ivane JavaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo

universiteti
arnold Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis
instituti

arnold Ciqobavas
arnold Ciqobavas
sakiTxavebi sakiTxavebi

XXIII
XXIII
2012 wlis 24-27 aprili
masalebi

Tbilisi
2012
 samecniero sesia gaimarTeba arn. Ciqobavas saxelobis muSaobis gegma
enaTmecnierebis institutis sxdomaTa darbazSi (p. ingo-
24 aprili, 11 saaTi
roKvas quCa #8, meore sarTuli)

T. u T u r g a i Z e, `xanmetobisa~ da `haemetobis~ qronolo-

giuri mimarTebisaTvis

m. s u x i S v i l i, kauzatiuri subieqtis funqciisaTvis

mitropoliti a n d r i a (gvazava), n. m a x a r a Z e,
reglamenti l. q a r o s a n i Z e, masalebi qarTul saeklesio ter-
minTa istoriisaTvis (kunkul-bartyuli)
momxsenebels _ 10 wuTi
msJelobaSi monawiles _ 3 wuTi g. g o g o l a S v i l i, klasovani uRlebis naSTi Zvel qar-
TulSi

a. a r a b u l i, derivaciis paradigmatuli niSnisaTvis

v. S e n g e l i a, fragmentebi mogonebidan akademikos arnold

redaqtori _ v. Sengelia
Ciqobavaze. LI-LVII

a. x a l i d o v i, Осетинизмы в вайнахских языках

n. a r d o t e l i, lateralur afrikatTa genezisisaTvis na-

xursa da daGestnur enebSi

S. g a b e s k i r i a, SeniSvnebi `vefxistyaosnis~ axal gamoce-

maTa komentarebze da ori taepis wakiTxvisaTvis

l. k e l a u r a Z e, saerTo-qarTvelur glotalur bgeraTa

SesatyvisobaTaTvis saerTo-buruSul da saerTo-bas-
kur enebSi

m. b a r i x a S v i l i, be- sufiqsis ganawilebisaTvis ingilo-

© arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis instituti ur dialeqtSi

3
 25 aprili, 11 saaTi 26 aprili, 11 saaTi

g. g a z d e l i a n i, zedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSi i. C a n t l a Z e, qarTvelur enaTa etimologiur leqsikoneb-

Si gamorCenil fuZeTa fonologiur-semantikuri ana-
r. W k a d u a, -’l..., -iŠl... elementian zmnaTa morfosintaq-
lizi
suri analizisaTvis svanurSi
l. s a n i k i Z e, qarTvelur-naxur enaTa leqsikuri urTier-
t. g u r g e n i Z e, brunvaTa sintaqsuri bunebisaTvis
Tobidan
T. z v i a d a Z e, wa-, wamo- zmniswinTa zogi damatebiTi seman-
n. m a W a v a r i a n i, faunis somaturi leqsika afxazurSi
tikuri niuansisaTvis imerulSi
r. f a r e u l i Z e, erTi Tandebulis Sesaxeb qisturSi
m. s a G l i a n i, erTi tipis dronakli zmnebisaTvis svanurSi
s. o m i a Z e, lingvokulturuli sivrcis anTropomorfulo-
r. l o l u a, SeniSvnebi kavkasiis albanuri enis fonologi-
bis erTi sakiTxisaTvis
uri sistemis Sesaxeb. III. konsonantizmi
q. m a r g i a n i -s u b a r i, inferenciis gamoxatvis leqsiku-
e. S e n g e l i a, Tavsaburavi megrul-lazurSi
ri saSualebebi svanur enaSi
m. b u k i a, qarTvelur-afxazuri lingvokulturuli urTi-
m. r o b a q i Z e, `miamitis~ Sinaarisa da etimologiisaTvis
erTobis istoriidan. IV. kulinariuli leqsika
(qarTul da somxur enebSi `gul~ da `gonebiT~ Se-
l. g i g l e m i a n i, drois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSi dgenili kompozitebis urTierTmimarTebis fonze)
n. S a v r e S i a n i, qvemdebarisa da zmna-Semasmenlis ricxvSi m. G l o n t i, drois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebi
SeTanxmebisaTvis svanurSi
c. j a n j G a v a, cxovelTa saxelebi botanikur terminologiaSi
n. f o n i a v a, CVC tipis abazur zmnur pirTa fonemuri
T. b u r W u l a Z e, ergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dia-
struqturisaTvis
leqtebSi

g. g v a n c e l a Z e, koncepti suli qarTulSi

4 5
 27 aprili, 11 saaTi

d. m e l i q i S v i l i, meTodologiuri problemebi qarTuli

enis gramatikul literaturaSi

T. v a S a k i Z e, marTva-mirTvis zogi sakiTxisaTvis Tanamedrove

qarTulSi

m. C u x u a, saxeluri -iSeni daboloebis kvalifikaciisaTvis

lazur-megrulSi

T. m a x a r o b l i Z e, klasis kategoriis tipologiisaTvis

n. W o x o n e l i Z e, roWik- fuZis omonimuri calebis

warmomavlobisaTvis

i. C a C a n i Z e, Zvirfas TvalTa (`bivrili~ da `anTraki~) ti-

pologiuri definiciebi

n. o T i n a S v i l i, 1728 wlis Tbilisis vilaieTis did

davTarSi daculi onomastikuri masalebi liaxvis
xeobidan

r. g e r s a m i a, morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa

rangobrivi struqtura megrulSi

n. x a x i a S v i l i, CanCqeris etimologiisaTvis

k. m i T a g v a r i a, somatizmebis Semcveli gvarebi sxvadasxva

sistemis enebSi

m. T e T r a Z e, lezgiuri enis xmovanTa distribucia da

fuZis agebulebis kanonzomierebisaTvis (anlauti)

6
avTandil arabuli

derivaciis paradigmatuli niSnisaTvis

derivati, Cveulebisamebr, aris meoreuli enobrivi niSani,

romelic miRebulia amosaval fuZeze warmomqmneli elemente-
bis darTviT (da leqsikuri mniSvnelobis cvliT).
magram arsebobs iseTi enobrivi erTeulebi, romelTa opo-
ziciuri mimarTeba Sinaarsobrivad sityvawarmoebiTia, magram
es saderivacio elementebs ar ukavSirdeba; magaliTad:
1. cnobilia, rom kuTvnilebiTi nacvalsaxeli warmoqmni-
lia piris nacvalsaxelis naTesaobiTi brunvis formisagan. ama-
ve dros, es warmoqmna:
a) I piris nacvalsaxelTan dafuZnebulia fuZis supletu-
robaze:
me _ Cem-i
b) III pirTan _ supleturobasa da brunvis niSnis warmo-
mqmnel funqciaze:
igi _ m-is-i
magram ra aris aseTi opoziciis safuZveli II piris nacval-
saxelisa da I-II pirTa nacvalsaxelebis mravlobiTis SemTxvevaSi:
Sen _ Sen-i
Cven _ Cven-i
Tqven _ Tqven-i
saxelobiTi brunvis niSani saderivacio elementad ver mi-
iCneva; amitomac aseTi fuZeTganmasxvavebeli gamodis paradigma-
tuli statusi:
Sen# (rogorc ubrunveli) _ Sen-i (rogorc brunebadi).
2. analogiuri principi unda davinaxoT zogi zmnisarTisa
da saxelis SepirispirebaSi. mag.: dRe (ars. sax.) _ dRe (`dRi-
siT~). es omonimiis tipobrivi SemTxveva ar aris. opozicia
aqac paradigmatul safuZvelzea:
dRe-O (brunebadi) _ dRe# (ubrunveli an Taviseburad
brunebadi).

7
nodar ardoteli erTmaneTs daemTxvnen (bacb. *tÀ > lÀ, * > lÀ; sak. did. *l >
lÀ, * > lÀ). garda amisa, mJReri lateraluri afrikatebi sa-
lateralur afrikatTa genezisisaTvis kvlev enebSi ar Semonaxula, amitom am fonemaTa rekonstruq-
naxursa da daGestnur enebSi cia hipoTezuri xasiaTisaa.
lateralur refleqsTa zemowarmodgenili Tanxvdena ga-
naxur-daRestnuri enebidan lateralur afrikatTa siste-
rkveulwilad Sepirobebulia imiT, rom naxur-daRestnur enaTa
ma, romelic xuTwevrian lokalur rigs gulisxmobs, sinqroni-
yru lateralebi erTdroulad gvevlinebodnen ori korelaci-
ulad Semonaxulia oden xunZur-andiur-didour enaTa qvejguf-
is (a. rekursiisa da b. intensiurobis) wevrebad.
Si, arCibulsa da bacbur enebSi. araintensiuri abruptiuli
3. danarCen sakvlev enebSi amosavalma lateralurma afri-
lateraluri afrikati *tÀ gvxvdeba mxolod xunZuri enis zog
katebma sxvadasxvagvari da sxvadasxvadrouli transformaciis
dialeqtSi, andiurSi, karataulsa da axvaxur enebSi. bacbur
Sedegad mogvces mravalgvari refleqsebi. qveviT tabulis
enaSi *tÀ spontanurad Seicvala: *tÀ > t. xunZur-andiur-di-
saxiT mogvyavs mxolod ZiriTadi saxesxvaobani.
dour enebSi spirantizaciis tendenciiT gamoirCeva *lV,
didour enebSi ki _ *lÀ, mag.: axv. l ab- ~ xunZ. lÀab- ~ beJ.
V seria
araintens. intens. araintens. intens.
lÀa- `sami~; xunZ. anl'- ~ and. onl'i- ~ did. ilÀ- `eqvsi~... mJReri
fSvinvieri fSvinvieri abruptivi abruptivi
qveviT sqematurad warmodgenilia sakvlevi enebis latera- enebi
lur afrikatTa (resp. spirantTa) Sesatyvisobebis ZiriTadi *  l   t¾

formulebis sinoptikuri tabula. lakuri l/q   k k

darguuli q/g q ƒ/ k ‡ || ƒ
seria
lezgiuri q   y k
araintens. intens. araintens. intens.
mJReri Tabasaranuli    k q
fSvinvieri fSvinvieri abruptivi abruptivi
enebi aRuluri /  ƒ k q
*  l   t¾ ruTuluri j/w  h ||  y g/q
xunZuri t¾    t¾ waxuri R/l  x k g/q/q
andiuri t¾    t¾ xinaluRuri k q q k q/k
boTlixuri t¾ h   t¾ udiuri R/l x ƒ y y
bagvaluri t¾   ‡ t¾ CeCnuri l _ x t l
karatauli t¾   ‡, l t¾
axvaxuri t¾ l   t¾
specialur literaturaSi saanalizo lateralTa Sesaxeb
didouri    t¾ 
arCibuli _ k gamoTqmulia sxvadasxvagvari mosazrebebi: erTni maT velarul
  q
bacburi l _ x t Tanxmovnebs ukavSireben (n. trubecskoi, arn. Ciqobava,

o. kaxaZe...), meoreni lateralebs Crdilokavkasiuri enobrivi
yuradRebas iqcevs is faqti, rom zogierT enaSi afrikatu- erTianobis xanisaTvis aRadgenen (e. bokarevi, t. gudava, i. de-
li lateralebis refleqsebi spontanur cvlilebebis Sedegad Serievi, b. gigineiSvili...), mesameni ki lateralebis arsebobas
saerTokavkasiuri (resp. saerToiberiul-kavkasiuri) fuZeenis xa-

8 9
nisTvis varaudoben (v. ginekeni, k. Smidti, h. fenrixi, m. qur-
diani...).
Cveni azriT, lateraluri afrikatebi udaod rekonstru-
irdeba saerTonaxur-daRestnur enobriv doneze. fuZeenaSi la-
teralTa povnierebis dasasabuTeblad utyuar arguments
warmoadgens is kanonzomieri da regularuli bgeraTSesatyvi-
sobani, romlebic TvalsaCinod vlindeba naxursa da daRes-
tnur enebs Soris.
maia barixaSvili
be- sufiqsis ganawilebisaTvis ingilour
dialeqtSi
es sakiTxi mniSvnelovania imdenad, ramdenadac, Cveni mosaz-
reba am morfologiuri erTeulis Sesaxeb am sakiTxebiT dain-
teresebuli sxva mkvlevrebis varaudisagan gansxvavdeba.
qarTuli enis ingilour dialeqtSi -be sufiqsi sxvadasxva
funqciiT aris warmodgenili.
1. -be sufiqsi aRniSnavs micemiT brunvaSi dasmul irib
obieqts:
zardoÁ-be uTxar moudes `zardos uTxari movides~.
bebri-be ebneb `moxuc qals eubneba~.
zeÁ miaqs, bebri-be azlevs `rZe miaqvs da moxucs aZlevs~.
mamaÁ-be misc `mamas mieci~.
2. rogorc zemoT moyvanili magaliTebidan irkveva, -be
sufiqsi erTvis micemiTi brunvis formas da gamoxatavs mice-
miTSi dasmul irib obieqts I da II seriis zmnebTan maSin, ro-
desac ingilouris aliabadur kilokavSi Cveulebriv gamoiyene-
ba -s niSniani micemiTi:
burTi-be hkravs _ burTs artyams (alibeglo, qoToqlo)
burTs hkravs (kak. aliabaT, iTiTala, mosuli da sxv.)
10
3. meore SemTxvevaSi -be sufiqsi ingilour dialeqtSi
Tvis/-Tun Tandebulebis paralelurad gamoiyeneba:
kaci-Tun//kaci-be uTqom (kak., aliab., qoT.)
zaRli-be `ZaRlisTvis~.
-be-s ramdenime fonetikuri varianti moepoveba: (-be/-/beÁ//
-beÁT//-beT),
magaliTad: Tavi-beÁ, kaci-beÁT, ra-beT, fahCa-be da sxv.
es Tandebuli ingilour dialeqtSi daerTvis naTesaobiT
brunvas.
em qaliTunac er wyil baSmay gaasworas `am qalisTvisac
erTi wyvili fexsacmeli iyidos~.
Sen kaÁ kac xar, Sen gulisTun sam welze Cumual `Sen kar-
gi kaci xar, Seni gulisTvis sam wels davakleb~.
Conbe maiRa, mezoblibe ki ar `CvenTvis moitana, mezoblis-
Tvis ki ara~.
ramdenadac qarTuli enisaTvis -be sufiqsi ucxoa, SeiZle-
ba vivaraudoT, rom ingilour dialeqtSi igi Semosuli unda
iyos hereTis teritoriaze mcxovrebi sxva erovnebis warmomad-
genelTa metyvelebidan.
naTela rostiaSvili Tavis naSromSi cdilobs -be sufiq-
sis genezisi eZios iberiul-kavkasiur enebSi.
am sakiTxTan dakavSirebiT Cven gansxvavebuli mosazreba
gvaqvs.
manana bukia
qarTvelur-afxazuri lingvokulturuli
urTierTobis istoriidan. IV.
kulinariuli leqsika
qarTvelTa da afxazTa xangrZlivi istoriuli urTierTo-
bis kvali kargad Cans enobriv masalaSi.
moxsenebaSi ganxilulia erT-erT dargSi, kulinariul leq-
sikaSi moZiebuli sityvebi. ramdenime aTeuli leqsikuri erTe-
11
ulis analizma gviCvena, rom sesxeba orive mimarTulebiT xde-
ba, gvaqvs ucxo enebidan SeTvisebuli formebi, ukunasesxobebi.
gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs orenovani kompozitebi,
romelTa didi nawili afxazur enaSia warmodgenili, gvxvdeba
megrulSic.
leqsemaTa nawili ukve ganxilulia samecniero literatu-
raSi, nawili ki Cven mieraa pirvelad SemoTavazebuli.
qarTveluri > afxazuri:
megr. bJe `Zmari~ > afx. a-bJe `id~
megr. gebJalafiri `axali sulguni pitniT da mariliT
Sekmazuli~ > afx. a-g½abJafHr / a-g½àbJafHr `id~
qarT. zedaSe `wiTeli Rvino, romelsac xmaroben ziarebis
an jvrisweris dros~ > afx. a-zadaS (abJ.) `zedaSe, qvevridan
pirvelad amoRebuli Rvino~
megr. kaWabe `nigvziani suneli~ > afx. a-kaWbe `id~
megr. kvarwaxi `tyemlis sawebeli~ > afx. a-kvarcax
`id~ (Sagirovi)
megr. koxa `tyemlis simJave, kvawaraxi~, laz. koxa `mkvaxe
yurZeni~ > afx. a-k°axa `tyemlis sawebeli~
megr. janjuxa `CurCxela~ > afx. a-janjàx°a / a-janjàR° ` id~
(janaSia)
afxazuri > qarTveluri:
a-c°Hrc°ma `TafliTa da qoniT Sezavebuli Romi~ > svan.
cHrcma `fafa qonnarevi~ (saRliani)
a-cq½aS° `ritualuri yveli~ > megr. cqebzi `id~
a-ZHrZ `pitniani mawoni~ > megr. ZirZi / ZHrZH `wiwakiTa
da mariliT Sezavebuli mawoni~
a-xjaja `xseni~ > megr. xijaja / xejeji... `id~
ucxo enebidan SeTvisebuli leqsika, sadac sesxebis Suale-
duri rgoli qarTveluria:
berZ. μαζα. `namcxvari~ > megr. mazva `namcxvari fqvilisa da
Taflisagan~ > afx. a-maJ°a `namcxvari~ (maWavariani)
12
it. maccheroni , rus. макарон > qarT. makaroni > megr. ma-
karna > afx. makrHna `id~
sp. Sçqçr > qarT. Saqari > afx. a-Saqar / a-Saq½ar `id~ (Wa-
raia, Sagirovi)
hibriduli kompozitebi:
a. afxazuri:
a-kaliay°àd / a-y°àdkalia `parki lobio~ < kalia (megr.)
`ekala~, a-y°àd (afx.) `lobio~ (gvancelaZe)
a-cxaranj `fiWa~ < a-cxa (afx.) `fiWa~, [sa]ranji (megr.)
`fiWa~
a-Ca-R°azal `ritualuri puri~ < a-Ca (afx.) `puri~, Rve-
zeli `xorcis, yvel-kvercxisa da misT. gulis mqone namcxvari~
(qegl)
a-y°àdxarkale `kirkaJi~ < a-y°àd (afx.) `lobio~, xarka-
lia (megr.) `kirkaJi~ (gvancelaZe)
b. megruli:
xijebJa `xseni~ < a-xjaja (afx.) `xseni~, bJa (megr.) `rZe~
gvaqvs ramdenime sityva, romelsac ukunasesxobad vTvliT
megrulSi:
ajika `danayuli wiwakisa da sxva saneleblebis cxare sawe-
beli~ afxazuridanaa Semosuli, afxazuri forma ki momdinare-
obs megrulSi arsebuli Sesityvebis jimu-kakili-sagan > *jim-
kakili > *jimka > *jika (lomTaTiZe).
xvaJia (megr.) `konusisebri ritualuri kveri~ SeiZleba sa-
murzayanulSi afxazuris gavleniT gaCeniliyo, Tavis mxriv
afx. a-x°aJ°a `konusiseburi kveri, romelsac specialurad
msxverplSewirvisTvis, an yvelieris Tavze akeTebdnen~ < megr.
xozo `patara konusis formis kveri, gamoiyeneboda msxverplSe-
wirvis dros~.
13
Tea buryulaZe
ergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSi
koordinaciis erT-erTi niSnis mixedviT polipersonalur
zmna-Semasmenlebian winadadebaSi zmna-Semasmenlebi sxvadasxva
brunvaSi marTaven qvemdebares. rodesac winadadebaSi ramdenime
Semasmenelia erT qvemdebaresTan da isini gansxvavebulia
gardamavlobisa da seriebis mixedviT, ra Tqma unda, qvemdebare
yovelTvis erTsa da imave brunvaSi ar ewyoba. miRebuli Tval-
sazrisiT, aseT SemTxvevaSi qvemdebare imas uwevs angariSs, ro-
meli zmna-Semasmenelic uaxloesia masTan (l.kvaWaZe).
asea tradiciulad, Tumca zog aRmosavlur dialeqtSi
gvxvdeba iseTi SemTxvevebi, roca gardauvali zmna-Semasmeneli
polipredikatul winadadebaSi marTavs qvemdebares brunvaSi
gardamavalis msgavsad. saqme exeba iseT SemTxvevebs, roca
gardauval zmnasTan qvemdebare, rogorc mosalodneli iyo, ara
saxelobiTSi, aramed moTxrobiT brunvaSi dgas: `adga am biWma,
aiRo mSvild-isari da wavida~; `pataram eubneva defsa: macade
cota xansao~; `gadaudgen am Svilebma da uTxres~; `adga am
sovdagarma, Zalian avantyofoba daiwyo, Zalian iavantyofa~;
`am kacma miepara da xazeinis cxens cxviri moWra~.
aRmosavlur kiloebSi Segneba zmnis gardauvalobisa jer
kidev aris, ris gamoc martiv winadadebaSi gardauval zmnasTan
qvemdebare mudam saxelobiTSia. iSviaTad gvaqvs gamonaklisi:
`ymebma ar uSveben~; `daiRala biWma~...
unda vivaraudoT, rom dasaxelebuli tipis winadadebebSi
sintaqsur analogiasTan gvaqvs saqme. zmnebis didi nawili
gardamavalia, romlis moqmedeba mimarTulia ufro damatebis-
ken. es sintaqsuri movlena ZiriTadad iseTi tipis rTul wina-
dadebaSi gvxvdeba, roca pirveli zmna-Semasmeneli gardauvalia.
Tumca sainteresoa is faqtic, rom zogan winadadebaSi saer-
Tod ar aris gardamavali zmna, romlis analogiiTac iqneboda
qvemdebaris moTxrobiT brunvaSi Sewyoba: `Svilebmac uyure-
14
ben, rogor lamazebi arian~; `manam mteri movidoda, biWma
cxenzed Seemzada saomraTa~; `gadaudgnen am Svilebma da iCxu-
bes~.
Salva gabeskiria
SeniSvnebi `vefxistKaosnis~ axal gamocemaTa
komentarebze da ori taepis wakiTxvisaTvis
moxsenebaSi ZiriTadad `vefxistyaosnis~ akademiuri teq-
stis damdgeni komisiis mier dadgenili teqstis safuZvelze
ganxorcielebuli 2006 da 2009 wlebis gamocemebis, aseve sa-
qarTvelos mecnierebaTa akademiis Jurnal `macneSi~ gamoqveyne-
buli informaciebisa (SemdegSi vt k) da e.w. saskolo gamoce-
maTa (TezisebSi `saskolo~) wakiTxvebis Sesaxeb ramdenime Cvene-
uli gagebaa SemoTavazebuli. vsargeblobdiT `vefxistyaosnis~
1957 wlis gamocemiT.
a. leqsikonSi piris saxelebi sxvadasaxva formiTaa warmo-
dgenili. umravlesoba saxelobiTi br. niSniT, erTi nawili ki
fuZis saxiTaa gatanili, iseT SemTxvevaSic ki, rodesac ori an-
Troponimi erTad gvxvdeba. mag.: visi, magram _ ramin.
b. sityvis kninobiT formad CaTvlili zogierTi saleqsi-
kono erTeuli ufro riTmis saWiroebiT aixsneba. mag.: meota
`otebuli~, `gaqceuli~, sxva nawarmoebebSi meoti formiTaa
damowmebuli. `nu ganvaln meoti qalaqisa amisgan~. meota sa-
riTmo sityvaSi gvxvdeba: cotani, meotani, kotani, motani.
Semagona `Semgonebeli~ _ Cemni gulisa mdebelni da Cemni
Semagonani _ 590, 2. strofSi sariTmo sityvebia: monani, Sema-
gonani, wonani, fonani.
iefo `uxvi~, unda iyos ief_i: `moegebnes didebulni,
ZRvensa sZRvnidnides iefosa~ _ 148, 2 sariTmo klauzulis
gamo _ samefosa, iefosa, saswrafosa, sadafosa.
15
 purad da saWmlad mivendev Cemsa mSvildsa da cerasa _
166,4
cera isradaa axsnili _ vt k, `saskolo.~
unda iyos ceri, romliTac moisari mSvilds mozidavs.
cera forma sariTmo evfoniiTaa asaxsneli: me rasa, wera-
sa, mRerasa, cerasa.
saskolo gamocemis mixedviT `amirandarejanianis~ avtoris
gvari xomelia. sworia 20 xelnawerSi dadasturebuli xoneli
(g. arabuli), 1 nusxaSi damowmebuli xomelis povniereba ki,
vfiqrobT, zemoxsenebuli mizeziT aixsneba_xomelsa, romelsa,
enadauSromelsa, cremlSeuSromelsa.
g. seli leqsikonSi umarTebulod mr. r. formiTaa gatani-
li (selni):
monaman selni daudgna, dajda krZalviT da ridiTa _ 124,3
d. sityvis gansxvavebuli gageba :
marTlad uTqvams mecnierTa: `wyenaao WirTa bade~ _ 815,2
baded aris gagebuli bevr gamokvlevasa da TargmanSi: ru-
suli (сеть _ s. iordaniSvili), inglisuri (a net _ m. uordro-
pi) da sxv. es sityva bad- zmnisgan nawarmoebi mimReobaa. `wyena
Wiris gamowvevi, gamCenia~.
Wirad ar miCndis lomisa moklva, marT viTa silisa _
320,3
silisa _ Wleqianisa, aq dasustebulisa _ `saskolo~.
amave TavSi tarieli ambobs:
vburTobdi da vnadirobdi, viT yatasa vxocdi lomsa _
328,4
yata _ frinveli _ `saskolo~
orive SemTxvevaSi tradiciuli ikiTxvisia swori, romlis
mixedviT sili strofis sariTmo sityvebsaa misadagebuli siri
(Citi), aris (cilisa, Slilisa, silisa, Svilisa), xolo meore
magaliTSi kataa.
viTa viSiSvi, gacnobos RmerTman, naTelTa msaxeman _ 738,2
ganmartebulia, rogorc naTlis xati _ vt k. vfiqrobT,
naTelTa msaxe sinaTlis Semqmneli RmerTis epiTetia.
16
gaZrcvilsa tansa emosnes yaryumni usapironi _ 123,1
gaZrcvili `SiSveli~, `titveli~, `Silifad Cacmuli~ _
`saskolo~.
qvabisa karsa asmaTi marto zis, arbargosani _1355,1
ar-bargosani _ SesaZloa orgvari gageba: 1. Silifad Ca-
cmuli; 2. utvirTo, Tavisuflad mjdomi _ `saskolo~
gaZrcvili `usamkaulos~ unda niSnavdes, xolo arbargosani
_ `martos~.
saTi `giSeri~ _ `saskolo~. Cveni azriT, ufro wiTeli
feris qvas, marjans unda niSnavdes. `...broli brolda, saTi sa-
Tda~. pirisaxes ferebi daubrunda _TeTri da wiTeli.
e. sityvaTa warmomavloba:
vt k_s gamocemaSi somxuradaa CaTvlili qarTuli sityve-
bi: kapani, kaparWi, saTi (muqi wiTeli feris marjani).
saeWvod gveCveneba rubisa da damis nasesxobebad miCneva:
rubi (arab. rubb `wveni~, arab.-spars. rumbi), dami _ berZnuli,
sparsuli (a.gvaxaria), arabuli (`sisxli~). vwer vinme mesxi me-
leqse me rusTvelisa damisa (rusTvelis Camomavlobis _ `sa-
skolo~). Cveni azriT, aq qarTuli sityva daba unda iyos.
kvlav araidenturi riTmebi? Ramisa, Jamisa, wamisa da rusTve-
lisa damisa an rusTvelisad amisa.
melnisa tbaTaT iRvrebis savse saTisa rubebi _ 1146,3
rus mr.r. forma unda iyos. rubebi riTmis saWiroebiT Se-
iZleba aixsnas. gubebi, Subebi, rubebi, tyubebi. saTis (marjani)
ruebi metaforulad sisxlis cremlebs niSnavs. am varauds
mxars uWers xelnawerebi da poemaSi rus xmareba: `... ar da-
swyveddis cremlTa rusa~.
sparsulad miCneuli saraji (a. gvaxaria) arabuli sityvaa.
sahrij `wyalsacavi~. Sdr. svan. sarag, sarag (`lSx~) `wyaro~.
vfiqrobT, iseve rogorc sparsul enaSi damkvidrebuli
zogierTi qarTuli botanikuri termini: naZvi, askili (mniSvne-
lobis cvliT `zRmartli~), saroc Zveli qarTuli nasesxobaa
iranul enebSi. Sdr. top. saro.
moxsenebaSi kidev erTxelaa ganxiluli qvemomoyvanili sa-
davo adgili:
17
 1. am saqmesa memowmebis dionosi brZeni, ezros _177,1
rusTvelologTa umravlesoba aq or pirovnebas moiazrebs:
dionise areopagels da XII s. espaneTSi moRvawe ebrael poets
mose ibn ezras.
aRiZvris ramdenime kiTxva: ratom arian erTad moxsenebu-
li sxvadasxva aRmsareblobis avtorebi, romlebic erTmaneTis-
gan daSorebul epoqasa da qveynebSi cxovrobdnen da sxvadasxva
enaze qmnidnen TavianT Txzulebebs? xsenebul avtorebTan `ve-
fxistyaosnis~ msgavsi adgili ar dasturdeba. vis miemarTeba
epiTeti brZeni? Sesabamisad sad unda daisvas sasveni niSani?
ra formaa ezros? brZeni ezros Tu brZnisa ezros?
am TvalsazrisiT mxedvelobaSi aris misaRebi Semasmenlis
mx. r. formiT povniereba (memowmebis), ris gamoc qvemdebare
erTze meti ar unda iyos. sxva SemTxvevebSi mr.r.-Si mdgari
qvemdebare SemasmenelTan ricxvSia SeTanxmebuli.
aha mmowmoben varskvlavni, Svidnive memowmebian _ 964, 1
iginica daemowmnes ama missa naubarsa _ 1389, 1
a. SaniZe avTentur wakiTxvas amgvarad varaudobs:
am saqmesa memowmebis `diaRnosi~ brZnisa ezros
ezros forma damkvidrda TargmanebSic. ezras naT.br. for-
ma SeiZleba ezrasi yofiliyo, rogorc es a-ze damTavrebul sa-
kuTar saxelebTan gvaqvs. mag.: `sityvis kona~ sabasi, koncefcia
akad. a. Ciqobavasi da a. S.
Cans, rusTaveli ioane petriwis mier qarTul enaze Tar-
gmnil astrologiur-meteorologiur Txzulebas `kalanda
Tqmuli ezra winaswarmetyuelisa~ icnobda.
2. ymaman uTxra: `madli RmerTsa, Semoqmedsa, arsTa mxadsa~
_ 1050, 1. bevr naSromSi gaziarebulia Sexeduleba, rom mxadi
xad _ (`moxmoba~, `daZaxeba~) zmnidanaa nawarmoebi da igi ars-
Ta gamCens (mxmobels) niSnavs. ix. vt k, saskolo.
Sinaarsobrivad arsTa mxedi unda iyos, romelic poemaSi
ramdenjerme gvxvdeba. am mosazrebas mxars xelnawerTa Cvenebac
uWers. mxadi formis gaCenaSi, am SemTxvevaSic, rogorc Cans,
strofis sariTmo sityvebma iTamaSa roli: arsTa mxadsa, aqa
qmnadsa, zogsa cxadsa, mowevnadsa.
18
elisabed gazdeliani
zedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSi
cnobilia, rom viTarebiT zedsarTav saxelebs svanurSi,
sxva qarTveluri enebis msgavsad, xarisxis gramatikuli katego-
ria axasiaTebs. xarisxis raodenobis mixedviT, opozicia sva-
nurSi oTxwevriania da Kovel xarisxs Tavisi markerebi (afiqse-
bi) aqvs.
Tu xarisxis warmoebis mixedviT dGevandeli svanuris dia-
leqtebs erTmaneTs SevudarebT, aGmoCndeba, rom oTxwevriani
opozicia kargad aris daculi balszemourSi: wˆrni `wiTeli~,
xo-wran-a `ufro wiTeli~, ma-wran-e `uwiTlesi~, mˆ-wran-{a}
`mowiTalo~. balszemourSi gamonaklisia is zedsarTavi saxele-
bi, romlebic, samecniero literaturaSi, ufroobiT xarisxSi
gaqvavebul formebad arian miCneuli: xo-S-a `ufrosi~, xo-C-a
`kargi~, xo-l-a `cudi~, xo-dr-a (lnt. xo-ldar-a) `ufro cu-
di~, xo-x…r-a zs., xo-xr-a lSx., xo-r…-a lnt. `umcrosi~.
balszemourSi es zedasarTavebi odnaobiT xarisxSi ver da-
vadastureT, xolo balsqvemoursa da qvemosvanurSi oTxive
formiT gvxvdeba.
xo-C-a `kargi~, xo-C-il zs., lnt., xo-C-ul lSx., `ukeTesi~,
ma-C-Šn-e bz., lSx., ma-Cen-e lnt. `saukeTeso~, xo-Cil-Sal bq.,
xo-Cul-‰ra lSx., xo-Cil-ara lnt. `odnav ukeTesi, mokargo~.
balsqvemourSi, balszemourTan SedarebiT, xarisxis oTxive
formas zedsarTavTa naklebi raodenoba awarmoebs, xolo qve-
mosvanur dialeqtebSi samwevriani opoziciaa gabatonebuli.
aGsaniSnavia, rom, rogorc balsqvemourSi, ise qvemosvanurSi
samwevrian opozicias, ZiriTadad, aGmatebiTi xarisxis formebi
aklia.
gansxvavebaa dialeqtebs Soris odnaobiTi xarisxis warmoe-
bis dros. balszemourSi odnaobiT xarisxs umetesad mˆ- _ -{a}
konfiqsi awarmoebs, zogJer -‰ra disimlaciiT -‰la sufiqsic
iCens Tavs. mag.: mˆ-mjir-a º mˆjir-‰la `mosvelo~, mˆ-iT…-a º
19
aT…i-ara `mocxelo~... balsqvemourSi odnaobiTi xarisxi -Sal
-`viT~ Tandebulis saSualebiT aGweriTad iwarmoeba. mag.:
sgel-Sal `mosqelo~, J…inel-Sal `moZvelo (ZveliviT)~, zog-
Jer -r sufiqsic gvxvdeba. necn-r `mowvrilo~, dˆTxl-r `mo-
Txelo~...
b. nijaraZis qarTul-svanur-rusul leqsikonSi xSiria -‰r
sufiqsiT nawarmoebi odnaobiTi xarisxis formebi: mˆxm-‰r `mo-
mjavo~,mˆgr-‰r `momsxo~, mˆcx-‰r `mocivo~, zesK-‰r `monedlo~...
qvemosvanuri dialeqtebis odnaobiTi xarisxis formebSi
gamoiKofa mˆ- _ {a}, mu- _ {a} konfiqsebi da umetesad -‰ra/-‰la
lSx., -ara / -ala sufiqsebi. es sufiqsebi SeiZleba daerTos
rogorc dadebiTi, ise odnaobiTi da ufroobiTi xarisxis
formebs: mˆ-n-Jod-a, mˆ-n-Jod-ara, xo-n-Jod-ara, Jodi-ara
lnt. `mogrZo, odnav grZeli~.
rusudan gersamia
morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa
rangobrivi struqtura megrulSi
megrulSi funqciuri TvalsazrisiT morfemaTa sami jgufi
gamoiyofa: leqsikuri (derivaciuli), leqsikur-gramatikuli
da gramatikuli (relatiuri).
1. leqsikuri (derivaciuli) mniSvnelobis morfemebi aer-
Tianebs Zireul da leqsikuri mniSvnelobis mawarmoe-
bel, warmomqmnel afiqsebs. semantikuri TvalsazrisiT
derivaciuli afiqsebi megrulSi Tormet sxvadasxva
jgufs adgenen (g.kartozia);
2. leqsikur-gramatikuli morfemebi erTdroulad Seica-
ven leqsikur da gramatikul (resp. morfologiur)
mniSvnelobebs. aseTTa rigs ganekuTvneba: mravlobiTo-
bis aRmniSvneli niSani saxelisa da zmnis struqturaSi;
20
qcevis, gvaris, kontaqtis / kauzativis morfemebi, zmnis-
winebi da nawilakebi (= gezis, orientaciis, aspeqtis am-
saxveli formaluri niSnebi) zmnebSi. enklitikuri ele-
mentebi (nawilakebi, Tandebulebi da -ni kavSiri) saxe-
lebSi.
3. gramatikuli (relatiur) morfemebis funqciaa gansa-
zRvros gramatikuli mimarTebebi frazaSi; saxelis mo-
rfologiur struqturaSi es iqneba brunvis niSani,
epenTeza (|| fonetikuri CanarTi), TanxmovanTgamyari,
mavrcobi xmovnebi. zmnis morfologiur struqturaSi -
piris niSnebi, paradigmis niSnebi (kavSirebiTebi, piro-
biTebi, aoristi, no-e-iani TurmeobiTebi), Temis niSne-
bi, obligatebi, mavrcobi xmovnebi.
vinaidan derivaciuli da relatiuri an leqsikur-gramati-
kuli morfemebi erTmaneTisagan funqciurad gansxvavebulia,
morfemaTa rangobriv struqturaze msjelobisas isini unda ga-
imijnos. derivaciuli fuZe semantikurad axali fuZea, romel-
sac mimarTebebis dasadgenad damatebiT sWirdeba relatiuri
anu sxva tipis, misgan gansxvavebuli morfemebis darTva; morfe-
mebisa, romelTac aqvT gramatikuli mniSvneloba da ara azrob-
rivad gansxvavebuli, mniSvnelobiT axali odenobis (leqsemis)
warmoqmnis funqcia; Tu Zireuli morfema aRiniSneba niSniT R
(laT. radix `Ziri~), warmoqmnili fuZis Casawerad SemoRebulia
aRniSvna , rac niSnavs, rom Zireuli morfema nawarmoebia _
dagrZelebulia oden leqsikuri mniSvnelobis mqone afiqsebiT
(m. damenia):
fuZe = Zireuli morfema (R)
an
fuZe = Zireuli morfema + derivaciuli morfema ()
maSasadame, fuZeTa morfologiuri segmentirebisa da Sesa-
bamisi kvalifikaciis dros relevanturia axali mniSvnelobis
fuZe da ara Ziriseuli morfema. Sdr.:
21
 (1) koC-i koC-q
kaci-NOM.SG kaci-ERG. SG
(2) koCana koCana-q
kacoba-NOM.SG kacoba-ERG. SG
(3) koCanier-i koCanier-q
kacuri- NOM.SG kacuri-ERG. SG
megrulSi morfemebi ganlagebulia fuZis win da momdev-
nod rangebis Sesabamisad. saxeluri morfemebi mxolod sufiq-
sebia, zmnuri ki SeiZleba iyos prefiqsuli, sufiqsuri, infiq-
suri da konfiqsuri. amdenad, megruli enis zmnuri struqtu-
ra gacilebiT rTulia, vidre saxelisa.
megrulSi saxelis morfologiuri ranJirebisas morfemebi
ganlagdeba mxolod fuZidan marjvniv, rac imas niSnavs, rom am
enaSi saxels darTuli morfologiuri segmentebi mxolod su-
fiqsuri morfemebia.
saxelebSi morfemaTa rangobrivi ganlagebis yvelaze grZel
mimdevrobas aseTi saxe aqvs: R-I-II-III-IV-V-[VI-VII], Tumca am sin-
tagmatur ganlagebas garkveuli SezRuvdvebi edeba, ris safuZ-
velzec erTdroulad realizebad morfemaTa ricxvi maqsimum
xuTia.
saxeluri sufiqsebi rangebis mixedviT ase nawildeba:
I _ TanxmovanTgamyari -i;
II - epenTeza -l;
III - ricxvis markeri (-ef || -em || -en);
IV _ brunvis markeri (-i, -q, -s, -iS || -iSi, -iSa, -iSe,
-iSo; -iT || Ti; -Ti || -o);
V _ mavrcobi xmovani (-i, -u, -G);
VI _ Tandebuli (-x || -xi, -ni `Tvis~, -wkala, -jgura);
VII _ nawilaki (-o, -T(i)).
erTi rangis morfemebi SeuTavsebelia erTmaneTTan sintag-
maturad; romelime rangis morfemis gamotovebisas rangobrivi
Tanmimdevroba ar irRveva.
Tuki morfemaTa sazRvarze am morfemebis Semadgeneli fo-
nemebi arakanonikur kompleqsebs qmnian, ena mimarTavs arakano-
nikurobis daZlevis ramdenime gzas.
saxelTa rangobrivi struqturis agebisas siaxles warmo-
adgens ukanasknel periodSi ganxorcielebuli kvlevis (ix. kar-
tozia da sxv., `megrulis lingvisturi analizi~, 2010) safuZ-
velze ori axali morfemuli elementis segmentireba da misi
CarTva rangobriv struqturaSi:
1. Zireul morfemasa da brunvis markers Soris mravlobi-
Tis 29 fuZeSi gaCenili -l sonori, romelic, misi funqciidan
(xmovnebs Soris hiatusis acileba) gamomdinare, kvalificire-
1
bulia epenTezad .
2. TanxmovanTgamyari -i, anu saxelTa brunebisas arakanoni-
kur kompleqsTa superaciisTvis CarTuli obligati.
gvanca gvancelaZe
koncepti suli qarTulSi
1. koncepti suli metad mniSvnelovania sxvadasxva kultu-
ris xalxTa Soris. swored sulis konceptis safuZvelze xdeba
enebSi saganTa dayofa sulier da usulo sagnebad da am sa-
fuZvelze Sesabamis saxelTa dajgufeba sulierTa da usuloTa
aRmniSvnel saxelebad, rac xSirad konkretuli enebis morfo-
logiasa da sintaqszec axdens gavlenas. magaliTad, qarTul
enaSi sulierTa saxelebiT gamoxatuli qvemdebare ricxvSi
eTanxmeba Semasmenels, xolo usuloTa saxeliT gamoxatuli
qvemdebare mxolod im SemTxvevaSi SeuTanxmdeba Semasmenels,
Tu saxeli gasulierebulia.
Tanamedrove qarTulSi sulis cneba da misi saxeli `su-
1
Epenthese _ (laT.) xmovanTa hiatusis acilebis mizniT gaCenili
fonetikuri CanarTi.

22 23
li~ sakmaod farToa. qegl-is mixedviT, suli aris:
1. adamianis fsiqikur unarTa erToblioba, _ azrovneba,
cnobiereba; 2. aramaterialuri sawyisi, dasabami, romelic
warmoadgens bunebis, sagnebisa da movlenebis mamoZravebel Za-
las, _ goni; 3. adamianis Sinagani samyaro, pirovnebis fsiqiku-
ri Tvisebebi, rac mis moqmedebas gansazRvravs; 4. usxeulo ze-
bunebrivi arseba; 5. adamianis arsebis RvTaebrivi mxare, rome-
lic upirispirdeba sxeuls (xorcs) da romelic ukvdavia; 6.
SesunTquli da amosunTquli haeri, _ sunTqva; 7. gadat. ada-
mianis sicocxle; 8. calkeuli adamiani, pirovneba, kaci; calke-
uli pirutyvi; 9. gadat. ZiriTadi azri, arsi, damaxasiaTebeli
Tviseba, Tavisebureba.
Sesabamisad, farToa sityva `sul~-isagan nawarmoebi saxeli
`sulieri~, romelic amJamad aRniSnavs: 1. cocxal arsebas,
suldgmuls; 2. adamianis Sinagan fsiqikur samyarosTan dakavSi-
rebuli Tvisebebis mqones; 3. qristianul religiasTan dakavSi-
rebuli, saeklesio Tvisebis mqones.
2. Zvel qarTulSic `sulis~ cnebasa da Sesabamis sityvas
sakmaod farTo semantika hqonda da konceptualizebulic iyo,
rac kargad Cans sityva `sulis~ sabaseul ganmartebaSi: `ner-
gnica sulierad iTqmian, rameTu aqvs maT moZraobisa da aRor-
ZinebiTisa da Teslovnebisa Zali. xolo s u l i p i r u t y v T a,
romel ars samSvinveli, sisxlisaobiTi da sicocxliT ganmat-
felobiTi, moZraobiTi nivTierisa Zalisa moqmedeba da grZno-
bis qoneba; xolo k a c T a s u l i _ sityvieri, arseba-gonie-
ri, usxeulo, ucnauri, sityvieri da ukvdavi, arseba-wvlili,
usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; s u l i a n g e l o z i _ si-
tyvieri da gonieri da meore naTeli; da eSmaknica, romelTa
TviT daibneles Tavi Tvisi ampartavnebiTa; da suli _ s u l i
w m i d a _ dambadebeli amaT yovelTa, pirveli naTeli da mi-
uwvdomeli; qarnica sulad uTqvamT. suli gulisxma-iyofis
oTxgvarad: s u l i _ suli-wmida; s u l i _ angelozi, saxie-
ri; s u l i _ eSmaki; s u l i _ sulica Cueni. xolo ars,
odesme gonebaca sulad iTqvas qarisa, xolo ganeyofvis suli
24
sityvieri sulsa pirutyvTasa: ars s u l i s i t y v i e r i ar-
seba-gonieri, usxeulo da ucnauri, sityvieri xorcTa cxovel-
smyofelobiTi da mdgomareobisa mimcemlobiTi; suli ars arse-
ba-wvlili univTo, usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; xolo p i -
r u t y v T a s u l i ars sisxlisaobiTi sicocxliTi da gan-
matfobelobiTi da moZraobiTi nivTierisa sulisa mier moqme-
deba da Zali nivTieri moqmedebiTi da grZnobiTi da xorcT
SemamtkicebelobiTi~.
i. abulaZis `Zveli qarTuli enis leqsikonSi~ `suli~ amgva-
rad ganimarteba: suli _ `kaci~, `guami~, `Tavi~, TavisTavi; hae-
ri, qari, sunTqva, `orTqli~; suni; boroti suli; suli wmida.
3. qarTul kulturul sivrceSi suli aRniSnavs ara mxo-
lod adamianis Sinagan samyaros, aramed is SeiZleba iyos mTe-
li eris TviTSegnebis aRmniSvneli sityvac (magaliTad, roca
vambobT qarTuli suli, sruliad gasagebia, rom saubaria eris
bunebaze, mis xasiaTze, kulturaze da a.S.).
4. qarTulSi aris uamravi iseTi frazeologizmi, sityvaTa
myari Sexameba da gamonaTqvami, rogorebicaa: suli udgas, su-
li da guli, suliTa da guliT, sulze miuswres, sulma wa-
sZlia, suli misdis, Seni suli Cems xelSia, suls Rafavs,
suli kbiliT uWiravs, suliT dacema da uamravi sxva.
moxsenebaSi istoriul werilobiT wyaroTa monacemebis mi-
xedviT warmodgenili iqneba `sulis~, rogorc konceptis, daxa-
siaTeba im cvlilebaTa gaTvaliswinebiT, rac man droTa man-
Zilze ganicada.
lela giglemiani
drois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSi
ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉÓ ÛÄÓÀáÄÁ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ
(Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ, Â. ÊÀàÀÒÀÅÀ, Ë. ÓÀÍÉÊÉÞÄ, Ê. ÂÀÁÖÍÉÀ…) ÁÄÅÒÉ ÓÀÚÖÒÀ-
ÃÙÄÁÏ ÌÏÓÀÆÒÄÁÀÀ ÂÀÌÏÈØÌÖËÉ. ЬÅÄÍ ÀÌãÄÒÀà ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉ-
ËÄÁÈ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÆÄ, ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏÃ
25
ÃÉÃÉÀ ÃÀ ßÀÒÌÏÄÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÌÄÔÀà ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ. ÌÄËÈÀ ×ÖÞÄ ÖÊÀÅÛÉÒÃÄÁÀ ЬÅÄÍÄÁÉÈ ÍÀÝÅÀËÓÀáÄËÄÁÓ. ÍÀÝÅÀËÓÀáÄ-
ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓ ÌÉáÄÃ- ËÖÒ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÓ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÛÄÌÃÄÂÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ: ÀÌÖÍ-
ÅÉÈ, ÂÀÌÏÉÚÏ×À ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÏÒÉ ãÂÖ×É: ÐÉÒÅÄËÀÃÉ ÃÀ ÍÀ- ÙÏ|ÀÌÀÍÙÏ `ÀÌÉÓ ÛÄÌÃÄ”, ÄЬØÀÍÙÏ `ÉÌÉÓ ÛÄÌÃÄ”, ÀÌÃæÒÄæÓ `ÀÌ
ßÀÒÌÏÄÁÉ. ÐÉÒÅÄËÀà ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ãÂÖ×Ó ÌÉÀÊÖÈÅÍÄÁÄÍ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ, ÃÒÏÓ”, ÄЬØÀ `ÌÀÛÉÍ”, ÄãÃæÒÄæÓ `ÉÌ ÃÒÏÓ”, ÀÌÆÀæ `ßÄËÓ”, ÀÌЬÉØÓ `ÀÌ
ÒÏÌÄËÈÀ ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÓÄÂÌÄÍÔÀÝÉÀ (ÞÉÒÄÖË ÃÀ À×ÉØÓÖÒ ÌÏ- ÃÒÏÓ” ÃÀ À.Û.
Ò×ÄÌÀÈÀ ÂÀÌÏÚÏ×À) ÓÉÍØÒÏÍÉÖËÉ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÛÄÖÞËÄÁÄËÉÀ.
ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÞÉÒÉÈÀà ãÂÖ×Ó, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÌÍÉÀÍ ÍÀßÀÒ-
ÌÏÄÁÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÌÀÒÔÉÅ ×ÖÞÄÓ ÃÀ ÌÍÉÛÅÍÄ-
ËÏÁÉÓ ÌÝÅËÄË ÓÉÔÚÅÀßÀÒÌÏÄÁÉÈ À×ÉØÓÓ ÀÍ ÄÒÈÆÄ ÌÄÔ ÌÀÒÔÉÅ ×Ö-
ÞÄÓ. ÒÀÝ ÛÄÄáÄÁÀ ÞÉÒÄÖË ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ, ÉÓÉÍÉ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÀ
giorgi gogolaSvili
ÃÀ ÆÀÍÖÒÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ ÌÝÉÒÄÒÉÝáÏÅÀÍÉÀ: ÁêÆÉ `ÀÌÀÙÀÌ”,
ËðÃÉ `ÃÙÄÓ”, ËêÈ `ßÖáÄË”, ÀÈáÄ `ÀáËÀ” ÃÀ ÓáÅ. klasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSi
ÌÀÛÀÓÀÃÀÌÄ, ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ßÀÒÌÏÄÁÀ áÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ À×ÉØÓÄÁÉÓ ÓÀ-
ÛÖÀËÄÁÉÈ, ÀÓÄÅÄ ÊÏÌÐÏÆÉÝÉÉÈ. ÍÀßÀÒÌÏÄÁ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÛÉ Zvel qarTulSi II seriis formebSi -en (>-n) sufiqsiT aRi-
ÈÅÀËÍÀÈËÉÅ ÂÀÌÏÉÚÏ×À À×ÉØÓÖÒÉ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÂÀÌÏáÀ- niSneba mravlobiToba saxelobiTSi dasmuli pirisa; gardama-
ÔÖËÄÁÉÓ ÐËÀÍÛÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÄÁÓ ÄÌÈáÅÄÅÀ. val zmnasTan es pirdapiri obieqtis piria, gardauval zmnasTan
ÌÉÝÄÌÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÀÍÉ -Ó ÆÌÍÉÓÀÒÈÀà ÀØÝÄÅÓ ÓÀáÄËÓ: ÞÉÍðÒ-Ó, _ subieqtisa. imave formebSi subieqtisa da obieqtis piri da
äÀÌ-Ó ` ÃÉËÀÓ”, ÍðÁÏÆ-Ó `ÓÀÙÀÌÏÓ”… ricxvi Sesabamisisi afiqsebiTac gamoixateba:
ÌÏØÌÄÃÄÁÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÉÈÀÀ ÂÀ×ÏÒÌÄÁÖËÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ:
ÁÆ., ËëÈ-Ûæ|ËëÈ-Ûæ, ÁØ. ËÄÈ-Ûæ `ÙÀÌÉÈ”, ËÀÃÄÙ-Ûæ|ËÀ-
ÃÄÙ-æÛ `ÃÙÉÓÉÈ”….
man Cuen da-gv-xat-n-a da-v-ixat-en-i-T Cuen
ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÐÒÄ×ÉØÓÄÁÉÈ ÍÀ-
ßÀÒÌÏÄÁÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ. Sen Cuen da-gu-xat-en
ËÄ- ÐÒÄ×ÉØÓÉÈÀÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ËÄ-äÍ-À, ÆÓ., ÍÄäÍÀ ÁØ., ËëÍÀ,
ÍëÍÀ ËÛá., ËÄÍÀ, ÍÄÍÀ ËÍÔ. `ÛÀÒÛÀÍ, ÛÀÒÛÀÍßÉÍ”.
man Tquen da-g-xat-n-a-T da-ixat-en-i-T Tquen
ÄÒÈÓÀ ÃÀ ÉÌÀÅÄ ×ÖÞÄÓ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÓÀáÄËÉÓ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÀÝ äØÏÍÃÄÓ
ÃÀ ÆÌÍÉÓÀÒÈÉÓÀÝ.
ËÀ- ÐÒÄ×ÉØÓÉ ÂÀÌÏÉÚÏ×À: ËÀÃðÙ, ËÀÃÄÙ ÁÆ., ËÀÃÄÙ ËÛá., me Tquen da-g-xat-en-i-T
ËðÃÄÙ ÁØ., ËÍÔ. `ÃÙÄ, ÃÙÄÓ”.
Íð|ÍÀ-ÈÉÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ÍðÁÏÆ, ÍðÁÖÆ ÁÆ., ÍðÁÏÆ, ÍÄÁÏÆ ÁØ., ÍÄ- man igini da-xat-n-a da-ixat-n-es igini
ÁÏÆ ËÛá. ËÄÍÔ. `ÓÀÙÀÌÏ” ÃÀ ÓáÅ.
ÓÀÊÌÀÏÃ áÛÉÒÀÃ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÊÏÌÐÏÆÉÔÖÒÉ aseT SemTxvevaSi -en (>-n) sufiqsis konkretuli morfolo-
ßÀÒÌÏÄÁÀ, ÂÅáÅÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ ×ÖÞÄÂÀÏÒÊÄÝÄÁÖËÉ: ЬÉØÉ-ЬÉØÉ, ÞÉÍðÒ- giuri funqcia ar gaaCnia; morfologiurad Zveli qarTulisa-
ÞÉÍðÒÓ, ÍÄÁÏÆ-ÍÄÁÏÆÓ... ÀÓÄÅÄ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ×ÖÞÉÈ ÛÄÄÒÈÄÁÖËÉ ÆÌÍÉ- Tvis es sufiqsi Warbia. ra SeiZleba iyos is?
ÓÀÒÈÄÁÉ: ÉÓÂËëÈ `ÛÖÀÙÀÌÄ”, ÉÓÂËÀÃÄÙ `ÛÖÀÃÙÄ”, ÌéáðÒÁêÆÉ `áÅÀË- klasovani uRlebis enebSi, kerZod xunZurSi, `saxelobiT
ÓÀÙÀÌÏÓ”, ÌéáðÒÄЬáðÍ `ÆÄ”…
brunvaSi dasmuli saxeli _ iqneba igi realuri subieqti
ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÌÏÉÐÏÅÄÁÀ, ÀÂÒÄÈÅÄ, ÃÒÏÉÓ ÉÓÄÈÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏ-

26 27
(gardauvali zmnisa), Tu realuri obieqti (gardamavali zmni- tipi #
sa) _ yovelTvis aRiniSneba zmnaSi;~ da kidev: `savsebiT igive 1 2 3 4 5 6 7 8
seria
viTarebaa zmnis mravlobiTobis aRniSvnis mxrivac: gardauval
I n d n nd nd nd ndd ndd
zmnaSi aRiniSneba mravlobiTi ricxvi realuri subieqtisa;
II n d e nd en ed ndd end
gardamavalSi _ realuri obieqtisa~ (arn. Ciqobava, i. cer-
III n d d nd nd dg' ndd dng'
cvaZe).
sxvagvarad rom vTqvaT, saxelobiT brunvaSi dasmuli sa- gamoyofili tipebisaTvis warmovadgenT ramodenime maga-
xelis ricxvi, iqneba is subieqti Tu obieqti, yovelTvis liTs:
aRiniSneba zmnaSi.
ra xdeba Zveli qarTulis SemTxvevaSi? ras gamoxatavs ze-
tipi I seria II seria III seria
moganxiluli -en/-n sufiqsi?
#1 gordeba is n dagorda is n dagorebula is n
faqtia: -en/-n sufiqsi gamoxatavs saxelobiTSi dasmuli pi-
#2 eZineba mas d daeZina mas d daZinebia mas d
ris mravlobiTobas; gardamaval zmnasTan es aris pirdapiri
#3 iZinebs is n daiZina man e dauZinia mas d
obieqti, gardauval zmnasTan _ subieqti. amgvarad: klasovan
goravs is igorava man ugoravia mas
enaSi klasisa da ricxvis gamoxatvis principi identuria
Zvel qarTulSi -en/ -n sufiqsis gamoyenebis wesisa. #4a emuqreba is mas nd daemuqra is mas nd damuqrebia is mas nd
davaskvniT: Zvel qarTulSi -en/ -n sufiqsi odindeli #4b bezrdeba is mas mobezrda is mas mobezrebia is mas
klasovani uRlebis naSTia. #5 pwkens is mas nd dapwkina man is en daupwkenia is mas nd
akvirvebs is mas gaakvirva man is gaukvirvebia is mas
tariel gurgeniZe
tipi I seria II seria III seria
brunvaTa sintaqsuri bunebisaTvis #6 pwkens is mas nd upwkina man mas ed upwkenia mas misTvis
kocnis is mas akoca man mas ukocnia mas misTvis
brunvebis mxolobiTi (resp. mravlobiTi) ricxvis forme-
dg'
bisaTvis Semogvaqvs aRniSvnebi: #7 pirdeba is mas mas Sepirda is mas Sepirebia is mas mas
ndd mas ndd ndd
brunva mx. ricxvi mr. ricxvi
#8 uSenebs is mas mas auSena man is mas auSenebia mas is
saxelobiTi n N ndd end misTvis dng'
moTxrobiTi e E
micemiTi d D aqve unda aRvniSnoT, rom seriebis gamoyofis erT-erT
naTesaobiTi g G ZiriTad safuZvels swored brunvebis ganawileba warmoadgens.
-Tvis Tandebuliani II seriis monacemTa mixedviT calsaxad gadawydeba zmnebis
g' G'
naTesaobiTi ama Tu im tipisadmi mikuTvnebis sakiTxi, xolo I (resp. III)
seriis SemTxvevaSi es calsaxoba aRar gvaqvs. amitom
seriebSi brunvebis gamoyenebis TvalsazrisiT qarTul upiratesobas vaniWebT II seriis monacemebs:
zmnebSi rva tipi gamovyaviT (t. gurgeniZe, 1969):

28 29
II seria ... tipi I seria....... tipi III seria ......tipi TiToeuli kombinacia masSi Semaval saxelTa ricxvis mixed-
n _________#1 n __________#1, #3 n_________#1 viT (ivaraudeba opozicia mx. r.  mr. r.) oTx gansxvavebul se-
d _________#2 d __________#2 d _________#2,#3 mantikur variants gvaZlevs, romlebic, Sesabamisad, aseve oTxi
e _________#3 nd _________#4, #5, #6 nd________ #4,#5 sxvadasxva formiT SeiZleba gamoixatos:
nd________#4 ndd_________#7, #8 dg'_______ #6
en________#5 ndd_______#7 1 2 3 4
xiyj Xiyj xiYj XiYj
ed________#6 dng'______ #8
nidj Nidj niDj NiDj
ndd_______#7 einj Einj eiNj EiNj
end_______#8 eidj Eidj eiDj EiDj
imis gaTvaliswinebiT, rom II seria sintaqsurad amosavlad
yoveli calkeuli tipis SemTxvevaSi (igulisxmeba #4, #5
miviCnieT I da III seriebisTvis, SeiZleba warmovadginoT aseTi
da #6 tipebi) Teoriulad mosalodnel gansxvavebul formaTa
sqemebi:
ricxvi samive seriis nebismier mwkrivSi iqneba 7x4 =28. a. Sani-
e e
Ze aRniSnavs, rom Zvel qarTulSi aseTi ram SesaZlebelia.
#6 tipis zmnebSi III seriis yovel calkeul mwkrivSi (igu-
lisxmeba dg' varianti) Teoriulad mosalodneli 7 kombinaciis
n d n d g'
nacvlad mxolod sami kombinacia ivaraudeba, romlebic or-ori
formiT gamoixateba; anu, gansxvavebul formaTa ricxvi am Sem-
n d g' TxvevaSi aris 3x2=6.
urTierTcalsaxa mimarTeba formasa da Sinaarss Soris Se-
anu, brunvebi siZlieris mixedviT ase dalagdeba: iZleba dairRves formaTa klebis Sedegad. Teoriulad dasaS-
vebi 14 amgvari SesaZleblobidan Tanamedrove qarTulSi mxolod
e > n> d> g' oTxi variantia realizebuli:
ganvixilavT #4, #5 da #6 tipebis im SemTxvevebs, rode-
sac zmnasTan Sewyobili orive saxeli adamiania, anu, SesaZlebe- a) 1 | 3 | 2 4 moSlilia formobrivi opozicia 2~ 4;
lia am saxelTa cvla pirebis mixedviT. am tipebSi gvaqvs nd, en,
ed da dg' kombinaciebi, romlebsac zogadad xy-iT aRvniSnavT. b) 1 2 | 3 4 ` ________________ ,, opoziciebi 1~ 2 da 3~ 4;
apriori gamoiricxeba x1y1 da x2y2 kombinaciebi. gvrCeba Teori-
ulad dasaSvebi 7 saxis kombinacia, romlebic Sesabamisad amde- g) 1 3 | 2 4 | ` ____________________________,, 1~ 3 da 2~ 4;
nive gansxvavebuli formiT gamoixateba:
d) 1 | 2 3 4 | ` _________________________ ,, 2~ 4 da 3~ 4.
x1y2 x1y3 x2y1 x2y3 x3y1 x3y2 x3y3
n1d2 n1d3 n2d1 n2d3 n3d1 n3d2 n3d3 mosalodneli oTxi formis nacvlad a) variantSi realize-
e1n2 e1n3 e2n1 e2n3 e3n1 e3n2 e3n3 bulia sami forma, xolo danarCen SemTxvevebSi [igulismeba b),
e1d2 e1d3 e2d1 e2d3 e3d1 e3d2 e3d3

30 31
g) da d) variantebi] realizebulia or-ori forma. amis Sede-
gad samive seriaSi yovel calkeul mwkrivSi (kavSirebiTis
mwkrivebis garda!) #4a tipSi gvaqvs 19 gansxvavebuli forma,
#4b tipSi ki _ 16 gansxvavebuli forma; xolo kavSirebiTis
mwkrivebSi (awmyos kavSirebiTi, myofadis kavSirebiTi, II kavSi-
rebiTi, III kavSirebiTi) danarCeni mwkrivebisagan gansxvavebiT,
erTiT naklebi forma gvaqvs; anu, #4a tipSi gvaqvs 18, xolo
#4b tipSi _ 15 gansxvavebuli forma.
#5 (resp. #6) tipi I da II seriis mwkrivebSi emTxveva #4a
tips, xolo #5 tipi III seriaSi emTxveva #4b tips. rac Seexe-
ba #6 tips, rogorc zemoT aRvniSneT, III seriis yovel calke-
ul mwkrivSi mxolod 6 gansxvavebuli formiT aris warmodgeni-
li am tipSi Semavali zmnebi.
ergativiani konstruqciis mqone zmnebSi (#5 da #6 tipe-
bi) awmyos mwkrivSi da myofadis mwkrivSi gvaqvs erTiT naklebi
forma (iseve, rogorc kavSirebiTis mwkrivebSi), anu, _ 18 gan-
sxvavebuli forma.
a) variantSi moSlilia opozicia Xiyj ~ XiYj. kerZod, igu-
lisxmeba opoziciebi:
Nidj ~ NiDj ;
Einj ~ EiNj ;
Eidj ~ EiDj .
b) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ Xiyj da xiYj ~ XiYj;
kerZod, igulisxmeba opoziciebi:
nidj ~ Nidj da niDj ~ NiDj ;
einj ~ Einj da eiNj ~ EiNj ;
eidj ~ Eidj da eiDj ~ EiDj .
g) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ xiYj da Xiyj ~ XiYj;
kerZod, igulisxmeba opoziciebi:
nidj ~ niDj da Nidj ~ NiDj ;
einj ~ eiNj da Einj ~ EiNj ;
eidj ~ eiDj da Eidj ~ EiDj .
d) variantSi moSlilia opoziciebi: xiYj ~ XiYj da Xiyj ~ XiYj;
kerZod, igulisxmeba opoziciebi:
32
niDj ~ NiDj da Nidj ~ NiDj ;
eiNj ~ EiNj da Einj ~ EiNj ;
eiDj ~ EiDj da Eidj ~ EiDj .
Tamar vaSakiZe
marTva-mirTvis zogi sakiTxisaTvis
Tanamedrove qarTulSi
`mirTva Soreul kavSirSi imyofeba marTvasTan. mirTva nu-
lamde dayvanili marTvaa. marTvis dasustebis xaziT mivdivarT
mirTvisaken. am xazze ki SeiZleba Segvxvdes iseTi movlenebi,
romelTa Sesaxeb Znelia Tqma, marTvaa igi Tu mirTva~ (arn. Ci-
qobava).
`rTulia iseTi SemTxvevebi, roca saxelis Tandebuliani
Tu uTandebulo forma zmnizedad gadaqceula, calke mdgomi
TandebuliviT daerTvis saxels da orive erTad gadmoscems wi-
nadadebis wevrs _ garemoebas... Tu miviCnevT, rom yvela gare-
moeba mirTulia, maSin or-ori sityviT gadmocemuli garemoe-
bebic mirTulad unda dasaxeldes (`ori kaci WiSkris ukan
aituza~; `soflis TavSi gamoCndnen cxenosnebi~; `Txmelis
ZirSi cecxli nela bJutavda~; `warved wylisa pirs sevdiani
fiqrT gasarTvelad...~), magram yoveli garemoeba CaiTvleba Tu
ara mirTulad?~ (l. kvaWaZe).
yvela saxis garemoebas mirTulad ver miviCnevT. roca zmni-
sarTi Tu zmnisarTad qceuli saxelis Tandebuliani an uTan-
debulo forma calke mdgomi TandebuliviT daerTvis saxels
da orive erTad gamoxatavs winadadebis wevrs _ garemoebas, es
ukanaskneli mirTuli wevri ki ar aris sintaqsuri wyvilisa,
aramed igi imarTvis zmna-Semasmenlisagan garkveul brunvaSi
(warmodgenili magaliTebis mixedviT _ Tandebuliani naTesao-
biTi brunvis formiT), maSasadame, aRniSnuli tipis SemTxveveb-
33
Si sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri, garemoeba (zmna-Semas- xolo sxva SemTxvevaSi _ mirTuli imis mixedviT, Tu ra me-
menlisagan marTuli), orkomponentiani iqneba: tyvelebis nawiliT aris igi gamoxatuli _ pirveladi zmnisar-
aituza gamoCndnen TiTa Tu zmnisarTis funqciiT gamoyenebuli saxelis Tandebu-
liani an uTandebulo formiT, Sdr.: Sevida saxlSi da Sevi-
WiSkris ukan soflis TavSi da iq.
pirvel SemTxvevaSi (Sevida saxlSi) zmna-Semasmeneli sa-
bJutavda warved
xels marTavs -Si Tandebuliani micemiTiT. adgilis garemoebis
gamoxatva ki micemiTi brunvis erT-erT sintaqsur-semantikur
Txmelis ZirSi wylisa pirs funqcias warmoadgens.
adgilis garemoebaa agreTve Sevida iq sintaqsuri wyvilis
vfiqrobT, verc sxva SemTxvevebSi CaiTvleba ama Tu im Sina-
pirveladi zmnisarTiT gamoxatuli komponenti, magram am Se-
arsis gamomxatveli garemoeba yovelTvis mirTulad. aq unda
mTxvevaSi igi mierTvis zmna-Semasmenels azrobrivad, yovelgva-
gaviTvaliswinoT garemoeba-zmnisarTis ori tipi: a) pirveladi
ri gramatikuli niSnis gareSe.
da b) brunvis formaTagan miRebuli.
an kidev: lamazad Tovs da Zalian Tovs.
a) raki `mirTva hqvia srulmniSvnelobian sityvaTa iseT Se-
pirvel SemTxvevaSi saxeli marTulia zmna-Semasmenlisagan
kavSirebas, roca wamyvani sityva damokidebuls Sinaarsobriv
viTarebiT brunvaSi. am brunvisaTvis viTarebis warmoCena erT-
ikavSirebs ise, rom amas raime gramatikuli gamoxatuleba ar
erTi umTavresi sintaqsur-semantikuri funqciaa (sintaqsurad
axlavs~, mirTulad SeiZleba CaiTvalos mxolod pirveladi
lamazad, bunebrivia, viTarebis garemoebas gamoxatavs), xolo
zmnisarTebiT warmodgenili garemoebani (aq wvims; guSin da-
wyvilSi Zalian Tovs viTarebis garemoeba Zalian mirTulia
brunda; Zlier Tovs; amitom movida...).
zmna-Semasmenlis mier. am SemTxvevaSi viTarebis garemoeba mxo-
b) saxelis romelime brunvis formiT (Tandebuliani Tu
lod Sinaarsobrivad ukavSirdeba winadadebis zmna-Semasmenels,
uTandebulo) warmodgenili, zmnisarTis funqciiT gamoyenebu-
mas (garemoebas _ Zalian) ar gaaCnia garkveuli gramatikuli
li erTeuli (sintaqsurad garemoeba) yovelTvis marTuli iq-
niSani (mag., romelime brunvis forma).
neba zmna-Semasmenlisagan imis gamo, rom mas garkveuli gramati-
sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri (sxvadasxva Sinaarsis
kuli gamoxatulebiT, kerZod, ama Tu im brunvis formiT ikav-
gamomxatveli garemoeba), romelic gamoxatulia saxelis ama Tu
Sirebs zmna-Semasmeneli, ufro zustad, es ukanaskneli marTavs
im brunvis formiT (uTandebulo, SerwymulTandebuliani Tu
mas sxvadasxva brunvaSi (stefanwmindas amovida; saxlTan elo-
calke mdgomi TandebuliT), yovelTvis marTuli iqneba zmna-Se-
deboda; tyeSi Sevidnen; maisSi estumra; dedasaviT esaubra;
masmenlis mier. am tipis SemTxvevebi SeiZleba ganvixiloT _
zRvisken gadaiqrola; gaRviZebisTanave ikiTxa; dasavleTiT
rogorc marTvis erT-erTi saxeoba _ nulamde dayvanili mar-
gadaixara; zafxulobiT Cadis; mowiwebiT usmenda; saxuravi-
Tva, magram _ mainc marTva (warved wylisa pirs; Sevida saxl-
dan Camovida; bavSvobidanve werda; Zvelad iyo; mdumared
Si; lamazad Tovs...), xolo sxva SemTxvevebSi garemoeba mirTu-
ijda; sanadirod wavida; saxlamde miacila; dilamde elode-
li iqneba (guSin Camovida; Sevida iq; Zalian Tovs...), maSasa-
boda da sxv.).
dame, saxelurkomponentiani garemoeba marTulia, xolo pirve-
winadadebis erTi da igive wevri, kerZod, garemoeba, SesaZ-
ladi zmnisarTiT warmodgenili _ mirTuli.
lebelia, erT SemTxvevaSi marTuli iyos zmna-Semasmenlis mier,

34 35
Tamila zviadaZe
wa-, wamo- zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuri
niuansisaTvis imerulSi
wa-, wamo- zmniswinTa sxvadasxva TvalsazrisiT kvlevas ara-
erTi sayuradRebo naSromi mieZRvna. umTavresi funqcia zmnis-
winisa, rogorc cnobilia, moZraobis mimarTulebis gamoxatvaa.
moZraobis aRmniSvneli zmnebi aramarto mimarTulebis, aramed
maneris mixedviTac ganirCevian, anu gviCveneben, rogori maneriT
sruldeba moqmedeba. moZraobis cnebasTan mWidrodaa dakavSi-
rebuli sawyisoba-sasrulobis semantikuri opoziciis arsebo-
bac.
dialeqtur metyvelebaSi wa-, wamo- zmniswinebi garda Ziri-
Tadi funqciebisa, avlenen saintereso da mdidar niuansur mxa-
reebs. gamoiyofa semantikuri velebi:
a) moqmedebis zereloba, odnaoba (wabalaxeba, wabdRvna,
waberva, wamwifeba, wayvinTva, watusna, waknasva, wamokorko-
teba, wafuncxulaveba, wawewkva...).
b) sazedao situaciaze miTiTeba (warafva, waTifvna, wa-
wkilva, wawyveta, wamaxva, wafSvna, wamiweba, wafareba...).
g) moZraobis manera (wafarcuxeba, wakvanWaleba, waClaxu-
neba, wablayuneba, wabracuneba, wakoCialeba, wacuxcuxeba, wa-
bRunkeba, wanZueba...).
d) moulodneloba, uneblie moqmedeba (wamolavandeba, wa-
swreba, waweva, wavleba, wamocdena, wamoparva...).
e) ZaliT an motyuebiT Sesrulebuli moqmedeba (waRlet-
va, wafcqvna...).
aranakleb sainteresoa zmniswinTa monawileobisa da ro-
lis sakiTxi myar enobriv gamoTqmebSi, idiomebSi. odnaobis
gamoxatva zmniswinTa meSveobiT aqac xdeba. magaliTad:
Tvalis wadeba // Tavis wadeba _ waZineba: `Tvalis wadeba
da yinulis leibs gaadnobs~ (o. iosel.) `erTi Cvenc wavdvaT
Tavi da mere gavswioT~ (d. kld.).
36
fexis wakvra _ Seferxeba, cota gaZneleba (saqmis); xelis
wakvra _ mixmareba.
`sadme iqneba, fexs wavakvrevineb im glaxaks~ (d. kld.)
`xan vin mieSveleba, xan vin waukravs xels~ (o. iosel.).
piris waSroba _ odnav gamocxoba; piris wabiZgeba _ ze-
dapiris gaSroba, Semagreba;
`dadeb xaWapurs cxel kecze, wauSreba piri, wausvam kvercxs~
(o. iosel); `Zaan yivnavs, weibiZga piri miwam~ (p. gaCeC.).
aris SemTxvevebi, roca Sesityvebis mqone erTeuls mxolod
zmniswini aniWebs idiomurobas. magaliTad: fexi moitexa _ fi-
zikuri travma miiRo; fexi waitexa//kiseri waitexa _ Sefer-
xda, damarcxda, saqme gaufuWda: `rac ar davujereT agabos,
yvelgan kiseri wavatexeT (o. iosel.).
wa- zmniswini gansxvavebul mniSvnelobas gvaZlevs idiomSi
sayrdeni sityvis Secvlis SemTxvevaSic. magaliTad:
sityva waarTva _ gaawyvetina saubari; xelebi waarTva _
gauSeSa, gauyina. fexi waarTva _ gaaswro: `gakveTilebis mere
Sevxvdi, wamarTva fexi da Tvalcremliani gaiqca~ (o. iosel).
`zevidan gadacmuls nu doujereb, Svilo! _ waarTva sityva
ekvirinem (d. kld.). `xelebi wamarTva sicivem, gaviTbob, Zvlebs
gavagebineb~ (d. kld.).
ylortebi // taroebi wayara _ moisxa; xelebi wayara /
wamoyara _ xeli aifara, Tavi daicva: `jaSkutam amoaswro da
monawvavze cerissimsxo ylortebi wayara.~ `wahyara wyrTa
wyvil-wyvili taroebi (o. iosel.). ,,sonia uxaTqunebda TavSi
biWs, romelsac xelebi Tavze wamoeyara~ (d. kld.).
gulis wasvla _ cudad gaxdoma; xelidan wasvla _ gaqce-
va, Tavis daRweva:
`ase advilad rava wamiva xelidan?!~ (d. kld.).
SeiZleba Seicvalos ara sayrdeni sityva, aramed sxva kom-
ponenti.
ena waigdo // ena wasxla _ bevri ilaparaka; ena waarTva //
waaWra _ saubari gaawyvetina; `miwa Cems enas, rava Tavze waga-
37
Weri~. ,,ras waagde ena, me var Tavi da Tavio?! `aman yvelas wa-
arTva pirSi ena~ (o. iosel.). `Sexede, rava wafsxla ena im
qalma~ (n.SaraS.).
Tavis wadvalva _ Tavis waxra, damorCileba; Tavis wabac-
va _ zedapiris gaSroba, gaxmoba: `sabuxre miwa mevitane, erTi
kvira mqonda dayrili saxTan, wabacvia Tavi imisane, rome bari
veRar davakare zeTe~. `wadvale Tavi da imuSave yoveldReo,
vin suleli izams magas?!~ (n. SaraS.).
Tavze wamoewia // waebania _ Tavs daatyda, daemata; Tavze
wamoijina _ zedmetis ufleba misca, gaaTamama; `ar unda wamo-
gejina Tavze es urcxvi~ (o. iosel.). `moxucebulma qalma, misi
azriT, aicila Tavze wamoweuli ubedureba~ (d. kld.). `viR-
lebi ubeduraT, axla saxli wamebania kido~ (n. SaraS.).
xeli wauWira _ gamouval mdgomareobaSi Caagdo; xeli wa-
ucda _ uneburad mouvida: `,Tu Cven xeli wagviWire... maSin
skolas Tavi unda davaneboT~ (o. iosel.).
wa- zmniswinma SeiZleba sxva mniSvnelobazec migviTiTos.
mag.:
waluska cxviri _ gabrazda; waxda kaci _ Wirs ver gauZ-
lo, gatyda; wauyena locva _ uSvela, argo da sxv.
moxsenebaSi warmovadgenT mdidar sailustracio masalas.
maka TeTraZe
lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZis
agebulebis kanonzomierebisaTvis (anlauti)
sxva daRestnur enebTan SedarebiT lezgiuri enis xmovanTa
sistema martivia. sistema moicavs oTx sada (a, e, i, u) da or
palatalizebul xmovans (, ). Tumca lezgiuris anbanis siste-
maSi Setanilia yvela is xmovani, romelic rusulSi arsebobs
38
da produqtiulia (maT Soris, o - о da magari i - ы). o-ze da-
wyebuli yvela sityva, romelic Setanilia leqsikonSi (vgulis-
xmobT лезгинско-русский словарь Sedgenili b. Talibovisa da m.
gajievis mier - 1966), nasesxebia da zustad imeorebs pirveli
enis dawerilobis tradiciebs (остров, отказ, отдел...). msgavsi
mdgomareobaa magari i (ы)-is SemTxvevaSic, Tumca mkvlevrebi mi-
uTiTeben misi funqcionirebis Sesaxeb lezgiuris dialeqtebSi
(samuris, yubanis) (u. meilanova, i. gaidarovi).
garda amisa, lezgiurs axasiaTebs nazalizacia da faringa-
lizacia, romlebic anbanSi araa asaxuli. orive movlena pozi-
ciuria, da aqedan gamomdinare meoreuli. fonetikuri cvlile-
bis Sedegia lezgiurSi grZeli xmovnebis arsebobac.
2. vokalizmis uklebliv yvela wevris distribucia Se-
zRudulia intervokalur poziciaSi. ori xmovnis Tanmimdevro-
bis akrZalvis principi saerToa naxur-daRestnur enebSi. mo-
xsenebaSi ganvixilavT xmovanTa sxva poziciur SezRudvebsa da
akrZalvebiT gamowveul fonetikur cvlilebebs.
3. ganvixilavT marcvlis struqturas xmovanTa distribu-
ciasTan mimarTebaSi, kerZod, anlautis poziciaSi erTmarcvli-
an saxelur da zmnur fuZeebTan (ori tipi VC da VCC). masala
aRebulia lezgiur-rusuli leqsikonidan (1966) da am tipis
fuZeebi leqsikonSi minimaluri raodenobis daiZebna, statis-
tikurad yvelaze mcire raodenobiT i figurirebs anlautis
xmovnad (sul ramdenime magaliTia: iC `vaSli~, isr _ `memkvidre-
oba~; gvaqvs SemTxvevebi, roca i>ჲi, anlautSi Cndeba naxevarxmova-
ni da iqmneba difTongi: ixT//ჲixT; ჲ ixT avun - `dafrTxoba~).
amasTan, fuZeTa analiziT irkveva, rom VCC tipi zmnur
fuZeebSi iSleba (VC-C) da istoriulad gamoiyofa zmniswini.
moxsenebaSi ganvixilavT fuZis agebulebasTan dakavSirebul
xmovanTa distribuciul SezRudvebs.
39
levan kelauraZe
saerTo-qarTvelur glotalur bgeraTa Sesatyvisoba-
TaTvis saerTo-buruSul da saerTo-baskur enebSi
glotalur p /p’/, t /t’/, k /k’/, y /q’/, w /ts’/,  /tɕʼ/,  /tṣʼ/
bgeraTa Semcveli qarTveluri leqsikuri masalis buruSul da
baskur enaTa saTanado monacemebTan Sepirispireba saerTo-qar-
Tvelur (sq), saerTo-buruSul (sbur.) da saerTo-baskur
(sbask.) enebs Soris Semdeg kanonzomier bgeraTSesatyvisobaTa
dadgenis saSualebas iZleva:
sq p /p’/ : sbur. p /p/ : sbask. p /p/
sq *pal- > qarT. pal-o, pal-ul-i `mokle da msxvili joxi,
romelsac bolo wawvetebuli aqvs miwaSi CasarWobad~ : sbur.
*páalo > (h.) páaỵo, (n.) páỵo `soli~, (i.) pâlu `soli~;
sq *papan- > qarT. papan-eb-a (saba) `uzomo sicxe~ = (d. Cub.)
papan-i, papan-aq-i... : sbur. *pápan > (h.) pápan, (i.) papán `(Sua-
dRis) sicxe~;
sq *pr- > qarT. mo-e-pr-ian-eb-a `Jini, survili wamouvlis~
(Sdr.: pr-ian-eb-a (saba) `uzesTaesTagan wadili~, (d. Cubin.)
`movindomeb, moviwadineb~; pr-ian-i (d. Cubin.) `zed. Sedar. xa-
risxi upriane, saamo~) : sbask. *par > (l., qn.) par `kaprizi, si-
jiute~;
sq *pit- > qarT. (aWar.) pita-É `Tikani moferebiT~, (gur.)
pet-el-i `Txis kikini~ : sbur. *pitik > (i.) pitik, petek `erTi
wlis cxvari~ : sbask. *pitika > (l., b., qn.) pitika, pittika, (zn.) biti-
ka `Tikani~ da sxv.
sq t /t’/ : sbur. t /t/, t/t/ : sbask. t /t/
sq *bot- > qarT. bot-i (saba) `Txis erkemali (=mnerbavi cxo-
vari)~; zan. (megr.) bet-ar-i `daukodavi vaci~; svan. bota, bot
`vaci~ : sbur. *butár > (h., n.) butár `erT wlamde asakis vaci~;
sq *gurit- > qarT. gurit-i `gvriti~ : sbask. *gurita > guri-
ta, guita `mwyerCita~;
sq *sEet-//*SEet > qarT. suet-i `boZi~, (saba) Svet-i `swo-
re, gauxreli~...; zan. (laz.) skviti `boZi~ : sbask. *zut `fexze
mdgomare, aRmarTuli, vertikaluri~ (> zutabe `sveti, boZi~,
zutarri `menhiri (=vertikalurad aRmarTuli didi qva)~, zutiko
40
`bijgi, boZi~....);
sq *tal- > qarT. tal-i `cicabo; kaJi~, (saba) agreTve: `kbi-
lis anaxeTqi~; svan. [megr.] tol-i `kaJi~ : sbur. *talí > (h.) `ci-
cabo~;
sq *taf- > qarT. (mox., TuS.) taf-i `CaRrmavebuli adgi-
li~, (TuS.) taf-un-ay-i `vake, odnav CaRrmavebuli adgili~, =
taf-ob-i = (fS., xevs., TuS.) taf-tuf-i = Rar-taf-i; zan.
(megr.) tof-i `tafobi, gorakebs Soris Cavardnili adgili~ (>
(im.) tof-i `vake, Cavardnili da Savmiwiani adgili~); svan. taf
`tafobi; damreci, gani adgili; ganze, gardigardmo~ : sbur.
*tápi > (h., n.) tápi `kldovani terasa~;
sq. *tin- > qarT. tin-i `pitalo klde~ : sbask. *tini > (qn.,
s.) tini, thini `mwvervali, wveri~ da sxv.
sq k /k’/ : sbur. k /k/ : sbask. k /k/
sq *bak-//*bag- > qarT. bak-i `saqonlis sadgomi, irgvliv mo-
zRuduli, usaxuravo~; Sdr.: sq *bag- `gomi~ : sbur. *bákur >
(h., ng.) bákur, (i.) `patara gadaxuruli SemozRuduli adgili
kravTa da TikanTaTvis~ : sbask. *baka > (g.) baka `arenis gverd-
ze SemoRobili adgili koridaSi monawile xarebisaTvis~;
sq *ko- > zan. (megr.) m-o-ko `minda~, (laz.) b-kvaTi-ko-n `ga-
meWra~; svan. m-a-kE `minda~ : sbask. *koi > (qn. s.) koi `msurveli;
midrekili; midrekileba, siyvaruli~;
sq *kirkit-a > qarT. kirkit-a `mtacebeli frinveli Savar-
dnebis ojaxisa~ : sbur. *kiŋkíiṭi > (h.) kíiki, (n.) kiŋkíiṭi `qoris an
Savardnis saxeoba~;
Sdr.: wbrZ. κίρκος `qori, Zera an Sevardeni~;
sq *ko-//ok- > qarT. koW-i (1) `terfisa da wvivis Semaer-
Tebeli Zvali; qmnis saxsars; bavSvebis saTamaSo _ saqonlis
(metwilad cxvris) ukana fexis kanWisa da Cliqis Zvlis saxsris
sabrunavi~; Zvel qarTulSi aseve: `nebis Zvalisa da TiTis pir-
veli falangis SeerTebis adgili~ (l. geleniZe); (2) `gaTlili
Zeli, saxlis mopirdapire kedlebis Tavze gardigardmo gadebu-
li, Weris ficrebis dasakravi; aseTive Zeli iatakis ficrebis
dasaWedi~ = Wok-r-i = Wog-r-i = Wolok-i...; zan. (megr.) konW-i
`koWi (1)" : sbur. *ćhúkus > (h., n.) ćhúkus, (i.) ćúkus `saxlis
kedelze gadebuli Zeli nivnivis dasayrdnobad~; c̣óko `koWli,
xeibari~ : sbask. *kotxo-//*txoko > (b.) kotxo `TiTis saxsari~, (zn.,
41
b., g.) txoko `saxsari; koWi (1)~, txoko `cxovelis ukana fexis
mrgvali Zvali~, (r.) txunku `saxsari (koWi, muxlisTavi, iday-
vi...)~, txonko `koWi (1)~...~
da sxv.
sq y /q’/ : sbur. q /q/ : sbask. k /k/
sq *loy- > qarT. loy-a : sbask. *loki > loki `safeTqeli;
Sublis Sua nawili~, lokixak `ybis Zvlebi~;
sq *fuy- > qarT. ga-fuy-v-a `gaberva, gafxorva, gabRenZa~;
zan. (megr.) fuÏuri `buzva, fuyva~, fuÏuria, fuÏurua `gafu-
yuli, mobuzuli, Rabua, RunRula~; svan. fuyE `Ciyvi; Zirmaga-
ra, Cirqovani simsivne, muwuki~ : sbur. *phoq > (h.) phoq `gasie-
buli adamiani, raime gaberili~, phóqunas `fuTqi xelze; kvir-
tebis daberva~;
sq *yEiyE- > qarT. yiyv-i; zan. (megr.) yviyv-i; svan. yuyE,
yEiyE `Ciyvi~ : sbur. *quqó > (h., n.) ɣuqú `Ciyvi~, ɣuqúkiṣ,
quqókiṣ `Ciyviani~, (i.) qoqó `Ciyvi~;
sq *yoS- > qarT. yoS-i (saba) `majis saÃlis gardasakerebe-
li~ : sbur. *quś > (i.) quś `tansacmlis iRlia~ : sbask. *kusa >
(r.) kusa `tansacmlis Semonakeci, naoWi~ da sxv.
sq w /ts’/ : sbur. ch /tsʰ/, c /ts/ : sbask. z /s/, tz /ts/
sq *ewer- > qarT. ewer-i `mwiri, unayofo, mciremosavliani
miwa~ : sbask. *etze > (g.) etze, eltze `unayofo (miwa); miwis dau-
muSavebeli monakveTi; udabno~;
sq *war- > qarT. wr-af-a, s-wr-af-a `siCqare~, mo-v-e-s-war, m-
wr-af-l/m-s-wr-af-l `swrafad~; zan. (megr.) wor-af-a `gaswre-
ba~... : sbur. *chor > (h., n.) chor `adre, male, swrafad, dauyov-
nebliv; siCqare~, chórchor, chochór `Zalian swrafad~; (i.) crap
`uecrad, moulodnelad~;
s.qarTv. *wid- > qarT. wid-a `WuWyi~, wid-ovan-i `Tviuriani,
WuWyiani~; zan. (megr.) wid-a/wind-a `WuWyi~; svan. wid `wvire,
WuWyi; Zroxis momyoli~ : sbur. *citú > (h., n. – bergeri) zuṭú,
(i. - lorimeri) cetú, (i. – bergeri) zeṭú `poluciis Sedegad an
menstruaciisas dasvrili, koitusis Semdeg daubaneli~ : sbask.
*zital `WuWyiani; ritualisaTvis uwminduri~ ( > (b.) `cxovelis
momyoli nayofis CanasaxiTurT~....);
sq *welT- > qarT. (fS.) welT-i, (SaniZiT) welT-a `didi
42
urduli; xis keti, romliTac kars ketaven~ : sbask. *zild > (b.,
g., zn.) zildai `sayeluri, borkili (cxenis); xis salte, romel-
sac Zroxas kiserze amagreben, raTa misi meSveobiT boselSi
jaWviT daaban~, (g.) zildei `instrumenti saqonlis gasakaveblad~,
(s.) zildi `saqonlis sayeluris saketi; saketSi gasayreli lur-
smani~ da sxv.
sq  /tɕʼ/ : sbur. ćh /ʨʰ/, ch /ts/ (#–ir#) : sbask. s /ṣ/, ts /tʂ/
sq *anl- > qarT. anwl-i; zan. (megr.) inWir-i/inWHr-i,
(laz.) inWir-i; svan. g@nWE `id.~ : sbask. *intsusa > intxusa, intsu-
sa, intxosa, intsusi, (zn.) eltsutsa, lintsusa, linsusa, lintxusi, lintsusi
`anwli~;
sq *abl- > qarT. wabl-i; zan. (megr.) Wubur-i `wabli~,
(laz.) Wubur-i/Wubr-i `wabli~; svan. Wuber `wabliani~ : sbask.
*sapar > (g.) sapardu, (b.) txapardo `wablis saxeoba~;
sq *el- > qarT. wel-i `weli; nawlavi~, Sdr.: (aWar.) wen-
wul-i `nawlavi~, (S. futkaraZe) welwul-eb-i `nawlavebi~; zan.
(megr.) Wi/WH, (laz.) Wu/mWu; svan. Win-Wil : sbur. *chir > (h., n.)
chir `nawlavi~; (i.) cer `nawlavi~;
sq *EeT- > qarT. wEeT-i, damo-s-wuT-i-s; zan. (megr.) WvaT-
i/WveT-i `wveTi~, (laz.) o-WuT-u-a `sawveTuri~ : sbur. *ćhuṭ >
(h., n.) ćhuṭ, ćhuṭoó, ćhúṭan `wveTi~, (i.) ćuṭ;
sq *ur-//*wur- > qarT. wur-wur-i; wur-v-a; zan. (megr.)
Wur-Wul-i `wurwuri~, wir-u-a/wHr-u-a `wurva~, (laz.) wor-um-s
`wuravs~; svan. li-wEr-e `gawurva~, me-wEr-e `Txevadi~ : sbur.
*ćhuria an *ćuria > (i.) d-ćuria `wnexva, wurva~ : sbask. *i-sur-i `sxma,
Rvra; nakadi~.
Sdr.: Sum. šur, sur `wurva; Rvinis dawurva; zeTis gamoxda~
da sxv.
sq  /tṣʼ / : sbur. ćh/ ʨʰ/, ć /ʨ/, ṣ /ʂ/ : sbask. s /ṣ/, tx /ʨ/
sq *be - > qarT. beW-i : sbur. *baṣ > (h.) baṣ `cxvris fexi,
romelic qorwilSi stumrebs unawildeba~ (?) : sbask. *beso
`mklavi, winamxari~;
sq *fu - > qarT. fuW-i `ugulo, Wiani (kakali da misT.)~ :
sbur. *phuṣ > (h., n.) phuṣ `carieli; ugulo (kakali da misT.);
carieli sivrce, naprali~ : sbask. *huts `carieli, fuye~;
sq *arkE- > qarT. Warkv-an-i (saba) `ikankeli (= ese ars
aRmarTSi mimrec momrecad aRsvla...)~; Warkv-an-a (d. Cubin.)
43
`mTazed mixveul moxveuli gza, viTarca kldezed wavarna (=
kldis biliki)~, Wirkv-al-i (qarTl.) `mixveul-moxveuli biliki
cicabo kldeze, mTis ferdobze’)....~ : sbur. *ćhaŋgú > (h., n.)
ćhaŋgú, ćaŋgú, ćáŋgu, ćáŋgi, ćháŋgus, ćháŋkum, (i.) ćaŋgú `cica-
boze damavali viwro gza~ : sbask. *txango > (g., zn.) txango `eq-
skursia, eqspedicia, laSqroba~;
sq *elt- > qarT. Welt-v-a (saba) `ese ars kaci ra saqmes
xalisianad da zedazed iqmodes~; (d. Cubin.) v-i-Welt-eb-i `Tav-
dadebiT vhscdilob~ : sbur. *ćintá > (h.) ćintá `saqmiani, cocxa-
li, xalisiani, energiuli~ : sbask. *sendo > (b., g., zn., qn.) sen-
do, (s., r.) sento, (r.) sonto `Zlieri, mZlavri, janmrTeli, co-
cxali...~;
sq *ut-//*it- > qarT. Wut-v-a, (qarTl.) Wut-s `myis, Tva-
lis daxamxamebaSi~, Wut-a//Wit-a! `bavSvebis gasarTobi sityva;
damaluls SesZaxeben da niSnavs _ gipovneo, daginaxeo~, (gur.)
Wit-in-i `Wvreta~.... : sbur. *ćhúṭi > (i. _ lorimeri) ćhúṭi `da-
malobanas tipis TamaSi~ : sbask. *txito > (b.) txito `SeZaxili da-
Werobanas TamaSis dros (erTi bavSvi meores txito-s etyoda da
gaiqceoda, meore ki dasaWerad gamoedevneboda)~, txitoka `daWe-
robana~, `damalobana~;
sq *xEe- > qarT. xueW-a `warTmeva~ : sbur. *húuṣi > (h., n.)
húuṣi, (i.) húṣi `nadavli, naZarcvi~, húuṣi -t- `Zarcva, taceba~ da sxv.
roman lolua
SeniSvnebi kavkasiis albanuri enis fonologiuri
sistemis Sesaxeb. III. konsonantizmi
kavkasiis albanuri anbanis matenadaranis #7117 xelnawe-
ris nusxaSi TanxmovnebiT aRniSnuli 43 niSani mogvepoveba, xo-
lo sinur palimfsestSi 42 konsonanti gvxvdeba (palimfsestSi
dadasturebuli ori Tanxmovani #7117 xelnawerSi xmovniTaa
aRniSnuli). amaTgan, dadgenilad SegviZlia miviCnioT albanu-
ri anbanis 29 grafemis fonemuri mniSvneloba, esenia: #2 b
44
(b); #3 g (g); #4 d (d); #6 z (z); #8 Y (J); #9 t (T);
#11 y (); #14 ʕ (»); #15 l (l); #17 X (x); #21 ḳ (k);
#23 h (h); #27  (W); #29 m (m); #30  (y); #31 n (n);
#33 š (S); #37 f (†); #39 č (C); #40 ṗ (p); #41 ġ (R);
#42 r (r); #43 s (s); #44 v (v); #45 ṭ (t); #49 c (c);
#50 w (…); #51 p (f); #52 k (q).
am CamonaTvals unda davumatoT faringalizebul SiSinaTa
2
rigi, romelic, i. gipertisa da v. Sulces azriT, postalveo-
larul (velarizebul) rigs warmoadgens: #10 V (W»); #12 ź
(J»); #20 B (j»); #26 Q (C»); #46 ś (S»).
damajerebelia, rom #18 D j bgeras aRniSnavda, xolo
#33 ʒ _ Z-s.
ueWvelia, rom #19  da #48  niSnebi w bgeras gadmo-
scemda, Tumca dasazustebelia maTi fonemuri Rirebuleba; Cve-
ni azriT,  w´ bgeraa, xolo  _ w.
kavkasiis albanuri anbanis #14 ʕ aso-bgera polifunqciu-
robiT gamoirCeoda:
es niSani, rodesac Tanxmovnis Semdeg an sityvis absolu-
tur anlautSi gvxvdeboda, faringalizaciis aRmniSvneli iyo
(»). is a, e da i xmovnebTan (iSviaTad _ o da u xmovnebTanac)
hqmnida grafikul kombinaciebs da mas, am SemTxvevaSi, Cveni az-
riT, damoukidebeli fonemis statusi ar moepoveboda, Tumca
intervokalur poziciaSi es niSani S (an S») bgeras aRniSnavda.
aseve, SesaZlebelia, rom #24 x niSansac hqonda orgvari
funqcia: x da ƒ bgerebis gadmocema.
damatebiT argumentacias moiTxovs da am etapze dadgeni-
lad ver CaiTvleba i. gipertisa da v. Sulces mier SemoTavaze-
buli Semdegi aso-niSnebis fonemuri kvalifikacia: #18 M,
#22 L, #24 x (i. gipertisa da v. Sulces mixedviT n½, l½, ƒ//x
2
imis miuxedad, rom monografias `kavkasiis albanuri palimfsestebi
sinas mTidan~ (“The Caucasian Albanian Palimpsests of Mt. Sinai”, Brepols, 2008) hyavs
oTxi avtori (i. giperti, v. Sulce, z. aleqsiZe da J.-p. mae), kavkasiis
albanuri enis gramatikuli mimoxilva ekuTvniT oden i. gipertsa da
v. Sulces. amis gamo, am SemTxvevaSi, vasaxelebT mxolod maT.
45
bgerebia Sesabamisad). amis garda, i. gipertisa da v. Sulces qeTevan margiani-subari
mier navaraudevi fonemuri kvalifikaciebidan ver gaviziarebT
Semdeg mniSvnelobebs: #10  (i. gipertisa da v. Sulces azriT inferenciis gamoxatvis leqsikuri saSualebebi
_ W´; Cveni azriT ki _ W»); #12 ź (i. giperti, v. Sulce _ J´; svanur enaSi
Cveni azriT _ J»); #18 D (i. giperti, v. Sulce _ d½; Cveni
azriT _ j); #19  (i. giperti, v. Sulce _ w; Cveni azriT _ svanur enaSi evidencialoba (rogorc verbaluri, aseve in-
w´); #20 B (i. giperti, v. Sulce _ j´; Cveni azriT _ j»); #26 ferenciuli), garda morfologiuri da sintaqsuri saSualebe-
bisa, leqsikuradac gamoixateba.
Q (i. giperti, v. Sulce _ C´; Cveni azriT _ C»); #36 Ṭ (i. gi-
evidencialobis leqsemebi funqciurad ori tipisaa: erTni
perti, v. Sulce _ t½; Cveni azriT _ W´); #46 ś (i. giperti,
verbalobas gamoxataven (miuTiTeben informaciis gareSe wyaro-
v. Sulce _ S´; Cveni azriT _ S»); #48  (i. giperti, v. Sul-
ze), meoreni ki _ inferencias da afiqsireben informaciis sa-
ce _ w½; Cveni azriT _ w). aseve ver gaviziarebT i. gipertisa da
varaudobas.
v. Sulces mosazrebas ʕ grafemis Sesaxeb: pativcemuli mkvlev-
nawilaki, romelic orive funqcias iTavsebs (saTanado kon-
rebis azriT, es grafema specifikur faringalur Tanxmovans
teqstis gaTvaliswinebiT xan verbalur wyaros gamoxatavs da
aRniSnavda, xolo, Cveni azriT, faringalizacia kavkasiis alba-
xan inferenciuls), mxolod erTia: esnór/esnðr{i} `Turme~: a)
nurSi ar warmoadgenda segmentur Tvisebas da amdenad, ʕ ni-
esnór lðdi Sæðns Sdue _ `Turme dRes svaneTSi Tovs~ _ in-
Sans, rogorc zemoT aRiniSna, ar moepoveboda damoukidebeli
formaciis wyaro gareSea, verbalobaa, Tumca mTqmeli mas ar
fonemis statusi da is oden faringalizaciaze migviTiTebda.
akonkretebs _ es wyaro SeiZleba iyos impersonalur piri, xme-
amrigad, kavkasiis albanuri enis konsonantTa sistema ase-
bi xalxSi, masmedia... b) esnór ala qors ðri! _ `Turme es sa-
Ti saxiT warmogvidgeba:
xlSia!~ _ mTqmelma sarkmelSi Suqi an saxlTan manqana dainaxa
xSuli afrikati spiranti sonori
da faqtis ganzogadebiT logikur daskvnamde mivida _ infor-
abrup-

maciis wyaro am SemTxvevaSi inferenciaa.

palatalizebuli
tivi
fSvinvieri

fSvinvieri
abruptivi

sakuTriv inferenciulobis gamomxatveli damxmare leqsemebi

martivi
mJReri

mJReri

mJReri

yru

(romlebic verbalobas arasdros gamoxataven) enaSi ufro

intens.
marti-

mravladaa; agebulebis mixedviT, SeiZleba gamoiyos sami tipi:

vi

1) sakuTriv nawilakebi, romelTa segmentacia ar xerxdeba da

labialuri b f p v † … m etimologia ucnobia (mérës `albaT; rogorc Cans~; noTaæ `vin-
dentaluri d T t Z c w w´ z s n l n½ l½ Zlo~...) 2) sinTezuri leqsemebi, romlebSic Semadgeneli kom-
alveolaruli j C W W´ J S r ponentebis dadgena SesaZlebelia (maæSli < *mð-Sæ li `albaT;
faringaliz.* j» C» W» J» S» rogorc Cans~; serTxi < ser-d-xi `vaiTu~...), Tumca isini ar
Suaenismieri Á warmoadgenen am komponentTa mniSvnelobebis martiv jams 3) na-
ukanaenismieri g q k R x zmnari damxmare sityvebi (ðnRæli `mgoni~, mabJa `mgoni~/ `mi-
faringaluri *ƒ y
maCnia~/ `Cemi azriT~...).
laringaluri h
dasturdeba SemTxvevebi, roca erT dialeqtSi moqmedi na-
SeniSvna: * faringalizebulTa rigs pirobiTad gamovyofT.

46 47
wilakis zusti semantikuri Sesatyvisi sxva dialeqt(eb)Si ar
moepoveba da piriqiT: bz. gomni/ gomnм (`Tu~; `ai, naxav, Tu~)
mugжda (bz.) – `TiTqos~, `viTom~ _ es nawilakebi dubitatiu-
robas (semantikuri kategoria, romelic gulisxmobs rom
mTqmeli informacias saeWvod miiCnevs, ar iziarebs, pasuxis-
mgeblobas ixsnis) gamoxataven, balsqvemourSi ki aRniSnuli se-
mantika mxolod vrceli konteqstiT an svanur teqstSi qarTu-
li nawilakebis CarTviT Tu gadmoicema; níTaж (bz.) nнTi
(lSx.), noTi (lnt.) `vinZlo~, `iqneb~ _ am nawilakiT mTqmeli
informaciaSi erTdroulad sasurveloba-savaraudobas, anu
varaudSi natvris, am varaudis mimarT Tavis pozitiur (da ara
neitralur) ganwyobis niuanss afiqsirebs...
kvlevam aCvena, rom inferenciuli leqsemebis gamoyeneba
zmnis mwkrivebTan Tavisufali rodia. maTi garkveuli nawili
mxolod indikatiur (TxrobiTi kilos) formebs uTavsdeba,
zogi ki, piriqiT, mxolod zmnis sakuTriv svanur, inferenciul
mwkrivebs (myofadusruli _ resp. inferenciuli awmyo, Ziri-
Tadpreverbiani sruli myofadi, pirobiTi, pirobiT-SedegobiTi
I da II), iSviaTad _ kavSirebiTebs iguebs, rac, erTi mxriv, in-
ferenciis rogorc semantikuri da gramatikuli kategoriis
Camoyalibebis da, meore mxriv, Tavad inferenciuli leqsemebis
warmoSobis etapebs, qronologias unda ukavSirdebodes, rac
umwerlobo enaSi, cota ar iyos, rTuli dasadgenia;
Tanamedrove etapze ki nawilakebisa da zmnuri formebis
aRniSnuli semantikuri urTierTmimarTebis gauTvaliswineblo-
ba (Tavisufali Canacvleba) stiluri anomaliis an, SesaZloa,
teqstis araswori interpretaciis safuZvelic ki gaxdes.
48
nana maWavariani
faunis somaturi leqsika afxazurSi
faunis somaturi leqsika afxazurSi warmodgenilia am
enisaTvis damaxasiaTebeli semantikuri da struqturuli mra-
valferovnebiT, gvxvdeba odenfuZiani, kompoziciiTa da afiqsa-
ciiT miRebuli sityvebi, calkea gamosayofi nasesxebi leqsika.
moxsenebaSi warmodgenilia faunis somaturi leqsikis se-
mantikur-struqturuli analizi.
•odenfuZiani saxelebi: a-z `naRveli~, a-ma `muceli~ abaz. ma
`muceli~, a- `piri~
kompoziciiT nawarmoeb saxelTa Soris gvxvdeba or, sam,
oTx da oTxze metkomponentiani saxelwodebebi:
••orkomponentiania:
a-maar, bz. a-maa/a-ma `mklavi~, zedmiwevniT: a-ma+ar `xe-
li+moxrili~
a-uasa `cxvris tyavi~, sityvasityviT: a-uas+a, `cxvari+tyavi~
•••samkomponentiania:
a-Samx `muxli~, a-Sa+m+x, zedmiwevniT: `fexi kiduri Tavi~, a-
Sas `fexis neki~, a-Sa++s, sityvasityviT: `fexi kani neki~
•••• oTxkomponentiania:
a-Sara `wvivi, kanWi~, zedmiwevniT: a-Sa+r++a `fexi+ mesame
piris kuTvnilebis mravlobiTobis r- afiqsi+guli, am SemTxve-
vaSi `Sua~ +kani, ,,fexi maTi Sua kani~.
••••• xuTkomponentiania:
a-eჲJTaa `sxeulis nawilebi~, sityvasityviT: a-+eჲ+J+
Ta+a `kani da xorci nawil ebi~.…
afiqsaciiT nawarmoebia: a-zTra `naRvlis buSti~ a-z+
SemozRuduli sivrcis aRmniSvneli sufiqsi –Tra~ zedmiwevniT:
`naRvelis adgili~.
reduplicirebuli Cans: a-a `apki~; almha aa `yuris
49
apki~, `tyavqveSa kani~, a-aa `zurgi~.
nasesxebia sityvebi: a-Wapan `Wipi~, a-WaWa `Tirkmeli~,a-
bmbl `bumbuli~.
leqsikis am ubanSi mcire raodenobiTaa warmodgenili
odenfuZiani sityvebi da afiqsaciiT nawarmoebi fuZeebi. aseve
cotaa nasesxebi masalac. mravladaa kompoziciiT miRebuli leq-
semebi, somatur leqsikaSi uZvelesi odenfuZiani sityvebi Cans.
Tamar maxarobliZe
klasis kategoriis tipologiisaTvis
enaTa midgoma vin _ ra morfosemantikuri kategoriis mi-
marT sxvadasxvaa. es damokidebulia eris an tomis fsiqo-socia-
lur, religiur, eTnogeografiul da sxva tipis yofiT faqto-
rebze, aseve am konkretul enebze molaparake xalxis azrov-
nebis abstraqciis doneze _ anu eris enobriv niWze. Cven mier
gamovlenili universaluri saklasifikacio modelis mixedviT,
klasis kategoriis zogadi kriteriumebi moicavs Semdgom opo-
ziciebs:
A adamiani ____ Aa mdedr. Ab mamr. Ac saS.
B nivTi
B1. sulieri ____ Bla mdedr. Blb mamr. Blc saS.
B2. usulo ____ B2a saganTa Tvisobriobis (zoma,
feri, forma, Zala, sinaTle, zrdis dinamika, ciuri
sxeulebi, religiuri erTeulebi da a. S.) mixedviT sqemi an
klasi; danarCeni
moxsenebaSi mocemulia klasis kategoriis zogadi tipolo-
giuri analizi; enaTa morfo-sintaqsursa da leqsikur doneeb-
ze klasis kategoriis mixedviT ganxilulia qarTuli sametyve-
lo da Jesturi enebis, aseve baskuris enis masala.
50
damana meliqiSvili
meTodologiuri problemebi qarTuli enis
gramatikul literaturaSi
moxsenebaSi saubari iqneba qarTul gramatikul litera-
turaSi meTodologiuri xasiaTis problemebis, dabrkolebebi-
sa da darRvevebis magaliTebze, rac ZiriTadad gamowveulia se-
mantikuri / logikuri da gramatikuli kategoriebis aRreviTa
da cnebis dayofis logikuri wesis darRveviT da saTaves
iRebs jer kidev dionise Trakielis gramatikidan.
1. akad. arnold Ciqobavam jer kidev 1928 wels wamoaye-
na meTodologiuri imanentizmis moTxovnebi: a) saklasifika-
cio kriteriumi (principi) unda emyarebodes mecnierebis mo-
cemuli dargis Sesaswavli obieqtis (sagnis / movlenis) Sina-
gan, imanentur bunebas: gramatikis SemTxvevaSi _ morfologi-
ur da sintaqsur kriteriumebs. b) kvlevisas gamoyenebuli un-
da iyos dargis Sesabamisi cneba-terminebi: marTalia, enaTmec-
niereba swavlobs enis formasTan erTad Sinaarssac, magram es
ar niSnavs imas, rom gramatikaSi operireba xdebodes logiku-
ri terminologiiT: gramatikuli struqtura da konstruqcia
unda aRiweros gramatikul da ara logikur cnebaTa aRmniS-
vneli terminebiT. logikidan Semotanili terminebi: subieq-
ti//qvemdebare, pirdapiri/iribi obieqti//damateba, romlebic
Sesityvebis wevrTa Sinaarsobliv daxasiaTebas gulisxmoben,
araadekvaturad, mcdarad asaxaven qarTuli zmnis morfosintaq-
suri Sesabamisobis suraTs; terminebis: `gensi~, `aciensi~, `ni-
ciatori~, `Tema~ da sxv. gamoyeneba ar cvlis situacias. neit-
raluri Sinaarsis termini `participanti~ termini ukeTesia,
rogorc neitraluri, magram igi ar Seicavs Sesityvebis `mona-
wileTa~ sintaqsur daxasiaTebas, ar iZleva maTi sintaqsuri
funqciis Sesaxeb cnobas // codnas.
meTodologiurad swori klasifikaciis idealuri magali-
Tia qarTuli zmnis dro-kiloTa formebis akaki SaniZiseuli
sam seriad dayofa, rac eyrdnoba morfo-sintaqsur kriteri-
51
ums: zmnis morfologiur struqturasa da sintaqsur kon-
struqcias; aseve, qarTuli Sesityvebis struqtura-meqanizmis
arn. Ciqobavaseuli analizis Sedegad qarTuli zmnuri Sesi-
tyvebis subordinaciulTan erTad koordinaciuli sintaqsuri
sistemis gamovlena da mis wevrebad ZiriTadi, didi da mcire
koordinantebis gamoyofiT daZleulia logikis eqspansiis
problema gramatikaSi.
2. klasifikaciisas aucilebelia dacul iqnas cnebis dayo-
fis logikuri wesi, rac gulisxmobs gvareobiTi cnebis sworad
gansazRvras da am klasifikaciis farglebSi miRebuli krite-
riumis bolomde dacvas:
a) qarTuli zmnis uRlebis tipebad dayofisas gvaris se-
mantikuri kategoriis miReba gvareobiT cnebad da mis qveS uR-
lebis saxeebis /tipebis formaluri klasifikacia bevr dabrko-
lebasa da Seusabamobas iwvevs, romelTa gadalaxvac am klasi-
fikaciis farglebSi SeuZlebelia, radganac klasifikaciisas
darRveulia rogorc cnebis dayofis logikuri wesi, romlis
Tanaxmadac gvareoba unda moicavdes saxeobas, aseve meTodolo-
giuri imanentizmis mTavari moTxovna, romlis Tanaxmadac kla-
sifikacia unda moxdes morfosintaqsuri principiT.
b) e. w. qcevis semantikuri kategoriis gvareobiT cnebad
miRebam mwvaved daayena zmnur xmovanprefiqsTa gramatikuli
funqciis sakiTxi: xmovanprefiqsebis gramatikuli funqcia _
pirTa korelacia-orientaciis (`piris povnierebis~ besik jor-
benaZe) aRniSvnaa, xolo logikur-semantikuri qvekategoria miu-
TiTebs kuTvnileba-daniSnulebis, lokatiur Tu sxva funqcieb-
ze (rac qcevis gramatikul kategoriadaa miCneuli), xolo
R-ebi struqturis zmnebSi, gansxvavebiT u- xmovanprefiqsisagan,
i- da e- prefiqsi pasivis niSnadaa kvalificirebuli.
3. klasifikacia unda eyrdnobodes empiriul masalas (in-
duqciidan >deduqciisken da ara piriqiT); gramatikuli kate-
goriis (/niSnis) kvalifikaciisas aucilebelia statistikuri
(maT Soris monaTesave enebis) monacemebis gaTvaliswineba: mag-
ram problemebs qmnis qarTuli zmnis uRlebis tipebad klasi-
52
fikaciis kriteriumad gvaris semantikuri kategoriis miReba,
ramac gamoiwvia logikur/semantikuri da gramatikuli katego-
riebis aRreva, ris Sedegadac qarTuli zmnis uRlebis siste-
mis araadekvaturi suraTia miRebuli: R-eb-i struqturis zmne-
bis pasivad kvalificireba, mediumis, rgorc gvaris gramatiku-
li kategoriis mesame saxis miReba da medioaqtivisa da medio-
pasivis qvejgufebis gamoyofa aqtivisa da pasivisagan formaTa
`sesxebis~ daSvebis safuZvelze, rac ganmartebiTi leqsikonis
mTliani zmnuri bazis rogorc diaqroniulma, ise sinqroniulma
empiriulma kvlevam da statistikurma analizma ar daadastura.
4. daskvnebis siswore-mcdaroba damokidebulia an wanam-
ZRvris siswore-mcdarobaze (rasac empiria amowmebs da xSirad
damokidebulia axali masalis mokvlevasa Tu aRmoCenebze), an
logikuri argumentaciis simtkice-sisusteze. pirvelis magali-
Tia arn. CiqobavasTvis Cveuli mtkice argumentaciiT gamorCeu-
li statia `mravlobiTis aRniSvnis ZiriTadi principisaTvis
qarTulSi~: danaskvis mcdaroba gamoiwvia wanamZRvris mcdaro-
bam (kerZod, rom mravlobiTisa da inkluzivis kategoria erTi
da igivea, rac kvlevis Semdgom etapze uaryofil iqna al.
onianis mier svanuri masalis monacemebiT da g. ninuas Zveli
qarTulis brZanebiTis formebis masalis analizs Sedegad); ase-
ve, R-eb-i struqturis zmnebis (/aqtivis konversiuli forme-
bis) apriorulad pasivad kvalificirebis aramarTebuloba aCve-
na qegl’is sruli zmnuri bazis statistikurma analizma (rac
daadastura Zveli qarTuli naTargmni Zeglebis am struqturis
zmnaTa analizmac).
5. aucilebelia kvlevisas sinqroniisa da diaqroniis mona-
cemebis gamijnva: sinqroniul doneze enobrivi faqtis kvalifi-
kaciisas diaqroniuli analizis Sedegebis (mag., morfo-sintaq-
suri movlenis reinterpretaciis) momarjveba saWiro xdeba
faqtis axsnis mizniT, magram ara sinqroniul WrilSi am faqtis
kvalifikaciisTvis: diaqroniuli analizis Sedegad morfo-sin-
taqsuri faqtebis reinterpretaciis gamomJRavneba da maTi saTa-
nado kvalifikacia sinqroniul WrilSi (mag.: qarTuli salite-
53
raturo enis ganviTarebis sxvadasxva doneze Zireul nacvalsa-
xelTa fuZis agebulebis (//fuZis segmentaciis) problema, rac
monaTesave enaTa monacemebTan Sejereba-Sepirispirebis Sedegad
unda gadawydes; amasTan dakavSirebiT erTis mxriv _ arsebiT
saxelTa brunvis niSanTa genezisis sakiTxi da meore mxriv _
sinqroniaSi am nacvalsaxelTa brunvis niSnebis kvalifikacia;
6. dgas morfo-sintaqsuri faqtebis terminologiuri daxa-
siaTebis problema: mag.: a) Zveli qarTuli enis gramatikaSi
terminis `kavSirebiTis mwkriv/eb/i~ gamoyenebis Seusabamoba da
mizanSeuwonloba; b) III seriis mwkrivTaTvis termin `Turmeobi-
Tebis~ mizanSewonilobis sakiTxi rogorc Zvel, ise Tanamed-
rove qarTulSi; g) gardamavlobis, rogorc gramatikuli ka-
tegoriis sakiTxi polipersonalur qarTul zmnaSi, inversiis
problema da amasTan dakavSirebiT piris gramatikuli markere-
bis logikuri funqciebis gansazRvra diaqroniul da siqro-
nul WrilSi da sxv.).
koba miTagvaria
somatizmebis Semcveli gvarebi sxvadasxva
sistemis enebSi
somatizmebi nebismieri enis uZvelesi leqsikuri fondis
kuTvnilebaa. maTi garkveuli nawili xSirad gvarsaxelTa Se-
madgenlobaSi iCens Tavs.
rogorc specialuri literaturidanaa cnobili (j. kokovi,
z. WumburiZe, a. ribakini, v. nikonovi) adiReurSi, rusulsa da
inglisurSi somatizmebis Semcveli gvarebi aTeulobiT dastur-
deba. rac Seexeba qarTvelur enebs, aq gansxvavebuli viTarebaa.
qarTulSi Tu or aTeulamde aseTi gvari gvxvdeba, megrulsa da
svanurSi mxolod TiTo-orola SemTxveva fiqsirdeba.
gasaTvaliswinebelia, rom gvarSi warmodgenili somatizmi
54
uSualod gvars ki ar udevs safuZvlad, aramed _ sakuTar sa-
xels, romlisaganac Semdeg iwarmoeba gvari.
adiReuri onomastikonisTvis damaxasiaTebelia gvarebi, ro-
melTa erTerT komponents warmoadgens Semdegi somaturi er-
Teulebi: ჰ `Tavi~ (hfs, h, hfac, hahan,
hafw; `cxviri~ (fn, haff); n `Tvali~ (nmt, na,
nfs, ntJ, nmT).
rusulSi xSiria gvarebi, romelTa erTerTi komponentia:
голова `Tavi~ (Головин, Голова, Головко, Головатов); нос `cxvi-
ri~ (Капинос, Носин, Кривонос, Носиков, Носов); нога `fexi~
(Белоногов, Ношкин, Кривоногов, Теплоногов); борода `wveri~
(Белобородов, Бородаев, Майборода) da sxva.
inglisur somatizmebis Semcvel gvarebSi metwilad gvxvde-
ba: head `Tavi~ (Whitehead, Redhead, Westhead, Greenhead); foot
`terfi~ (Fairfoot, Barefoot, Woodfoot, Footman) da a. S. rogorc
aRniSnaven, aRniSnul gvarTa pirvel nawilSi xSirad xarisxis
aRmniSvneli komponentia warmodgenili: wiTeli, mwvane, TeTri,
didi, naTeli da sxv.
somatizmebis Semcvel qarTul gvarebSi gvxvdeba: Tavi (Ta-
vaZe, TavdediSvili), Tvali (TvalWreliZe, TvalTvaZe, Tvali-
aSvili), Subli (SublaZe), yuri (yuraSvili), xeli (xelaSvi-
li, calxelaSvili), koWi (koWlamazaSvili, koWibrolaSvili,
koWauri); kbili (kbilaSvili), wveri (wverikmazaSvili, wvera-
va), xaxa (xaxaSvili), tuCi (tuCaSvili), fexi (xisfexiSvili),
guli (guliaSvili).
megrulSi somaturi erTeulebis Semcveli oriode gvari
dadasturda, esenia: tyebuCava (Sdr. megr. tyebi `tyavi~), oyu-
java (Sdr. yuji `yuri~). rac Seexeba Tanamedrove megrulSi ga-
vrcelebul gvarebs xelaiasa da wveravas, saTanado fuZeebi
qarTulidan unda iyos SeTvisebuli.
rogorc saenaTmecniero literaturidanaa cnobili, sva-
nurSi, savaraudod, or gvarSi dasturdeba somaturi erTeu-
li: tvildiani, romelic qarT. tvin sityvasTanaa dakavSirebu-
55
li (Sdr. misi amosavali SeukumSavi formebi tvino-an-i, tvi-
no-ld-ian-i), gvida (Sdr. g…i `guli~ _ q. margiani).
somaturi saxelebis Semcveli gvarebis umetesoba martivi
SeerTebiT iwarmoeba: mag.: adiR. h _  `cxeni~ + h
`Tavi~; rus. Жултоухов _ желтый `yviTeli~ + ухо `yuri~; ing.
Fairhead _ fair `naTeli + head `Tavi~; Whitefoot _ white `TeT-
ri~ + foot `terfi~. qarT. TvalWreliZe → Tvali + Wreli +
Ze, xaxaSvili _ xaxa + Svili.
rusulsa da qarTulSi erT, or da samkomponentiani gvare-
bi gvxvdeba, xolo inglisurSi _ orkomponentiani. sxva enebi-
sagan gansxvavebiT rusulSi warmodgenilia gvarebi, romlebic
sufiqsebis meSveobiT iwarmoeba: Глаз-ов, Череп-ов, Зуб-ов, Язык-
ов (Sdr. megr. tyebuCava).
somatur erTeulTa Semcveli gvarebis analizis Sedegad
gamovlinda is saerTo da gansxvavebuli, rac sxvadasxva siste-
mis enebs aqvT am gvarebis struqturis TvalsazrisiT.
m i t r o p o l i t i a n d r i a (g v a z a v a ),
n e l i m a x a r a Z e, l i a q a r o s a n i Z e
masalebi qarTul saeklesio terminTa
istoriisaTvis (kunkul-bartyuli)
qarTul saeklesio terminTa istoria qarTuli eklesiis
istoriaa, misi nawilia. saeklesio terminTa samecniero Seswav-
la gadaudebeli saqmea, Tumca es sakmaod rTulia, radgan qar-
Tul saeklesio terminologiasac is xangrZlivi gza aqvs gamo-
vlili, rac Tavad qarTul eklesias. am istoriaze muSaobisas
erTi ram cxadia: Zvel mTargmnelTa damokidebuleba ara marto
saeklesio, aramed sxva dargis terminebisadmi sruliad gansxva-
vebulia; isini qmnidnen da amkvidrebdnen mxolod qarTul Se-
56
satyviss. rusulis gavleniT ki qarTulSi TandaTan damkvid-
rda an rusulSi uTargmnelad Sesuli berZnuli terminebi, an
rusuli terminebis kalkirebuli formebi.
sxvadasxva qveynisa Tu drois tradiciebi ara marto ter-
minSia asaxuli, aramed am terminebiT aRniSnul nivTsa Tu cne-
baSi da, zogadad, saRvTo liturgiaSic. es kargad Cans kun-
kul-bartyulis istoriiTac.
Cven mier mopovebuli masalebis mixedviT, gaurkvevelia
kunkul-bartyula sinonimuri kompozitia Tu _ ara. sulxan-sa-
ba orbelianis leqsikonis mixedviT, kunkuli `monazvnis Tavsa-
buravia~, bartyula ki _ `monazonT kunkuli~. niko CubinaSvi-
li Tavis qarTul leqsikonSi bartyulas ase ganmartavs: `mona-
zonT kunkulis qveS gasafarebeli varSamangi~ (Tavmosaxvevi,
mandili, samxre). rusul Sesatyvisad клобук-i uweria. samxre-
uls uwodebs ioane batoniSvili bartyulas `kalmasobaSi~.
rogorc literaturidan irkveva, pirvandeli saxis kunku-
li Cvilis CaCs hgavs da es msgavseba SemTxveviTi ar aris: Zvel
qarTul wyaroebSi kunkuls sxva mniSvnelobac hqonda: n. Cubi-
naSvilis leqsikonSi kunkuli, glexurad, naTliis mier motani-
li qsovilicaa. e.i. xalxSi jer kidev SemorCenili iyo am si-
tyvis erT-erTi uZvelesi mniSvnelobac (dRes kunkulma es
mniSvneloba sabolood dakarga). kunkuli axalnaTelRebulTa
Tavsaburavicaa. Zveli qarTuli liturgikuli masalebis mixed-
viT, arsebobs aseTi terminebi: `kunkulis axda~, `kunkulis da-
deba~. Cvilebs merve dRes xdidnen kunkuls da sanaTlo ritua-
lis Semdeg, romelSic Tmis mokveca, moWrac igulisxmeboda,
Semosavdnen (`daadebdnen~) sanaTlo kunkuliT.
swored merve dRes xdian bersac kunkuls. monazoni valde-
bulia 7 dRe ataros kunkuli da Tavdaburuli daeswros yve-
la msaxurebas. merve dRes winamZRvris locviTa da damo-
ZRvriT, mTeli saZmos TandaswrebiT sajarod xdian mas.
berZnulSi kunkuli, garda imisa, rom aRniSnavs dRevande-
li terminiT, , anu beris qudze dasamagrebel
qsovils, himnografiuli terminicaa, -is sinonimi. qar-
TulSi kunkuli am mniSvnelobiT ar gvxvdeba, SesaZloa imitom,
rom ukve damkvidrebuli iyo uZvelesi, sabawminduri warmomav-
lobis, termini Zlispiri.
57
 qarTulSi sityva kunkuli berZnulidan Semosul sityvad
iTvleba. berZnulSi ki laTinuridanaa Sesuli. etimologiu-
rad misi warmoSobis istoria gaurkvevelia. germaneli mecnie-
ri Smidti varaudobs, rom es ucnobi warmomavlobis `moxetia-
le sityvaa~ da imas, rom igi galuris gziTaa Sesuli laTi-
nurSi, adasturebs marcialisTan xmarebuli bardocuculios for-
ma. am kompozitis pirveli nawili kelturia da bardas an mo-
mRerals niSnavs. rismag gordeziani ki kunkuls Sumeruli
warmoSobis sityvad miiCnevs. sityva kunkuli Zalian organuli
Cans qarTulisaTvis (mag. kunkuli, dakunkulebs `bavSvisa an
moxucis siaruli~) da xom ar unda gveZebna misi istoria wina-
reqarTvelur garemoSi?
me-17 saukunidan bizantiaSi Seicvala kunkulis forma. me-
17 saukuneSive Cndeba ruseTSic e.w. клобук. igi ori nawilisgan
Sedgeba: gverdebSemoWrili cilindris formis qudisa da zed
misamagrebeli qsovilisagan. quds камилавка-s uwodeben, xolo
qsovils _ kunkuls куколь. es gansxvavebuli kunkuli qarTul-
Sic Semovida da, savaraudod, am periodSi unda iyos gaCenili
kompoziti kunkul-bartyuli.
bartyula sabasTan da CubinaSvilebTan sxvagvarad ganmar-
tebuli ar aris. mxolod aris erTi, Cveni azriT, yuradsaRebi
ganmarteba sityvisa bartyi n. CubinaSvilis leqsikonSi: `bRar-
ti marTve mfrinvelTa, anu wvrilTa cxovelTa // sakeravSi Ca-
gdebuli patara naWeri an azRudi.~ azRudi ki asea ganmarte-
buli; `tansacmelTa TeZos Tavs qvemoT iribad Cagdebuli naWe-
ri~. `sakerebeli~, xom ar niSnavs bartyula am kompozitSi da-
kerebuls an sulac `iribad Cagdebul naWers~ (Cagdebuli _
`Cakerebuli~, `dakerebuli~)?
maSasadame, marTalia, kunkulis forma da feri saukuneebisa
da qveynebis mixedviT mravalnairad Seicvala, ZiriTadad, arse-
bobs ori formisa: e. w. martivi, Cvilis CaCis msgavsi (mogvago-
nebs yabalaxsac) da ornawiliani, cilindris formisa, zed mi-
magrebuli qsoviliT. Tanamedrove qarTulSi sityva kunkuli
aRniSnavs martiv, CaCis formis, Tavsaburavs (romlis aRdgenasac
dRes cdiloben qarTveli berebi) da aseve _ ornawiliani kun-
58
kul-bartyulis quds. ucnauria, rom sityva kunkuli, romelic
qsovils, tilos aRniSnavda (da ase ixmareba kidec igi sxva eneb-
Si), qudis mniSvnelobiT mkvidrdeba dRevandel qarTulSi.
nikoloz oTinaSvili
1728 wlis Tbilisis vilaieTis did davTarSi
daculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidan
meTvramete saukunis mTel rig ZeglebSi faqtobrivi masa-
laa warmodgenili zemo qarTlis lingvisturi, onomastikuri,
istoriuli da sxva sakiTxebis Sesaswavlad. sakmarisia davasaxe-
loT vaxuSti da ioane bagrationebis `aRwerebi~, romlebic
obieqturad asaxaven zemo qarTlis da ara marto am kuTxis
Taviseburebebs.
aRniSnul Zeglebs gverdiT unda amovuyenoT 1728 wlis
`Tbilisis vilaieTis didi davTari~, romelic saukeTeso wya-
roa aRmosavleT saqarTvelos Sesaswavlad da aseve dRevandel
viTarebasTan Sesadareblad.
Turquli teqsti, romelic arabuli SriftiT aris Sesru-
lebuli, ar yofila specialuri kvlevis sagani. akademikosma
sergi jiqiam SeZlo teqstis damuSaveba, amokiTxulia sakuTari
da geografiuli saxelebi. osmaluri teqsti qarTuli Targma-
niT moamzades da gamosces akad. sergi jiqiam da prof. nodar
Sengeliam.
pirvel wignSi mocemulia Tbilisis, goris mxareebi, saci-
ciano, amilaxvris (nahie mxare), muxranis mxare da sxva. amjerad
Cven yuradRebas vamaxvilebT liaxvis xeobaze, romelic sakmao
sisruliTaa aRwerili.
teqstSi mocemulia osmaluri sagadasaxado terminebi, am-
Jamadac arsebuli da dRes ukve gamqrali soflebi, romelTa
lokalizacia dasadgenia, aseve, anTroponimuli modelis pirve-
li wevri sakuTari saxeli, mamis saxeli gvaris gamoklebiT,
wodebrivi ierarqia da sxva.
59
 aRsaniSnavia, rom liaxvis xeobis sofelTa umetesoba am
droisaTvis maCabelTa Tavadur gvars emorCileboda, magram
mTeli rigi soflebi amilaxvrebs ekuTvnoda. magaliTad, so-
flebi: cxinvali, wunari, zemo da qvemo xviTi, qveda niqozi,
fxvenisi amilaxvarTa gamgeblobaSia. aseve amilaxvrebis gamgeb-
lobaSia: dampaleTi, TamaraSeni, kexvi, aCabeTi, qurTa, sveri,
qemerti da sxva soflebi.
zemoT CamoTvlili soflebis eTnikuri Semadgenloba
mTlianad qarTulia. sofeli wunari, romelic amJamad eTniku-
rad Secvlilia, im dros mTlianad qarTuli iyo. saxlobdnen:
aRdgomela, maxarebeli, ivane, beruka, geneba, zaqaria, Tevdore,
revaz, filipe da sxvebi.
patara liaxvis xeobis sofeli geri, romelic uZvelesi da-
saxlebaa, im droisaTvis qarTvelebiT iyo dasaxlebuli. iq sa-
xlobdnen: giorgi, beri, oTar, oqrua, dimitri, zurab da sxve-
bi, romelTa gvarebis aRdgena aucileblobad migvaCnia.
toponimebidan gaurkvevelia soflebis: toleTubnis, waris,
quTaslisis, zarseTis, zenslisis, bardizas, zendisis lokali-
zacia, sadac qarTveloba saxlobda. sofeli RusireTi (dRevan-
deli kusireTi) didi dasaxleba yofila.
moxsenebaSi warmovadgenT `aRweris~ sxva masalebsac.
salome omiaZe
lingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobis
erTi sakiTxisaTvis
qarTuli lingvokulturuli sivrcis srulyofili aRwe-
risaTvis aucilebelia kulturis kodebis Seswavla. kulturis
kodebi adamianis uZveles arqetipul warmodgenebs miemarTeba.
faqtobrivad isini am warmodgeneTa kodebia. ramdenadac adami-
anma garemos wvdoma sakuTari Tavis SecnobiTa da wvdomiT da-
iwyo, kulturis kodebs Soris yvelaze mniSvnelovani anTropo-
morfuli kodia.
60
adamianis mier samyaros Secnobis procesSi umniSvnelovane-
si organo Tvalia. garemos Sesaxeb informaciis oTxmoc pro-
cents Tvalebis saSualebiT viRebT. am procesis aRmweri leq-
sikuri erTeulebi motivirebulobiTa da saxeldebis adekvatu-
robiT gamoirCeva.
qarTul paremiebSi uxvad aris warmodgenili masala, rome-
lic adamianis komunikaciur qcevaSi mzeriTi interaqciis
rols asaxavs. saubrisas sametyvelo aqtebze aranaklebi infor-
maciuli TvalebiT metyvelebaa. araverbaluri semiotikis mra-
val mimarTulebas Soris erT-erTi mTavari adgili swored
okulesikas anu Tvalebis enis Semswavlel disciplinas eniWeba.
okulesikaSi aRwerili Tvalebis enis niSanTa sistema
mTlianadaa gasityvebuli qarTul diskursSi. Tvalebis enis
niSnurobas ganapirobebs iseTi maxasiaTeblebi, rogoricaa mze-
ris mimarTuleba, xangrZlivoba, intensivoba, statikur-dinami-
kuroba. yvela dasaxelebuli parametri konkretul stereoti-
pul sakomunikacio situaciaSi sxvadasxva SinaarsiTa da zemoq-
medebis sxvadasxva xarisxiT xasiaTdeba, amasTan dakavSirebuli
informacia ki im komunikaciuri codnis nawilia, romelic sa-
zogadoebaSi miRebuli normebisa da wesebis nakrebTan erTad
adamianis komunikaciur cnobierebaSi inaxeba, maSasadame, inaxe-
ba enasa da diskursSi
moxsenebaSi ganxiluli da klasificirebuli iqneba `Tval-
Tan~ dakavSirebuli erT- da orkomponentiani leqsemebi, idio-
mebi da frazeologizmebi, romelTa aRwerac mniSvnelovan in-
formacias iZleva qarTuli lingvokulturuli sivrcis erTi
ubnis dasaxasiaTeblad.
61
merab robaqiZe
`miamitis~ Sinaarisa da etimologiisaTvis
(qarTul da somxur enebSi `gul~ da `gonebiT~
Sedgenili kompozitebis urTierTmimarTebis fonze)
`miamiti~ somxuri warmomavlobis (միամիտ) sityvaa da
Zvel somxur enaSi niSnavs `erTguls~ (`erTsulovans~, `gul-
wrfels~); amasTan aqvs `gulubryvilos~ mniSvnelobac. garkveu-
li droidan, rogorc armenizmi, qarTul enaSi mkvidrdeba. `mi-
amiti~, iseve rogorc qarTulSi `erTguli), kompozits warmo-
adgens; igi Seicavs amgvar Semadgenlebs: մի [mi] = erTi, ա [a] =
kompozitis wevrTa makavSirebeli xmovani, միտ [mit] = goneba.
am kompozitTa Sedareba gviCvenebs, rom qarTuli sityvis
`gul~-s somxurSi Seesatyviseba `goneba~. miuxedavad amisa,
qarTulisa da somxuris es kompozitebi struqturulad da se-
mantikurad erTmaneTis Sesatyvisi terminologiuri cnebebia.
2. `miamitis~ paralelurad somxur wyaroebSi gvxvdeba ag-
reTve kompoziti միասիրտ [miasirt], romelSic սիրտ =
`guls~. aseT SemTxvevaSi saqme gvaqvs `erTgulisa~ da `miasir-
tis~ srul _ struqturul, leqsikur da semantikur Sesa-
tyvisobasTan. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom somxuri enisTvis
ufro damaxasiaTebelia `goneba~ sityviT Sedgenili kompozite-
bi, romelTa Sეsatyvisi struqturulad da semantikurad
msgavsi kompozitebi qarTulSi somxuri `gonebis~ Sesatyvisad
gviCveneben `guls~.
3. am tipis somxur da qarTul kompozitebSi `gonebisa~ da
`gulis~ monacvleoba kanonzomieri movlenaa: միամիտ [miamit],
համամիտ [hamamit] = erTguli; երկմիտ [erkmit] = orguli;
աներկմիտ [anerkmit] = Seuorgulebeli, erTguli; մտադիր
[mtadir] // յօժարամիտ [ÁoJaramit] // յառաջամիտ [Áarajamit] =
gulsmodgine; արդա րամիտ [ardaramit] = gulmarTali, gul-
wrfeli; վայրենամիտ [vairenamit] = gulmxeci; մտառու [mtaru]
62
= gulxmieri, մտառութիւն [mtaruTiÂn] // մտառել [mtarel] // ի
միտ առնուլ [i mit arnul] // խելամուտ առնել [xelamut arnel]
= gulis-Ãuma, gul(is)-Reba; նենգամիտ [nengamit] = gulmzakvari,
gulboroti; սրբամիտ [srbamit] = gulwrfeli, gul(iT) wmida;
բարեմիտ [baresirt] = gulkeTili; արագամիտ [araga mit] =
gulCqari; բարձրամիտ [barZramit] = gulmaRali; բերկրամիտ
[berkramit] = gulmxiaruli; ներողամիտ [neroRamit] = gulmo-
wyale; պարզ(ա)միտ [parzamit] = gulmarTali, gulwrfeli;
ողջամիտ [oRjamit] = gulsavse, gulsruli.
4. somxur enaSi vxvdebiT iseT kompozitebs, romlebic `go-
nebisa~ da `gulis~ monacvleobiT arian warmodgenilni (qar-
Tul enaSi Seisatyviseben `guls~: միամիտ // միասիրտ [mia-
mit//miasirt] = erTguli; թանձրամիտ // թանձրասիրտ [TanZra
mit//TanZrasirt] = ugulisxmo; թուլամիտ // թուլասիրտ [Tula-
mit//Tulisirt] = gulmedgari; կարճամիտ // նեղ(ա)սիրտ [karWa-
mit//neR(a)sirt] = guliwro (Sdr. sulmokle, iwroeba gonebi-
sa, iwroeba sulisa); չարամիտ // չարասիրտ gulboroti;
պակասամիտ [pakasamit] = gulnakluli, `naklulevani guliTa~,
`naklulevani gonebiTa~, gonebanakluli, Wkuanakluli, Wkuamok-
le; ծանրամիտ // ծանրասիրտ [wanramit//wanrasirt] = gulmyari,
gulficxeli, gulsastiki; խստամիտ // խստա սիրտ [xstamit //
xstasirt] = gulmyari, gulficxeli, gulsastiki չարամիտ //
չարա սիրտ [Caramit//Carasirt] = gulZ‚ri, gulboroti.
5. `miamiti~ ar Cans Zveli qarTuli enis leqsikonebsa da
klasikur teqstebშi, arc sulxan-sabas, niko da daviT CubinaS-
vilis leqsikonebSia Setanili, rac imas gvafiqrebinebs, rom es
sityva qarTulSi gvianaa Semosuli, rogorc armenizmi.
6. miamiti // meamiti Setanilia ioseb griSaSvilis `qala-
qur leqsikonSi~. moxmobili masalidan Cans, rom es sityva
Jurnal-gazeTebSi, mxatvrul nawarmoebebsa da TargmanebSi XIX
s-is meore naxevridan (am s-is ukanaskneli meoTxedidan) unda
iCendes Tavs (g.sundukianci, v. barnovi, k. gamsaxurdia, g. qiqo-
63
Ze, v. kotetiSvili da sxva). safiqrebelia, rom am sityvis
Semosvlas qarTulSi gansakuTrebiT Seuwyo xeli cnobili so-
mexi dramaturgis piesebma (`pepo~, `xaTabala~, `daqceuli oja-
xi~), romlebic aTeuli wlebis manZilze idgmeboda qarTul
TeatrSi. i. griSaSvili aRniSnavs, rom `miamiti~ xalxuria, xo-
lo mwerlobaSi gavrcelebulia `gulubryvilo~. leqsikonis
Semdgeneli ambobs, rom `es sityva ar esmiT lixs iqiTelebs~.
latavra sanikiZe
qarTvelur-naxur enaTa leqsikuri
urTierTobidan
1. q a r T v e l u r e n e b S i dasturdeba Zirebi: megr.
barg- / berg- `Toxi~, barg-un-s `Toxnis~; barg-u-a `Toxna~,
o-barg-al-i `samarglavi, gasaToxni~; berg-i `Toxi~; laz. berg-,
berg-um-s `Toxnis~; o-berg-u `Toxna~, berg-i `Toxi~; svan.
bŠrg-, li-bŠrg-e `Toxna~; bŠrg `Toxi~; xŸ-a-bŠrge `vToxni~.
qarTulSi Sesatyvisi Ziri jerjerobiT ar aris mikvleuli.
svanuri bŠrg-is kanonzomieri Sesatyvisia megr. barg-; zan.
berg- < barg- umlautis gziT. lazuris berg- zmnur formebSi
gaTanabrebis (unifikaciis) Sedegad aris miCneuli (T. gamyre-
liZe, g. maWavariani, 1965; h. fenrixi, z. sarjvelaZe, 2000).
naxur enebSi gvxvdeba `weraqvis~ mniSvnelobiT:
bacb. brag, CaCn. berg (z„oq berg `Caxmaxi weraqvi~), ing. (øSqa
barg `rkinis weraqvi~).
bacb. brag < barg-isagan (m. Cuxua, 2008).
`Toxi~ naxur enebSi sxva leqsemebiTaa warmodgenili: CaCn.
cel, meTig, gam, øsTa; ing. cel, guvnaS derg; bacb. Tox.
erTi mxriv, `Toxisa~ da, meore mxriv, `weraqvisaTvis~ gan-
sxvavebuli leqsikuri erTeulebis warmoCena naxur enebSi meo-
64
reuli unda iyos: amosavalSi berg, barg (> brag) leqsemebi
unda gvqonoda rogorc `Toxis~, ise `weraqvis~ mniSvnelobiT,
Sdr. somx. Բրիչ (brič) `saTxreli iaraRi~ (hr. aWariani, 1971);
Բրիչ (brič) 1. `weraqvi~, 2. `Toxi~ (a. Raribiani, e. ter-minasia-
ni, m. gevorgiani, 1947).
CaCnursa da inguSurSi (resp. naxur enebSi) SemdgomSi mo-
mxdara semantikis daviwroeba: berg, barg-s, romlebic erTdro-
ulad aRniSnavdnen ` w e r a q v s a~ da ` T o x s~, SemorCenia
mxolod `weraqvis~ mniSvneloba, `Toxi~ ki sxva leqsemebiT
warmoCenila.
2. dud- fuZes adastureben leqsemebSi: qarT. dud-, dud-i
`qaTmis bibilo~, `Txemi~; zan. dud-i `Tavi~, `kefa~, `saTave~;
svan. dud-ul `ZuZusTavi~ (arn. Ciqobava, g. klimovi); CaCn.
TéTa `qala~; ing. TiTi < TéTi (id). bacburSi Sesatyvisi fuZe
dakargulad miiCneva (m. Cuxua, 2008).
SesaZlebelia, dud- (`Tavi~) fuZe SemorCenili iyos bacb.
dudax `weRan~ zmnisarTSi. dud-a-x dud-idan nawarmoebi x seg-
mentiani formaa. dudax-isaTvis amosavali mniSvneloba unda
yofiliyo `Tavidan, dasawyisidan, adre, win~, Sdr. qarT. Tav-
idan, megr. dud-iSe `Tavidan, dasawyisSi~.
aseTi semantikac (Tavidan, dasawyisidan, adre, win) unda
hqonoda agreTve dud `Tavi~ martiv saxels, romlisaganac aris
nawarmoebi zmnisarTi dudax. Sdr. naxuri enebis dud-is (`Ta-
vi~) sinonimebis qorT™, qorTa (`Tavi~) mniSvneloba Sesityveba-
Si: bac. xin qorT™ da CaCn.-ing. xin qorTa `mdinaris saTave, da-
sawyisi~ (a. macievi, 1961; z. malsagovi, 1968). Sdr. agreTve
qarT. Tavi `pirvelis, dasawyisis, winas~ mniSvnelobiT (saba;
qegl; i. abulaZe, 1973).
65
medea saRliani
ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ
ÆÌÍÀÈÀ ÃÄ×ÄØÔÖÒÏÁÀ ÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÊÏÍÊÒÄÔÖËÉ ÄÍÉÓ ÆÌÍÉÓÀÈÅÉÓ
ÃÀÌÀáÀÓÉÀÈÄÁÄËÉ ÊÀÔÄÂÏÒÉÄÁÉÓ ÌÉáÄÃÅÉÈ ÌÒÀÅÀË ÄÍÀÛÉ ÀÙÉÍÉÛÍÄÁÀ.
ÝáÀÃÉÀ, ÀÌ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÒÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ßÀÒÌÏÀÃÂÄÍÓ ÂÀÌÏÍÀÊËÉÓÓ.
1976 ßËÀÌÃÄ ÄÓ ÓÀÊÉÈáÉ, ÒÏÂÏÒÝ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀ-
ÔÖÒÉÃÀÍÀÀ ÝÍÏÁÉËÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀÂÀÍÉ ÀÒ
ÚÏ×ÉËÀ. ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÃÌÉ ÌÉÞÙÅÍÉË ÌÏÍÏ-
ÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÀØÅÓ ÌáÏËÏà ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ (ÌÉÓÉ ÔÄÒ-
ÌÉÍÏËÏÂÉÉÈ ÞÉÒÝÅÀËÄÁÀÃÉ) ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ÉØÅÄ ÝÀËÊÄ ÐÀÒÀÂÒÀ×Àà ÀØÅÓ
ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÒÀÌÃÄÍÉÌÄ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÉ ÆÌÍÉÓ (áÀÚÀ `ÚÀÅÓ, ÅÀÒÂÀ",
áÖÙæÀ/Ä `ÀØÅÓ", áÀÊÖ `ÖÍÃÀ", ÉÂÍóË `ÃÂÄÁÀ", áÀãÄÛ `ÂÀÅÓ, ÙÉÒÓ" ÃÀ
À. Û.) ×ÏÍÄÔÉÊÖÒ-ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÃÀáÀÓÉÀÈÄÁÀ. Ê. ÂÀÂÖÀÌ ÊÉ ÓÅÀÍÖÒ
ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÆÌÍÄÁÓ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÍÀÛÒÏÌÉ ÌÉÖÞÙÅÍÀ. ÌÀÍ ÓÅÀÍÖÒÉ
ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÐÉÒÏÁÉÈÀà ÏÒ ÃÉà ãÂÖ×Àà ÃÀÚÏ: ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ
ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ×ÖÞÄÌÏÍÀÝÅËÄ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ.
ÌÏÍÏÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÝÀËÊÄ ãÂÖ×ÀÃÀÀ ÂÀÌÏÚÏ×ÉËÉ ÃÀ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉÀ
ÀÅÔÏÒÉÓÄÖËÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÓ ÛÄÃÄÂÄÁÉ ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ _ ÀÃðÍ
(Ì'óÃðÍ `ÒÀ ÉØÍÀ"...), áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêà `ÈØÅÀ", ÒÏÌÄËÈÀ
ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ, Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÈØÌÉÈ, ÉÌÃÄÍÀÃ ÌÝÉÒÄÀ, ÒÏÌ ÛÄÉÞËÄÁÀ
ÖáÄÒáÖËÉÝ ÊÉ ÉÚÏÓ ÌÀÈÉ ÝÀËÊÄ ÂÀÌÏÚÏ×À, ÌÀÂÒÀÌ ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÉÓÉÍÉ
ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ÀÒÉÀÍ ÞÉÒÉÈÀà ÈÀÅÄÁÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÓáÅÀ
ÆÌÍÄÁÉÓÂÀÍ, ÀÌÉÔÏÌ ÛÄÓÀÞËÄÁËÀà ÈÅËÉÓ ÌÀÈ ÝÀËÊÄ ÂÀÍáÉËÅÀÓ. ÀÌ
ÆÌÍÄÁÓ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀÈ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÃÒÏÉÓ ×ÏÒÌÄÁÉ ÃÀ ÉÓÄÈÉ ÛÈÀ-
ÁÄàÃÉËÄÁÀ ÉØÌÍÄÁÀ, ÒÏÌ ÈÉÈØÏÓ ÀÒÝ ÉÂÒÞÍÏÁÀ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ
ÒÉÈÉÌÄ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀ.
ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ ÓßÏÒÄà ÀÌ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ ÂÅÄØÍÄÁÀ ÓÀÖÁÀÒÉ,
ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ЬÅÄÍÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÈ, ÓÀÊÌÀÏÃ ÃÉÃÉÀ,
ÃÀ, ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ ÓÔÒÖØÔÖÒÖËÉ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÄÁÉÈ ÂÀÌÏÉÒЬÄÅÀ.
ÓÀÅÄËÄ ÐÉÒÏÁÄÁÛÉ ÜÅÄÍ ÃÀÅÀ×ÉØÓÉÒÄÈ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÉÓÄÈÉ ÃÄ×ÄØ-
ÔÖÒÉ ÆÌÍÀ, ÒÏÌÄËÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀ ÃÙÄÌÃÄ ÀÒÓÄÁÖË ÀÒÝ ÄÒÈ ÐÖÁ-
ËÉÊÀÝÉÀÛÉ ÀÒ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÀ ÃÀ, ÀÌÃÄÍÀÃ, ÌÀÈÉ ÀÙßÄÒÀ ÃÀ ÊÏÍ-
66
ÊÒÄÔÖËÉ ÀÍÀËÉÆÉ ÞÀËÆÄ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÍÀà ÂÅÄÓÀáÄÁÀ.
ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÀÍÖ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒ ÆÌÍÀà ÌÉÉÜÍÄÅÀ
ÚÏÅÄËÉ ÐÉÒÍÀÊËÉ, ÒÉÝáÅÍÀÊËÉ, ÃÒÏÍÀÊËÉ, ÂÅÀÒÍÀÊËÉ ÃÀ ØÝÄ-
ÅÀÍÀÊËÉ ÆÌÍÀ. ÁÖÍÄÁÒÉÅÉÀ, ÒÏÌ ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÌÄÔÀÃ
ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉÀ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖË ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÈÀ ÂÀÍÅÉ-
ÈÀÒÄÁÉÓ ÉÓÔÏÒÉÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓÀÈÅÉÓ, ÈÖÌÝÀ ÒÈÖËÉÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ
ÁÖÍÄÁÉÃÀÍ ÂÀÌÏÌÃÉÍÀÒÄ.
ÖÍÃÀ ÉÈØÅÀÓ ÉÓÉÝ, ÒÏÌ ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÝÍÏÁÉË
ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÍÀÛÒÏÌÄÁÛÉ ÞÉÒÉÈÀÃÀà ÀÙßÄÒÉÈÉ áÀÓÉÀÈÉÓÀÀ, ÈÖÌÝÀ,
ÒÏÂÏÒÝ ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ ÀÙÍÉÛÍÀÅÓ: `ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓ
ÚÏÅÄËÌáÒÉÅ ÀÙßÄÒÀÓ ÂÀÒÊÅÄÖËÉ ßÅËÉËÉÓ ÛÄÔÀÍÀ ÄÅÀËÄÁÀ". Å×ÉØ-
ÒÏÁÈ, ÜÅÄÍÉ ÍÀÛÒÏÌÉÝ ÂÀÒÊÅÄÖË ßÅËÉËÓ ÛÄÉÔÀÍÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ
ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓÀ ÃÀ ÉÓÔÏÒÉÖËÉ ÂÀÍÅÉÈÀÒÄÁÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀØÌÄÛÉ.
ÝÍÏÁÉË ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÊÅÀËÃÀÊÅÀË ÜÅÄÍÝ ÀÙÍÉÛÍÖË ÍÀÛÒÏÌÛÉ ßÉÍÀ
ÐËÀÍÆÄ ßÀÌÏÅßÄÅÈ ÃÒÏÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÙßÄÒÀÓ ÃÀ ÌÀÈ ÊÏÍÊÒÄÔÖË
ÀÍÀËÉÆÓ, ÈÖÌÝÀ ÛÄÞËÄÁÉÓÃÀÂÅÀÒÀà ÚÖÒÀÃÙÄÁÀ ÉØÍÄÁÀ ÂÀÌÀáÅÉËÄÁÖËÉ
ÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÓÀÀÍÀËÉÆÏ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÉÓ ßÀÒÌÏÌÀÅËÏÁÀÆÄÝ.
ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÒÀÅËÄÓÏÁÀÓ, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÀÃÅÉËÀÃ ÛÄÖÞËÉÀ
ÂÀÌÏáÀÔÏÓ ÚÅÄËÀ ÃÒÏ-ÊÉËÏÓ ×ÏÒÌÀ ÉÓÄ, ÒÏÌ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÓ ÝÅËÉËÄÁÀ
ÀÒ ÌÏÖÅÉÃÄÓ, ÈÖÌÝÀ ÆÌÍÀÈÀ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉ ÍÀßÉËÉ ÀÌÉÓ ÛÄÓÀÞ-
ËÄÁËÏÁÀÓ ÌÏÊËÄÁÖËÉÀ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÄÁÓ ÄÒÈ ÀÍ ÏÒ ÃÒÏ-ÊÉËÏÆÄ ÌÄÔÉ
ÓÀÄÒÈÏÃ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀ ÃÀ ÈÖ ÌÏÄÐÏÅÄÁÀÈ ÃÀÌÀÔÄÁÉÈ ÒÏÌÄËÉÌÄ ÃÒÏ,
×ÖÞÄ ÓÀÈÀÍÀÃÏ ÝÅËÉËÄÁÀÓ ÂÀÍÉÝÃÉÓ (ÉÅ. ØÀÅÈÀÒÀÞÄ). ÝÍÏÁÉËÉ
ÌÄÝÍÉÄÒÉÓ ÀÌ ÃÄÁÖËÄÁÀÓ ÄßÉÍÀÀÙÌÃÄÂÄÁÀ ÓßÏÒÄà Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÌÉÄÒ
ÓÀÀÍÀËÉÆÏà ÆÄÌÏÈ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÓÅÀÍÖÒÉ ÓÀÌÉÏÃÄ ÆÌÍÀ (Ì'óÃðÍ `ÒÀ
ÉØÍÀ", áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêà `ÈØÅÀ") ÃÀ ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ
ÃÉÀËÄØÔÄÁÓÀ ÃÀ ÊÉËÏÊÀÅÄÁÛÉ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÉ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÃÄ×ÄØÔÖÒÉ
ÆÌÍÖÒÉ ×ÏÒÌÀ (ÌÀÂ.: ÁØ. áÄÌÆÀÒÀË `ÒÀÉÌÄ ÃÀÀÅÀÃÄÁÉÓ (ÌÀÂ. ÂÒÉÐÉÓ...)
ÃÀßÚÄÁÀ, ÃÀÓÀßÚÉÓÉ", ÜÏË. áÄÊêÍêË `ÀÅÀÃÌÚÏ×ÏÁÀ ÄßÚÄÁÀ, ÄÍÉÛÍÄÁÀ",
ÁØ. áÄäðÍÉ `ÂÀÄÌÔÚÖÍÄÁÀ", ÁØ. ÄÓÚæËÄÜÍÄ, `ÄÓÄÝ ÉÔÚÅÉÓ ÒÀ", ÁØ. ÀÆÒéÍÄ
`ÃÒÏ ÂÀÚÀÅÓ, ÍÄËÀ ÌÏØÌÄÃÄÁÓ", ÜÏË. áÄßÚÒÄÁ `ÄãÖãÙÖÍÄÁÀ", ÁØ.
áÄÛÖÀË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ, ÂËÏÅÏÁÓ", ËáÌ. áÄÍÔÒÄË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ" ÃÀ À. Û.),
ÒÏÌËÄÁÉÝ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀÓ ÈÉÈØÏÓ ÀÒ
ÓÀàÉÒÏÄÁÄÍ.
67
 ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÀÀÍÀËÉÆÏà ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉË ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀÓ ÀÒ
ÄßÀÒÌÏÄÁÀ ÌÄÏÒÄ ÓÄÒÉÉÓ ÍÀÊÅÈÄÁÉ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÌÀÈÉ ÓÄÌÀÍÔÉÊÀ ÀÌÀÓ ÅÄÒ
ÉÂÖÄÁÓ, Ö×ÒÏ ÓßÏÒÀÃ, ÀÒ ÌÏÉÈáÏÅÓ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ×ÖÞÄßÀÒÌÏÄÁÉÓ
ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÉÓÀ ÃÀ ÃÒÏÍÀÊËÏÁÉÓ ÂÀÓÀÂÄÁÀà ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÌÏÌÄÍÔÉÓ
ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀÀ ÓÀàÉÒÏ, ÈÖÌÝÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÂÀÍ ÂÀÍÓáÅÀ-
ÅÄÁÉÈ, ÀÌ ÌÏÌÄÍÔÈÀ ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀ ÁÄÅÒÀà Ö×ÒÏ ÒÈÖËÉÀ ÞÅÄËÉ
ßÄÒÉËÏÁÉÈÉ ÞÄÂËÄÁÉÓ ÖØÏÍËÏÁÉÓ ÂÀÌÏ.
murman suxiSvili
kauzatiuri subieqtis funqciisaTvis
kauzativi qarTulSi gardamavali zmnis kategoriaa da mas
qmnis gardamavali arakauzatiuri da kauzatiuri formebis, ro-
gorc Zireuli da warmoqmnili formebis, dapirispireba; morfo-
logiurad warmoqmnili forma ganivrcoba saTanado afiqsebiT,
sintaqsurad _ valentobis matebiT (Tlis i s f i c a r s _ aT-
levinebs i s m a s f i c a r s, akeTebs i s s a q m e s _ akeTebi-
nebs i s m a s s a q m e s); arakauzatiur da kauzatiur formebs
Soris funqciur-semantikur gansxvavebas qmnis moqmedebis Camde-
ni piris gramatikuli statusi: arakauzatiur zmnebSi moqmede-
bis Camdeni, Semsrulebeli, Tavisi nebiT moqmedi subieqtia
(akeTebs i s s a q m e s ` SromiT rasme qmnis~...), kauzatiur
zmnebSi Semsrulebeli sxvisi (subieqtis) nebis karnaxiT, sxvisi
iniciativiT moqmedi iribi obieqtia: akeTebineb-s... avalebs
akeTos... `mose mamasaxliss da soflis msajulebs, rogorc un-
doda, ise atrialebda, rac TviTon surda, imas akeTebinebda~
(e. ninoS.).
ase rom, kauzaciis cnebis gansazRvraSi arsebiTia ara is,
rom subieqti moqmedebs pirdapir obieqtze iribi obieqtis me-
SveobiT, aramed is, rom iribi obieqti moqmedebs pirdapir
obieqtze subieqtis iniciativiT, misi mizeziT (g. maWavariani,
68
1988), e.i. kauzaciaSi Rirebulia is, rom subieqti iniciato-
ria da ara Semsrulebeli (T. gamyreliZe, z. kiknaZe, i. Saduri,
n. Sengelaia, 2003).
kauzatiuri zmnis subieqti, ZiriTadad moqmedebis maiZule-
beli da iniciatoria, Tumca, calkeul SemTxvevebSi, subieqti
SeiZleba moqmedebis Semsruleblad mogvevlinos, mag., Tu irib
obieqtad zmnaSi usulo (ra jgufis) saxelia warmodgenili,
iribi obieqtis, rogorc moqmedebis uSualo Semsruleblis
funqcia bundovani xdeba da moqmedebis Semsruleblad subieq-
ti gvevlineba, Sdr.: [setyva] xexils nayofs ayrevinebs (i. go-
geb.). moqmedebis Semsruleblad am konteqstSi ara iribi obi-
eqti (xexils), aramed subieqti (setyva) moiazreba.
faqtobriv masalas garkveuli koreqtivebi Seaqvs kauzati-
uri zmnebis subieqtisa da iribi obieqtis funqciaTa damkvid-
rebul ganmartebebSi; xSirad es formebi polisemiuria da
iribi obieqti SualobiTi kontaqtis formebSi yovelTvis ar
aris moqmedebis erTaderTi faqtobrivi Semsrulebeli. bevr
SemTxvevaSi mas Tanamonawiled subieqtic SeiZleba hyavdes. gan-
martebiT leqsikonSi a b a n i n e b s zmnasTan damowmebul wina-
dadebaSi a x a l g a z r d a dedas bebia Svelis da
b a v S v s a b a n i n e b s _ bebia (subieqti) Tanamonawilea dedis
mier (iribi obieqti) bavSvis (pird. obieqti) dabanis procesi-
sa. asea sxva SemTxvevebSic:
akidebinebs i s m a s t v i r T s orgvarad SeiZleba gaviaz-
roT: 1. i s (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) tvirTis
(pird. obieqti) akidebas, 2. i s (subieqti) sTxovs m a s (irib
obieqts), rom tvirTi (pird. obieqti) Tavad m a s (subieqts)
ahkidon.
amoayvaninebs i s m a s m a s. avadmyofs kibeze amoayvaninebs:
1. is (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) rom avadmyofi
(pird. obieqti) amoiyvanos, 2. is (subieqti) TviTon exmareba
m a s (irib obieqts) avadmyofis (pird. obieqti) amoyvanaSi.
SualobiTi kontaqtis formaTa saleqsikono ganmartebebSi
s u b i e q t i s a da i r i b i o b i e q t i s m i e r erToblivad gan-
69
xorcielebuli moqmedebebi dafiqsirebulia Svelis, exmareba,
SeaZlebinebs zmnaTa meSveobiT. niSandoblivia, rom moqmedebis
aseTi erToblivi, koleqtiuri Semsrulebeli ZiriTadad im
zmnebTan moiazreba, romlebic yofiT-sameurneo saqmianobas
asaxaven (amargvlinebs, aTibvinebs, ablandvinebs, aTuTqvinebs,
abmevinebs, abertyvinebs, aToxninebs, agrexinebs da a.S.).
warmogidgenT saTanado masalas qeglis mixedviT:
abertyvineb-s... avalebs bertyos; b e r t y v a S i S v e l i s.
xaliCas abertyvinebs. kakals abertyvinebs.
aTesvineb-s... avalebs Tesos, T e s v a S i e x m a r e b a. si-
minds aTesvinebs, _ purs aTesvinebs.
aToxnineb-s... avalebs Toxnos; T o x n a S i e x m a r e b a.
akafvineb-s... avalebs kafos, S v e l i s k a f v a S i. tyes
akafvinebs.
amargvlineb-s... avalebs an S v e l i s m a r g l o s. bostans
amargvlinebs...
Tedo uTurgaiZe
`xanmetobisa~ da `haemetobis~ qronologiuri
mimarTebisaTvis
qarTuli enis Tanamedrove dialeqtebi S2-isa da O3-is mar-
kirebis mixedviT uklebliv Zveli qarTulis bolo periodis
(IX, X ss.) memkvidre arian. am pirTa saziaro {h-} morfemis
alomorfTa ganawileba sqematurad ase daxasiaTdeba Zveli qar-
Tulis am monakveTSi:
{h-} _ /h-/  /s-/
/S-/. es niSnavs, rom {h-}-s winaenismieri
TanxmovnebiT dawyebul zmnur fuZeTa win gauCnda am Tanxmo-
vanTa homorganuli da aseve yru /s-/ varianti. am periodSi Si-
70
Sina afrikatTa win /h-/-s da /s/-s xmareba Cveulebrivia (dahyir-
da // dasWirda... hjobdis // sjobdis...), rac imas niSnavs, rom
{h-}-s alomorfTa asimilaciaSi homogenurobis principi (SWams,
daSjerdis...) gvian Semosula.
rasac aGniSnuli sqema gamoxatavs, Tanamedrove qarTuli
dialeqtebis sastarto viTarebas asaxavs. Tanamedrove viTare-
bis mixedviT ki Cans, rom Camoyalibda dialeqtTa ori jgufi:
I ekuTvnis aGmosavleT saqarTvelodan moxeuri, xevsuruli da
TuSuri, xolo dasavleT saqarTvelodan _ yvela dialeqti
klarjulis CaTvliT. am jgufSi S2-isa da O3-is {h-}-s cvlile-
bas iwveven zmnur fuZeTa dasawyisi Tanxmovnebi homorganulo-
bisa da homogenurobis principebiT, ramac mogvca /s-//z-//S-/
/J-//x-//G-/ alomorfebi. am jgufSi asimilaciis principebi
araTanabrad muSaobs, ase magaliTad, xevsurulisa da TuSuris
garda, /J-/ alomorfi sxvagan ar daufiqsirebiaT dGemde. vari-
antTa gaCenis principebiT /J-/ sxva dialeqtebSi virtualurad
CaiTvleba.
II jgufSi, garda qarTlurisa da kaxurisa, Sedian maTi ga-
vlenis qveS myofi dialeqtebi: fSauri, mTiuluri, gudamayru-
li, mesxuri, javaxuri, ingilouri da fereidnuli. am dialeq-
tebSi amosavali {h-}-s variantebi iqmneba V–C poziciaSi, sadac
arsebiTi gavlena ekuTvnis piris niSnis win mdgom xmovans
(zmniswinis an winmdgomi sityvis damaboloebel xmovans); ga-
vlenis Sedegad xdeba /h-/ da /s-/ variantTa /-/-d gardaqmna ga-
rkveuli niuansebiT, rac fuZiseul Tanxmovnebs miewereba.
I jgufSi gamosayofia xevsuruli da TuSuri, romlebSic
homorganulobisa da homogenurobis asimilaciuri principebi
bolomdea daculi, rasac Sedegad mohyva /h-/ alomorfis sru-
li gaqroba am dialeqtebSi. zemoT warmodgenili sqema S2-isa
da O3-is {h-}-s morfemis alomorfTa distribuciisa da dia-
leqtebSi istoriis gaTvaliswinebiT iGebs aseT saxes:

nulovani alomorfi xmovanTa win Zveli qarTulis bolo periodSivea
ganmtkicebuli.
71
 {h-} (IX, X ss.)
*{h-} _ /s-//S-//J-//x-//G-/.
Tu gaviTvaliswinebT genetikur safuZvelze damyarebul
enobriv movlenaTa ganmeoradobas, aGweril viTarebaTa mixed-
viT `xanmetobis~ wina periodSi arsebuli {h-} romelime dia-
leqtSi materialurad SeiZleba gamqraliyo da samwerlo enis
sayrdenad gaxdomis Semdeg x- prefiqsi homorganulobis prin-
cipze damyarebiT ganmtkicebuliyo S2-isa da O3-is niSnad; uf-
ro gvian ki, daaxloebiT VII s. Semdeg, dialeqti, romelsac
SemorCa `xanmetobis~ droze adreuli h- niSani, gamxdara sa-
mwerlo enis sayrdeni da swored es niSani iqca Zveli qarTu-
lis bolo periodis (IX-X saukuneebis) niSnad S2-isa da O3-is-
Tvis. amave periodis farglebSi daiwyo misi variantebis
warmoqmna homorganuloba-homogenurobis principebiT.
Cveni varaudis safuZvelia qarTuli enis genetikuri Tvise-
ba: {h} bgeras SeuZlia {x}-s mocema, piriqiT ki ara xdeba.
rostom fareuliZe
erTi Tandebulis Sesaxeb qisturSi
CeCnur saliteraturo enaSi tÁe `-ze~ Tandebuli daer-
Tvis arsebiTi saxelis micemiTi brunvis formas, romelic Se-
iZleba warmodgenili iyos rogorc sruli, ise e.w. `mokle~ sa-
xiTac. mokle forma igivea, rac saxelis II sabrunebeli fuZe,
romelsac mokvecili aqvs micemiTi brunvis niSani. II sabrunebe-
li fuZe xmovanze bolovdeba, romelic, Tavis mxriv, naTesaobi-
Ti brunvis niSnis xmovniTi nawilia. Sdr.:
sax. zÁezag `yvavili~
naT. zÁezag-an
72
mic. zÁezag-a-na (< zÁezag-an-na)
Tandebulis darTviT:
sruli forma: zÁezag-a-na tÁe
`mokle~ forma: zÁezag-a tÁe `yvavilze~...
tÁe Tandebuls jer kidev SenarCunebuli aqvs saxelis mniS-
vneloba. Sdr. tÁe `zedapiri~. maSasadame, igi jer kidev ar
aris Camoyalibebuli Tandebuli, amitom calke iwereba.
qisturSi Cveulebrivia saliteraturo enaSi zemoT ganxi-
luli formebi, magram maT gverdiT Camoyalibda axali varian-
ti, romelic, Cveni varaudiT, Semdegnairad aris Camoyalibebu-
li:
aRniSnuli Tandebuli qisturSi bolokidur poziciaSi
kargavs xmovniT nawils, TanxmovniTi nawili ki erwymis II sa-
brunebel fuZes. xmovnis momdevno poziciaSi ki igi mJRerdeba.
Sdr.:
gor-a-d (<gor-a-t <gor-a tÁe // <gor-a-na tÁe) `cxen-
ze~...
maSasadame, cnobili fonetikuri movlenebis Sedegad mivi-
ReT saliteraturo enisgan gansxvavebuli forma, sadac bolo-
kiduri -d Tanxmovani momdinareobs tÁe (qisturSi: ti//te)
Tandebulisagan.
-d-s dakarguli aqvs semantikuri kavSiri amosaval formas-
Tan, igi desemantizebulia da Camoyalibebul Tandebuls
warmoadgens, romelic Serwymulia fuZesTan.
garda amisa, ganxilulia is fonetikuri Taviseburebanic,
romlebic aRniSnuli Tandebulis darTvis Sedegad Tavs iCenen
mravlobiTSi. Sdr.: gor-a-S-T // gor-a-S-d (<goraSna tÁe)
`cxenebze~...
73
naTia foniava
CVC tipis abazur zmnur pirTa
fonemuri struqturisaTvis
moxsenebaSi ganvixilavT fonemaTa distribucias CVC ti-
pis abazur zmnur ZirebSi. masala moviZieT v. b. tugovis re-
daqciiT 1967 wels gamocemul `abazur-rusul leqsikonSi~. sa-
analizod aRebuli gvaqvs rogorc sakuTriv abazuri, ise nases-
xebi zmnuri erTeulebi.
abazur zmnur ZirebSi davadastureT CVC tipis 128 zmnu-
ri erTeuli, romlebic gadanawilebulia 12 qvemodelSi: CVF
(aba-kaJ-ra `erTad waqceva, davardna~), CVC (wak-ra `damalva,
miCqmalva raRacis~, `Sekreba, mogroveba~), CVS (wr-ra `yviri-
li~), CV (waÁ-zla-ra `bavSvad yofna~), FVC (saW-ra `mTlianad
dawva raRacis~), FVF (sas-ra `stumroba, stumrad yofna~), FVS
(l-ra `tansacmlis Cateva), SVS (Ä-lal-ra `monawileobis mi-
Reba raRacaSi~, `Sesvla xSir, sqel masaSi an erTgvari sagnebis
sixSireSi~), SVF (la-xa-ra `dabrmaveba, dabeceba~), SVC (lg-
xa-ra `monad qceva~), V (ala--ra `Rmuili, ymuili~, `ymui-
lis atexa~), VF (a-zla-ra `gvalva~).
CVC sturturaSi xmovanTagan yvelaze gavrcelebulia a
da . a dasturdeba 73 ZirSi,  - 51-Si, u warmodgenilia 2
zmnur erTeulSi, TiTo ZirSi gvxvdeba i da e xmovnebi. saana-
lizo struqturul tipSi o saerTod ar realizdeba.
garkveuli SezRudvebi axasiaTebs calkeul Tanxmovnebs:
TavkidurSi saerTod ar gvxvdeba v, T, t, aseve sada J fonema,
TiTo ZirSia Z, z, agreTve sada j da h fonemebi.
bolokidur poziciaSi 45 ZirSi ZirSi realizebulia spi-
rantebi, 44-Si _ xSulebi da afrikatebi, 34-Si _ sonorebi,
5-Si _ sonantebi.
Tavkidur poziciaSi yvelaze metad gavrcelebulia xSule-
bi (64 Ziri), spirantebi (41 Ziri), sonorebi (9 Ziri), sonan-
74
tebi (4 Ziri).
CVC struqturaSi ar Segvxvedria xmovniT gaTiSuli iseTi
mimdevrobebi, romelTa Tavkidursa da bolokidur poziciaSi
iqneboda erTi da imave rigis Tanxmovnebi (SezRudva ar vrcel-
deba erTi da imave rigis identur Tanxmovnebze). mag.: bVb da-
saSvebia, magram akrZalulia bVf, bVp, fVb, fVp a.S. zemoTqmu-
li vrceldeba nebismieri rigis Tanxmovanze, maTi palatalize-
buli, geminirebuli da labializebuli saxeobebis CaTvliT.
erTi Zireuli morfemis farglebSi anlautsa da auslaut-
Si sisina da SiSina afrikatebTan erTad ZirSi ar dasturdeba
sisina da SiSina spirantebi: z, s, J, S. abazurSi dasaxelebuli
wesebi daculia ugamonaklisod.
amrigad, abazur zmnur ZirebSi CVC struqtura sakmaod
gavrcelebulia. ZirTa nawili saxeluri warmoSobisaa, amave
dros miRebulia CVCV modelis reduqciiT (CVC < CVCV):
(may-xa-ra `gaZliereba~ (Sdr. may `Zlieri~). aRsaniSnavia, rom
saanalizo modelSi TanxmovanTa distribucia anlautsa da
auslautSi msgavsia sxva iberiul-kavkasiuri enebis amave mo-
delSi fonemaTa distribuciisa (afxazuri, qarTuli, bacburi,
Tabasaranuli, lezgiuri).
medea Rlonti
drois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebi
kacobriobas dRemde amwyvdevs CixSi maradisobisa da sa-
zogadod drois paradoqsuli bunebis Zieba: ra aris maradiso-
ba da ra aris dro? ra ganasxvavebs da ra aerTianebs am or
odenobas _ uZraoba-moZraoba, xangrZlivoba-xanmokleoba Tu
ucvleloba-cvlileba da a.S.?
demiurgisgan Seqmnil samyaroSi dro, platonis TeoriiT,
75
aris moZravi, maradmimdinare (maradmedini) xateba, erTgvari ana-
logiuri proeqcia uZravi da ucvleli maradisobisa, rac gacxa-
debulia amqveyniur saganTa da movlenaTa arsebobiT, maTi moZra-
obiTa da cvalebadobiT; xolo maradisoba aris maradi, waruva-
li awmyo, romelic gamoixateba erTaderTi atributiT _ `aris~.
sakuTriv dro ki verasodes iqneba pirwmindad awmyo, aramed gan-
wilulia warsul drod _ `iyo~, da momaval drod _ `iqneba~.
maradisobisa da drois srulyofil, WeSmarit definicias
sagangebod eZiebs netari avgustine, romlis ganmartebiT,
RmerTma dro samyarosTan erTad Seqmna (`samyaro Seiqmna ara
droSi, aramed drosTan erTad, raTa gviCvenos, rogor gadadis
ucvleli da uZravi maradisoba wamiTi-wamad cvalebadsa da mo-
Zrav droSi~). maSasadame _ dro RvTis mier qmnil samyaroSi
qmnilebaa, ganwiluli warsulad, awmyod da momavlad, ro-
melTagan: momavali jer ar arsebobs, warsuli ukve ar arse-
bobs, xolo awmyo myisierad miedineba.
sayuradReboa netari avgustines mier warmodgenili kvali-
fikacia Sesaqmiseuli drois saxeebisa. wmida mamis rwmeniT, ar
arsebobs sakuTriv sami dro _ warsuli, awmyo da momavali,
aramed: `aris sami dro: awmyo warsulisa, awmyo awmyosi da aw-
myo momavlisa. awmyo warsulisa maxsovrobaa, awmyo awmyosi _
uSualo Wvreta, xolo awmyo momavlisa _ molodini... warsu-
li da momavali mxolod awmyos saxiT arseboben~.
Sesaqmiseuli drois Tavisebureba, netari mamis ganmarte-
biT, is aris, rom dro arsobrivad subieqtivisturia, anu gan-
wiluli drois samive saxe adamianis cnobierebiTaa gansa-
zRvruli: `es sami dro mxolod Cvens sulSi arsebobs da sxva-
gan versad vxedavT maT... dro erTgvari ganfenilobaa sakuTriv
sulisa, radgan... martooden sulSi arsebobs sami dro _ sa-
myaro sulma `gaadroula~, _ daaskvnis netari mama da `sul-
Si~ gulisxmobs adamianis suls.
gramatikuli droc subieqtivisturia, vinaidan zmnis sami-
ve dro moubari adamianis TvalsazrisiT ganisazRvreba: grama-
tikuli dro zmnis formaa, romelic `gviCvenebs moqmedebis mo-
76
mentis Sefardebas ubnobis (anu laparakis) momentTan: awmyo
drois SemTxvevaSi `gvaqvs erT-drouloba, anu erT-Jamieroba
ubnobisa da moqmedebisa... meore da mesame SemTxvevaSi ki ubno-
bis momenti da moqmedebis momenti sxvadasxvaa fizikurad~
(ak. SaniZe).
zmnis gramatikul dros aigiveben zmnis kilosTan, aseve _
mwkrivTan (n. mari, arn. Ciqobava, s. xundaZe). ak. SaniZis azriT,
miuRebelia zmnis kategoriaTa aRreva, `gramatikuli dro SeiZ-
leba mxolod sami iyos: exlandeli, warsuli da momavali~.
zmnis droisa da zmnis mwkrivTa formebis urTierTmimar-
Tebis TvalsazrisiT, yuradRebas ipyrobs is faqti, rom sakuT-
riv axlandeli dro zmnis mwkrivTagan mxolod erTi - awmyos
mwkrivis formiT gamoixateba, xolo warsuli da momavali
drois gamoxatva danarCen mwkrivebzea gadanawilebuli. asea
qarTulSi da msoflios yvela enaSi. amas xels ar uSlis Zv.
qarT. awmyos xolmeobiTis mwkrivis arseboba, romelic aris
ara `meore awmyo~, aramed mravalgzisobis kategoriiT `da-
tvirTuli~ awmyos mwkrivis forma, Sdr.: am mwkrivis nakluli
uRlileba (mxolod me-3 piris saxiT) da, meore mxriv, `var-i,
xar-i, ar-i-s~ tipis xolmeobiTis paraleluri arseboba Zvel
qarTulSi.
vfiqrobT, zmnis gramatikuli drois gamoxatvis amgvari
TaviseburebiT aRibeWdeba Sesaqmiseuli drois zemoT warmoCe-
nili kvalifikacia: `warsuli da momavali mxolod awmyos sa-
xiT arseboben~ _ imis gaTvaliswinebiT, rom zmnis yvela mwkri-
vis formisaTvis amosavali, saboloo jamSi, awmyos mwkrivia.
77
nato SavreSiani
ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÒÉÝáÅÛÉ
ÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ
ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒÉ ÄÍÄÁÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÓÈÀÍ
ÄÒÈÀà ÛÄÓÉÔÚÅÄÁÀÓ ØÌÍÉÓ ÚÅÄËÀ ÓÀáÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ: ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ,
ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉÒÉÀÍÉ, áÏËÏ ÏÁÉÄØÔÈÀÍ _ ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉ-
ÒÉÀÍÉ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ.
ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÂÀÃÌÏÉÝÄÓ ÅÉÍ ÃÀ ÒÀ
ãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÄÁÉÈ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉÓÀÃ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ
ÒÉÝáÅÛÉ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓ ÓÀÊÉÈáÓ ÓÀÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ, ÓßÏÒÄÃ,
ÅÉÍ ÃÀ ÒÀ ãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÈÀ ÛÄÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÉÓ ×ÏÍÆÄ ÂÀÍÉáÉËÀÅÄÍ.
ÀÌãÄÒÀà ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉËÄÁÈ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÈ ÂÀÌÏáÀÔÖ-
ËÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÓÉÍÔÀØÓÖÒ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÀÆÄ ÓÅÀ-
ÍÖÒÛÉ.
ÉÓÄÅÄ, ÒÏÂÏÒÝ ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÄÁÛÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÒÏÝÀ ØÅÄÌ-
ÃÄÁÀÒÄ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÓ ÓÀáÄËÉÀ, ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÉÓÀÓ ÌÒ.
ÒÉÝáÅÛÉ áÀÍ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÀ ÂÅÀØÅÓ, áÀÍ ÛÄÖÈÀÍáÌÄÁËÏÁÀ. Ö×ÒÏ ÌÄÔÉÝ,
ÄÒÈÍÀÉÒÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÄÁÉÝ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀÏÁÀÓ ÀÌÑÙÀÅÍÄÁÄÍ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉ-
ÓÀÃ, ÅáÅÃÄÁÉÈ ÀÓÄÈ ÐÀÒÀËÄËÖÒ ×ÏÒÌÄÁÓ:
ÈÏ×-ðÒ ÛÚÄÃÍÉ-á ÀÛÈÄ (ÓÅ. ÐÒÏÆ. ÔÄØÓÔ.,. 68,17) `ÈÏ×ÄÁÉ ÅÀÒ-
ÃÄÁÉÀÍ ÄÒÈ ÌáÀÒÄÓ"
ØÏÒßËÏÁÑÉ ÜÉÂÀÒ ÉÝÒÉÄËÉ ÈÏ×-ÀÒ (ËÛá.) `ØÏÒßÉËÉÓÀÓ ÚÏ-
ÅÄËÈÅÉÓ ÉÝËÄÁÀ (ÉÓÅÒÉÀÍ) ÈÏ×ÄÁÉ"
ÉßÀÒéÍÑÉ ØÏÒ-ÀË Ìê ËïÂ-á (ËÛá.) `ÉßÀÒÓ ÉØÉÈ ÓÀáËÄÁÉ ÀÒ ÃÂÀ-
ÍÀÍ"
ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ, ÀÓÄÅÄ, ÂÀÍáÉËÖËÉ ÉØÍÄÁÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉ
ÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍÓÀÆÙÅÒÖËÉ ÀØÔÀÍÔÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏ-
ÁÀ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÃÀÓÔÖÒ-
ÃÄÁÀ ÉÓÄÈÉ ÛÄÌÈáÅÄÅÄÁÉ, ÒÏÝÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉ ÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍ-
ÓÀÆÙÅÒÖËÉ ßÉÍÀÃÀÃÄÁÉÓ ÌÈÀÅÀÒÉ ßÄÅÒÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÌáÏËÏÁÉÈÛÉÝ ÛÄ-
ÂÅáÅÃÄÓ ÃÀ ÌÒÀÅËÏÁÉÈÛÉÝ.
78
eTer Sengelia
Tavsaburavi megrul-lazurSi
Tavsaburavi samoslis erT-erTi Semadgeneli nawilia. am
semantikur jgufSi SeiZleba gamoiyos qvejgufebi:
I. Tavsaburavis aRmniSvneli zogadi terminebi
megr. giorTumalar-i//dudiS-i giorTumalar-i `nebismieri sa-
xis Tavsaburavi~, laz. moTumale//moTvaluS-i//Ti(s)-moTvaluS-i//
moTumuS-i//Ti-moTvalon-i; laz. TiSTimale `Tavsafari~
II. Tavsaburavis saxeobani:
1) Tavsafari da misi saxeobani
megr. qica `leCaqi~; `mandili~; megr. leCeq-i//leqeC-i `leCa-
qi~, laz. laCaq-i; megr. caxorc-i//caxoc-i `Tavsafari~; `mandi-
li~; laz. Ti-mandilon-i//Ti-mendilon-i//mendil-i `mandili~;
megr.-laz. kasinka; megr. Raz-i `Salis msxvili ZafiT moqsovili
qalis Tavsaburavi~, `Razli~; laz. kaz-i `Tavsafari~; laz. xase
`Tavsafari erTgvari~. laz. xasa `Tavsafrad (wasakravad gamoi-
yeneboda)~.
2) Cixtikopi
megr. gagurjela//gargujela//gagurjla//gaurjela//gagurkla `gvir-
gvini; Cixtikopi, qalebis Tavsaburavi~; megr. kakular-i, kaku-
la `kavebi~; `kavebiani Cixta, laz. Tabla `Cixtikopi~
3) Tavmosasxami
megr. daraia `abreSumis Tavmosasxami~; megr. Sal-i `TavSa-
li, didi Tavsafari~, megr.-laz. TavSal-i.
4) Tavsafari daniSnulebis mixedviT
a) sapatarZlo
megr.-laz. fata; laz. feCe `fata~; laz. duaR-i `patarZlis
Tavsaburavi~.
b) samgloviaro
megr. omorgualo//samorgualo qica `samgloviaro~; megr.
79
CxviCxvel-i qica `Semouqobavi Tavsafari~; laz. mgaaS-i (moTva-
luS-i) `samgloviaro (zedmiw. tirilis) Tavsafari~.
g) yelze mosaxvevi
megr. Sarf-i, laz. Sarф-i `Sarfi~; megr.-laz. kaSn-i `kaSne~.
d) pirbade
laz. kavux-i, kauxa `Zveleburi Tavsaburavi; safarveli,
garsi~; laz. azma//aazma `saxis safari~; laz. Cadr-i `Cadri~;
laz. kaz-i `pirbade~; laz. Raz-i `pirbade~.
4) Tavsafari formis mixedviT
megr. sumkunTxur-i `samkuTxa~; megr. oTxkunTxur-i `oTxkuTxa~
III. qudi
1) qudis saxeebi
megr.-laz. qud-i `qudi~ (yvela saxis qudi); megr. boxox-i//
boxoxia//boxoxiaS-i (buxariS-i) qud-i `boxoxi, buxris qudi,
cxvris tyavis qudi~, laz. boxox-i; megr. nabadiaS-i qud-i `nab-
dis qudi~; megr. tetiaS-i qud-i `tetiis qudi~; megr. Sonur-i
qud-i `svanuri qudi~.
megr. tatuc-i `fafanaki~; megr. fayu `qudi, Tavsaburavi~;
megr. boworia `grZelbewviani~; megr. WiliS-i qud-i `Wilobis
qudi~; megr.-laz. cilindr-i `cilindri~; megr. uSanka qud-i
`zamTris Tbili qudi~; laz. Sapka, Saфka, Safka, Savka `qudi~;
laz. фesi; laz. kalfaR-i `qudi, fafaxi~; laz. papax-i// fafax-i
`qudi~; megr. gurgin-i `gvirgvini~.
2) yabalaxi da misi saxeebi
megr. baSlayu//baSlayv-i//baSla‡//baSa‡u `yabalaxi, baS-
layvi~, laz. baSlu//baSluR-i 1) `yabalaxi~, `erovnuli lazuri
Tavsaburavi~. 2) baSluR-i `sacolis daniSvnis dros gaRebuli
saCuqari, qrTami qalis mSoblebisaTvis~; megr. Wyvintian-i ya-
balax-i.
3) qudi daniSnulebis mixedviT
megr. oCxanie//saCxanio//CxanaS-i qud-i `mzis qudi~; laz.
mJuaS-i qud-i//mJoraS-i qud-i `mzis qudi~; laz. foTe _
mJuaSi qudi `mzis qudi~.
80
IV. Tavsaburavis nawilebi
1) sakuTriv nawilebi
megr. wkvet-i//wkvent-i `wvero, wveri~;
megr. qudiS-i ‡uj-i `qudis yuri~, laz. qudis kukut-i;
megr. CxviCxv-i `foCi~.
2) mosarTavebi
megr. yruJao//kruJao `maqmani~; megr. foCv-i `foCi~; laz.
mful- `Rili~; megr. Zia `mZivi~, laz. mon-i.
vaJa Sengelia
fragmentebi mogonebidan akademikos
arnold Ciqobavaze. LI-LVII
LI. 1973 wlis ivnisSi baton arnolds vaxldi leningrad-
Si, sadac samecniero sesia `meSCaninovis sakiTxavebi~ unda ga-
marTuliyo...
gamgzavrebamde daaxloebiT ori kviriT adre qalbatonma
Tamar yiasaSvilma (arn. Ciqobavas meuRlem) damibara. miTxra:
`arnoldi leningrads unda gaemgzavros, sadac samecniero se-
siaSi miiRebs monawileobas, Tan iqaur klinikebSi gamokvlevebi
unda Caitaroso... adre me davyvebodi yvelgan, axla fizikuri
SesaZlebloba ara maqvs... Sen axalgazrda xar, Tan amJamad _
CvenTan erT-erTi yvelaze metad daaxloebuli adamiani, Cven-
Tvis bevrs akeTeb, SviliviT zrunav... kargi iqneba, Tu lenin-
gradSi gahyvebio~.
aviRe TviTmfrinavis bileTebi. b-ni arnoldis mZRolma iva-
nem aeroportSi wagviyvana...
LII. leningradSi sastumro `Camosul mecnierTa saxlSi~
davbinavdiT, xalturinis quCaze. nomeri oTxoTaxiani iyo (aka-
demikos v. struges yofili bina)...
81
 b-ma arnoldma Tanxa mTlianad TviTon gadaixada, aseve Tvi-
Ton ixdida aTi dRis ganmavlobaSi kvebisaTvis saWiro Tanxas...
roca Sevwuxdi, miTxra: TbilisSi Casvlis Semdeg gavswordeTo...
LIII. sadilad sastumros restoranSi davdiodiT... pirve-
lad rom mivediT (ar vici ratom), magidaze ludis boTlebi
elaga. marTali giTxraT, me, ludis moyvarul adamians Zalian
mesiamovna, magram b-ma arnoldma oficiants uTxra: eseni Cven
ar gvindao (bunebrivia, ver vityodi, datoveT-meTqi)... roca
sadili damTavrda, b-ma arnoldma danaxarji gadaixada, Tan zed
sakmao Tanxa daamata... amis Semdeg karebSi gvegebebodnen da
didi mowiwebiT migvacilebdnen magidamde, aqeTobisas ki kare-
bamde mogvyvebodnen...
LIV. sastumroSi rom vewyobodiT (nomeri dajavSnuli
iyo), administratorTan cnobili qarTveli literatori no-
dar alania davinaxe, mivesalme, movikiTxeT erTmaneTi. b-ma ar-
noldma miTxra: Tu adgili ar iqneba, CvenTan movideso
(rogorc zemoT aGvniSne, nomeri oTxoTaxiani iyo)...
meore dilas mirekaven nomerSi: Tqveni nacnobi qarTveli
wuxel cudad gaxda da saswrafod samxedro-samedicino akade-
miis klinikaSi waiyvaneso... Sevwuxdi. gavige, rom Zalian rTu-
li operacia gaukeTebiaT da reanimaciaSi wevs. maSinve wavedi.
mkurnali eqimi meubneba: mdgomareoba mZimea, magram aris Sansi,
rom gadarCeso... werili mivwere, gavamxneve (ar vicodi, rom
ugrZnoblad iyo). TbilisSi depeSebi gamovgzavne enaTmecniere-
bisa da literaturis institutebSi, rom ojaxisTvis Seetyobi-
nebinaT... sam dReSi n. alanias meuRle _ lili gogoxia da mi-
rian abulaZe Camovidnen...
roca b-ma arnoldma gaigo n. alanias mZime mdgomareobis
Sesaxeb, prof. m. xaxanaSvils (maSin is leningradSi muSaobda
akad. i. pavlovis laboratoriis xelmZRvanelad) sTxova, Tu
SesaZlebeli iqneboda, yuradReba mieqcia avadmyofisaTvis...
b-ma mixeilma gulTan miitana es Txovna, inaxula avadmyofi,
82
eqimebsac gaesaubra, da b-n nodars yuradReba ar mohklebia...
sabednierod, b-ni nodari sakmaod xangrZlivi mkurnalobis
Semdeg gamojanmrTelda.
sxvaTa Soris, TbilisSi b-n mixeilTan erTad gamovfrindiT...
LV. leningradSi nevis prospeqtze SemTxveviT Sevxvdi Cer-
qez mxatvars TiaucvaJ kats...
erTxelac, roca qalaqSi viyavi gasuli, T. kati mosula Cem
sanaxavad.
vbrundebi saxlSi. vxedav sufras usxedan b-ni arnoldi da
T. kati. b-ni arnoldi umaspinZldeba da Tan esaubreba. me rom mi-
vedi, gviTxra: axla me dagtovebT da Tqven gaagrZeleT saubario...
LVI. leningradSi yofnis dros b-ni arnoldi xSirad mi-
Svebda qalaqSi, raTa leningradis RirsSesaniSnaobebs gavcno-
bodi, dameTvalierebina ermitaJi...
LVII. TbilisSi dabrunebis Semdeg, roca Ciqobavebs vestum-
re, q-ma Tamarma gadmomca b-ni arnoldis naTqvami: vaJa iyo
mzrunveli, magram ara momabezrebelio... bunebrivia, Zalian me-
siamovna.
iza CantlaZe
qarTvelur enaTa etimologiur
leqsikonebSi gamorCenil fuZeTa
fonologiur-semantikuri analizi
winamdebare moxsenebaSi ganvagrZobT dRemde arsebul qar-
Tvelur enaTa etimologiur leqsikonebSi SemTxveviT Tu im
droisaTvis Sesabamisi masalis mouZieblobis gamo gamotove-
bul (gansakuTrebiT svanuri enis) ZirTa istoriul-SedarebiT
83
kvlevas, rasac seriozuli Sedegi moaqvs _ qarTul-zanuri er-
Tianobis epoqisaTvis aqamde savaraudo arqiformebi svanuri
ekvivalentis dadasturebis wyalobiT gadainacvleben xolme
SedarebiT ufro arqaul warsulSi, kerZod _ saerToqarTve-
luri fuZeenis doneze.
Cveni azriT, qarTveluri leqsikis istoriul-SedarebiTi
kvleva unda warimarTos sami ZiriTadi monacemis mixedviT:
1. fuZeenis diferencirebis Sedegad miRebul regularul
fonetikur kanonzomierebaTa amsaxveli qarTveluri leqsika;
2. sxva enaTagan fuZeenis an qarTul-zanuri erTianobis
epoqisTvis nasesxebi masala, romelic erT-erT qarTvelur ena-
Si mainc iZleva fonemaTSesatyvisobas;
3. fuZeenidan momdinare ZiriTadi leqsikuri fondis si-
tyvaTa Zirebi, romlebic yvela qarTvelur enaSi warmodgeni-
lia ucvleli saxiT da arsad moipoveba aranairi fonemaTSesa-
tyvisoba (mag. qarT. fol-i, megr. fol-o `Cliqi~, laz. fol-o
`fexi~, svan. fol `Cliqi~).
yvelaze arqauli Cans Zvel qarTul werilobiT ZeglebSi
(ukidures SemTxvevaSi sulxan-saba orbelianis leqsikonSi ma-
inc!) dadasturebul monacemebTan Sepirispirebuli svanuri da
megrul-lazuri ekvivalentebi.
irina CaCaniZe
Zvirfas TvalTa (`bivrili~ da `anTraki~)
tipologiuri definiciebi
Zvel qarTulSi mravali sityvaa Semosuli berZnulidan,
rac Sepirobebulia im mWidro politikuri, ekonomikuri da
kulturuli kontaqtebiT, qarTvel xalxs aTeulobiT saukunis
manZilze rom hqonda berZnebTan. cnobilia, rom bibliis uZve-
les TargmanebSi aisaxa swored is warmodgenebi, rac berZnebs
84
hqondaT Zvirfasi qvebis aRmniSvnel leqsemebTan dakavSirebiT.
Zvirfasi qva berili qarTul wyaroebSi cnobilia sxvadas-
xva saxelwodebiT: `berilosi~, `bivrili~, `bivriti~, `beri-
lioni~. bibliaSi igi `birvilionis~ saxelwodebiT aris
aRniSnuli. sulxan-saba orbeliani ganmartavs rogorc `zRvisa
da cisfer Tvals~. eqvTime TayaiSvilis cnobiT, vaxuStis geog-
rafiis xelnaweris arSiebze SeniSvnebi gaukeTebia daviT req-
tors, sadac is wers: `bivriti da bivrili erTi da igive ars~.
qarTul enaze mas metwilad bivrits an berilions uwodebdnen.
yvelaze adrindeli cnoba am mineralis Sesaxeb Semonaxu-
lia TxzulebaSi `cxovreba wmindisa ninosi~. wminda ninom mcxe-
TaSi naxa kerpi: `dga kaci erTi spilenZisa da tansa missa ecva
jaWv oqrosa da Cafxuti oqroჲsa da samxarni esxnes frcxilni
da bivriti~. `xolo masve dResa risxvisasa odes dascxra se-
tyua igi da qari sastiki, gamovida wminda nino kldisa misgan
napralsa da hpova Tuali igi bivriti (`qarTlis cxovreba~,
1942, 56).
epifane kviprelis `TvalTaჲSi~ es minerali `bivrionis~ _
`bivrilis~ saxelwodebiT aris aRniSnuli da daxasiaTebulia,
rogorc Rrubliseburi TeTri feris qva da wyaliviT gamWirva-
le, ufro muqi ameTvistoze da `uwmindes iakinTisa~, xolo mzis
sxivebis win iisfers an fetvis marcvlis elfers Rebulobs.
Tamar mefis sasaxleSi: `oqro-vercxlebriv, brwyinavs
cecxlebriv kedel-yureni, fiqliT Zerwilni, bivrilioni, lig-
virioni, urTierTobiT Soris STayrilni~. (i. SavTeli).
xelnawerTa wyaroebSi `bivriti ars qua spekali patiosani
oqrosferi da eluare aRreuli simwuaniTa... romelica ese
Tumca simwuaniTa TvisiTa hmsgavsebs samaragdosa, garna rome-
lica ars yviTeli feriTa, igi ars TviT ukeTesi bivriti~. io-
ane batoniSvilis `kalmasobis~ mixedviT: `bivrilioni ...agreTve
bivriti ewodebis ese qua ars sxuaTa ZvirfasTa quaTaSina aR-
ricxuli, myari da brwyinvale. feriT ars zRvis wylis feri
anu xoxbis yelis gina momwvanomomrqalo...da fasiTa
esworebis zurmuxtsa~.
85
 rusi leqsikografi mixeil dali Tavis leqsikonSi berils
igive akvamarins (Аквамарин) ganmartavs, rogorc `zRvis wylis
feris zurmuxtis erT-erT saxeobas~.
akvamarini ucxo sityvaTa leqsikonis mixedviT `molurjo-
mwvane feris Zvirfasi qvaa, bivrilis nairsaxeoba. igi laTinu-
ri warmoSobisaa (aqua marina) da `zRvis wyals~ aRniSnavs, xo-
lo berili ki berZnuli (bērillos).
granatis jgufis mineralebidan kacobrioba uZvelesi droi-
dan icnobs `anTraks~. leqsema berZnuli warmoSobisaa
(anthrakos _ naxSiri), romelic zogjer `laTinuri karbunku-
lis~ (karbunkulus) sinonimad gamoiyeneba, rac qarTulad nakver-
cxals niSnavs.
parizul xelnawerSi daculi Zveli da axali aRTqmis saki-
TxavebSi moxseniebulia anTraki: `viTarmca hmonebdiT oqro-
sa...anu anTraksa, gamoxatulsa xuroebiTa kacTaTa~.
sulxan-saba orbelianis leqsikonis mixedviT, anTraki `ese
Tuali nakuercxlis feria, Rame cecxlebr elavs, dia Zvirfa-
sia~. niko da daviT CubinaSvilebis ganmartebiT, `anTraki- na-
kvercxali, Tvali patiosani, cecxlisferi, анфракс, карбункул,
род чирья~.
mixeil dalis ganmartebiT: `karbunkuli (карбункул) grana-
tis saxeobis Zvirfasi qvaa~.
bibliaSi Zvirfasi qvebidan yvelaze xSirad anTrakia moxse-
niebuli. am leqsemis Sesaxeb cnoba `qarTlis cxovrebaSic~
gvaqvs: `... da viTarca uTxres sityua vaxtangisi, Seiwynara da
warsca gorgasals ZRueni Zlieri da mis Tana guirguini
anTrakiani da Jami dadves Sekrebisa~. anTraki xSirad aqvT mo-
xseniebuli Zvel qarTvel mwerlebsac (ioane sabanisZe, ioane
mtbevari, ioane SavTeli da sxva).
granatis sinonimi _ `anTraki~ qarTulSi ufro arqauli
formaa, vidre `iakinTi~. rogorc Cans `anTraki~ jer `iakinTma~
Secvala, Semdgom `iagundma~. xatebis, samkaulebisa da mziTvis
wignebSi mxolod `wiTeli iagundi~ gvxvdeba.
timoTe gabaSvilis `mimoslvaSi~ vkiTxulobT: `da vin ars,
romeli aRmoiWirvis viTarca ciskari. sada kidobani medabiriT
da kanTarodSi... nivTni da qvanica aTorni _ samaragde da
zmuri, iakinTe da tbazion _ gandgmul usaSuelod ganwmedi-
leb iCinebodes~.
sainteresod gvawvdis anTrakis Sesaxeb cnobas ioane bato-
niSvili `kalmasobaSi~: `anTraki berZnuli leqsia anФraks, ese
qua ars ZvirfasTa quaTa Soris Seracxil, xolo feriT ars
nakvercxlis msgavsi da amis gamo hswordebies saxeli ese
anФraks anu anTraki...ese Tuali ufrore bunebiT miewereba
wiTelsa iagundsa da fasiTa ars masTanve Seracxil~.
moxsenebaSi aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT ganxilulia
leqsemaTa tipologiuri definiciebi da masalad gamoyenebu-
lia sxvadasxva terminologiuri leqsikonis monacemebi.
merab Cuxua
saxeluri -iSeni daboloebis kvalifikaciisaTvis
lazur-megrulSi
zanurSi naTesaobiTi brunvis -iS formantiani yalibiT na-
warmoebi rTuli Sedgenilobis brunvaTa arseboba mkvlevarTa
umravlesobaSi didi xania, eWvs ar iwvevs. megrulisa da lazu-
ris mixedviT viTarebiTi brunvis uqonlobis gamo -iS
yalibian brunvaTa ricxvi gansxvavebulia. megrulSi sami adgi-
lobiTi brunva gvaqvs:
mimarTulebiTi xoj-iS-a `xarisken~
daSorebiTi xoj-iS-e `xarisgan~
daniSnulebiTi xoj-iS-o(T) `xarisTvis~
lazurSi ki _ ori:
mimarTulebiTi xoj-iS-a `xarisken~
daSorebiTi xoj-iS-e//xoj-iS-e(n) `xarisgan~

86 87
 lazuriseburi, oRond ufro garTulebuli, nar-iani daSo-
rebiTi dasturdeba samurzayanoulSi, sadac toponimebidan na-
warmoeb daSorebiTSi mxolod gal-iSeno `galidan, galisgan~
tipia gamefebuli.
msgavs situaciaSi specialur kvalifikacias iTxovs ro-
gorc lazurSi, ise, megrulSi -iS-en(i) daboloebiani forme-
bis arseboba, mxedvelobaSia Cqim-iSen(i) `Cemze, CemTvis~, emuS-
en(i) `masze, misTvis~, xoj-iSen(i) `xarze, xarisTvis~, gur-
iSen(i) `gulze, gulisTvis~ (Sdr. gur. gul-iza) da mravali
sxva, roca es -iSen(i) daboloeba erTnairad gamoiyeneba yvela
saxelSi, maT Soris nacvalsaxelebSic, romlebic, rogorc cno-
bilia, mimarTulebiT-daSorebiTSi -iS-a/-iS-e daboloebaTa na-
cvlad -da-a/d-e-s dairTavs, Sdr. Cqim-d-a `Cemken~, Cqim-d-e `Cem-
gan~; Sdr. mu-Seni `ratom, risTvis~, i-Seni `imisTvis, imitom~,
`mainc~...
yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, vaskvniT, rom -iS-en(i)
formantiani saxeobebi, aseve, warmoadgenen rTuli Sedgenilo-
bis brunvis formebs da unda Cadgnen naTesaobiTze dayrdno-
bil -iS yalibian rTuli Sedgenilobis brunvaTa rigSi, amito-
mac megrulSi gveqneba oTxi, xolo lazurSi sami nanaTesaobi-
Tari brunvis forma.
roena Úkadua
-óË..., -ÉëË... ÄËÄÌÄÍÔÉÀÍ ÆÌÍÀÈÀ ÌÏÒ×ÏÓÉÍÔÀØÓÖÒÉ
ÀÍÀËÉÆÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ
ÓÅÀÍÖÒÛÉ -óË / -êË / -ÀË, -ÉëË / -ОëË / -ÉÄË / -ÄË ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ
ÀØÔÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÛÉ ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÌÒÀÅÀËÂÆÉÓÏÁÀÓÀ ÃÀ ÏÁÉÄØÔÉÓ ÓÉÌ-
ÒÀÅËÄÆÄ ÌÉÖÈÉÈÄÁÄÍ.
ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ×ÖÍØÝÉÀ ÀØÅÈ ÌÀÈ ÂÀÒÃÀÖÅÀË ÆÌÍÄÁ-
ÛÉ. -óË..., -ÉëË... ×ÏÒÌÀÍÔÉÀÍÉ ÂÀÒÃÀÖÅÀËÄÁÉ ÌÉЬÍÄÖËÉÀ ÓÀÛÖÀËÉ
88
ÂÅÀÒÉÓ ÌÄÃÉÏ-ÀØÔÉÅÉÓÀ ÃÀ ÌÄÃÉÏ-ÐÀÓÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÀà (Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ,
ÊË. ÂÀÂÖÀ, Ì. ÓÖáÉÛÅÉËÉ...).
ÆÄÌÏÀÙÍÉÛÍÖËÉ ×ÏÒÌÀÍÔÄÁÉÀÍÉ ÆÌÍÖÒÉ ËÄØÓÄÌÄÁÉ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ
ÉÐÚÒÏÁÄÍ ÒÏÂÏÒÝ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÌÒÀÅÀË×ÄÒÏÅÍÄÁÉÈ
(ÉÍÂÒÄÓÉÅÉ: É-ÃÂ-óË `ÉØÒÏÁÀ" _ ÉÓ, ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÄË×ÄÒÉÈ: É-ÌÀÒ-óË
`ÌÆÀÃÏÁÓ" _ ÉÓ), ÉÓÄ ÌÀÓÈÀÍ ÃÀÊÀÅÛÉÒÄÁÖËÉ ÓÉÍÔÀØÓÖÒÉ ÊÏÍÓÔÒÖØ-
ÝÉÉÓ ÀÒÀÄÒÈÂÅÀÒÏÅÍÄÁÉÈ (É-ÛÃÒ-óË `ÈÀÌÀÛÏÁÓ" ÉÓ, ÁÖÒÈÉÓ É-ÛÃÒ-
óË ÁÖÒÈÓ ÈÀÌÀÛÏÁÓ (ÉÓ ÌÀÓ)).
ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÓÉÓÔÄÌÄÁÒÉÅÉ ÃÀÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÀ É- ÃÀ Ä-
ÐÒÄ×ÉØÓÉÀÍ ×ÏÒÌÄÁÓ ÛÏÒÉÓ (ÒÏÂÏÒÝ ÄÓ ÀÒÉÓ ÅÍÄÁÉÈÉÓ ÀÁÓÏËÖ-
ÔÖÒ ÃÀ ÒÄËÀÔÉÖÒ ×ÏÒÌÄÁÛÉ): É-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ `ÉØÀЬÄÁÀ ÓÀЬáÖÁ-
ÒÀÃ" _ ÉÓ _ á-Ä-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `{ÂÀ} ÄØÀЬÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-
ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ `áÖÌÒÏÁÓ, ÌÀÓáÒÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ
ÄãÀÓ `ÄáÖÌÒÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ `àÉÃÀÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-
ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `ÄàÉÃÀÅÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ.
ÌÏÒ×ÏÍÏËÏÂÉÖÒÉ ÌÏÃÄËÉ ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ ÆÌÍÄÁÉÓÈÅÉÓ ÀÓÄÈÉÀ:
ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + É áÌÏÅÀÍ ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...
ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓÈÅÉÓ ÂÅÄØÍÄÁÀ: ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + Ä áÌÏÅÀÍ
ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...
ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÙÍÉÛÍÖËÉ ÆÌÍÖÒÉ
ÓÔÒÖØÔÖÒÄÁÉÓ ÍÀßÉËÉ ÂÀÌÏáÀÔÀÅÓ Ä. ß. ÉÍÂÒÄÓÉÅÓ (ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÃÀ-
ßÚÄÁÀÓ), áÏËÏ ÍÀßÉËÉ ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÈ ÂÅÄÅËÉÍÄÁÀ, ÉÈÀÅ-
ÓÄÁÓ ÓÀÖÒÈÉÄÒÈÏ ÌÉÌÀÒÈÄÁÀÓÀÝ.
ÀÓÄÅÄ ÚÖÒÀÃÓÀÙÄÁÉÀ ÉÓ ÂÀÒÄÌÏÄÁÀÝ, ÒÏÌ ÒÏÂÏÒÝ ÀÁÓÏËÖÔÖ-
ÒÄÁÓ, ÉÓÄ ÒÄËÀÔÉÖÒÄÁÓ ÛÄÓÀÁÀÌÉÓ ÊÏÍÔÄØÓÔÄÁÛÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ЬÀÄÒÈÏÈ
ÏÁÉÄØÔÉ.
89
nineli WoxoneliZe
roWik- fuZis omonimuri calebis
warmomavlobisaTvis
roWiki1 sazrdeli, ulufa;
roWiki2 1. WikWiki; 2. sasiamovno laparaki
roWiki1
Zvel qarTulSi roWiki sazrdeli, ulufa, iSviaTad ,,gasam-
rjeloa“. micemad roWikisa maTa Jamsa С – micemad sazrdeli ma-
Ti Jamsa T‚ssa (DE, mT. 24, 45). misces sasyideli galatozTa
da xuroTa da roWiki maTi (O, I ezra, 5, 54). romelni mirewvi-
des me dRisa roWiksa (flkt. 147, 13) – i. abul.
Zvelsave qarTulSi gvxvdeba roWikisagan nawarmoebi for-
mac: uroWiko ,,uulufo“: Seayenes lomi erTi oc dRe oden
uroWikod (H – 341, 402).
Sua saukuneebis literaturul da samarTlis ZeglebSi
roWiki farTo gamoyenebis sityvaa mniSvnelobiT 1. ulufa,
sazrdeli; 2. jamagiri.
1. me ese mixarian, roWiks egzom didsa veRara sWameno (ami-
rand. 242, 1). erT dRes ar Txoves roWiki, arc sxva ram saTxo-
varia (vaxt. VI, 148, 717, 1). e, turfao, sanaƒao da roWikiano
mamaco (Sahname, III, 547, 21). erTsa kacsa dRiur egodeni ƒorci
hqonda roWikad, SimSilisa cecxlsa dauvsebdis (qil. 547, 25).
2. da mojamagirisas vawesebT esreT, raTa miecemodis mas
aRTqmuli roWiki Tvisi, ukeTu iqceodes keTilsulobiT da si-
marTliT (sam. daviT., 55, 7). ukeTu aqus penciaT, ese igi ro-
Wikad, maSin Semdgomad sikudilisa dedakacisa mis darCes qmar-
sa (sam. daviT., 60, 12). didebulni, viTar ƒamda, egre Semou-
ZRvnen da missa sakadrissa sraTa gardaqdines da roWikiTa da
roqiT uaRres umaspinZles (qil. 799, 31).
saba ganmartavs roWiki ,,ulufa sameufoTa gamosazrdeli,
90
Sjulieri mTavrobisa niWi“. d. CubinaSvili ki – roWi, roWiki
ulufa, jamagiri, sazrdo, sjulieri niWi mTavrobisagan. qeglSi
dasaxelebuli sityva miCneulia ukve Zveli qarTulis formad
da rogorc d. CubinaSvilTan, aqac or fonetikur variantzea
miTiTebuli roWi, roWiki ,,ulufa, sazrdo; qira, jamagiri“.
iSviaTad roWiki Tanamedrove samwerlo qarTulSic iCens
xolme Tavs. dRes vaWrob, xval CarCob, zeg berad roWikob (m.
leban.). mTargmnelman saWirod ar CaTvala exsenebina roWikoba-
ni (,,lit. saq.“).
roWiki dasturdeba moxeuris Semdeg frazeologizmSic:
roWikad ver wauvida saqme ,,saqme kargad, waRmarTianad ver
moewyo“ (mox. qavT.). aSkaraa, rom am SemTxvevaSi gamoyenebuli
roWiki gadataniT unda ukavSirdebodes Zvel qarTuliseul
mniSvnelobas sazrdeli, ulufa, ,,gasamrjelo“.
gamoTqmulia mosazreba, rom sityva rōčīk nawarmoebia si-
tyvisagan rōč ,,dRe“ (Zv. sp. Raučah-, av. Raočah-), ax. sp. rōz ,,dRe“;
rōčīk niSnavs ,,dRiurs“ (andronikaSvili, 367).
Cveni azriT ki roWiki saerTo qarTveluri sityva unda
iyos. igi dasturdeba rogorc svanurSi, ise megrulSi. roWiki
(-iS, -l bz., -al lSx.) ,,roWiki, sarCo, gasamrjelo“. al zaYa
roWiks R…aJar iTxœlnex (lSx.) – am wlis sarCos mamakacebi
iSovian (,,moiZebnian“) (svan. Tof., qald.).
roWik – roWiki, ulufa (svan. lipart.).
megrulSi ki dasaxelebuli sityva gadataniT unda iyos
gamoyenebuli: roWiki `umniSvnelo narCeni“. Tqa roWiki Zu – aq
roWiki (umniSvnelo narCeni) Zevs (megr. el.). roWiki roWiki;
wvrilmani. roWik-roWiki wvrilmani; wvril-wvrili ram, er-
Tgvari wvril-wvrili gadasaxadi; saroWiko sawvrilmano toma-
ra (megr. qob.).
mTiulurSi gvxvdeba zemodasaxelebuli roWikis omonimuri
cali roWiki2 mniSvnelobiT WikWiki. roWikobs WikWikebs (San.).
roWikobs 1. WikWikebs; 2. sasiamovnod laparakobs (mT. kaiS.).
Cveni azriT, sityva warmomavlobiT igive unda iyos rac
91
svanuri riW miTqma-moTqma raime saqmis garSemo (svan. lipart.).
riW (-iS, _ ) zs. gauTavebeli laparaki. imSsa riW j‰rx? (bz.).
– ra (risi) gauTavebeli laparaki gaqvT? 2. ayalmayali. riWiS
ligne (bq.) – ayalmayalis atexa (dayeneba). riWi-raWa (-WÁS, –) –
miTqma-moTqma; Woriknoba. Cu x‰ dax zuralŠls riWi-raWa
(lSx.) – qalebs miTqma- moTqma hqondaT. riWi-raWa nesg ubnr
(poez. 222) – Worikana (,,miTqma-moTqma“) Sua ubnebi (svan.
Tof., qald.).
А й с а И. Х а л и д о в
Осетинизмы в Вайнахских Языках
Приводимый у некоторых авторов, особенно у В. И. Абаева,
материал свидетельствует «о широте, объеме и значении осетино-
чечено-ингушских схождений», общее количество которых достигает
нескольких сотен. В. И. Абаев справедлив в интерпретации осетино-
вайнахских культурно-языковых связей, когда отмечает, что «ряд
лексических схождений ведет от чеченского прямо к осетинскому,
минуя ингушский» и «некоторые из этих схождений связывают
чеченский с западным дигорским диалектом осетинского языка, минуя
иронский». Однако автора интересуют, главным образом, схождения,
которые идут в большинстве из осетинского (аланского) языка. Вопрос
состоит лишь в том, действительно ли в вайнахских языках это является
лексическими заимствованиями из осетинского языка.
Всего В. И. Абаев приводит 216 схождений. Подавляющее
большинство – имена существительные; есть несколько примеров имен
прилагательных и глаголов.
Первое, что настораживает – это то, что в список включены
некоторые слова, обычно принадлежащие к основному словарному
фонду в любом языке: барам «мера, размер, величина» (ос. барäн
«мера»), бепиг «хлеб» (ос. баппа «хлеб»), бакъа (правильно: бекъа)
«жеребенок» (ос. бäх «лошадь»). Некоторые схождения сомнительны
уже потому, что звуко- и образоподражательные слова и междометия во
многих языках совпадают не потому, что связаны с заимствованиями, а
по причине совпадения, например, самих звуков и образов,
92
воспринимаемых носителями разных языков одинаково или почти
одинаково, поэтому образованные на основе звуко-образоподражаний
слова, как правило, очень часто совпадают во многих языках. В этой
связи трудно согласиться с тем, что чеч. чахчари / чухчари происходит
от ос. цыхцыр, цухцур. На этой основе, похоже, образуются и слова типа
чеч. туй «плевок» – ос. ту «плевок», чеч. къурд, инг. къург «глоток» –
ос. хъуртт. Трудно принять такие схождения, которые основаны на
совпадениях звучания форм или словообразовательных дериватов в
одном языке и словарных форм и непроизводных в другом языке, как
например, чеч. хьежар «смотреть, ждать» (на самом деле это масдар от
многократного глагола) и ос. диг. хезин «пасти, ждать». Отдельные
схождения не могут не вызывать сомнения уже потому, что слишком
различаются фонетически: чеч. тIулг «камень» – ос. дур/дор «камень»,
инг. гила «волчок» – ос. диг. кин «волчок», чеч. кхезарш «смородина» –
ос. хъäлäрдз , чеч. Iуьрг, инг. Iург «дыра» – ос. хуынкъ. К восходящим к
ос. фäрäз / фäрäзнä «средство, возможность» В. И. Абаев относит даже
чеч. парз, инг. парз «обязанность», хотя этимология этого слова иная.
Что касается многих схождений с дигорским диалектом (при отсутствии
таковых в иронском), – это отдельная проблема, исследование которой
фактически еще и не начато.
Небезынтересен и тот факт, что многие из рассмотренных 216 слов
отсутствуют в вышедшем позднее четырехтомном «Историко-
этимологическом словаре осетинского языка», составленном самим
В. И. Абаевым.
Показательна в контексте рассматриваемой проблемы попытка
В. И. Абаева обосновать фонетическую проницаемость ингушского
языка в связи с наличием в ингушском (и отсутствием в чеченском)
звука f. В. И. Абаев был не первым, выдвинувшим такое объяснение. В
свое время П. К. Услар объяснял появление f в ингушском языке
влиянием осетинского, придав этому факту такое значение, что счел
возможным заявить: «Наречие их (ингушей – А. Х.) образовалось под
сильным влиянием осетинского языка» (П. К. Услар. Этнография
Кавказа. Языкознание. II. Чеченский язык. Тифлис, 1888, с. 5). На
сегодняшний день это практически единственная озвучиваемая научная
версия появления f в ингушском языке. З. К. Мальсагов включил f в
таблицу звуков ингушского языка без комментариев относительно его
происхождения (З. К. Мальсагов. Грамматика ингушского языка.
Грозный, 1963, с. 5, 8-9) и в словаре там же приводит 31 слово со звуком
f. Не комментируется в этом плане f и авторами «Современного
ингушского языка» (Р. И. Ахриева, Ф. Г. Оздоева, Л. Д. Мальсагова, П.
Х. Бекова. ХIанзара гIалгIай мотт. Грозный, 1972, с. 50, 52). В. И. Абаев
уверен, что этот звук попал в ингушский язык вместе с заимствованиями
93
из осетинского языка. Возможно, пополнение звукового состава
ингушского языка губным щелевым глухим f (fu? «что?») и его
полумягким вариантом (fäldig «сказка») можно объяснить и так,
поскольку ближайшими соседями ингушей, в языке которых этот звук
есть и с которыми ингуши давно тесно контактируют, являются
индоевропейцы-осетины, а наличие f в других, уже родственных,
языках, носители которых находятся в более отдаленных областях, не
может быть более веским основанием для выдвижения иной, кроме
осетинской, версии. Однако реальность такого происхождения звука в
ингушском языке все же представляется сомнительной. Заимствование
одним языком из другого звука или фонемы должно происходить вместе
со словами, в структуру которых этот звук входит, и отдельно, вне
заимствований, никакой звук не может быть воспринят одним языком от
другого. Причем вряд ли даже десяток слов из языка – «донора» сможет
включить в заимствующий язык еще и звук из этого языка – «донора». В
ингушском языке должно быть не два и не несколько слов, а
достаточное их множество, включающих f и заимствованных именно из
осетинского языка. По З. К. Мальсагову, в ингушском языке 31 слово с
анлаутным f (т.е. все слова с f, поскольку он в ингушском языке
исключительно анлаутный). Из этого количества к «схождениям,
которые идут в большинстве из осетинского (аланского)» (В.И. Абаев.
Осетино-вейнахские лексические параллели. – Известия ЧИНИИИЯЛ,
том I, вып.2, «Языкознание». Грозный, 1959, с. 91), при наличии полного
доверия к этимологиям В. И. Абаева, мы можем отнести 4: фашкал
«пчелиный сот» ← осет. фæзгъæр ; форд «море» ← осет. фурд (иронск.
диал.), форд (дигорск. диал.) «большая река; море»; фос «добыча» ←
осет. иронск. фос, дигорск. фонс «скот»; фусум//фусам «пристанище,
приют, дом хозяина» ← осетинск. иронск. фысым, дигорск. фусум.
Надо сказать, что у такой этимологии В.И. Абаева были и есть
последователи. С уверенностью в том, что «воздействие осетинского в
появлении звука f в ингушском несомненно», Т. Б. Гониашвили
рассматривает в этом контексте также примеры, где осетинск. f в
чеченском и ингушском соответствуют p, v, h (Т. Б. Гониашвили.
Специфика языковых связей нахской группы с иносистемным
осетинским. – Материалы пятой региональной научной сессии по
историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков.
Орджоникидзе, 1977, стр. 64). В конце указанной статьи на с. 68
Т. Б. Гониашвили рассматривает осет. fos «скот; богатство»– чеч. fuons,
инг. fuos «добыча», осет. fusum/fusun «хозяин в отношении гостя», инг.
fusam/fusum «дом, пристанище», но эти примеры не расширяют
материал В. И. Абаева, кроме того, при достаточной убедительности
отдельных этимологий не убеждают в том, что сам звук в ингушском
94
иранского происхождения. Добавим к этому еще и то, что все слова на f,
включая и эти, в ингушском языке характеризуются исключительной
анлаутной позицией; в осетинском языке позиция f не является строго
фиксированной, хотя и здесь инлаутный f, например, характерен лишь
для сложнообразованных слов, в которых инлаутный f является обычно
начальным звуком второго компонента слова: нæ лфыс «баран
(холощеный)», из нæл и фыс; фысы+фыд «мясо+барана (род.п.)» =
фысыфыд «баранина»; хырхæ йфадæнтæ «опилки»; и т.д. Если бы в
ингушском языке f фиксировался только в заимствованных из
осетинского языка словах, а этих слов было больше, чем их обнаружили
В.И. Абаев, Т. Б. Гониашвили и ранее П. К. Услар, предположение об
осетинском происхождении ингушского f не вызывало бы особых
возражений. Однако не может не казаться странным то, что всего лишь с
четырьмя словами (пусть даже с десятью, если обнаружатся еще) один
язык заимствует из другого звук, затем включает его в структуру
собственных или заимствованных из других языков (не осетинского)
слов. При этом даже расходится с родственным чеченским языком,
заменяя в на ф (фашкарг «клещ» – чеч. вошкарг/веччалг; фата
«барабан» – чеч. вота; форта «шея» – чеч. вуорта; и т. д.), хI (h) на ф
(фуо «воздух» – чеч. хIуо; фу «что?» – чеч. хIун; фураIал «райский
(обычно о женщине)» – чеч. хIурлаIан; фу «семя» – чеч. хIу; футта
«рубанок» – чеч. воттана; и т. д.). Видимо, вопрос о происхождении f в
ингушском языке нуждается в дополнительном исследовании: может
быть, предположение П. К. Услара и будет подтверждено, но, как видим,
есть определенные основания его не поддерживать.
Анализ приведенных В. И. Абаевым осетино-вайнахских лекси-
ческих схождений (с явным желанием считать параллели к осетинским
лексемам осетинизмами в вайнахских языках) показывает:
1) лишь незначительная их часть может считаться предпо-
ложительно достоверной и определенная часть может быть отнесена к
закономерным совпадениям, объясняемым не лексической прони-
цаемостью того или иного языка, а высоковероятным сходством
звучания, скажем, звуко- и образоподражаний, являющихся производя-
щими основами для полнозначных слов;
2) обоснование фонетической проницаемости языка его
подкреплением несколькими примерами заимствований, даже если они
достоверны, не может быть убедительным;
3) основанные на таких параллелях выводы о заимствованиях
вайнахскими языками из осетинского языка нуждаются в тщательной
проверке и убедительной историко-этимологической аргументации.
95
nino xaxiaSvili cira janjRava

CanCqeris etimologiisaTvis cxovelTa saxelebi botanikur

terminologiaSi
sulxan-saba ganmartavs: `CanCqeri wyali kldezed gardmo-
nadeni ZAB n. wyaro~; wyaro sityvis budeSi ki vkiTxulobT: botanikur terminologiaSi mniSvnelovani adgili uWiravs
`ra wyaroni Sekrbebian da Cavlian, ƒevi ewodebis; da ƒevebi ra cxovelTa saxelebis monawileobiT Seqmnil terminologiur
SeerTdebian, mdinare Seiqmnebis; ukeTu wyali maRalTa kldeTa erTeulebs. aq sami tipis terminebi gvaqvs: derivatebi, kompo-
Ca(s)dis _ danCqeri; da dabalTa kldesa Camdensa _ CanCqe- zitebi da terminologiuri Sesityvebebi.
ri... xolo lodebTa zeda(n) Cqara mdinareTa (minadenTa Cq) a) derivatebia: cxvara, futkara, bayayura, kameCura, ofo-
mCqervalo; ...sadac mCqervalo dawynardebis da erTsa adgilsa fura...
daRrmavdebis _ morevi; danCqeri Rrmad CaiWrebis da aRmodu- b) sakmaod bevri mogvepoveba kompozitebi: cxeniskuda, cxe-
RiliviT ze aRmoiWrebis _ zvirTi~... (saba). daviT CubinaSvili niswabla, ZaRlyurZena, ZaRlmayvala, CitavaSla, CitisTava, xar-
eyrdnoba sulxan-sabas ganmartebas da amatebs: `CanCqeri wyali TuTa, xariskuda, katabalaxa, gvelTava...
g) Sesityvebebic xSiria: cxvris qliavi, cxvris samyura,
kldezed gadmonadeni; an xma amgvaris mdinarisa; водопадь; шумь
ZaRlis birka, ZaRlis pitna, ZaRlis qinZi, Citis ia, Citis ionja,
водопода... danCqeri mdinare, romelic Camodis maRalTa klde-
kalmaxa soko, mglis balani, gugulis kaba...
Ta, потокъ...~ (qarT.-rus. leqsik., 1984)... `CanCqer-i wylis naka-
botanikur terminebSi ufro xSirad gamoiyeneba cxovelTa
di, romelic cicaboze gadmodis... Cqeral-i igivea, rac CanCqe-
iseTi saxelebi, rogorebicaa: cxeni, cxvari, ZaRli, Citi, xari...
ri~ (qegl VIII). CanCqeri, danCqeri, mCqervalo, Cqerali... saSu-
gansaxilvel terminTa nawili originaluri, qarTuli ter-
alebas iZleva da- || Ca- zmniswinebisa da Cqer- fuZis gamoyofi-
minebia, nawili ki _ Targmnis (Tu kalkirebis) Sedegi.
sa. Cqeri `mdinaris Cqari siaruli~ nCqreva wyalT Zrva (saba),
qarTuli enis dialeqtebsa da sxva qarTvelur enebSi das-
CanCqeris sinonimebSic Ca- zmniswini dasturdeba: Caquxa,
turdeba rogorc qarTuli saliteraturo enis msgavsi Se-
CaSxriala, Caxriala, CaCxriala... aq Ca- yvelgan mimarTulebas
mTxvevebi, ise _ gansxvavebuli viTareba (igulisxmeba rogorc
miuTiTebs: zemodan _ qvemoT... sagulisxmoa, rom yvela maTgani
terminis struqtura, ise _ motivacia).
xmianobas aRniSnavs (CanCqeri xom xmabaZviT, reduplicirebul
sityvadaa miCneuli), magram amosavali semantika CanCqerisa
(←* CamCqeri), vfiqrobT, zemodan qvemoT swrafi (Cqari) dineba
(moZraoba) unda iyos, [Sdr. rus. быстрина `Cqeri~]. xolo xmia-
noba, romelic Tan axlavs am moZraobas romelsac swored es
swrafi dineba iwvevs, _ Semdgomi.

96 97