DENEYLERİN TASARIMI

DENEYSEL TASARIM
İSTATİSTİKSEL DENEY
PLANLAMANIN TEMEL
İLKELERİ
Design of Experiment
EXPERIMENTAL
DESIGN
 deneylerin hedefleri
•Sonuç üzerine etkili parametreleri belirlemek
•Sonucun istediğimiz düzeylerde olması için etkili parametrelerin
değerlerini belirlemek

•Sonucun değişiminin minimumda olması için etkili parametrelerin değerlerinin

tam olarak belirlenmesi

•Kontrol edilemeyen parametrelerin değişimini minimize edecek

şekilde parametrelerin değerlerinin belirlenmesi
İstatistiksel deney planlamanın
amaçları
• Deney sayısının azaltılması
• İstatistiksel tahminlerde az hata
• Sonuçların yorumlanmasında ve
değerlendirilmesinde basitlik
• Analiz sonuçlarının gerçekten
ulaşılabilirliğinin güvence altına
alınması
 deney tasarımının dili
I.bölüm
Bağımlı değişken
Parametre
Kontrol edilemeyen parametre
Hedef değişkenler

Kontrol edilen parametre

Değişken
Faktör
Seviye
Gürültü Faktörleri

Veri Bağımsız değişken Sonuç Değişken

Hipotez Analiz
 Veri, değişken
Veri (data) bir ölçümden, gözlemden veya
istatistikten elde edilen bilgi bütünü olup
değişkenlerin (variables) kaydedilen değerleridir.

Veri ve değişken (parametre veya faktör) kavramları

birbirleri ile içiçe kavramlar olup birbirlerinin yerine
rahatlıkla kullanılabilirler.
 değişken sınıflandırılması
Matematiksel Sınıflandırma
•Nitel (quantitative)
– ne kadar
– sürekli (continous) veya kesintili (discerete)
Sürekli değişkenlere örnek sıcaklık, hız, yükseklik olarak alınabilir.
Sürekli olmayan veya kesintili (aralıklı) değişkenlere ise bir ailedeki erkek
veya kız çocuk sayısı

•Nicel (qualitative)
– hangi tür
– düzenli (ordinal) ve düzensiz (nominal) olmak
Düzensiz değişkenlere örnek olarak bayan/bay, canlı/ölü ve kan grupları verilebilir A,
B, AB ve 0.
Düzenli değişkenlere en güzel örnek çoğu ankette karşılaşılan sorularda yeralan
mükemmel, çok iyi, iyi, fena değil, kötü, çok kötü vb. kategoriler verilebilir.
 değişken sınıflandırılması
Deneysel Sınıflandırma
•girdi
–bağımsız
–deney ve/veya sistemdeki diğer değişkenleri etkilemeden değiştirilebilen
veya kontrol edilen değişkenlerdir

•çıktı
–bağımlı
–sistemin çıktıları veya sonuç değişkenleri

•kontrol edilebilir
–deneyde kullanılan malzemeler, solüsyonlar, deney sıcaklığı, nem,
karıştırma hızı, açı vb

•kontrol edilemeyen
„ortamın nemi, deneyi yapan kişinin deneye gösterdiği özen, titreşim vb.
 değişken sınıflandırılması
DEĞİŞKENLER

Matematiksel Deneysel

Nicel Nitel Girdi Sonuç

Bağımsız Bağımlı
Hangi Tür? Ne kadar?
Kontrol Edilen
Ordinal Nominal Sürekli Kesintili
Kontrol Edilemeyen
 değişken sınıflandırılması
BAĞIMLI

VERİLER
KANTİTATİF KALİTATİF KONTROL
KONTROL
EDİLEN
EDİLEMEYEN
Aralıksız Aralıklı Düzenli Düzensiz

BAĞIMSIZ
 DENEY OLGUSU

Deney /test nedir?

Deney, girdi değişkenlerinin proses

veya sistem üzerindeki etkilerinin çıktı
değişkenler üzerindeki görüntülendiği
faaliyetler bütünüdür.
 G Ç
İ I
R Parametreler K
D
Sonuç Değişkenler T
İ
Değişkenler KARA KUTU I
Hedef değişkenler L
L Faktörler
E A
R R
Ayarlanabilir faktörler (kontrol edilebilir, sabitlenebilir)
Faktörler (Seviyeler) Ç
∆ xi I
Parametreler K
KARA KUTU Sonuç Değişkenler T
SEBEP - SONUÇ İLİŞKİSİ TAMAMEN
Değişkenler I
VEYA KISMEN BİLİNMEYEBİLİR Hedef değişkenler L
Faktörler ∆ yi A
R
Gürültü faktörleri (kontrol edilemeyen)
Çevre Faktörleri
∆ xstoch
∆xi faktör değişimi a
girdiler
∆yi
hedef değişkenlerin
değerlerinin değişimi
çıktılar

∆xstoch gürültü faktörleri değişimi b

Stokastik girdiler

Eğer istatistiksel yöntemeler

b«a gerekli değil ancak kullanılabilir
b≥a gerekli
 Deney Tasarımında Akış
İstatistiksel Deneylerin Planlanmasının uğraşı alanı deneylerin
sistematik planlanması ve değerlendirilmesi olup, istatistiksel
deneylerin planlaması uygulaması uzmanlık alanı bilgileri ile
istatistiksel ilkeleri ve uygulamaları bütünleştirir.
Bir Deneyin Aşamaları Uzmanlık alanı İstatistik

Problemin Tanımlanması +++ /

Deney Planlaması ++ +++
Deneylerin Yürütülmesi +++ +
Veri Analizi + +++
Yorumlama +++ ++
Önlemler +++ /
verilerin analizinde yaklaşımlar
Klasik Yaklaşım Bayesian Yaklaşımı Deney tasarımıve
Açıklamalı Veri Analizi

Problem Problem Problem

Veri Veri Veri

Model Model Analiz

Analiz Ön Dağılım Model

Sonuç Analiz Sonuç

Sonuç
Proje planlamasındaki istatiksel sorular
• Toplanacak verilerin ne türdür?
• Beklenen varyasyon konusunda neler bilinmektedir?
• Hangi faktörler yapılacak ölçümü etkilemektedir?

Deney planlamada tasarımında istatistiksel sorular

• Varyasyonun bilinen kaynakları nasıl kontrol altında tutulabilir?
• Kontrol edilemeyen varyasyonun büyüklüğü nasıl tahmin edilebilir?
• Hedef değişkenler ve parametreler, faktörler arasındaki ilişki nasıl
modellenebilir?

Analizde istatistiksel sorular

• Öngörülen model çerçevesinde hedef değişkenler ve parametreler
arasında nasıl bir nicel ilişki söz konusudur?
• Elde edilen deney sonuçları ışığında bir sonraki deney tasarımında
neler değiştirilebilir?
• Model uygun muydu? Hangi model daha uygun sonuç verebilir?
Deney tasarımında aşamalar ?
Problemlerin Tanımlanması
Faktörlerin sınıflanması ve
seviyelerin belirlenmesi
Deney Planlanması
Uygun deney tasarım
methodunun seçilmesi
Deneylerin yürütülmesi
Deneylerin temel prensiplerinin
uygulanması
Veri Analizi
Doğru analiz
Yöntemlerinin kullanılması
Yorumlama ve doğrulama deneyleri
Sonuçların analize bağlı yorumları
ve tekrarlanabilirliğinin görülmesi
deney tasarımının dili
II.bölüm

tekrarlar tekrarlama

bloklama

tesadüfi/rastgele
 deney tasarımının dili
II.bölüm
tekrarlar: deneyde ölçümlerin tekrarlanması

bloklama: tasarlanan deneyde aynı koşullarda yapılan deneylerin

bütünü

tesadüfi/rastgele: deneylerin sırayla değil sıra gözetmeksizin

yapılması

Tekrarlama:tasarımdaki tüm deneylerin tekrarı

 Deney tasarımında
unutulmaması gerekenler

•Tecrübelerden gelen bilgilerinize güvenin

•Deneyleri olabildiğince basit tasarla
•Pratik olmakla istatistiki olarak anlamlı olmak arasındaki
farkı ayırt etmeyi bil
•Deneylerin genelde iteratiftir