HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT

(Lưu Quang Vũ)

I.Tìm hiểu chung
1. Tác giả
- Là một nghệ sĩ đa tài, nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học Việt Nam
hiện đại.
- PCNT: Sự kết hợp giữa tính hiện đại với các giá tri truyền thống, sự phê phán
mạnh mẽ, quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổng.
2. Tác phẩm
a. Hoàn cảnh sáng tác:
- Vở kịch được viết vào năm 1981, công diễn 1984.
- Vở kịch có nguồn gốc từ một truyện dân gian cùng tên được tác giả chuyển
hóa thành một vở kịch hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ , có ý nghĩa tư
tưởng, triết lí và nhân văn sâu sắc.
b. Xuất xứ của đoạn trích
- Phần lớn là cảnh VII của vở kịch.
- Đây cũng là đoạn kết của vở kịch, đúng vào lúc xung đột trung tâm của vở
kịch lên đến đỉnh điểm.
c. Tóm tắt đoạn trích:
Sau mấy tháng sống trong tình trạng “bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo”
nhân vật Hồn Trương Ba càng trở nên xa lạ với bạn bè, người thân trong gia
đình. Trương Ba dần dần đổi tính: cũng uống rượu nhiều, ham bán thịt, không
còn mặn mà với trò chơi thanh cao trí tuệ nữa: đánh cờ.
-> Trương Ba càng khổ sở hơn vì ông ý thức được điều đó mà không thể giải
quyết được. Ông tự chán ghét chính mình, muốn thoát ra khỏi nghịch cảnh trớ
trêu. Nghịch cảnh đó được đẩy lên cao trào qua các màn đối thoại.
II. Đọc- hiểu văn bản
1. Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác anh hàng thịt:
* Nguyên nhân của bi kịch:
- Do sự vô tâm và tắc trách của Nam Tào, Trương Ba phải chết một cách vô lí.
- Nam Tào sửa sai bằng cách cho hồn Trương Ba sống nhờ thể xác anh hàng
thịt.
* Diễn biến cuộc đối thoại:
- Linh hồn nhân hậu, trong sạch, bản tính thẳng thắn của Trương Ba dần dần bị
xác thịt thô phàm anh hàng thịt sai khiến, bị nhiễm độc.
- Ý thức được điều đó, linh hồn Trương Ba dằn vặt, đau khổ: "- Không. Không!
Tôi không muốn sống như thế này mãi!”
- Hồn Trương Ba quyết định chống lại bằng cách tách khỏi xác để tồn tại độc
lập, không còn bị lệ thuộc.
- Trong cuộc đối thoại với xác anh hàng thịt, Hồn Trương Ba ở vào thế yếu,
đuối lí:
+ Xác đã đưa ra những bằng chứng mà hồn cũng phải thừa nhận:
o cái đêm khi ông đứng cạnh vợ anh hàng thịt với "tay chân run rẩy", "hơi thở
nóng rực", "cổ nghẹn lại"
o Đó là cảm giác "xao xuyến" trước những món ăn mà trước đây Hồn cho là
"phàm".
o Đó là cái lần ông tát thằng con “toé máu mồm máu mũi",…
+ Xác biết rõ những cố gắng của Trương Ba là vô ích nên đã cười nhạo cái lí lẽ
mà hồn đưa ra để ngụy biện: "Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong
sạch, thẳng thắn,…".
+ Xác lên mặt dạy đời, chỉ trích, châm chọc: tuyên bố sức mạnh âm u, đui mù
ghê gớm của mình.
+ Xác còn ve vãn hồn thoả hiệp vì: “chẳng còn cách nào khác đâu”, “cả hai
đã hoà nhau làm một rồi”
+ Trước những “lí lẽ đê tiện” của xác:
o Ban đầu, hồn Trương Ba nổi giận, khinh bỉ, mắng xác thịt hèn hạ
o Sau đó, hồn ngậm ngùi thấm thía nghịch cảnh của mình nên chỉ nói những lời
thoại ngắn với giọng nhát gừng kèm theo những tiếng than, tiếng kêu.
o Cuối cùng, hồn đành phải nhập trở lại vào xác trong sự tuyệt vọng.
- Ý nghĩa của đoạn đối thoại:
+ Trương Ba được trả lại cuộc sống nhưng lại là một cuộc sống đáng hổ thẹn vì
phải sống chung với sự dung tục và bị sự dung tục đồng hoá.-> Bi kịch không
được sống là chính mình.
+ Sự sống chỉ thật sự có ý nghĩa khi con người được sống hài hòa giữa thể xác
và tâm hồn.
+ Ca ngợi cuộc đấu tranh chống lại cái xấu, cái ác của con người.
- Tác giả cảnh báo: khi con người phải sống trong dung tục thì tất yếu sẽ bị
dung tục ngự trị, lấn át và sẽ tàn phá những gì trong sạch, đẹp đẽ, cao quý trong
con người.
- Đặt ra vấn đề: con người phải sống hài hòa giữa thể xác và tâm hồn.
* Nghệ thuật:
- Tình huống truyện độc đáo
- Độc thoại nội tâm góp phần biểu hiện những diễn biến tâm lí phức tạp trong
tâm lí nhân vật.
- Đối thoại sinh động, ngôn ngữ cá thể hóa, phù hợp tính cách, tâm trạng nhân
vật.
- Đối lập tô đậm mâu thuẫn.
2. Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba với những người thân:
- Vợ Trương Ba:
+ Thái độ:
. buồn bã, đau khổ vì: "ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm
vườn ngày xưa".
. (tôi phải đi) để ông được thảnh thơi… với cô vợ người hàng thịt…->đòi bỏ đi,
nhường Trương Ba cho vợ anh hàng thịt.
+ Nguyên nhân: Nhận thấy chồng đã thay đổi,không muốn sống cảnh chồng
chung.
- Con dâu Trương Ba:
+ Thái độ: Thấu hiểu cảm thông, buộc phải nói sự thực:
. Thấu hiểu cho hoàn cảnh trớ trêu của bố chồng: Chị biết ông "khổ hơn xưa
nhiều lắm".
.Nhưng nỗi buồn đau trước tình cảnh gia đình khiến chị không thể chịu được:
"Thầy bảo con: Cái bên ngoài là không đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng …
mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần…"
+ Nguyên nhân: Sợ gia đình tan nát
- Cháu gái Trương Ba: phản ứng quyết liệt và dữ dội
+ Thái độ: Chối bỏ, xua đuổi tàn nhẫn
. Nó khước từ tình thân: “tôi không phải là cháu ông… Ông nội tôi chết rồi”.
.Nó không thể chấp nhận con người đã làm "gãy tiệt cái chồi non", "giẫm lên
nát cả cây sâm quý mới ươm" trong mảnh vườn của ông nội nó.
. Nó hận vì ông đã làm gãy nát cái diều khiến cu Tị trong cơn sốt mê man cứ
khóc, cứ tiếc, cứ bắt đền.
. Với nó, "Ông nội đời nào thô lỗ, phũ phàng như vậy". Nó xua đuổi quyết liệt:
"Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút đi!".
+ Nguyên nhân: Tâm hồn trẻ thơ không chấp nhận ông nội xấu như vậy
=> Mọi người đều nhận thấy Trương Ba đã thay đổi. Trương Ba chính là
nguyên nhân gây ra đau khổ, bất an.
- Tâm trạng, cảm xúc của Trương Ba:
+ Ông đau khổ, tuyệt vọng khi vì ông mà tất cả những người thân phải đau đớn,
bàng hoàng, bế tắc, vì ông mà nhà cửa tan hoang.
+ Ông thẫn thờ, ôm đầu bế tắc, cầu cứu cháu gái, run rẩy trong trong nỗi đau,
nhận thấy: "Mày đã thắng thế rồi đấy, cái thân xác không phải của ta ạ…”
+ Đặt những câu hỏi mang tính tự vấn: “Nhưng có thật là không còn cách nào
khác? Có thật không còn cách nào khác?”
+ Quyết định dứt khoát: “Không cần đến cái đời sống do mày mang lại! Không
cần!".
 Đấu tranh giành giật lại bản thân mình, dẫn tới hành động châm hương gọi
Đế Thích.
* So sánh thái độ, tâm trạng của Trương Ba khi đối thoại với xác hàng thịt
và với người thân trong gia đình.
Với xác hàng thịt Với những người thân trong gia
đình
Tuyệt vọng, bất lực, cam chịu, chấp Vô cùng đau đớn nhưng kiên quyết,
 nhận chung sống với xác hàng thịt dứt khoát không sống chung với xác
dung tục. hàng thịt dung tục.
- Đỉnh điểm của xung đột nhân vật không thỏa hiệp mà đấu tranh mạnh mẽ.
=> Vẻ đẹp tâm hồn người lao động trong cuộc đấu tranh với cái dung tục để
hoàn thiện nhân cách.
3. Cuộc trò chuyện giữa hồn Trương Ba với Đế Thích:
* Sự khác nhau trong quan niệm về sự sống
Trương Ba Đế Thích
- Tôi muốn là tôi toàn vẹn - Thế ông ngỡ tất cả mọi người đều
- Muốn trả lại xác cho hàng thịt (Ông được là mình toàn vẹn cả ư?
hãy làm cho hồn anh ta được sống lại - không chấp nhận đánh đổi tâm hồn
với thân xác này) cao quý của Trương Ba cho phần hồn
- Tầm thường nhưng sẽ sống hòa tầm thường của hàng thịt.
thuận được với thân anh ta. - Nhưng thế hồn ông biết trú vào
đâu?
Vừa lúc đó nghe tin cu Tị chết
- Suy nghĩ, tưởng tượng việc mình ở - Nảy ý định để Trương Ba sống
trong xác cu Tị như thế nào quyết trong xác cu Tị (một nơi nương náu
định: mới dễ thở hơn)
+ Xin cho cu Tị được sống Ông chính là lẽ tồn tại của tôi
+ Mình chết hẳn  Dùng mọi cách để thuyết phục
- Không, ông phải tồn tại lấy chứ Trương Ba sống bằng mọi giá
 Kiên quyết chọn chết hẳn nếu - Ngạc nhiên
không được sống là chính mình. - Khẳng định hiện thực: không ai
- Quyết định giải thoát được toàn vẹn cả khuyên
- Muốn được sống là chính mình Trương Ba chấp nhận
- Suy nghĩ, trăn trở về cách sống - Tiếp tục thuyết phục Trương
 Kiên quyết từ chối việc tiếp tục Ba sống trong một thân xác
sống, dứt khoát lựa chọn cái chết để khác.
bảo toàn nhân cách  Dùng mọi cách để thuyết phục
- Ông hãy cứu nó, ông phải cứu nó. Trương Ba tiếp tục sống.
Tôi sẽ không bao giờ làm phiền ông - Ông rốt cục muốn nhập vào thân thể
nữa. ai?
(bẻ gãy cả bó hương) Đơn giản, hời hợt, đánh đồng giữa
-> Muốn sống phải ra sống, được SỐNG và TỒN TẠI
sống là chính mình, hài hòa giữa tâm Không thể được, việc ông phải chết
hồn và thể xác. chỉ là một lầm lẫn của quan thiên đình
Tôi đã nghĩ kĩ…Tôi không nhập vào Không! Ông phải sống bằng bất cứ
hình thù ai nữa… hãy để tôi chết hẳn giá nào.
- Cứ để tôi chết hẳn…
  Vẻ đẹp nhân cách Trương Ba: giàu
lòng nhân hậu, tự trọng, ý thức sâu
sắc về sự tồn tại của bản thân trước
cuộc đời.
Sống phải được là chính mình, nếu Chỉ cần được sống là đáng quý ,
không sống không bằng chết sống bằng mọi giá
 Sâu sắc, tự trọng,nhân hậu  Hời hợt, sống ≡ tồn tại

 Người đọc, người xem có thể nhận ra những ý nghĩa triết lí sâu sắc và thấm
thía qua hai lời thoại này:
+ Thứ nhất, con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hòa. Không
thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi.
Khi con người bị chi phối bởi những nhu cầu bản năng của thân xác thì đừng
chỉ đổ tội cho thân xác, không thể tự an ủi mình bằng vẻ đẹp siêu hình của tâm
hồn.
+ Thứ hai, Cuộc sống thật đáng quý nhưng sống nhờ, sống chắp vá, không được
là mình thì cuộc sống ấy thật vô nghĩa
4. Màn kết :
* Không gian: giữ màu xanh cây vườn -> quen thuộc, gắn bó với cuộc đời
Trương Ba
* Hình ảnh Trương Ba
-Qua lời dẫn: chập chờn xuất hiện: chỉ là cái bóng (không còn hình hài nữa)
- Qua lời Trương Ba: Tôi đây bà ạ. Tôi vẫn ở liền ngay bên bà đây, ngay trên
bậc cửa nhà ta, trong ánh lửa bà nấu cơm, cầu ao bà vo gạo…
 Trương Ba vẫn bên cạnh, gắn bó với người thân
- Qua lời cái Gái: Cây na này ông nội tớ trồng đấy…ông nội tớ bảo vậy. Những
cây sẽ nối đuôi nhau mà lớn khôn. Mãi mãi…
 Yêu thương, trân trọng, tự hào về ông
* Ý nghĩa màn kết
- Trương Ba mãi bất tử trong lòng mọi người
- Chỉ có hạnh phúc, thanh thản khi cuộc sống trở về đúng quy luật tự nhiên của
nó.
* Nghệ thuật: Ngôn ngữ nhân vật nhẹ nhàng, sâu lắng giàu chất trữ tình, đằm
thắm bay bổng.
=> "Màn kết với chất thơ sâu lắng đã đem lại âm hưởng thanh thoát cho một bi
kịch lạc quan đồng thời truyền đi thông điệp về sự chiến thắng của cái Thiện,
cái Đẹp và của sự sống đích thực."
III-Tổng kết :
1. Nội dung:
Từ một truyện cổ dân gian Lưu Quang Vũ đã đưa ra một quan niệm cao đẹp
về cách sống : Hãy sống chân thật với chính mình, phải biết đấu tranh với
nghịch cảnh, với chính bản thân, chống lại sự dung tục để hoàn thiện nhân cách
và vươn tới nhưng giá trị tinh thần cao quý.
Qua đoạn trích vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”, Lưu Quang Vũ muốn
gửi tới người đọc thông điệp: Được sống làm người quý giá thật, nhưng được
sống đúng là mình, sống trọn vẹn những giá trị mình vốn có và theo đuổi còn
quý giá hơn.Sự sống chỉ thực sự có ý nghĩa khi con người được sống tự nhiên,
hài hòa giữa thể xác và tâm hồn.
 Con người phải luôn biết đấu tranh với những nghịch cảnh, với chính bản
thân, chống lại sự dung tục để hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị
tinh thần cao quý
2- Nghệ thuật :
- Xung đột giàu kịch tính
- Ngôn ngữ đặc trưng cho ngôn ngữ kịch
- Sự kết hợp tính hiện đại với các giá trị truyền thống
- Chất thơ, chất trữ tình bay bổng