, 309 EEG, 146
dostosowanie, 177 EKG, 51, 102, 219
ekspozycja na dym tytoniowy środowiskowy, 197 Latynosi, 58

ektopowa produkcja ACTH, 84 płeć, 60
elektroencefalograf, 146 pochodzenie, 57
elektrokardiogram, 51, 102, 1 1 1 światowe wskaźniki nadciśnienia, 54
elevated liver enzymes, 297 wiek, 61
enalapryl, 250, 316 gumy nikotynowe, 202
endarterektomia, 147 guz chromochłonny, 78
endorfiny, 205 guz mózgu, 91
enzymy sercowe, 101
epinefryna, 76, 77, 79, 194, 241 H
eplerenon, 83
erytropoetyna, 1 19, 317 hatha joga, 229
esperal, 209 HDL, 189
estrogen, 293 HELLP, 297
estrogen podawany przezskórnie, 303 hemodializa, 129, 130
estrogenowa terapia zastępcza, 303 hemoglobina Alc, 1 13
hemolytic anemia, 297
hiperaldosteronizm pierwotny, 80
F
hipertensja, 327
felodypina, 248 hipertrofia, 98
fenelzyna, 317 hipnoza, 23 1 , 314
fenoksybenzamina, 79 histamina, 78
fenotiazyna, 78 holter ciśnienia, 48
fentolamina, 80 homocysteina, 102, 168
fenylopropanolamina, 317 hormon głodu, 179
fibrynogen, 102 hormonalna antykoncepcja doustna, 302
fizjoterapeuta, 149, 1 50 hormonalne uzupełnianie niedoboru
Forum Neurologiczne, 151 estrogenu, 303
frakcja wyrzutowa serca, 110 hormony, 3 1 , 76, 1 19
hydralazyna, 246
G hydrochlorotiazyd, 271 , 315
gałąź międzykomorowa przednia, 97

gałąź okalająca, 97
geny, 55 ibuprofen, 317
glukagon, 78 incydentaloma, 82
glukoza, 97 indeks masy ciała, 176
głodówki, 1 80 indometacyna, 317
grelina, 179 informacje dotyczące nadciśnienia tętniczego, 341
gruczolak nadnercza, 81 inhalatory nikotynowe, 202
grupy ryzyka, 53 inhibitory ACE, 73, 1 1 1
Afroamerykanie, 58 inhibitory enzymu konwertującego
antykoncepcja doustna, 60 angiotensynę, 76
Biali (rasa kaukaska) , 58 inhibitory konwertazy angiotensyny, 249,
czynniki dziedziczne, 56 273 , 3 1 6
geny, 55 insulina, 56
kobiety po menopauzie, 61 intensyfikacja aktywności fizycznej , 114
_______ Skorowidz 35 1
irbesartan, 251 kofeina, 193, 212

isradypina, 210, 248 korzyści z rezygnacji, 215
izolowane nadciśnienie rozkurczowe, 264 pomoc, 216
izolowane nadciśnienie skurczowe, 263 wady, 216
wpływ na zdrowie, 214
J zalecana dawka dzienna, 213
zalety, 216
jadłospisy, 170 kolestipol, 317
JNC 7, 43 , 157 koło tętnicze Willisa, 137
joga, 229, 314 komora, 96
Joga Centrum, 230 komórki
Joga Portal, 230 piankowate, 100
przykłębuszkowe, 1 19
K śródbłonka, 121
komputerowa tomografia, 145
kanalik dystalny, 237
kondycja fizyczna, 219
kanalik zbiorczy, 1 18, 237
kontrola lekarska, 1 57
kandesartan, 251
kontrola nad cholesterolem, 112
kaptopryl, 250
kontrola wagi, 64
katecholaminy, 79
kontrolowana medytacja, 231
kawa, 213, 215
kora nadnerczy, 80
kcal, 225
kora nerkowa, 1 1 6
kilokaloria, 225
koronarografia, 102
klasy leków, 236
klasyfikacja ciśnienia tętniczego u osób kortyzol, 76
dorosłych, 42 kortyzon, 317
klipsowanie, 147 krążenie, 28
klonidyna, 242 kreatynina, 73, 121
kłębki waty, 141 kuracje, 32
kłębuszki nerkowe, 72, 1 1 8 kwas acetylosalicylowy, 142, 147
kłopoty z e sprzętem, 40
kobiety, 291, 329 L
ciąża, 32, 292
ciśnienie w czasie ciąży, 292 labetalol, 294
diagnozowanie stanu laparoskopia, 80
przedrzucawkowego, 296 Latynosi, 58
hormonalna antykoncepcja doustna, 302 L[)L, 102, 1 68, 1 89
hormonalne uzupełnianie niedoboru leczenie, 155, 320
estrogenu, 303 gruczolak nadnercza, 83
hormony, 293 guz chromochłonny, 79
leczenie stanu przedrzucawkowego, 297 nadciśnienie, 32
nadciśnienie ciążowe, 301 niewydolność serca, 1 1 1
nadciśnienie tętnicze po porodzie, 301 stan przedrzucawkowy, 297
przewlekłe nadciśnienie tętnicze, 293 udar mózgu, 146
stan przedrzucawkowy, 294 uszkodzenia tkanki nerek, 73
terapia hormonalna, 302 zawał mięśnia sercowego, 106
zapobieganie stanowi zespół Cushinga, 86
przedrzucawkowemu, 295 zwężone tętnice nerkowe, 75
leki, 235, 236, 315 mnoga gruczolakowatość

moczopędne, 237 wewnątrzwydzielnicza, 79
moczopędne oszczędzające potas, 237, 240 moczowód, 118
na nadkwasotę, 318 modyfikacja trybu życia, 1 59
na przeziębienie, 317 monitorowanie czynności mózgu, 144
na receptę, 317 monoazotan izosorbidu, 104
oddziałujące na układ nerwowy, 241 motylki, 227
podnoszące ciśnienie krwi, 316 mózg, 135, 344
podnoszące ciśnienie krwi u osób monitorowanie czynności, 144
starszych, 265 udar, 135
przeciwzakrzepowe, 142 udar krwotoczny, 138
rozszerzające naczynia krwionośne, 104 udar niedokrwienny, 138
lewa tętnica wieńcowa, 97 MRI, 145
lipoproteiny o niskiej gęstości, 102
lit, 239
N
lizynopril, 316
logopatolog, 1 50 nadciśnienie
lomir, 210 ciążowe, 301
losartan, 251 miąższowo-nerkowe, 71
low platelets, 297 nerkowo-naczyniowe, 74
lukrecja, 83 niskoreninowe, 248
pierwotne, 30, 3 1 , 62, 83
M przemijające, 301
rozkurczowe, 322
makrofagi, 100 wtórne, 30, 62
maksymalne prawidłowe ciśnienie krwi nadciśnienie tętnicze, 17, 27, 33 1 , 346
w różnym wieku, 280 czynniki zwiększające
Mantra, 230 ryzyko wystąpienia, 29
marskość wątroby, 206 następstwa, 3 1
mechaniczne oczyszczanie krwi z toksyn, 74 stadium przyczyny pierwotnej , 3 0
medytacja, 230, 314 stadium wtórnego skutku, 30
menopauza, 61 nadczynność tarczycy, 89, 99
MERCI, 147 nadmierne obniżenie ciśnienia, 44
metajodobenzylguanidyna, 79 nadmierne spożycie alkoholu, 67
metanefryna, 78 nadnercza, 77
metoprolol, 104 nadwaga, 140, 277
metyidopa, 241 , 294 nalorex, 210
miażdżyca tętnic, 74, 97, 98, 137, 140 naltrekson, 210
udar mózgu, 137 naparstnica, 1 1 1 , 239
MIBG, 79 napoje gazowane, 215
miedniczka nerkowa, 1 1 8 naprosyn, 317
mięsień sercowy, 97 narkotyki, 141 , 318
migotanie przedsionków, 138, 140 Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia
mikroalbuminuria, 1 57 Udaru Mózgu, 151
mity dotyczące nadciśnienia, 319 następstwa nadciśnienia, 3 1
nefron, 118, 237
nefropatia cukrzycowa, 72, 73 nikotynowa terapia zastępcza, 202

nerki, 71, 1 15, 1 16, 266, 342 nikotynowy spray do nosa, 202
dializa, 126 nisoldypina, 248
filtrowanie, 1 17 nitraty o długim działaniu, 104
funkcje, 1 1 9 nitrogliceryna, 104
hemodializa, 129 NLPZ, 265
kanalik zbiorczy, 1 1 8 nocna duszność napadowa, 109
klębuszki nerkowe, 1 1 8 nocna przerywana dializa otrzewnowa, 128
komórki przykłębuszkowe, 119 norepinefryna, 77, 241
komórki śródbłonka, 121 nowotwory, 76
kora nerkowa, 1 1 6 produkujące aldosteron, 80
miedniczka nerkowa, 1 1 8 produkujące epinefrynę, 77
nadciśnienie tętnicze, 120
piramidy nerkowe, 1 1 6 o
produkcja hormonów, 1 1 9
produkcja reniny, 119 obciążenia zawodowe, 335
przeszczep, 131 objawy choroby wieńcowej , 101
schyłkowa niewydolność nerek, 124 objętość końcowoskurczowa, 110
tętniak nerki, 124 objętość krwi, 3 1
tętnice nerkowe, 1 1 6 objętość późnorozkurczowa, 110
tętniczka doprowadzająca, 1 1 8 obliczanie wagi idealnej , 174
tętniczka odprowadzająca, 1 1 8 obniżanie ciśnienia, 32
torebka Bowmana, 118 obniżanie ciśnienia tętniczego, 155
uszkodzenie, 120 ćwiczenia fizyczne, 217
złośliwe nadciśnienie tętnicze, 122 dieta, 165
zwężenie tętnicy nerkowej , 123 dieta bez soli, 183
neuroprzekaźniki, 241 kobiety, 291
niedociśnienie ortostatyczne, 39, 274 terapia lekowa, 233
niedoczynność tarczycy, 89 obniżanie napięcia, 63
niedokrwienie mięśnia sercowego, 97 obrazowanie metodą rezonansu
niedrożność moczowodu, 72 magnetycznego, 79
niedrożność tętnic wieńcowych, 103, 104 obrzęk naczynioruchowy, 250
niekontrolowane świadomie funkcje obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, 122
organizmu, 231 obustronny przerost nadnerczy, 82
nierzenie ciśnienia, 29 obwodowy opór naczyniowy, 31
niespotykane odgłosy dochodzące z serca, 1 10 ocena skutków obniżenia ciśnienia krwi, 332
niesteroidowe leki przeciwzapalne, 265 ocena sprawności umysłowej , 262
niewydolność serca, 95, 108 ocena stanu zdrowia, 49
duszność, 108 badania laboratoryjne, 51
leczenie, 1 1 1 badania lekarskie, 50
objawy, 109 wywiad medyczny, 49
oznaki, 109 ochrona serca, 95
sygnały ostrzegawcze, 108 odczytywanie wyników, 29, 41
nifedypina, 248, 315 oftalmoskop, 141
nikardypina, 248 ognisko niedokrwienne, 146
nikotyna, 194 ograniczanie liczby spożywanych kilokalorii, 310
ograniczanie spożycia soli, 173
oparzenia, 91 piramidy nerkowe, 116

operacja na bijącym sercu, 105 piwo, 78
operacja zmniejszenia żołądka, 336 plan modyfikacji trybu życia, 1 61
opór obwodowy, 3 1 , 65 plan treningowy, 313
ortopnea, 109 plastry nikotynowe, 202
osoby starsze, 32, 261 , 328 plastyka naczyń krwionośnych, 75
beta-blokery, 273 plavix, 142
dieta, 267 płeć, 60
dieta DASH, 268 pochodne sulfonylomocznika, 239
kontrola diety, 267 pochodzenie, 57
leki na obniżenie ciśnienia, 271 poczucie humoru, 1 62
leki podnoszące ciśnienie krwi, 265 podwiązanie żołądka, 179
nerki, 266 podwyższone stężenie enzymów sercowych, 107
niebezpieczne spadki ciśnienia, 274 pojemność minutowa serca, 3 1 , 65
ocena ciśnienia krwi, 263
pojemność wyrzutowa serca, 1 10
ocena sprawności umysłowej , 262
Polskie Towarzystwo Fizjoterapii, 151
odżywianie się, 267
Polskie Towarzystwo Rehabilitacji, 151
pierwotne nadciśnienie tętnicze, 263
pomiar ciśnienia, 35, 37
redukcja spożycia soli, 268
ciśnieniomierz, 35
terapia lekowa, 272
dzieci, 278
tiazydowe środki moczopędne, 272
holter ciśnienia, 48
wtórne nadciśnienie tętnicze, 265
nadciśnienie, 42
zmiana trybu życia, 269
osteoporoza, 214 odczytywanie wyników, 41
ostre zapalenie kłębuszków nerkowych, 72 unikanie niedokładnego odczytu, 40
otyłość, 56, 140 w domu, 47
otyłość brzuszna, 64 złe podejście ze strony pacjenta, 41
oznaczenie mikroalbuminurii, 73 pomostowanie, 143
aortalno-wieńcowe, 103
ponowne przybieranie na wadze, 1 80
p
poszerzanie naczyń krwionośnych, 31
paciorkowce, 72 potas, 56
palenie, 67, 1 12, 312 powiększona wątroba, 109
palpitacje, 78 poziom reniny, 83
pansalt, 187 poziom zapadalności na nadciśnienie, 54
papierosy, 195 półcień niedokrwienny, 146
pedometr, 222 prawa tętnica wieńcowa, 97
perfuzja mięśnia sercowego, 103 prednison, 317
perindopryl, 250 probenecyd, 239
pętla Heniego, 237 problemy z wykrywaniem
pętlowe leki moczopędne, 237, 239 pseudonadciśnienia, 264
pheochromocytoma, 78 produkcja hormonów, 119
pielęgniarka-rehabilitantka, 150 produkcja reniny, 119
pierwotne nadciśnienie tętnicze, 30, 31, 62, 83 produkty przemiany materii, 28
osoby starsze, 263 produkty ubogie w sól, 190
pigułki progesteron, 293
antykoncepcyjne, 60
program leczenia, 155
odchudzające, 317
algorytm leczenia, 1 57 rezonans magnetyczny, 145

kontrola lekarska, 1 57 rozpoznavvanie nadciśnienia, 307
modyfikacja trybu życia, 1 59 rozvvój niewydolności serca, 108
realizacja założeń leczenia, 1 56
śmiech, 161 s
program marszowy, 221
prolaktyna, 293 schyłkovva niewydolność nerek, 74, 124
propranolol, 104, 239, 244 seks po udarze mózgu, 1 50
przedsionek, 96 selektyvvna stymulacja sensoryczna, 150
przejściowy atak niedokrwienny, 141 ser, 78
przenoszenie zza głowy, 227 serce, 95, 96, 342
przerost levvej komory, 98 badanie miażdżycy tętnic, 98
przerost mięśnia sercovvego, 98 blaszka miażdżycovva, 100
przestrzeń podpajęczynóvvkovva, 138 choroba vvieńcovva, 95, 98
przeszczep nerki, 74, 131 cukrzyca, 1 13
przevvidyvvanie nadciśnienia, 333 dusznica bolesna, 99
przezskórna śródnaczyniovva angioplastyka gałąź międzykomorovva przednia, 97
vvieńcovva, 103 gałąź okalająca, 97
przyczyny stanu przedrzucavvkovvego, 299 intensyfikacja aktyvvności fizycznej , 114
przyczyny vvahań ciśnienia, 45 komora, 96
przysiady, 228 kontrola nad cholesterolem, 1 12
pseudonadciśnienie, 264 leczenie niewydolności, 1 1 1
leczenie zavvału mięśnia sercovvego, 106
levva tętnica vvieńcovva, 97
R
niedokrwienie mięśnia sercovvego, 97
ramipryl, 250 niewydolność, 95
realizacja założeń leczenia, 156 palenie, 112
redukcja soli vv diecie, 3 1 1 pravva tętnica vvieńcovva, 97
regulovvanie ciśnienia krwi, 326 przedsionek, 96
rehabilitacja po udarze mózgu, 148 przerost levvej komory, 98
dzienny oddział rehabilitacji, 149 rozvvój niewydolności, 108
fizjoterapeuta, 149, 1 50 stabilny ból serca, 99
logopatolog, 1 50 unikanie czynnikóvv ryzyka, 1 1 1
możlivvości, 149 zastavvki, 96
odzyskivvanie zdolności ruchu , 148 zavvał mięśnia sercovvego, 95, 97
osoby odpovviedzialne za rehabilitację, 149 sfigmomanometr, 29, 35
pielęgniarka-rehabilitantka, 150 siedzący tryb życia, 56
sanatorium, 149 skala Folsteina, 263
szpitalny oddział rehabilitacji, 149 skala subiektyvvnej oceny ciężkości wysiłku
terapeuta zajęciowy, 150 fizycznego, 223
terapeuta zavvodowy, 150 skłony ze sztangą, 227
terapia domovva, 149 skrócony test spravvności umysłovvej , 263
relaksyna, 293 skurcz, 41
renina, 74, 81 , 83, 1 1 8, 1 19, 293 skurcz naczyń krwionośnych, 1 19
rentgen klatki piersiovvej , 1 1 1 skutki obniżenia ciśnienia krwi, 332
retriever MERCI, 147 skutki picia alkoholu, 206
revia, 210 snus, 197
sodowrażliwość, 66 środki wspomagające odzwyczajanie się

sól, 56, 59, 66, 173, 183 , 3 1 1 od nikotyny, 202
badania, 187 śródbłonek, 100
chlor, 1 86 światowe wskaźniki nadciśnienia, 54
dieta niskosolna, 191
historia ludzkości, 188 T
nadciśnienie, 1 84, 1 85
osoby starsze, 268 tabaka, 197
produkty o dużej zawartości soli, 191 terapeuta
produkty ubogie w sól, 190 zajęciowy, 1 50
unikanie pokarmów bogatych w sól, 191 zawodowy, 1 50
wrażliwość, 1 88 terapia lekowa, 233, 326
zespół metaboliczny, 189 antagoniści aldosteronu, 237, 240
zmniejszanie spożycia, 189 antagoniści receptora adrenergicznego alta 1 ,
spironolakton, 83 245
sprawdzanie kondycji fizycznej , 219 blokery receptora angiotensyny II, 251
sprawność umysłowa, 262 blokery receptora beta-adrenergicznego, 243
spuchnięte nogi, 109 działania niepożądane, 255
spuchnięty brzuch, 1 10 dzieci, 288
stabilny ból serca, 99 hydralazyna, 246
badania, 101 inhibitory konwertazy angiotensyny, 249
identyfikacja objawów, 101 klasy leków, 236
stawianie diagnozy, 101 klonidyna, 242
terapia lekowa, 103 kombinacje środków moczopędnych, 241
stan przednadciśnieniowy, 43, 44, 156, 303, 332 leczenie nadciśnienia bez powikłań, 252
stan przedrzucawkowy, 294 leczenie nadciśnienia z powikłaniami, 253
stan zdrowia, 49 leki, 235
starzenie się, 319 leki moczopędne, 237
stent, 75 leki moczopędne oszczędzające potas,
stentowanie, 147 237, 240
Strażnicy Wagi, 181 leki oddziałujące na układ nerwowy, 241
strefa udarów mózgu, 56 metyidopa, 241
stres, 286 pętlowe leki moczopędne, 237, 239
Stroke Belt, 56 skuteczność działania leków, 235
substancje odżywcze, 28 środki blokujące kanał wapniowy, 247
syndrom białego fartucha, 45, 46, 266, 308 tiazydowe środki moczopędne, 235, 238
system zarządzania reniną, 1 1 8 wazodilatory, 246
szmer, 75, 88, 107, 1 10 wybór leku, 252
terapia trombolityczna, 107
ś terapie alternatywne, 229
test wysiłkowy, 219
śmiech, 161, 162 tętniak, 74, 138
środki blokujące kanał wapniowy, 247 tętniak nerki, 124
środki moczopędne, 1 1 1 , 315 tętnice
środki przeciwkrzepliwe, 239 kręgowa, 137
środki przeciwzapalne, 239 mózgowa, 137
środki rozszerzające naczynia krwionośne, 1 1 1
nerkowe, 116 udar mózgu, 56, 135, 136, 335

spiralne, 299 badanie dna oka, 141
szyjne, 142 brak aktywności fizycznej , 141
tętniczka cukrzyca, 140
doprowadzająca, 1 1 8 czynniki kontrolowane, 140
odprowadzająca, 1 1 8 czynniki niekontrolowane, 140
tiazydowe środki moczopędne, 235, 237, 238, leczenie, 146
265, 272 leki zapobiegawcze, 142
tkankowy aktywator plazminogenu, 146 mapa "straconych" funkcji, 144
tlen, 28 miażdżyca tętnic, 137, 140
tlenek azotu, 3 1 , 59 migotanie przedsionków, 140
tłuszcz, 59 możliwości rehabilitacji, 149
tolazamid, 239 nadwaga, 140
tolbutamid, 239 napoje alkoholowe, 140
tomografia komputerowa, 79 narkotyki, 141
torbiele, 71 objawy, 143
torebka Bowmana, 118 obniżenie ciśnienia, 139
trandolapryl, 250 odzyskiwanie zdolności ruchu , 148
tranylcypromina, 317 otyłość, 140
trening obwodowy, 227 płeć, 140
trexan, 210 predyspozycje rodzinne, 140
trimipramina, 317 przejściowy atak niedokrwienny, 141
tryb życia, 62, 159 przyczyny, 136
tworzenie się blaszki miażdżycowej , 100 rehabilitacja, 148
tymolol, 244 seks, 150
tyramina, 78 szukanie pomocy, 151
tytoń, 67, 141, 193, 312 tytoń, 141
bierne palenie, 197 udar w przeszłości, 140
dym podstawowy, 197 unikanie, 139
dym uboczny, 197 wiek, 140
epinefryna, 194 wylew krwi do mózgu, 138
metody rzucania palenia, 202 wysoki poziom cholesterolu we krwi, 140
nadciśnienie tętnicze, 194 zator naczyń mózgowych, 138
nikotyna, 194 udar naczyniowy mózgu, 135
pomoc, 203 udar niedokrwienny, 138
problem, 195 układ krążenia, 28, 96
skutki palenia, 196 układ sercowo-naczyniowy, 96
snus, 197 układ współczulny, 241
tabaka, 197 ultrasonograf dopplerowski, 146
zrywanie z nałogiem, 198, 200 ultrasonografia, 102
unikanie pokarmów bogatych w sól, 191
u unoszenia poziome, 227
USG, 73
ucisk żyły przez tętnicę w siatkówce, 141 ustalanie wtórnego nadciśnienia tętniczego, 308
udar ktwotoczny, 138 uszkodzenie narządowe, 1 56
uszkodzenie nerek, 120
358 Nadciśnienie dla bystrzaków ------
uszkodzenie tkanki nerek, 71 wtórne nadciśnienie tętnicze, 70

uszkodzenie wzroku, 122 zespół Cushinga, 84
utrata na wadze, 174, 310 wylew, 135
wylew krwi do mózgu, 138
w wypady do przodu, 228
wyrokowanie o nadciśnieniu u dorosłych
waga ciała, 56 na podstawie poziomu ciśnienia u dzieci' 334
idealna waga, 174 wyrównana cukrzyca, 286
kontrola, 64 wysięki, 122
wahania ciśnienia, 45 wysoki poziom cholesterolu we krwi' 140
wareniklina, 203 wywiad medyczny, 49
warfaryna, 142, 147
wazodilatory, 1 1 1 , 246 z
Weight Watchers, 1 81
zapobieganie nadciśnieniu, 62, 307
wenlafaksyna, 317
zapotrzebowanie kaloryczne, 175
werapamil, 104, 247, 248
zastawka aorty, 42
wiek, 61
� elopoziomowy program marszowy, 221
zastoinowa niewydolność serca, 122
zaśniad groniasty, 299
WIno, 78
zator naczyń mózgowych, 138
wiosłowanie w zgięciu, 227
zawał mięśnia sercowego, 95, 97
wrażliwość na sól, 1 88
zawał serca, 323
wrodzony rozrost kory nadnerczy, 87
zdrowa żywność, 286
wszczepienie by-passów, 103, 105
zespół Conna, 80
wtórne nadciśnienie tętnicze, 62, 69, 308
zespół Cushinga, 84
akromegalia, 89
zespół HELLP, 297
aldosteron, 80
zespół insulinooporności, 56, 64
bezdech senny, 90
zespół metaboliczny, 50, 1 89
choroba genetyczna, 87
zespół Nelsona, 86
guz mózgu, 91
zespół tocznia, 247
nadczynność tarczycy, 89
zgięcia, 227
nerki, 71
zimne kończyny, 110
niedoczynność tarczycy, 89
zjawisko hipotonii, 245
nowotwory, 76
oparzenia, 91
�
zło liwe nadciśnienie tętnicze, 122, 123, 141
zmiana trybu życia, 62, 159
osoby starsze, 265
zmiany EKG, 107
uszkodzenie tkanki nerek 71
zmiany miażdżycowe, 124
�
wrodzony rozrost kory n dnerczy, 87 zmiany ruchu ściany serca, 107
wykrywanie, 70 zmniej szanie spożycia soli, 1 89
zespół Cushinga, 84 zmniej szona objętość moczu, 110
zwężenie cieśni aorty, 88 zwalczanie biernego palenia, 197
zwężenie tętnic nerkowych, 74 zwężenie cieśni aorty, 88
wyciskanie na barki, 227 zwężenie tętnic nerkowych, 74, 123
wydzielanie aldosteronu, 1 19 związek między solą a nadciśnieniem, 185
wykrywanie zyban, 202
guz chromochłonny nadnerczy, 78
guz produkujący aldosteron, 81
z
pseudonadciśnienie, 264
uszkodzenia tkanki nerek, 73 żółtaczka, 110
_______ Notatki
KlaslJfikacja nadciśnienia
Lekarz, podając Ci Twój wynik pomiaru ciśnienia, odczytuje 2 ważne liczby: wartość ciśnienia
skurczowego i rozkurczowego. Porównaj swój wynik z wartościami z tabeli, żeby sprawdzić, w której
kategorii mieści się Twoje ciśnienie. Jeżeli ciśnienie skurczowe i rozkurczowe należą do różnych
kategorii, kieruj się wyższą wartością. Uwaga! Skrót "mm Hg" oznacza milimetry słupa rtęci.
W rozdziale 2. znajdziesz informacje na temat wykonywania pomiaru ciśnienia i oceny wyniku.
Kategoria Ciśnienie skurczowe (mm Hg) Ciśnienie rozkurczowe

(mm Hg)
Prawidłowe Poniżej 1 20 Poniżej 80
Stan przednadciśnieniowy 1 20 - 1 39 lub 80 - 89
Nadciśnienie stopnia 1 1 40 - 1 59 lub 90 - 99
Nadciśnienie stopnia 2 1 60 lub więcej lub 1 00 lub więcej
WiZIJtIJ kontrolne u lekarza

Niżej znajdziesz wykaz wskazówek dotyczących wizyt kontrolnych u lekarza i czynności, które
należy podjąć, opierając się na wstępnym pomiarze ciśnienia.
Ciśnienie skurczowe Ciśnienie rozkurczowe Zalecana kontrola lekarska

(mm Hg) (mm Hg)
Poniżej 1 20 Poniżej 80 Kontrola co dwa lata
1 20 - 1 39 80 - 89 Kontrola co roku; zmiana trybu życi a
1 40 - 1 59 90 - 99 Potwierdzenie diagnozy po 2 m i esiącach;

1 lek na nadciśnienie; zmiana trybu życia
1 60 lub więcej 1 00 lub więcej W ciągu miesiąca należy rozpocząć l eczenie;

2 leki na nadciśnienie; zmiana trybu życia
Podstawowe leki na nadciśnienie

W rozdziale 13. znajdziesz szczegółowe informacje na temat tych leków:
ol' Inhibitory konwertazy angiotensyny obniżają ciśnienie tętnicze przez zahamowanie

-
procesu tworzenia kluczowego hormonu, angiotensyny II, która zwęża tętnice i powoduje
uwalnianie się innego hormonu podnoszącego ciśnienie.
ol' Blokery receptora angiotensyny II obniżają ciśnienie tętnicze, nie pozwalając
-
angiotensynie II na połączenie ze swoim receptorem.

ol' Beta-blokery obniżają ciśnienie przez zmniej szenie objętości krwi pompowanej przez
-
serce i zwolnienie jego akcji.

ol' Blokery kanału wapniowego obniżają ciśnienie, blokując wapniowi dostęp do komórek
-
i w ten sposób rozszerzając światło tętnic.

ol' Leki moczopędne obniżają ciśnienie, powodując wydalanie z moczem soli oraz
-
magazynowanej w organizmie wody; w ten sposób zmniej szają objętość krwi w ciele oraz
wartość ciśnienia tętniczego.
Działania zapobielJające nadciśnieniu bądź obniżające jelJo wartość
Jeżeli jesteś jednym z milionów ludzi, u których zdiagnozowano stan przednadciśnieniowy
albo nadciśnienie tętnicze, wprowadź do swojego życia zmiany pomagające zapobiec chorobie
lub sprowadzające wartość ciśnienia do zdrowego poziomu. W ten sposób może Ci się udać
uniknąć nieprzyjemnych następstw choroby nadciśnieniowej .
./ Sprawdź, czy faktycznie cierpisz na nadciśnienie (zob. rozdział 17.) .

./ Poszukaj przyczyny nadciśnienia (zob. rozdział 3 .) .
./ Stosuj się do zaleceń diety DASH (zob. rozdział 9.) .
./ Ogranicz spożycie soli (zob. rozdział 10.) .
./ Rzuć palenie (zob. rozdział 1 1 .) .
./ Jeżeli pijesz, ogranicz spożycie alkoholu (zob. rozdział 1 1 .) .
./ Ogranicz spożycie albo zrezygnuj zupełnie z kofeiny (zob. rozdział 1 1 .) .
./ Rozpocznij program treningowy i konsekwentnie ćwicz (zob. rozdział 12.) .
./ Stosuj techniki doskonalenia umysłu i ciała, na przykład jogę albo medytacje (zob. rozdział 12.) .
./ Unikaj leków podnoszących ciśnienie, takich jak sterydy, niesteroidowe środki
przeciwzapalne i niektóre tabletki odchudzające (zob. rozdział 17.).
ObjawlJ. wskazujące na nadciśnienie wtórne

Wtórne nadciśnienie tętnicze oznacza, że przyczyną nadciśnienia jest jakaś inna choroba.
Niżej znajdziesz wykaz objawów mogących świadczyć o tym typie nadciśnienia (więcej
informacji poszukaj w rozdziale 4.):
./ pojawienie się nadciśnienia przed 20. rokiem życia albo po 50. ;

./ uderzenia gorąca;
./ gwałtowne bicie serca;
./ nietolerancja gorąca;
./ niespotykanie wysokie ciśnienie (powyżej 1 80/120 mm Hg) ;
./ defekty oczu, nerek i serca;
./ niskie stężenie potasu we krwi;
./ głośne dźwięki dobiegające z jamy brzucha (zwane szmerami);
./ przypadki chorób nerek w rodzinie;
./ słaba reakcja na zwykle skuteczną terapię.
GRUPY L1'YDA WN/CZEJ HELION
1 . ZAREJESTR J SIĘ
2. PREZE NTUJ KSIĄZKI
3 . ZBIERAJ ROW ZJĘ
Zm ień swoją stronę WWW

w działający bankomat.
Dowiedz się więcej i dołącz już zisiaj !
http://program-partnerski . hel ion . p l
c;; ,," UF>A IIVY�AWNICZA
H el i on SA

HELION - Nadciśnienie Dla Bystrzaków

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

HELION - Nadciśnienie Dla Bystrzaków

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

tu a li z o w a n y przewodnik

Original English language edition Copyright © 2007 by Wiley Publishing, Inc.

Translation copyright © 2008 by Wydawnictwo Helion.

Polish language edition published by Wydawnictwo Helion.

• Poleć książkę na Facebook.com • Księgarnia internetowa

• Kup w wersji papierowej • Lubię to! » Nasza społeczność

Cz I: Czym jest nadcinienie? ................................25

Odczytywanie wyników ........................................................................................................ 41

Rozdzia 3: Czy znajdujesz si w grupie ryzyka? ................................................................53

Rozdzia 4: Wtórne nadcinienie ttnicze .........................................................................69

Cz II: Medyczne nastpstwa nadcinienia ..............93

Cz III: Leczenie (albo profilaktyka)

Rozdzia 9: Dieta obniajca cinienie ............................................................................165

Rozdzia 10: Dieta bez soli ..............................................................................................183

Rozdzia 11: Unikanie tytoniu, alkoholu i kofeiny ............................................................193

Rozdzia 13: Terapia lekowa ........................................................................................... 233

Leki oddziaujce na ukad nerwowy ................................................................................. 241

Cz IV: Grupy wymagajce szczególnej opieki ....... 259

Rozdzia 16: Leczenie nadcinienia u kobiet .................................................................. 291

Cz V: Dekalogi ...................................................305

Dodatek: Najnowsze informacje i róda .................. 341

DrJest autorem książekodDiabetes

bestsellerami. Świadczą o tym listy ze słowami uznania nadsyłane przez wielu

Dr Rubin od 1 973 roku prowadzi praktykę jako endokrynolog w San Francisco.

Dr Rubin omawia wiele problemów zdrowotnych w krótkich audycjach

1 Poświęconych cukrzycy i chorobom tarczycy - przyp. tłum.

T które ją współtworzyły, są błyskotliwe, pogodne i pełne poświęcenia.

Copy Editors:Pam Ruble Special Art:Illustrations

Techical Editior: Anniversary Logo Design: RichardPacifico

Publishing and Editorialfor Consumer Dummies

K szybkowaru. Tajemnica tego naczynia polega na tym, że przyspiesza

proces gotowania dzięki wzrostowi ciśnienia. Podobnie jest z nadciśnieniem

Nadciśnienie tętnicze w samych Stanach Zjednoczonych dotyka 65 milionów

Optymizmem napawa wszakże fakt, że ponad połowa z pozostałych dwóch

Jeżeli przełoży się procenty na liczby, okaże się, że 41 milionów Amerykanów

Tocząca się przez dziesięciolecia walka o zapanowanie nad problemem chyba

Nadciśnienie tętnicze, tak jak cukrzyca,jest chorobą uzależnioną od trybu

W niniejszej książce znajdziesz wszystko na temat nadciśnienia tętniczego

Zawsze chcę,żeby z moich książek Czytelnik mógł wyciągnąć jakieś wnioski.

Czasami używam żartobliwych metafor i porównań, aby dowieść swoich

W tym wydaniu kładę większy nacisk na profilaktykę. Wprowadzam też

Mimo że w tym wydaniu znajduje się dużo nowych informacji,nikt nie

Zauważysz, że każdy rozdział jest samowystarczalny - nie musisz cofać się

Konwencje zastosowane w ksiqżce

Niżej podaję kilka dodatkowych konwencji,które stosuję do przeprowadzenia

<I' Kursywa wskazuje na konkretne terminy i podkreśla wagę pewnych

CzefJo nie cZlJtać

<I' Wykryto u Ciebie nadciśnienie tętnicze, ale jeszcze nie rozpocząłeś

Jak podzielona jest ksiqżka

Część I: CZlJm jest nadciśnienie?

Część II: MedlJczne następstwa

Część III: Leczenie (albo profilaktlJka)

Część I CI: GruplJ wlJmaiJajqce

Część CI: DekalofJi

JkonlJ UllJkorzlJstane Ul ksiqżce

Znaczenia ikon występujących w książce:

Ta ikona sygnalizuje pojawienie się na tyle istotnej informacji, że należy

Ta ikona mówi, że następująca po niej informacja ma znaczenie zasadnicze.

Jeżeli zdarzyła Ci się zabawna historia związana z nadciśnieniem, napisz do

Przede wszystkim jednak niech lektura tej książki wyjdzie Ci na zdrowie,

Czym jest nadciśnienie?

Proszę powiedzieć, jeśli mankiet będzie za bardzo uciskał

J eżeli cierpisz na nadciśnienie, znajdujesz się w doborowym (choć nie

Rozdzia 9: Dieta obniajca cinienie ............................................................................165

Cz IV: Grupy wymagajce szczególnej opieki ....... 259

Dodatek: Najnowsze informacje i róda .................. 341