‫به نام خدا‬

‫تحلیل فیلم اودیسه فضای ‪)1968( 2001 :‬‬

‫اثر استنلی کوبریک‬

‫پروژه پایانی درس تاریخ سینما ‪2‬‬

‫استاد امیررضا نوری پرتو‬

‫شکیبا پرپنچی‬
‫تابستان ‪1400‬‬

‫اودیسه فضایی ‪ 2001‬در بهار پر فراز و نشیب سال ‪ 1968‬منتشر شد ‪ ،‬در‬

‫همان زمان که آمریکایی ها از اظهارات رئیس جمهور لیندون جانسون مبنی بر‬
‫اینکه او به دنبال انتخاب مجدد و ترور مارتین لوتر کینگ ‪ ،‬جونیور نیست ‪،‬‬
‫احساس نگرانی می کردند‪ .‬به نظر عجیب می رسید که بسیاری از مردم نسبت‬
‫به یک فیلم علمی تخیلی‪ ،‬در میان شورش های نژادی شهری و اعتراضات‬
‫دانشگاه ها علیه جنگ ویتنام عالقه نشان دهند و هیجان زده باشند‪ .‬اما از نظر‬
 ‫بسیاری ‪ ،‬اودیسه فضایی اهمیت بسیار بیشتری از تله های علمی‪-‬تخیلی آن‬
‫داشت‪ .‬این فیلم با ساختار ‪ ،‬مضمون و نمایش غیر سنتی خود گیج کننده است و‬
‫خیلی زود مورد استقبال بسیاری از اعضای نسل جوان قرار گرفت که پیام‬
‫آگاهی و جلوه های ویژه روانگردان آن را به خود جلب کرد‪ .‬طی سال ها ‪ ،‬این‬
‫فیلم نه تنها بخشی از فرهنگ آمریکایی شد ‪ ،‬بلکه سرانجام به عنوان یک‬
‫شاهکار سینمای مدرن شناخته شد‪.‬‬

‫بررسی مجدد فیلم طی چند دهه گذشته‪ ،‬بینشی در مورد تغییر درک یک سند‬
‫فرهنگی واحد در طول زمان ارائه می دهد‪ .‬از آنجا که ‪ 2001‬برخالف بسیاری‬
‫از فیلم های دیگر است که تماشاگران را به استفاده از تفسیرهای ذهنی خود‬
‫دعوت می کند ‪،‬به عنوان یک نشانه برای نگرش ها و روندهای اجتماعی‬
‫معاصر عمل می کند‪ .‬با بررسی روشهای مختلف تفسیر شده توسط مخاطبان‬
‫فیلم‪ ،‬این موضوع موارد زیادی را درباره تکامل نگرشهای فرهنگی نسبت به‬
‫موضوعاتی مانند فناوری ‪ ،‬معنویت و تجاری سازی جامعه آمریکا نشان می‬
‫دهد‪.‬‬

‫فیلم اودیسه فضایی ‪ 2001‬سبک جدیدی از واقعیت و واقع گرایی را به فناوری‬

‫فضایی و سفر وارد می کند‪ .‬از آنجایی که در سال ‪ 1968‬هیچ فناوری بزرگی‬
‫وجود نداشت و سفرهای فضایی به اندازه امروز مشخص نبودند ‪ ،‬کوبریک از‬
‫خیال پردازی فاصله گرفت و بیشتر به واقعیت سفرهای فضایی تمرکز کرد‪" .‬‬
‫‪ "2001‬قطعا ً فضای بیرونی را به روشی بسیار تاثیر گذار به بیننده نشان می‬
‫دهد‪ .‬فضای بیرونی بزرگ و خالی است که کوبریک آن را به خوبی نمایش می‬
‫دهد‪.‬‬
‫از آنجا که استعاره ها به ندرت می توانند به کلمات دیگری تقلیل پیدا کنند ‪ ،‬جای‬
‫تعجب نیست که اودیسه ‪ 2001‬شامل کلمات کمتری از هر فیلم صداگذاری شده‬
‫تجاری طوالنی دیگری در طول تاریخ است‪ .‬همانطور که کوبریک توضیح‬
‫داد ‪" ،‬احساس تجربه مهم است ‪ ،‬نه توانایی کالمی کردن آن‪ .‬من سعی کردم‬
‫یک تجربه بصری ایجاد کنم‪ " .‬این فیلم ‪ 30‬دقیقه قبل از گفتن خط اول گفتگو‬
‫اجرا می شود و آخرین خط ‪ ،‬که به ما می گوید که هدف از یکپارچه کردن‬
‫هنوز "یک رمز و راز کامل است" ‪ ،‬تقریبا ً نیم ساعت قبل از پایان فیلم اتفاق‬
‫می افتد‪.‬‬

‫در کل ‪ ،‬فقط حدود ‪ 40‬دقیقه گفتگو در این فیلم ‪ 149‬دقیقه ای وجود دارد‪.‬‬
‫ساختار فیلم بیش از اینکه دراماتیک باشد ‪ ،‬موسیقیایی است ‪ -‬واقعیتی ک ه ممکن‬
‫است در توضیح ب رخی خص ومت ه ای انتق ادی گس ترده ای ک ه این فیلم هنگ ام‬
‫اکران دریافت کرده ‪ ،‬کمک کند‪.‬‬
‫ادیسه فضایی بی شک تاثیر شگفت انگیزی بر مخاطب خود در طول زمان‬
‫داشته است‪ ،‬چه مخاطبی که در فضای پر تنش و پر جریان دهه شصت میزیسته‬
‫است‪ ،‬چه مخاطبی که بعد از سال ‪ 2001‬به تماشای این فیلم نشسته است‪ .‬هم‬
 ‫زمان با اکران فیلم در سال ‪ 1968‬طیفی از نظرات مختلف پس از اکران فیلم‬
‫شکل گرفت که به نظر می رسید تماشاگران تئاتر را از نظر منتقدان جدا می‬
‫کند‪ .‬بسیاری از مردم نامه هایی به کوبریک ارسال کردند تا از او در مورد‬
‫پاسخ های خود به ‪ 2001‬بگویند ‪ ،‬بیشتر آنها در مورد فیلم ‪ -‬به ویژه پایان ‪ -‬به‬
‫عنوان یک جمله خوش بینانه درباره بشریت ‪ ،‬که متولد می شود و دوباره متولد‬
‫می شود‪ ،‬اظهار نظر کردند‪ .‬و برعکس ‪ ،‬منتقدان دانشگاهی تمایل داشتند این‬
‫فیلم به عنوان یک گزارش بدبینانه از طبیعت انسان و آینده بشریت ساخته شده‬
‫است‪ .‬افراطی ترین این تفاسیر بیان می کند که جنین شناور در باالی زمین آن‬
‫را نابود خواهد کرد‪ .‬با وجود همه ی این تفاسیر و جریانات‪ ،‬نمی توان تاثیر این‬
‫فیلم را بر مخاطب‪ ،‬سینما‪ ،‬جریانات فرهنگی و اجتماعی و به خصوص ژانر‬
‫علمی تخیلی انکار کرد‪ .‬مخاطب دهه ‪ 60‬که در برابر عصر جدیدی به نام‬
‫عصر تکنولوژی قرار دارد و هر روز بیش از پیش در این جهان جدید قوطه‬
‫ور می شود‪ ،‬به تلنگر کوچکی نیاز دارد تا متوجه رخداد هایی شود که همزمان‬
‫با جریان نفس های او در حرکت است و با سرعتی باور نکردنی به سوی آینده‬
‫حرکت می کند‪ .‬این آینده ی پرشتاب با تماشای اودیسه فضایی ‪ 2001‬در مقابل‬
‫چشمان مخاطب قرار می گیرد و او را در حرکت به سوی این آینده مشتاق تر‬
‫می کند‪ .‬تماشای تبلت‪ ،‬کامپیوتر سخنگو‪ ،‬سفینه های فضایی پیشرفته (شاید از‬
‫نظر مخاطب سال‪ 2021‬عجیب نیاید‪ ،‬حال آنکه برای مخاطب هم عصر خود‬
‫بسیار پیشرفته و خاص بوده است) و بسیار لوازم تکنولوؤیک و وسوسه انگیز‬
‫دیگر که هر بیننده ای را به سوی خود فرا می خواند و حیرت زده می کند‪.‬‬
‫همچنین مشتاق تر شدن مردم نسبت به فیلم های علمی تخیلی در همین دهه و‬
‫دهه های بعد از جمله تاثیرات این فیلم بوده است‪ .‬جامعه و سینمایی که بار دیگر‬
‫از بند عناصر کالسیک رها می شود و آزاد تر از قبل به زیست خود ادامه می‬
‫دهد‪ .‬بدون شک اودیسه فضایی ‪ 2001‬تاثیراتی بر سینما و سلیقه ی دیداری‬
‫مخاطب گذاشته است که هنوز هم رد پای آن قابل مشاهده است‪.‬‬

‫با تشکر از وقت ارزشمندی که برای خوانش این متن قرار دادید‪.‬‬
 :‫منابع‬
Peter Krämer, University of East Anglia, November 2009, .1
‘Dear Mr. Kubrick’: Audience Responses to 2001, A Space
Odyssey in the Late 1960s
Dan Chiasson, “2001: A Space Odyssey”: What It Means, .2
and How It Was Made , April 16, 2018 , www.newyorker.com
helpme essays, 2001 Space Odyssey Analysis, A .3.123
Response to 2001: A Space Odyssey,…, www.123helpme.com
.…4