ΜΑΝΟΛΗ ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ

Τακτικού καθηγητή της Κλασσικής Φιλολογίας

στο Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων

ΤΟΥ ΣΟΦΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

ΤΑ ΣΧΕΔΗ 1 ΤΟΥ ΜΥΟΣ

Τοΰ 'Αθανάσ ιου Δ. Κομίνη

Στο περιοδικό «Δωδώνη»2 εϊχα κάνει μια σύντομη παρουσίαση της

τελευταίας έκδοσης του ενδιαφέροντος βυζαντινού κειμένου τών Σχεδών
τον μυός άπό τον Ί.­Θ. Παπαδημητρίου. Μια συστηματικότερη εξέταση και
αυτής και τών προηγουμένων εκδόσεων επιτρέπει, νομίζω, μια νέα συζή­
τηση τών προβλημάτων πού θέτει αυτό το κείμενο καθώς και μια νέα έκ­
δοση του.
Τα Σχέδη τοΰ μυός έχουν μέχρι σήμερα έκδοθή ή ξανατυπωθή τέσσε­
ρις φορές.

Ι. Ή έκδοση B oissonade

Ή editio princeps έγινε άπό τον B oissonade 3 με βάση τον Parisinus

Graecus 2652 ( = Ρ ) 4 , του 15ου αϊώνα, πού ήταν και το μόνο γνωστό χει­
ρόγραφο τών Σχεδών ως εκείνο τον καιρό. Ό B oissonade έκανε τέσσερις
παραναγνώσεις : το ύπόπτευε (στ. 21) το διάβασε νπώπτενε, τό που (στ.
26) το διάβασε που, το πράξις (στ. 51) τό διάβασε πατρίς και τό λήψει (στ.
97) το διάβασε λήψ?]. Στον B oissonade οφείλονται μία επιτυχής διόρθωση
(στ. 16 τούτω B oiss., cf. Manasses, Ecphrasis Telluris 1345 : τοντο codd.)
και μία διόρθωση πού επιβεβαιώθηκε άπό τα χειρόγραφα ML 6 (στ. 27
ενρήαειε B oiss. cum ML εύρήσεις Ρ εξενρε V), ενώ τρεις άλλες διορθώσεις

Ι.Γιά το λογοτεχνικό είδος τής σχεδογραφίας βλ. Η. Hunger, Die hochsprachli­

che profane Literatur der Byzantiner, Zweiter B and, Miinchen 1978, σελ. 22­29.
2. Δωδώνη Β' 1973, σελ. 290­293.
3. Βλ. J. Fr. B oissonade, Anecdota graeca e codicibus regiis, Ι (Παρίσι 1829),
429 ­ 35.
4. Βλ. H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs... III Ancien fonds
grec (Paris 1888), 19.
5. Για τή σχέση τών Σχεδών τοϋ μυός μέ την "Εκφραση τής γης τοΰ Μανασσή βλ.
παρακάτω σελ. 388 ­ 390.
6. Για την άξια τής γραφής αυτής τών ML βλ. παρακάτω, σελ. 388.
 — 378 —

του είναι ανεπιτυχείς (στ. 22 εμπερικρνπτοιτο VML: εμπερικρύπτετο Ρ εμπε­

ριεκρύπτετο B oiss., 36 κατάκομος VML : κατάσκοσμος Ρ κατάκοσμος B oiss.,
89 ταύτα VM: ανθις L τοντο Ρ τούτω B oiss. 1 ).
Ή σπουδαιότητα της εκδόσεως B oissonade είναι ότι έκανε για πρώτη
φορά γνωστό το κείμενο αυτό και ότι δίνει τις παραπομπές σέ κείμενα της
Παλαιάς Διαθήκης πού ξαναβρίσκουμε στα υπομνήματα των εκδόσεων
Horna και Παπαδημητρίου.
II. Ή έκδοση Σάθα
Το κείμενο του B oissonade ξανατυπώθηκε από τον Σάθα το 18942.
Ό Σάθας έκανε τρεις αλλαγές, όλες περιττές (στ. 2 τήμερον codd. : αήμε­
ρον Sathas; 47 νμΐν το εστίαμα VP : ήμϊν το εστίαμα L ήμΐν εστίαμα [όχι
εστ­] Sathas; 74 έλεγξες codd. : έλεγχες Sathas), υιοθέτησε στον στίχο 27
την εναλλακτική (και ανεπιτυχή) διόρθωση του B oissonade (εξενρε V :
εύρήσειε ML εύρήσεις Ρ ενρήσει B oiss., ree. Sathas), τέλος έκανε μία
παράλειψη (στ. 11­12 καΐ ούδε βλέπειν προσεποιήσατο om. Sathas) και
ένα, προφανώς τυπογραφικό, λάθος (στ. 66 όσον αντί για τό ορθό όσων).
III. Ή έκδοση Horna
3
Ό Horna δημοσίευσε μια νέα έκδοση τών Σχεδών με βάση τό κεί­
μενο του Vaticanus Graecus 711 (=V), τοϋ τέλους τοϋ 14ου αιώνα 4 , χρη­
σιμοποίησε όμως και τό κείμενο του Parisinus, όπως τό δίνει ό B oissonade,
τις διορθώσεις τοϋ πρώτου αύτοϋ έκδοτη και μιαν άντιβολή τοϋ Parisinus
άπό τον Η. Omont, χάρη στην οποία διόρθωσε τις παραναγνώσεις τοϋ B ois­
sonade στους στίχους 21, 51 και 97, ενώ αντίθετα δέν σημειώνει τή γραφή
που τών PV στον στίχο 26.
Ή σημασία της έκδοσης Horna είναι ότι μας έδωσε ένα πολύ ικανο­
ποιητικό κείμενο πού βασίζεται στο παλαιότερο χειρόγραφο V5 και σέ
μια νέα και σωστή 6 άντιβολή τοϋ χειρογράφου Ρ.

1. Ή διόρθωση αύτη, για τήν οποία ό Παπαδημητρίου σημειώνει στο κριτικό του
υπόμνημα «fortasse recte», δέν έχει καμιά πιθανότητα νά είναι καλή· βλ. παρακάτω, σελ.
384.
2. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, Τ. VII (Βενετία 1894), σελ. ριδ' ­ ριζ'.
3. Βλ. Κ. Horna, Analekten zur byzantinischen Literatur (Programm des Κ. Κ.
Sophiengymnasiums), Wien 1905, σελ. 12­16.
4. Βλ. R. Devreesse, C odices Vaticani Graeci, III. Codices 604­866( Vatican 1950),
σελ. 196.
5. Ό S. G. Mercati άντέβαλε μια δεύτερη φορά αυτό τό χειρόγραφο για χάρη τοϋ
Horna, πρβ. Horna, ο.π., σελ. 14.
6. Μόνο στον στίχο 47, άπό παρανάγνωση προφανώς τοϋ Omont, ό Horna γράφει
στο κριτικό του υπόμνημα ευτρεπειαε Ρ αντί για εΰτρέπειε πού δίνει πραγματικά αυτό τό
χειρόγραφο.
 — 379 —

IV. Ή έκδοση Παπαδημητρίου

Ό Παπαδημητρίου 1 επισήμανε τα Σχέδη τοϋ μυός σέ τρία νέα χειρό­

γραφα πού έδιναν αυτό το κείμενο μετά από το κείμενο τοΰ Στεφανίτον καΐ
Ίχνηλάτον, ή χειρόγραφη παράδοση τοΰ οποίου αποτελούσε το θέμα της
διδακτορικής του διατριβής. Τα χειρόγραφα αυτά είναι τα έ ξ η ς : ό Lei·
densis Vulcanianus 93 ( = L ) 2 , τοΰ 15ου αιώνα, ό Monacensis Miscellanei!s
Graecus 551 ( = M ) 3 , του 15ου αιώνα, και ό Oxoniensis Miscellanei^ Grae­
cus 272 ( = 0 ) 4 , τοϋ 16ου αιώνα, πού εϊναι απόγραφο του L, όπως πολύ
σωστά διαπίστωσε ό εκδότης.
Ό Παπαδημητρίου μελέτησε τις σχέσεις των πέντε χειρογράφων και
έδωσε μια νέα έκδοση του κειμένου. Κατά τρόπο μεθοδολογικά ανορθό­
δοξο, στηρίχτηκε για τό Ρ και το V στις αναγνώσεις των προηγουμένων
έκδοτων και άντέβαλε, όπως γράφει 5 , μόνο τα τρία νέα χειρόγραφα ML
και Ο. 'Αλλά έτσι επαναλαμβάνει μοιραία όλες τις παραναγνώσεις των
προηγουμένων εκδοτών αυξάνοντας τες μέ τις παραναγνώσεις πού έκανε
ό ίδιος, όταν άντέβαλε τα χειρόγραφα Μ και L. Τά, σχετικά πολλά για
ενα τόσο σύντομο κείμενο, λάθη τοϋ Παπαδημητρίου 6 και για τά τέσσερα
χειρόγραφα VMPL είναι τά έξης :

1. Βλ. John­Theophanes Papademetriou, Ta σχέδη τοϋ μυός : New Sources and

Text (Illinois Studies in Language and Literature, vol. 58, 1969, σελ. 210­222).
2. Βλ. P.C. Molhuysen, Bibliothecae Universitatis Leidensis C odices Monuscripti.
I. C odices Vulcaniani (Leyden, 1910), σελ. 36­37.
3. Βλ. I. Hardt, C atalogue codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae Bava­
ricae, F(Munchen, 1812), σελ. 378.
4. Βλ. Η. Ο. Coxe, C atalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae.
Pars prima recensionem codicum Graecorum continens (Oxford, 1853), 814.
5. Βλ. J.­Th. Papademetriou, δ.π., σελ. 215, σημ. 19 «For the text of V, I have re­
lied totally on Horna's collation (verified by S. G. Mercati) as presented through his edi­
tion. MLO I have studied in photographs». Άλλα και το Ρ, για το Οποίο δέν λέει τίποτα,
θα πρέπει να υποθέσουμε ότι δέν το άντέβαλε, άφοΰ όχι μόνο διατήρησε όλες τις παρανα­
γνώσεις τοϋ Boissonade αλλά πρόσθεσε και δικά του λάθη. Το ερώτημα όμως παραμένει,
σχετικά μέ τη «μέθοδο» τοΰ Παπαδημητρίου, αν επιτρέπεται, στον αιώνα των μικροται­
νιων, νά έπαναπαυώμαστε στις άντιβολές πού έκαναν ό Boissonade πριν άπό 140 χρόνια
ή ô Horna πριν άπό 65.
6. Και σέ μιαν άλλη μελέτη μας (Διορθώσεις σέ κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας,
Παρνασσός 16, 1974, 464­68), κρίνοντας ορισμένες εργασίες τοϋ Φ.­Σ. Μπουμπουλίδη,
είχαμε την ευκαιρία νά τονίσουμε πώς ή σωστή άντιβολή των χειρογράφων δέν απαιτεί
καμιάν ιδιαίτερη πνευματική ικανότητα. Και όμως είναι αξιοπερίεργο πώς ορισμένοι
εκδότες κάνουν τόσες πολλές παραναγνώσεις. Βλ., εκτός άπό τις παραναγνώσεις τοϋ Πα­
παδημητρίου και τοΰ Μπουμπουλίδη, και τις παραναγνώσεις πού επισημαίνουμε σέ εκδό­
σεις τοΰ Β. Ε. Perry (Aesopica Ι, Πλάτων 26, 1974, σελ. 289.­Ot Γνώμες τοϋ Σεκούνδου,
 — 380 —

Σχετικά μέ τα χειρόγραφα Μ και L ό Παπαδημητριού παρέλειψε να

σημείωση στο κριτικό του υπόμνημα τα έξης : στ. 5 τών παλαιών τις]
τις των παλαιών L; 13 μάλα VPL p c : μάλλα ML ac ; 15 σαρκία VMP : σαρ­
κνΐα L ; 16 φέρων] βλέπων Μ ; 18 ήπειγεν] επειγεν Μ; 21 ύπώπτενε V :
ύπόπτευε MPL; 26 που VM : ποϋ PL; 27 άπραματεύτως L; πως om.
Μ; 32 ευτύχησαν MLV1; 64 επωμίς] επωσμις Μ; εστίν om. L; 87 τών
αρετών om. L; 96 τών προσευχών τά] τών προσεχόντων L 2 .
Διαβάζει εσφαλμένα: 19 ανταπήχε L pc (αντί Lac) ; 37 εξ αίφνης L (αντί
έ'| αίφνης) ; 45 ώς καθεξής L (θ p. corr.) (αντί ως και έξης) ; 52 συγκε­
κομένω ML (άντί συγκεκομμένω) ; 57 yoûv VPL: τοίνυν Μ (αντί yowVPM:
TotVuv L); 58 γένη V (άντί γένη)3; 59 λ(κ°α)ικλήσκομαι Ρ (αντί χικλήσκομαι,
όπου το πρώτο κ προέρχεται άπο διόρθωση ενός Α); 69 κανόνα δε MPL:
καί κανόνα ôè V (άντί κανόνα <5ε PL: και κανόνα ôè VM); 86 καί ούτε στέαρ
κλπ. L (άντί καί ούτε ελαιον ούτε στέαρ κλπ. ); 90 ταλλάρους Μ (άντί ταΛά­
oo­ucj ; 97 λείψει Ρ (άντί λήψει LP).
Επαναλαμβάνει τήν παρανάγνωση του B oissonade στον στίχο 51
πατρίς Ρ (άντί πραξις) (πού τήν έχει διορθώσει ό Horna), καί τήν παρανά­
γνωση του Horna στον στίχο 26 ποϋ V (άντί που).
Προσθέτει, παράδοξα, νέα λάθη στο υπόμνημα του πού δεν υπάρχουν
όμως ούτε στην έκδοση B oissonade ούτε στην έκδοση Horna, τις όποιες
χρησιμοποιεί άντί νά διάβαση τά χειρόγραφα Ρ καί V: 31 εις F (άντί εις);
36 κατς κόσμος Ρ (άντί κατάσκοσμος) ; 72 ακριβή Ρ (άντί ακριβής*); 77
εβραχ'ίασα V (άντί εβρα*χίασα). Τέλος, παραλείπει νά σημείωση στον
στίχο 26 τρυφαϊς MPL: τροφαΐς V 5 .

Δωδώνη, Ε', 1976, σελ. 370­371), τοϋ Α. Garzya. (Prolégomènes à une nouvelle édition
des «Ixeutiques» deDionysios, Ελληνικά, 24, 1971, σελ. 247­ 254.—Κριτικά Σημειώματα:
Μιχαήλ Ψελλός­'Οππιανοϋ Βίος, Δωδώνη Α', 1972, σελ. 303­306), τοϋ Α. Colonna
(στο παραπάνω άρθρο, σελ.306), τοϋ R. Wagner(Pour une nouvelle édition de la «Biblio­
thèque)) d'Apollodore, Ελληνικά 26, 1973, σελ. 19­26 καί 34­38), της Ι. Gualandri
(Observations sur la Paraphrase aux ((Halieutiques)) d'Oppien, Revue de Philologie 44,
1970, σελ. 49­51. — Sur les Thériaques d'Eutecnios, Revue de Philologie, 45, 1971, σελ.
84 ­ 85), τοϋ A. Palmer (A propos de la Metaphrase Planudéenne des Héroïdes d'Ovide,
Φίλτρα, Τιμητικός Τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 118) καί τοϋ Α.
Janssen (Mediaevalia, I. Narratio neograeca Apollonii Tyrii, Δωδώνη, Β',1973,σελ.283).
1. Για τη σημασία αυτής της γραφής βλ. παρακάτω, σελ. 385.
2. Ό Παπαδημητρίου γράφει μεν στο υπόμνημα του τών προσεχόντων L, έπρεπε
όμως νά διευκρίνηση ότι τό L δίνει αυτή τη γραφή άντί για τό τών προσευχών τά.
3. Βλ. παρακάτω, σελ. 387 σημ. 1.
4. Ό Παπαδημητρίου συγχέει προφανώς τό ακριβής VMP : ακριβή L στον στίχο 72
μέ τό ακριβή VMPL στον στίχο 70. Ή δουλιά όμως τοϋ έκδοτη κειμένων απαιτεί πριν
άπ' όλα ακρίβεια.
5. Είναι αξιοπερίεργο πώς ό Παπαδημητρίου κάνει παραναγνώσεις διαβάζοντας
 — 381 —

Μελετώντας τις σχέσεις τών τεσσάρων αυτών χειρογράφων ό Παπα­

δημητρίου κατέληξε σε επτά συμπεράσματα πού αποτελούν τή βάση του
στέμματος πού προτείνει και πού ανατυπώνουμε εδώ:

V (=r archetypu, <J

NOTES : Σ = archetype; a = a descendant of Σ which is the hyparchetype of γ and V; a ' = a

manuscript (=hyparchetype) intervening between the archetype Σ and the exemplars of
Ρ and L; P = the exemplar of P; P' = a manuscript or series of manuscripts from which
L descends; y = the exemplar of M in which the retractatio'preserved in M was made.

Γιά να ελέγξουμε την ορθότητα του στέμματος αύτοϋ, θα εξετάσουμε,

ενα προς ενα, όλα τα επιχειρήματα του Παπαδημητρίου.
1. Σχετικά με το Μ, ό Παπαδημητρίου υποστηρίζει ότι «contains
a far less trustworthy text because it has clearly undergone a deliberate
revision in which it suffered certain losses and underwent linguistic revi­
sion» 1 . Γιά να στήριξη αυτή τήν άποψη, επικαλείται τήν παράλειψη του
προοιμίου στο δεύτερο σχέδος (στ. 47 ­ 48), καθώς και τις σφαλερές γραφές
και παραλείψεις του Μ.
Ή άποψη αυτή του Παπαδημητρίου γιά τήν ύπαρξη μιας retractatio
πού χρησίμευσε ώς exemplar του Μ είναι εντελώς αστήρικτη και απίθανη.
Τα λάθη του Μ είναι όλα κοινά λάθη ενός κάκου χειρογράφου 2 και για
να έξηγηθή ή προέλευση τους δέν χρειάζεται να υποθέσουμε καμιά ενδιά­
μεση retractatio ή deliberate revision, γιατί με τήν ίδια λογική θα έπρεπε
να υποθέσουμε τέτοιες retractationes γιά οποιοδήποτε χειρόγραφο πού
παρουσιάζει λάθη.

όχι μόνο χειρόγραφα άλλα και εκδόσεις όπως τοϋ B oissonade και τοϋ Horna : Ό B ois­
sonade γράφει 31 εΐς Ρ; 36 κατάακοσμος Ρ; 72 ακριβής Ρ, και ό Horna γράφει 26 τροφαΐς
V, 32 ευτύχησαν V, 77 εβρα*χίασα V. Στον στίχο 97 οϋτε τό λήψΐ] πού σημειώνει ό Bois­
sonade ούτε το λείψει πού σημειώνει ό Παπαδημητρίου είναι ή γραφή τοϋ Ρ, άλλα τό
λήψει, όπως τό σημειώνει ό Horna.
1. "Ο.π., σελ. 215.
2. Τό Μ κάνει τα έξης ιδιαίτερα λάθη: στ. 3 νμΐν το συσσίτιον]τήν παραβολήν ύμΐν;
 — 382 —

2. Στη συνέχεια ό Παπαδημητρίου υποστηρίζει ότι «occasionally, Μ

gives a better reading where all the other manuscripts seem to err; e.g., in
line 435, 3 M reads μοναχικήν where the reading of the other manuscripts
μοναδικήν makes no sense».
Είχαμε ήδη την ευκαιρία στο προηγούμενο άρθρο μας 1 να αποδεί­
ξουμε ότι ή lectio facilior του Μ πού προτιμά ό Παπαδημητρίου είναι αδύ­
νατο για στεμματικούς λόγους να είναι ή σωστή και πώς αποτελεί απλώς
εκλαΐκευση (banalisation) της, και στεμματικά σωστής, lectio difficilior
μοναδικήν, πού τή δίνουν τα τρία άλλα χειρόγραφα, δηλαδή το V από τή
μία οικογένεια και τα Ρ και L άπό τήν άλλη σύμφωνα με το στέμμα του
Παπαδημητρίου. Ξεκινώντας από τήν εσφαλμένη βάση ότι ή γραφή μο­
ναχικήν του Μ είναι καλύτερη άπό τή γραφή μοναδικήν τών V Ρ L, ό Πα­
παδημητρίου διορθώνει στον στίχο 94 τή γραφή μοναδικών τών VPL (το
Μ παραλείπει τή λέξη αυτή) σέ μοναχικών γράφοντας ((μοναχικών scripsi:
μοναδικών VPL edd. om. M».
Με αυτήν τήν προτίμηση του για τή γραφή του Μ στην πρώτη περί­
πτωση ή με τή συναφή διόρθωση του μοναδικών σέ μοναχικών στή δεύτε­
ρη περίπτωση, ό Παπαδημητρίου παραγνωρίζει τα δεδομένα του στέμμα­
τος πού ό ϊδιος κατάρτισε και δείχνει μια πλήρη άγνοια της αρκετά κοινής
στα λόγια βυζαντινά κείμενα σημασίας τοΰ μοναδικός = μοναχικός. Και
αυτή τή σημασία τή βρίσκουμε όχι μόνο στο πατερικό λεξικό του Lampe 2
άλλα και στο λεξικό της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου του Sopho­
cles 3 .
Ά π ό τό κριτικό υπόμνημα της έκδοσης του συνάγεται ότι και σέ ενα
άλλο σημείο ό Παπαδημητρίου θεωρεί ότι τό Μ σώζει μόνο του τή σωστή
γραφή : στον στίχο 35 τό Μ γράφει γης και θαλάσσης, ενώ τα τρία άλλα

δε] γάρ; 7 βρωμάτων] βροτών; 16 φέρων] βλέπων; 18 ήπειγεν] επειγεν ; 20 άπέτρεχε VP:
ύπέτρεχε Μ επέτρεμε L; έδώδιμον] εδώοημον; 27 πως om.; καθ' εαυτόν μεγαληγορών]
μεγαληγορών καθ' εαυτόν; 28 τή κεφαλή] της κεφαλής; πυκνά πυκνά] πικνά πικνά;
31 ούδ'] ουδέ; 35 κατερχόμενος] κατεχόμενος ; θαλάττης] θαλάσσης; 36 τρυφαϊς] τρο­
φαΐς; 39 οντω] οΰτως; 42 προρρίζους om.; 47­48 om. ; 50 νϊωτό] πέφνκε; 52 τούτου] τού­
των; συγκεκομμένω] συγκεκομένω ; 53 ορών] δράν ; 54 διατρανοϋν] διακενοϋν; 56 αυτόν]
προς αυτόν ; κάκιστε] ώ κάκιστε; 60 και ή μήτηρ Παστόλειχος] ή δέ μήτηρ ΙΊαστόλη­
χος; 63 τούτων] τούτως; 64 επωμίς] επωσμίς; δπερ] δ; 70 άγαθήν] αγαθή; 75 εκακώθην]
και εκακώθην ; τέλους] σφόδρα; 78 ­79 και οι] οι; 90 τους τών μοναχών ταλάρονς] τους
ταλάρους τών μοναχών; 91 τάς ελαιοδόχους] τάς τών ελαιοδόχων; 93 κάγώ om.; 94 μο­
ναδικών om.; από της κέλλης σου om.; 96 ώς αν έκεϊσε] ωσάν εκείθεν.
1. "Ο.π., σελ. 2 9 2 ­ 2 9 3 .
2. Βλ. G. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, s.v. μοναδικός.
3. Βλ. Ε. Α. Sophocles, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods (From
B.C. 146 to A.D. 1100), s.v. μοναδικός.
 — 383 —

χειρόγραφα V Ρ L δίνουν μόνο και θαλάττης. Ή γραφή τοϋ Μ, πού εΐναι

στεμματικά αδύνατη, εφόσον αντίκειται στην κοινή γραφή τών V Ρ L,
αποτελεί μια προσθήκη πού εϊναι και νοηματικά εντελώς περιττή : ό μυς
επαίρεται για τήν ταχύτητα με τήν οποία πήδα από τις στέγες των σπιτιών
μέχρι τα υπόγεια, έτσι πού εξυπακούεται πώς βασιλεύει παντού και παρά
λίγο να βασίλευε ακόμα και στή θάλασσα 1 . Ή υπερβολή αυτή έχει σκο­
πό να τονίση τήν «πανταχού βασιλεία» τοϋ ποντικού, πού μέ το έπιδοτικό
και υπονοεί ότι είναι ήδη βασιλιάς της γης, ενώ το Μ χρησιμοποιεί τή στε­
ρεότυπη έκφραση γης καΐ θαλάσσης.
'Από τα παραπάνω συνάγεται, νομίζω, καθαρά ότι ο ισχυρισμός τοϋ
Παπαδημητρίου πώς το Μ «occasionally gives a better reading where all
the other manuscripts seem to err» στερείται άπό κάθε βάση.
3. Σχετικά μέ το L, ό Παπαδημητρίου 2 διατυπώνει τήν άποψη ότι
τα λάθη του «cannot be attributed to its copyist. The abundant misspellings
and the retention of readings which make no sense but would be easy to cor­
rect show that the scribe was not well educated and copied what he saw with­
out attempting to improve it». Έτσι ό εκδότης υποθέτει τήν ύπαρξη ενός
exemplar β', το όποιο αντέγραψε ό γραφέας τοϋ χειρογράφου L.
Ή άποψη αυτή είναι παράδοξη και εντελώς αστήρικτη : κανένα άπό
τά 47 ιδιαίτερα σφάλματα τοϋ L 3 δέν απαιτεί, για να έξηγηθή ή προέλευση
του, τήν ύπαρξη αύτοΰ τοϋ φανταστικού ενδιάμεσου χειρογράφου β', ένώ
παράλληλα ό «not well educated» γραφέας τοϋ L μποροϋσε κάλλιστα να

1. ΒαβαΙ της ταχντήτος, ης επλούτησα. . . Ταις κορυφαΐς τών μετεώρων οικημά­

των άναθρώσκων και αύθις εκείθεν ταχινώς κατερχόμενος μ ο ν ο ν ο υ χ ι βασιλεύω και
θαλάττης. Πρβ. καί στ. 30 δτι περ ουδέ τα της θαλάττης .. . με λανθάνουσι. . ■
2. "Ο.π., σελ. 217.
3. Τα ιδιαίτερα σφάλματα του L είναι τα έξης : 2 βούλεσθε] βούλεσθαι L (corr. L 2 );
3 νμϊν το συσσίτιον]ήμΐν το σνσίτιον (συσσ­L2); οϊδατε] οϊκαδε; 7 ή ora.; 8 νπέσαινε]
ύπέσαιμε; 10 έπέδραμε] ύπέδραμε; 15 σαρκία] σαρκνϊα; 17 ύπήνοιγε] άπήνοιγε; 20
άπέτρεχε VP: ύπέτρεχε Μ επέτρεμε L; 27 άπραγματεύτως] άπραματεύτως; 28 μεγαληγο­
ρών] μεγαληγορώς; 34 ταχινώς] ταχεινός; 40 τω πάθει] το πάθος; 45 ώς και καθεξής] ώς
καθεξής (θ p. corr.); 47 άβρον] άμβρόν; νμϊν το έστίαμά] ήμ'ιν το εστίαμα; εντρεπίσειε]
εντρεπήσειε; 50 νϊωτο] υπάρχεις; 51 ειπείν om.; 53 άσθματι] άσματι; τάμα] τα εμά; 56
εφη] εφης; 57 γοϋν] τοίννν; 59 κυρία μου] κνριόν μου; 60 Παστόλειχος] παστόλιχος; 64
εατιν om.; 66 απόδραση] αποδράσει; 65 + 69 μανδύας] μανδίας; 72 πέλει om.; ακριβής] α­
κριβή; 73 άνά το στόμα MV : άναστόμα Ρ άνεστόμα L; μου] μου λέγων ; 75 ή καρδία μου
om.; 79 φοβερισμοί] φοβερισμοΐς; 80 εκείνο δε] εκεί; 83 εν om.; 86 και ουκ εφαγον—
άλλα] και οϋτε ελαιον, οϋτε στέαρ, οντε μέλι, οντε γάλα, ούτε κρέας, ούτε τυρόν είσήλθεν
εν τω στόματί μου, άλλα; 87 αγνών] άγνότων;87 ­ 88 τών αρετών om.; 88 το] εις τό;
89 ταύτα MV: τούτο Ρ αύθις L; φησί om.; συ] σε; 90 αναδιφά] αναδιφάς; 92 σον om.;
96 προσευχών τα] προσεχόντων.
 ­384­

εΐναι συγχρόνως και απρόσεκτος και να έκανε λάθη αντιγράφοντας από

σωστό exemplar. Έπί πλέον, ο αριθμός τών σφαλμάτων αυτών δεν είναι
υπερβολικά υψηλός σε σχέση με τον αριθμό τών λαθών στα άλλα χειρό­
γραφα (47 ιδιαίτερα λάθη του L έναντι 39 λαθών του Μ και 36 λαθών τοϋ Ρ).
4. Στη συνέχεια, ό Παπαδημητριού γράφει ότι «on some rare occa­
sions L seems to preserve the best reading (e.g. line 432, 1)». Στην πραγμα­
τικότητα, το L δεν δίνει μόνο του στο σημείο αυτό τη «σωστή» (ή τήν
υποτιθέμενη σωστή) γραφή, αλλά συμφωνεί, κατά τρόπο στεμματικά απροσ­
δόκητο 1 (αν πάρουμε ώς βάση το στέμμα τοϋ Παπαδημητρίου), με το Μ
(εντός τών άρκύων ή αίλουρις ML: εντός σαρκίων ή αίλουρϊς V ή αίλουρίς
εντός τών άρκύων Ρ).
Σε μιαν άλλη περίπτωση (στ. 84 κ.έ.), ό Παπαδημητρίου γράφει στο
κριτικό του υπόμνημα ότι ή γραφή τοϋ L είναι πιθανόν ή σωστή. Δίνουμε
το χωρίο όπως το εκδίδει ό Παπαδημητρίου μαζί με το κριτικό του υπό­
μνημα :
ό ôè Ιδών, δτι ουκ ωφελεί, άλλα μάλλον καταγινώσκεται, «Ταύτα», φησιν,
«εγώ, κυρία μου, εφυλαξάμην εκ νεότητας μου και ουκ εφαγον ούτε μέλι,
ούτε γάλα, ούτε βούτυρον)) κλπ.
ταϋτα φησιν (ν om. V) εγώ κυρία μου MV : εγώ κυρία μου εφη Ρ ταϋτα εφη πάντα
κυρία μου fortasse recte L.

Είναι προφανές δτι ό μΰς δεν εφυλάξατο ταϋτα, δπως το κατάλαβε ô

Παπαδημητρίου, άλλα δτι το χωρίο πρέπει να γραφή ώς έξης 2 :
δ ôè Ιδών, δτι. . . καταγινώσκεται, ταϋτά φησιν : «'Εγώ, κυρία μου, εφυλα­
ξάμην κλπ.
ταϋτα MVL : om. Ρ || φησιν MV3: εφη (post κυρία μου trp. Ρ) PL || εγώ Μ VP:
πάντα L.

Τήν ίδια έκφραση ταϋτά φησιν τή βρίσκουμε αμέσως παρακάτω (στ.

89): ή δε αίλουρίς ταϋτά φησι. Έπί πλέον, εϊναι απαράδεκτη ή υπόθεση τοϋ
εκδότη ότι ή γραφή τοϋ L εΐναι ϊσως ή σωστή. "Αν ό Παπαδημητρίου είχε
συντάξει σωστά τό κριτικό του υπόμνημα, θα είχε τότε αμέσως διαπιστώ­
σει δτι ή γραφή πάντα τοϋ L δεν μπορεί να είναι ή σωστή, γιατί ή γραφή
εγώ τών MVP υπερέχει στεμματικά και επί πλέον τήν απαιτεί και ό usus

1. Δηλαδή κατά τρόπο πού αντίκειται στο στέμμα κωδίκων τοϋ Παπαδημητρίου.
Άλλα γι' αύτη τή συμφωνία τοϋ L με το Μ βλ. παρακάτω, σελ. 391.
2. Ό Horna εκδίδει πολύ σωστά ταϋτα φησιν (('Εγώ, κυρία μου» κλπ.
3. Το έφελκυστικό ν το δίνει καί το V, αντίθετα μέ όσα γράφει ό Παπαδημητρίου
στο υπόμνημα του.
 — 385 —

scribendi 1 , ενώ ή γραφή φησϊν τών MV υπερέχει από τή γραφή εφη τών
PL, γιατί σ' όλο αυτό το κείμενο, πού διακρίνεται για το καλοδουλεμένο
υφός του, έχουμε πρώτα τέσσερα εφη (στ. 53, 56, 59 και 67) πού ακολου­
θούνται συμμετρικά από τέσσερα φησϊ (στ. 71, 80, 85 και 89), όπου ô δρα­
ματικότερος ιστορικός ένεστώς φησϊ υποκαθιστά τον άχρωμο αόριστο
εφη στο δραματικό τέλος του διαλόγου γάτας και ποντικού.
Συνεπώς μένει μια μόνο περίπτωση (στ. 77 ώλιγώθψ L : όλιγώθην
MV ελιγώθψ Ρ), όπου το L δίνει μόνο του τήν καλή γραφή, αν και μπορεί
κανείς να διαπίστωση στα χειρόγραφα του κειμένου αύτοϋ μία τάση απο­
φυγής της χρονικής ή συλλαβικής αύξησης 2 , έτσι πού κι αυτή ή περίπτωση
να μήν είναι εντελώς σίγουρη.
5. Σχετικά με τό χειρόγραφο Ρ ό Παπαδημητρίου γράφει 3 : «Ρ is a
valuable source for the text, preserving many correct readings not found
in V, M or L». Στην πραγματικότητα, τό Ρ κάνει 36 ιδιαίτερα σφάλματα 4 ,
ένώ μόνο σε μια περίπτωση (στ. 32 ηντνχησαν Ρ : ευτύχησαν MVL) δίνει
ίσως τή γνήσια γραφή· και σ' αυτή όμως τήν περίπτωση, όπως λέμε παρα­
πάνω, έχουμε τό δικαίωμα να αναρωτηθούμε αν ό συγγραφέας τών Σχεδών
δεν έχει κάποια τάση να άποφεύγη τήν αύξηση, εφόσον στις τρεις επίμα­
χες περιπτώσεις 5 ή στεμματικά 6 σωστότερη γραφή είναι εκείνη με τον
άναύξητο τύπο πού δίνουν τα MV, ένώ στην τέταρτη (στ. 21) τον άναύξητο
τύπο νπόπτευε τον δίνουν όλα τα χειρόγραφα της β' οικογένειας 7 . Σε

1. Πβ. στ. 58 'Εγώ, κυρία μου, 67 'Εγώ, κυρία μου, 73 Κυρία μου.
2. Πβ. στ. 6 άνακέκλιτο V άνακέκλοιντο Μ άνεκέκλιντο Ρ άνεκέκληντο L, 21 ύπώ­
πτενε V νπόπτευε MPL, 32 ευτύχησαν MVL ηντύχησαν Ρ.
3. "Ο.π., σελ. 217.
4. Τα ιδιαίτερα σφάλματα του Ρ είναι τα έξης : στ. 3 συσσίτιον] συσσίον; 8 νπέ·
σαινε] ύπέσενε; 14 και εν VL : και Μ καν Ρ ; 22 εμπερικρύπτοιτό] έμπερικρύπτετο ; 24
Ιδεΐν] Ιδείν εκεϊσε; μονονονχϊ] μονονχί; 27 άπραγματεύτως] άπραγματεύτων ; εξεϋρε V:
εύρήσειε ML ενρήσεις Ρ; 27 καθ' εαυτόν] προς εαυτόν; 28 ­ 29 πυκνά πυκνά] πυκνά; 29
της orti.; 31 ης alt.] εις; 35 κατερχόμενος] μετερχόμενος; μονονονχι] μονονχί; 36 κατά­
κομος] κατάσκοσμος; 44 στήσωμεν] στήσομεν; 47 εύτρεπίσειε] εύτρέπειε; 49 εντός τών
άρκύων ή αίλουρίς ML : εντός σαρκίων ή αίλουρίς V ή αιλουρις εντός τών άρκύων Ρ; 50
νϊωτο] νΐάτο; 52 συγκεκομμένα)] συγκενομμένω; 59 κικλήσκομαί] χικλήσκομαι (pr. κ
ρ. corr. ex A); 61 τό om.; 65 + 69 μανδνίας; 66 ώς âv] ωσάν; 73 ανά τό στόμα MV : άνα­
στόμα Ρ άνεστόμα L; 77 ώλιγώθψ L: όλιγώθην MV ελιγώθην Ρ; 83 ελαίω] ελέω; 85 ταϋτα
om.; 86 ­ 87 μόνων τών της V : μόνον τών της ML μόνον της της Ρ; 87 άπτομαι V : καθά­
πτομαι ML καθάπτειμαι Ρ; 89 ταϋτα] τοϋτο; 91 δτι περ ora.; 92 ένεδέδυσο] ενεδύσω;
95 γενήσεται] γενήση; 96 εκεϊσε] εκεί.
5. Βλ. στ. 6 άνακέκλιτο (­ντο M ) V M , 21 νπόπτευε MPL, 32 ευτύχησαν M VL, 77
όλιγώθην MV.
6. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε.
7. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε.

25
 — 386 —

μιαν ακόμη περίπτωση (στ. 73 άναστόμα Ρ : ανά το στόμα MV άνεστόμα L),

ό Παπαδημητρίου προτίμα τη γραφή του Ρ âvà στόμα' όμως, έκτος άπό το
ότι ή γραφή αυτή είναι βασικά ή ϊδια με τή γραφή άνεστόμα τοϋ L και θα
έπρεπε συνεπώς να καταταχθή στις κοινές γραφές (ή στα κοινά σφάλματα)
τών PL, εϊναι προφανές ότι υστερεί στεμματικά 1 από τήν κοινή γραφή τών
MV âvà το στόμα, ενώ δέν υπάρχει κανένας λόγος για να θεωρήσουμε ότι
υπερέχει φραστικά.
6. Τέλος ό Παπαδημητρίου 2 υποστηρίζει ότι «there are readings
suggesting that Ρ et L had a remote common hyparchetype», δηλ. ότι τό Ρ
κατάγεται άπό τό ύπαρχέτυπο α' μέσω ενός χαμένου exemplar β, κατά τον
ίδιο λόγο πού και τό L κατάγεται άπό το α' μέσω ενός χαμένου exemplar β' 3 .
Αυτός ό ισχυρισμός δέν στηρίζεται σέ κανένα επιχείρημα (εφόσον ό
Παπαδημητρίου δέν αναφέρει κανένα άπό αυτά τά readings), κι οΰτε αντέ­
χει σέ καμιά κριτική. Τά κοινά λάθη τών PL δείχνουν βέβαια ότι τά χει­
ρόγραφα αυτά έχουν τον ϊδιο πρόγονο, αλλά οΰτε τά χωριστικά σφάλματα
τοϋ Ρ οΰτε τά χωριστικά σφάλματα τοϋ L παρουσιάζουν κανένα ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό πού να μας έπιτρέπη να υποθέσουμε τήν ύπαρξη κανενός
ενδιάμεσου exemplar εϊτε για τό Ρ είτε για τό L.
7. Για τό χειρόγραφο V, ό Παπαδημητρίου δέχεται μέν ότι εϊναι τό
καλύτερο άπό τά τέσσερα, προσθέτει όμως τά έξης 4 : «The superiority
of V, however, is not such as to eliminate the need to weigh carefully the
evidence of the other codices whenever they differ from V. In the text printed
below, the reading of V has usually been retained, particularly when confirm­
ed by either Ρ or L which represent the other branch in the transmission of
the text. In numerous instances, however, the reading of one or more of the
other codices has been adopted».
"Ας εξετάσουμε πρώτα τις γραφές όπου τό V είναι αντίθετο μέ τά τρία
άλλα χειρόγραφα.
Σέ δέκα περιπτώσεις (στ. 12 δλος V : όλως MPL; 15 ^ν εκεϊσε V : ην
εκεί MPL; 19 άντεπεϊχε V : άνταπεΐχε MPL pc ; 50 νϊωτο V : νιάτο Ρ τιέ­
φνκε Μ υπάρχεις L; 59 κικλήσκομαι V : χιλλήσκομαι P ac χικλήσκομαι P pc
κεκλήσκομαι ML; 63 εις V : εις MP εις υπάρχεις L; 71 φησίΥ : om. MPL;
77 εβρα1 χίασα V : εβραχίασα MPL; 91 τύχοι V : τύχει MPL; 97 λήψη V : λή­

1. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε.

2. "Ο.π., σελ. 218.
3. Ή υπόθεση αυτή είναι εντελώς φανταστική και τό μόνο πού εξυπηρετεί είναι ότι
δίνει τήν εντύπωση πώς τό στέμμα είναι πολύ πιο σύνθετο και περίπλοκο άπό δ,τι πρά­
γματι είναι.
4. °0.π., σελ. 217­218.
 — 387 —

ψει PL λείψει Μ) είναι προφανές, και το δέχεται και ο Παπαδημητριού, ότι

το V δίνει την καλύτερη γραφή 1 .
Σε μιαν άλλη περίπτωση (στ. 6 άνακέκλιτο V : άνακέκλοιντο Μ άνε­
κέκλιντο fere PL άνεκέκλιτο ci. Papademetriou) ή καλή γραφή, ή τουλά­
χιστον ή συντακτικά καλύτερη, είναι ή γραφή του V 2 .
Στις παρακάτω τρεις περιπτώσεις υποστηρίζουμε ότι ή γραφή του V
εϊναι ή καλύτερη :
α) στ. 25 τοιαύτα κανχώμενον V: τα τοιαύτα κανχώμενον MPL edd.
Ή γραφή του V εϊναι αναμφισβήτητα καλύτερη άπο τή γραφή τών
άλλων χειρογράφων : το τα εϊναι εντελώς περιττό.
β+Υ) σ τ · 86­87 μόνων τών της θαλάττης αγνών βραχέως άπτομαι V :
μόνον τών (της Ρ) της θαλάττης αγνών (άγνότων L) βραχέως καθάπτομαι
(καθάπτειμαι Ρ) MPL, edd.
Ή γραφή μόνων του V εϊναι συντακτικά σωστότερη άπό τή γραφή
μόνον τών MPL* επίσης ή γραφή του V άπτομαι («αγγίζω, μόλις πού αγγίζω
πιάνοντας») εϊναι νοηματικά προσφορώτερη άπό τή γραφή τών MPL καθ­
άπτομαι («επιτίθεμαι για να αρπάξω, αρπάζω, κρατώ σφιχτά») : ό μυς δι­
καιολογείται πώς τρώει μόνο θαλασσινά, κι αυτά «μόλις πού τα αγγίζει))
(βραχέως άπτεται).
Σέ τρεις περιπτώσεις ή γραφή του V είναι ή καλύτερη ή τουλάχιστον
ισοδύναμη μέ τή γραφή τών MPL, έτσι ώστε αυτές οι διαφορές να μή μπο­
ρούν να καταλογιστούν ούτε εις βάρος του V ούτε εις βάρος τών MPL.
'Επειδή δμως το V εϊναι το παλαιότερο χειρόγραφο και για τους λόγους

1. Ό Παπαδημητρίου προσθέτει και μερικές άλλες περιπτώσεις «υπεροχής» τοϋ V.

Έτσι, ένώ το V δέν σημειώνει παρά μια φορά (στ. 57 φθέγγη) τήν υπογεγραμμένη στη
δοτική και τήν υποτακτική, ό Παπαδημητρίου διακρίνει στο κριτικό υπόμνημα ώς δια­
φορετικές τις γραφές του V μέ η ή φ (πού βρίσκει, όχι φυσικά στο ίδιο το χειρόγραφο,
άφοΰ δέν το άντέβαλε ό ίδιος [βλ. παραπ. σ. 379 σημ. 5], άλλα στην έκδοση Horna, όπου
tacite αποκαθίσταται ή υπογεγραμμένη) από τις γραφές τών άλλων χειρογράφων «χωρίς
υπογεγραμμένη». Βλ. στ. 52 συγκεκομμένα) ML (προφανώς σέ αντιδιαστολή μέ το φαντα­
στικό σνγκεκομμένω τοϋ V), 58 γένη V: γένη L, 66 απόδραση ΡΜ (προφανώς σέ αντιδια­
στολή μέ το φανταστικό απόδραση τοϋ V). Ή εντύπωση πού προκαλείται δέν είναι φυσικά
πολύ σοβαρή, ιδίως πού ό Παπαδημητρίου (σελ. 219, σημ. 24) Ισχυρίζεται ότι «the merely
orthographical errors of the manuscripts are not recorded in the apparatus except for
those which could conceivably be significant for the relation of the codices». Τώρα, κατά
ποιο τρόπο ή αντιδιαστολή τών τύπων αυτών τοϋ V πού έχουν δήθεν υπογεγραμμένη άπό
τους αντίστοιχους τύπους τών MPL χωρίς υπογεγραμμένη είναι «significant» για τή
σχέση τών κωδίκων, ίσως μας τό έξηγήση ό έκδοτης σέ προσεχές του δημοσίευμα.
2. Στο προηγούμενο άρθρο μου (ο.π., σελ. 292), παρασυρμένος άπό τό λανθασμένο
στέμμα τοϋ Παπαδημητρίου (βλ. παραπάνω, σ. 381 και παρακάτω, σ. 393), νόμιζα πώς τήν
καλύτερη γραφή τή δίνουν οπωσδήποτε τα MPL.
 — 388 —

πού εκθέτουμε παρακάτω, προτιμούμε τις γραφές του άπο τις αντίστοιχες
γραφές τών MPL :
α+β) στ. 25­27 'Αρά που καί βασιλεύς τοιαύταις τροφαΐς εναγάλλεται ;
και που τοσαύτην πανδαισίαν άπραγματεύτως εξενρε;Υ: ... τρυφαϊς. . .
εύρήσειε (­σεις Ρ) . . . MPL, edd.
Ή γραφή του V τροφαϊς είχε διαβαστή σωστά άπο τον Horna, άλλα
ό Παπαδημητρίου παράδοξα την αγνόησε και γράφει τρυφαϊς, γραφή τών
MPL πού πρέπει να είναι φιλολογική διόρθωση και να προέρχεται άπο τήν
επίδραση τοΰ τρυφαΐς στον στίχο 36. Ή γραφή του V εξενρε με το ρήμα
στην οριστική είναι σέ αντιστοιχία με τήν οριστική του εναγάλλεται :
ό ισχυρισμός του μυός παίρνει έτσι μια θετικότερη χροιά παρά αν υιοθε­
τήσουμε τον μετριαστικό τύπο της ευκτικής εύρήσειε.
γ) στ. 52 και δ δυστυχής εκείνος ευθύς κλπ. V : και ό δυστυχής ευθύς
κλπ. MPL. Δέν υπάρχει κανείς λόγος να αθετήσουμε το εκείνος του V 1 .
Μένει να εξετάσουμε τέσσερις περιπτώσεις δπου ή υπεροχή της γραφής
του V ή τών MPL δεν είναι σαφής :
α) στ. 14 λαγωοϋ ράχις V : ράχις λαγωοϋ Μ ήν εκεί και ράχις (­χης L)
λαγωοϋ PL 2 ράχις λαγώ Horna conf. Manasses, Ecphrasis Telluris 120,
ree. Papademetriou.
Ό Horna προτίμησε τή σειρά τών λέξεων ράχις λαγωοϋ όπως τή δίνει
το Ρ, γιατί παρέβαλε το χωρίο αυτό με τήν Ecphrasis Telluris3 119­143 του
Μανασσή, όπου πράγματι το ξαναβρίσκουμε σχεδόν αυτούσιο :

r
Hv εκεί και πέρδικος σκέλος και κνήμη γερανού και ράχις λαγώ' ήν εκεί και πτερών
χύσις παντοδαπών και τρίγλης κρανίον και άκανθαι ύδατοθρεμμόνων Ιχθύων, ενι δέ τών
οστών και λεπτά σαρκία περιεσωζετο, και ήσαν ενιαχοϋ και ύπόκρεω. . . (130 sqq) ^σθετο
δε της οστώσεως και αίσθόμενος οξέως επέδραμε και επιδραμών τών μεν άλλων νπερε­
φρόνησε και παρήλθεν ώς άχρηστα και άφήκεν ώς αβρωτα και ούδε βλέπειν προσεποιήσατο,
όλος δε τον κρανίου της τρίγλης εγένετο και τούτω φέρων επέρριψεν εαυτόν. ' Αλλ' ώ της

1. Πρβλ. καί πιο πάνω, στ. 36 ­ 37 δ δυστυχής εκείνος μυς.

2. Ουσιαστικά, τά Ρ L δίνουν τήν ίδια σειρά τών λέξεων όπως καί το Μ, με τή μόνη
διαφορά ότι προσθέτουν τις λέξεις rjv εκεί πού αποτελούν συνδετικό σφάλμα τών δύο
αυτών χειρογράφων.
3. Ό πλήρης τίτλος του έργου, όπως τον δίνει ό Marcianus gr. 412, f. 75r, είναι
ό έξης : Τοϋ φιλοσόφου και ρήτορος κνροϋ Κωνσταντίνου τοΰ Μανασσή εκφρασις εικονι­
σμάτων εν μαρμάρω κνκλοτερεΐ, κατά μέσον μεν τνπονντων τήν γήν εν μορφή γυναικός,
κύκλω δέ παρόντων όπωρών καί τίνων ζώων θαλασσίων και άλλων διαφόρων. Ή έκδοση
έγινε άπο τον Sternbach, Beitrâge zur Kunstgeschichte (Jahreshefte des Oesterreichis­
chen Archaeologischen Instituts 5, 1902, Beiblatt, col. 77, στ. 119 ­143). Οί ομοιότητες
τών Σχεδών με τήν "Εκφραση της γης έκαναν τόν Horna να άποδώση τά Σχέδη στον
Μανασσή.
 — 389 —
σοφίας! εγραψεν αυτόν δ τεχνίτης καϊ λιχνενόμενον και φοβούμενον άμα το στόμα ύπήνοιγε
και άμα ύπότρομος άνεπόδιζεν ή μεν γαστήρ ηπειγε προς τροφήν, το ôè δέος ύπέτρεπεν
είς φυγήν το μεν ορεκτικον άνηρέθιζεν, αλλ' άντεπεΐχε το δειλοκάρδιον' άμα επέτρεχε καϊ
άπέτρεχε' και ώς εδώδιμον ήθελε και ώς πολέμων έφευγε δείλαιος και την σωρείαν αυτών
των όστέων ύπώπτευε, μη πού τις εν αύτοϊς κατοικίδιος αίλουρος παρακρύπτοιτο. Μετά
τοιαύτης σοφίας 6 μϋς εκείνος εΐκώνιστο.

Οί δύο γραφές του V καί των MPL είναι κατ' αρχήν ισοδύναμες. Ή
ομοιότητα όμως της γραφής τών MPL με τή γραφή της "Εκφρασης σημαί­
νει ότι ή γραφή αυτή πρέπει κανονικά να ύπερέχη άπό τή γραφή του V,
κι αυτό γιατί ό συγγραφέας τών Σχεδών φαίνεται δτι έχει μιμηθή τον Μα­
νασσή.

Τό πρόβλημα της πατρότητας τών Σχεδών τοϋ μυός απασχόλησε τους μελετητές1.
Ό B oissonade τα εκδίδει ώς κείμενο τοΰ Θεοδώρου Προδρόμου ακολουθώντας τή ση­
μείωση τοΰ Parisinus 2652. Ό Σάθας2 επίσης θεωρεί τό κείμενο Προδρομικό : «'Ιδού δε
ή της Γαλεομυομαχίας κλείς τοϋ Προδρόμου, όστις πιθανώς έσχολίασεν ή ανανέωσε τό
κωμικόν δράμα... ». Ό Maas 3 δεν θέτει σε αμφισβήτηση τήν πατρότητα τοϋ Προδρό­
μου, θεωρεί όμως πώς ό Πρόδρομος μιμήθηκε τον Μανασσή.
'Αντίθετα, ό Horna4 τό αποδίδει στον Μανασσή «mit einer gewissen Wahrschein­
lichkeit», προβάλλοντας τα έξης τρία επιχειρήματα : α) ό Πρόδρομος δεν εφαρμόζει τον
νόμο της clausula πού προτιμούσαν οί ρήτορες τοΰ τέλους τοΰ 12ου αιώνα5, ένώ στα
Σχέδη τοϋ μυός ό νόμος αυτός παραβιάζεται πολύ σπάνια : συνεπώς τό έργο αυτό πρέπει
να άνήκη στην εποχή τοΰ Μανασσή­ β) ή ομοιότητα ανάμεσα στα Σχέδη (στ. 9 ­ 23)
καί τήν "Εκφραση της γης (στ. 119­ 143) εξηγείται, όχι άπό τό ότι έχουμε έδώ μίμηση
τοΰ Μανασσή, όπως τό νόμιζε ό Maas6, άλλα άπό τό δτι τα δύο έργα είναι προϊόντα ενός
κοινοΰ συγγραφέα­ γ) ορισμένα άλλα στοιχεία (όπως ή αναδίπλωση τοΰ πυκνά στους στί­
χους 19 ­ 20), καθώς καί ή κατακλείδα σε δωδεκασύλλαβους στο τέλος τών δύο κεφαλαίων
τών Σχεδών είναι χαρακτηριστικά τοΰ Μανασσή.
Ό Mercati7 παρατηρεί ότι όλα αυτά τα στοιχεία, όπως ή clausula, ή αναδίπλωση
καί ή έμμετρη κατακλείδα, δέν είναι ιδιαίτερα στοιχεία τοΰ Μανασσή (για τήν αναδίπλω­
ση μάλιστα βρίσκει πώς δέν είναι χαρακτηριστική τοΰ Μανασσή), άλλα απαντούν καί
στους άλλους ρήτορες τής εποχής, όπως λ.χ. τον Νικηφόρο Βασιλάκη, ένώ καί άλλοι
σχεδογράφοι κλείνουν τα έργα τους με δωδεκασύλλαβους, όπως ό Λογγιβάρδος. Συνε­

1. Ό Παπαδημητρίου (ό'.π., σελ. 213) βρίσκει παράδοξα πώς athe various views,
however, fall outside the scope of this paper».
2. "Ο,π., σελ. ριδ'.
3. Βλ. P. Maas, Rhythmisches zu der Kunstprosa des Konstantinos Mariasses (BZ
11, 1902), σελ. 511, σημ. 1.
4. Βλ. Κ. Horna, δ.π., σελ. 14.
5. Πρβλ. P. Maas, δ.π., σελ. 505 ­ 512.
6. Βλ. P. Maas, δ.π., σελ. 511, σημ. 1.
7. Βλ. S. G. Mercati, Intorno agli Σχέδη μυός (Studi B izantini Π, Roma 1927)
σελ. 14.
 — 390 —

πώς, γράφει ό Mercati, το πρόβλημα μένει ανοιχτό, αν στα Σχέδη έχουμε ενα Μανασσή
imitator sui, ή, μάλλον, ενα σχεδογράφο μιμητή του Μανασσή.
Τέλος, στις μέρες μας, ό Hunger1, πού είναι και ό πιο πρόσφατος μελετητής του
θέματος, δέν αμφιβάλλει καθόλου για τήν πατρότητα του Προδρόμου και για τήν αντι­
στοιχία των Σχεδών με τήν Κατομνομαχία, θεωρεί όμως ότι ô Πρόδρομος εϊχε ώς πρό­
τυπο τήν "Εκφραση της γης τοΰ Μανασσή.

Παρόλο όμως πού τα Σχέδη έχουν ώς πρότυπο τήν "Εκφραση της γης
και έτσι επαναλαμβάνουν σχεδόν αυτούσια ορισμένα μέρη της, παρουσιά­
ζουν και κάποιες μικροδιαφορές, πού είναι εύκολο να επισημανθούν από
τήν παραβολή τών δύο αυτών κειμένων. Έτσι λ.χ. στην "Εκφραση ή απα­
ρίθμηση τών «λειψάνων» γίνεται πριν από τήν επίθεση τοΰ μυός, ένώ στα
Σχέδη παρεμβάλλεται στην περιγραφή αυτής της επίθεσης* στο πρώτο
κείμενο το ζεύγος πέρδικος ακέλος κατέχει τήν πρώτη θέση (καί πέρδικος
σκέλος καί κνήμη γερανού και ράχις λαγώ), στο δεύτερο κείμενο τήν τρί­
τη (και γερανού κνήμη καί λαγωον ράχις καί πέρδικος σκέλος)' στο πρώτο
κείμενο οί λέξεις κνήμη γερανού δίνονται μ' αυτή τή σειρά, στο δεύτερο
μέ τή σειρά γερανού κνήμη. Δέν είναι λοιπόν κατ' αρχήν απίθανο ό συγ­
γραφέας τών Σχεδών νά αντέστρεψε τή σειρά τών λέξεων ράχις λαγώ πού
βρήκε στο πρότυπο του καί να έγραψε λαγωοϋ ράχις, όπως δηλαδή είναι τό
κείμενο τοΰ V, ένώ παράλληλα, μια καί δέν έχουμε τό αυτόγραφο τοΰ Μα­
νασσή, άλλα απλώς ενα κώδικα unicum πού διέσωσε τήν "Εκφραση της
γης, δέν εϊναι απίθανο ή παραφθορά λαγωοϋ ράχις > ράχις λαγωον νά έγινε
ανεξάρτητα τόσο στο κείμενο της "Εκφρασης όσο καί στο ύπαρχέτυπο άπό
τό όποιο κατάγονται τό Μ καί τα PL. 'Αντίθετα, για τήν υπεροχή της γρα­
φής τοΰ V συνηγοροΰν δύο ενδείξεις : α) τό V είναι τό παλαιότερο χειρό­
γραφο καί συνεπώς έχει περισσότερες πιθανότητες νά περιέχη γνησιότερες
γραφές, β) ή συμμετρική διάταξη προσδιορισμού κατά γενικήν + προσδι­
οριζόμενου (γερανού κνήμη, λαγωον ράχις, πέρδικος σκέλος) ολοκληρώ­
νεται μέ τό ίσόκωλο (συλλαβές 3+2, 3+2, 3+2).
β) στ. 12 τον κρανίου της τρίγλης εγένετο (περιεγένετο L) MPL,
Ecphrasis Telluris 134, edd.: . .. εγίνετο V.
Ή γραφή τοΰ V φαίνεται κατώτερη άπό τή γραφή τών MPL, γιατί αυτή
ή τελευταία συμπίπτει μέ τή γραφή πού δίνει ή "Εκφραση της γης στ. 134·
δέν εϊναι όμως απίθανο καί στις δύο αυτές περιπτώσεις πού δίδεται ή γραφή

1. Βλ. Η. Hunger, Der Byzantinische Katz­Màuse­Krieg. Theodores Prodromos,

Katomyomachia (Graz­Wien­Kòln, 1968), σελ. 59­60 καί σημ. 25.—Του ϊδιου, Die
Hochsprachliche Profane Literatur der Byzantiner, Zweiter B and, Munchen 1978,
σελ. 29.
 — 391 —

εγένετο να έχουμε ανεξάρτητη παραφθορά του εγίνετο σε εγένετο : ή γρα­

φή του V εγίνετο θά μπορούσε να δικαιολογηθή ώς άποπειρατικός ή έναρ­
κτικος παρατατικός (πρβ. Σχέδη, στ. 23 τω κρανίω της τρίγλης ενέπιπτε),
κι αυτό γιατί ή πράξη δέν έχει ακόμα συντελεσθή: ο μυς κάνει συνεχείς
απόπειρες και όλο διστάζει να «γίνη του κρανίου».
γ) στ. 49 Ώς γαρ εκείνον εϊχεν εντός των άρκύων ή αίλονρίς (ή αίλου­
ρίς εντός των άρκύων Ρ) και κατέπαιζεν MPL : Ώς γαρ εκείνον εΐχεν εντός
σαρκίων η αίλονρίς και κατέπαιζεν V.
Ή γραφή των MPL εντός των άρκύων πρέπει να ληφθή μεταφορικά"
αντίθετα ή γραφή του V δίνει ένα συγκεκριμένο νόημα πού αποτελεί μά­
λιστα και ενα στοιχείο τραγικής ειρωνείας : τή στιγμή πού ό μϋς βρίσκεται
ανάμεσα στα «σαρκία», δηλαδή στον κολοφώνα της ευτυχίας του, εκείνη
ακριβώς τή στιγμή τον συλλαμβάνει ή αίλουρίς και τον κρατάει φυλακισμέ­
νο μέσα σ' αυτά, πρβλ. στ. 14 και εν τοις οστέοις λεπτά σαρκία περιεσώ­
ζετο. Συνεπώς ή γραφή του V εντός σαρκίων, πού τήν υιοθετεί ό Horna,
δέν είναι κατ' ανάγκην απορριπτέα, μόνο πού θά έπρεπε ϊσως να διορθωθή
σε εντός των σαρκίων.
δ) στ. 55 ούτω φιλαλήθως MPL : όντως φιλαλήθως V.
Ή γραφή του V είναι λιγότερο σωστή άπό τή γραφή των MPL 1 .
Τέλος, σε δύο σημεία (στ. 35­36 βασιλεύω.. . υπάρχω MPL : βασι­
λεύων... υπάρχων Υ) έχουμε τις μόνες περιπτώσεις (ουσιαστικά πρόκει­
ται για ενα και τό αυτό λάθος) όπου ή υπεροχή της γραφής των MPL είναι
σαφής, άλλα άφορα πιθανόν ενα σφάλμα του αρχετύπου πού ό κοινός πρό­
γονος τών MPL θά μπορούσε εύκολα να εχη διορθώσει. Δέν αποκλείεται
λοιπόν, και αυτό τό υποβάλλω ώς ακραία υπόθεση, τό V νά είναι τό σωζό­
μενο αρχέτυπο άπό τό όποιο προήλθε ό χαμένος αυτός πρόγονος τών MPL
πού διόρθωσε τά ελάσσονα αυτά λάθη του V.
Τα κοινά λάθη τών MPL στις δυο δεκάδες περίπου περιπτώσεις πού
αναφέραμε παραπάνω αποδεικνύουν ότι τό Μ δέν αποτελεί μία οικογένεια
με τό V, άλλα ότι έχει με τά PL κοινό πρόγονο, πού τον ονομάζουμε ψ και
άπό τον όποιο και τά τρία αυτά χειρόγραφα κληρονόμησαν τά κοινά λάθη
τους άλλα καί, ϊσως, ορισμένες διορθώσεις αντίστοιχων λανθασμένων
γραφών του V.
'Αντίστροφα, τά συνδετικά λάθη τών PL σέ δώδεκα περιπτώσεις (στ.
6­7 ή τών βρωμάτων [βροτών Μ] VM : τών βρωμάτων PL; 7­8 οσμή τάς
VM: δς μη τους Ρ + + μη yel/Ιμή τάς L; 12 εκεϊσε VM: εκεί PL; 13 εκεϊσε
VM: εκεϊ PL; 14 ράχις λαγωοϋ [λαγωοΰ ράχις V] VM: ην εκεί και ράχις

1. Ό τύπος ουτιος άπαντα όμως καί μπροστά από σύμφωνο σέ ορισμένες σπάνιες
περιπτώσεις.
 — 392 —

[­χης L] λαγωοϋ PL; 38 τούτον VM: τούτου PL; 42 τρίχας VM: χαίτας PL;
65 et 69 μανδύας VM: μανδνίας Ρ μανδίας L; 84 ωφελεί VML pc : ώψελή PL ac ;
85 ç^owVM: έ ' ^ (post μου trp. Ρ) PL 1 ; 89 ταϋτα VM: τοΰτο Ρ αύθις L)
έναντι της σωστής κάθε φορά γραφής τών VM αποδεικνύουν δτι τα PL
αποτελούν, όχι μία οικογένεια, άλλα απλώς μία ομάδα στο εσωτερικό της
οικογένειας ψ. Τά διαχωριστικά σφάλματα τών PL πρέπει να προέρχωνται
άπο τον κοινό προγονό τους, πού τον ονομάζουμε δ.
'Αντίθετα, υπάρχουν μόνο δύο περιπτώσεις, όπου οί αντίστοιχες γρα­
φές τών VM άπο τη μιά, τών PL άπό την άλλη, φαίνονται ισοδύναμες : αν
και ή γραφή τών PL φαίνεται σωστότερη, δέν αποκλείεται ή γραφή τών VM
να είναι ή γνήσια. Οί περιπτώσεις αυτές είναι οί εξής:
α) στ. 12 ήσαν γαρ (δ' Μ) εκεϊσε VM ην γαρ (γαρ om. L) εκεί PL
ην γαρ εκεϊσε ci. Papademetriou : "Αν και ή αττική σύνταξη ην θα ήταν
εδώ σωστότερη, ό τύπος του πληθυντικού ήσαν δέν είναι απαράδεκτος, ενώ
το εκεϊσε είναι οπωσδήποτε ή σωστή γραφή. Σέ μίαν άλλη περίπτωση (στ.
15 λεπτά σαρκία περιεσφζετο), ό συγγραφέας χρησιμοποιεί τήν αττική
σύνταξη, άλλα σέ μία δεύτερη (στ. 30 τα της θαλάττης κάλλιστα με λανθά­
νονσι βρώματα) χρησιμοποιεί το ρήμα στον πληθυντικό.
β) στ. 69 και κανόνα δε (τοϊς νπ εμε κατέστησα ακριβή) VM κανόνα
δε κλπ. PL: Ή γραφή τών VM δέν εϊναι απαράδεκτη, πρβλ. Πράξεις 'Απο­
στόλων 3,24 και πάντες δέ οί προφήται από Σαμουήλ, Τζέτζου "Εξήγησις εις
Ίλιάδος Α, σ. 12, 17 Hermann και χρυσά δε έπη, σ. 12, 20 και έτεροι δέ
μύριοι, σ. 18,12 και έτερα δέ τοιαύτα, σ. 18,19 και έτεροι δέ τών Ιστορικών.
Συνεπώς, μου φαίνεται κάπως ασταθής ή βάση δύο γραφών αμφισβη­
τούμενης υπεροχής για να στηρίξουμε επάνω της τήν υπόθεση δτι τά VM
παρουσιάζουν κοινά σφάλματα έναντι τών PL και ότι άρα τό Ρ και τό L
αποτελούν μία οικογένεια χωριστή άπό τά χειρόγραφα V και Μ.
Τέλος, μέ τό στέμμα πού προτείνει, ό Παπαδημητρίου δέν θα μπορούσε
να εξήγηση τις τρεις περιπτώσεις όπου τά VP συμφωνούν ενάντια στα ML
(στ. 5 τών παλαιών τις VP : τις τών παλαιών ML; 59 κικλήσκομαι VP : κε·
κλήσκομαι ML; 83 κάί εν [εν om. L] ML : εν VP) καί τις πέντε άλλες όπου
τά VL συμφωνούν ενάντια στα MP (στ. 6 εταίρους MP : έτερους VL; 26
και που (ποϋ L) VL: καί που (ποϋ Ρ) τίς MP; 57 φθέγγη VL : φθέγγει MP;
58 γένη VL : γίνη M P ; 81 ελαιον VL : ελεον M P 2 .

1. Για τήν υπεροχή τής γραφής τών VM βλ. παραπάνω, σελ. 385.
2. Ή δική μας εξήγηση για τίς «αναρχικές» αυτές συμφωνίες τών χειρογράφων
είναι ότι πρόκειται για τυχαίες συμπτώσεις πού άφοροϋν μεμονωμένα καί επουσιώδη
σφάλματα.
 — 393 —

Ά π ο τα προηγούμενα συνάγεται, νομίζω, καθαρά πώς και οι επτά θέ­

σεις του Παπαδημητριού είναι αυθαίρετες και απαράδεκτες, γιατί στερούν­
ται άπο οποιαδήποτε επιστημονική βάση, και πώς δεν αντέχουν σε κανένα
κριτικό έλεγχο* θα μπορούσαμε τώρα νά ανακεφαλαιώσουμε παρατηρώντας
τά έξης :
ν
Αν το Μ αποτελούσε με το V μία οικογένεια, θά έπρεπε τότε τά δύο
αυτά χειρόγραφα νά παρουσιάζουν κάπως περισσότερα κοινά σφάλματα
από τις δύο αμφισβητούμενες περιπτώσεις στους στίχους 12 και 69.
'Αντίθετα, θά έμεναν τότε ανεξήγητες οί δυο δεκάδες περίπου περι­
πτώσεις, όπου το Μ παρουσιάζει κοινό σφάλμα μέ τά PL απέναντι στη
σωστή γραφή του V.
Συνεπώς ήχοϋν κενές περιεχομένου, γιατί μένουν αστήρικτες άπο κάθε
επιχείρημα, οί παρακάτω αποφάνσεις του Παπαδημητρίου :
' σελ. 215 «The closest congener of V is the Monacensis (=M)».
σελ. 215 ­216 «When M agrees with V it is obvious that the reading
represents the hyparchetype from which they both descend. This is important
because the preponderance of the evidence points to their hyparchetype
as the better one of the two assumed in the stemma».
Συμπερασματικά, ό Παπαδημητρίου, παρά τή σημαντική ανακάλυψη
τριών νέων χειρογράφων, έδωσε μια έκδοση πού άπο ορισμένες απόψεις
υστερεί ακόμα και άπο τήν έκδοση Horna, γιατί έκανε έναν απαράδεκτα
υψηλό αριθμό παραναγνώσεων και άλλων σφαλμάτων για ενα τόσο σύν­
τομο κείμενο, θεώρησε καλές ορισμένες κακές γραφές (στ. 35, 73, 86­87,
92, 94), έκανε κακή ταξινόμηση τών χειρογράφων και περιέπλεξε αδικαιο­
λόγητα τις γραμμές του στέμματος επινοώντας ανύπαρκτους ενδιάμεσους
κρίκους.
'Από τ ή δική μας μεριά, τό στέμμα πού προτείνουμε εϊναι τό έξης :
 — 394 —

Conspectus Siglorum

L = Codex Leidensis Vulcanianus 93, ff. 109 v -112 v , saec. XV

M = Codex Monacensis Miscellanei^ Gr. 551, ff. 99v - 1 0 1 Γ , saec. XV
Ο = Oxoniensis Miscellanei^ Gr. 272, ff. 140v -143 r , saec. XVI
Ρ = Pari sinus Graecus 2652, ff. 110 r -114 v , saec. XV
V = Vaticanus Graecus 711, ff. 7 2 r - 7 7 v , saec. XI V exeuntis
ψ = Fon s communis codicum M et δ
δ = Fons communis codicum Ρ et L
/ = spatium litterae
+ = littera erasa
 — 395 —

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
TOY ΣΟΦΟΤΑΤΟΥ ΚΥΡΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

ΤΑ ΣΧΕΔΗ ΤΟΥ ΜΥΟΣ

429,1 ΕΙ βούλεσθε, ώ παίδες, τραφήναι τήμερον λογικώς, Ιδού δ

μϋς νμΐν το ava αίτιον δίδωσιν. Οϊδατε δε ώς το ζφον λίχνον
εστί καϊ κατά τον Ποιητήν εμβασίχυτρον.
5 Διόπερ και που των παλαιών τις άριστον κατα\σκενασάμενος και 5
τους εταίρους αύτοϋ συγκαλέσας προς έστίασιν άνακέκλιτο' ή τών
βρωμάτων δέ, ή μάλλον ειπείν, ή της σαρκοφαγίας οσμή τάς
10 γνάθους νπεσαινε τοϋ μυός. "Ενθεν τοι και μετά το τε\λεσθήναι
το άβρον εκείνο τών φίλων εστίαμα τοις λειψάνοις 6 μϋς οξέως
επέδραμε' και επιδραμών τών μεν άλλων ύπερεφρόνησε και παρήλ­ 10
θεν ώς άχρηστα και αφηκεν ώς άβρωτα και ούδε βλέπειν προσ­
15 εποιήσατο,δλος δε τοϋ κρανίου της τρίγλης εγίνετο.\Ήσαν γαρ εκεϊ­
σε μάλα πολλά και διάφορα λείψανα' ην εκεΐσε και γερανού κνήμη
430,1 και λαγωοϋ ράχις | και πέρδικος σκέλος και εν τοις όστέοις λεπτά
σαρκία περιεσώζετο' ην εκεΐσε και τρίγλης άγλαομόρφου κρανίον 15
και τούτω φέρων ο μϋς επέρριψεν εαυτόν. Καϊ ην όμοϋ λιχνευο­
5 μένος και φοβούμενος' άμα το \ στόμα ύπήνοιγε και άμα ύπό­
τρομος άνεπόδιζεν. Ή μεν γαστήρ ήπειγεν εις τροφήν, το δέ δέος

Test. 4 Batrachom. v. 137.

1 Τοϋ σοφωτάτου κυροϋ Θεοδώρου τοϋ προδρόμου Ρ: άπο τών ποιητικών μΰθος Μ
ora. VL ( 0 ) | | τ ά σχέδη τοϋ μυός V : σχέδη μυός Ρ περί τοϋ μυός και της αιλουρίδος Μ
om. L CO) 112 βούλεσθε VMP : βονλεσθαι L x | | 3 νμΐν (ήμϊν L 1 ) το σνσσίτιον (ονσσίον'Ρ)
VPL : την παραβολήν νμΐν Μ | \οΐδατε VMP : οϊκαδε L\\ôè VPL : γαρ Μ | | 5 τών παλαιών
τις VP : τις τών παλαιών M L | | 6 εταίρους MP : ετέρους \1.\\άνακέκλιτο V, Horna : άνα­
κέκλοιντο Μ άνεκέκλιντο Ρ ree. B oissonade άνεκέκληντο L άνεκέκλιτο ci. Papademc­
trioujΙ ή VM: om. P L | | 7 βρωμάτων V P L : βροτών Μ\\ή VPM : om. Ι.\\οσμή VM: δς μη
P + + μη L | | r à ç VMP : τους L || 8 νπεσαινε VM : ύπέσενε Ρ νπέσαιμε L || 10 επέδραμε
VMP: νπέδραμε L||12 όλος V : όλως ΜΫΥ\\εγίνετο V : εγένετο MP, edd. fort, recte, cf.
Manasses Ecphr. Tell. 134 περιεγένετο L\\rjoav VM, Horna: ην PL, Papademetriou11
γαρ V P : δ' M om. L\\èxeîae VM : εκεί PL||13 μάλα V P L 2 : μαλλα ML 1 1 {εκεΐσε VM:
εκεί PL1114 prius και VM : ήν εκεί και P L | [λαγωοϋ ράχις V : ράχις (­χης L) λαγωοϋ
MPLfort. recte ράχις λαγώ ci. Horna cl. Ecphr. Tell. 120, ree. Papademetriou || και εν
VL: καν Ρ και Μ||15 σαρκία VMP : σαρκνία L|\εκείσε V : εκεί MPL||16 τούτω B oisso­
nade cl. Ecphr. Tell. 134: τοϋτο VMPL||<p?ç>coi' VPL: βλέπων M | | 1 7 ύπήνοιγε VMP: απή­
 — 396 —

ετρεπεν εις φυγήν το μεν όρεκτικον άνηρέθιζεν, αλλ' άντεπεϊχε

το δειλοκάρδιον άμα επέτρεχε καΐ άμα άπέτρεχε' και ώς εδώδι­ 20
10 μον ήθελε και ώς πολέμων εφευγεν. Ύπώ\πτενε γάρ, μη πού τις
κατοικίδιος αίλουρϊς τοις δστέοις έμπαρακρύπτοιτο. "Ομως δέ το
δέος δψέ ποτέ άποτιναξάμενος τω κρανίω της τρίγλης ενέπιπτε.
Και ήν ίδεΐν τον μϋν επιγανύμενον και χορεύοντα και μόνον ­
15 ουχί τοιαύτα κανχώμενόν τε | και λέγοντα' " ΎΑρά πον και 25
βασιλεύς τοιανταις τροφαΐς εναγάλλεται ; και που τοσαύτην παν­
δαισίαν άπραγματεύτως εξεϋρε;" Ταντά πως δ μυς καθ* εαυτόν
μεγαληγορών και τη κεφαλή της τρίγλης περιχορεύων και πυκνά
20 πυκνά τοις όδοΰσΊ δάκνων αύ\τήν και, " *Ω της ευτυχίας" βοών,
" ότι περ ουδέ τα της θαλάττης κάλλιατά με λανθάνουσι βρώ­ 30
ματα. ΒαβαΙ της ταχυτήτος, ης επλούτησα, και δυνάμεως, ης ούδ'
431,1 Αίας, ούδ' Άχιλλεύς, ουδέ Μενέ\λαοί τίνες, ουδέ Νέότορες ευτύ­
χησαν πώποτε, ους ή ποίησις αοψώς κατηγλάισε. Ταϊς κορυφαΐς
τών μετεώρων οικημάτων άναθρώσκων και αύθις εκείθεν ταχινώς
5 κατερχόμενος μονονουχι βασιλεύω και \ θαλάττης και πάσαις 35
άλλαις τρυφαΐς υπάρχω κατάκομος." Ταϋτα λέγων δ δυστυχής
εκείνος μϋς και πλείω φθεγγόμενος σοβαρώς, εξαίφνης, δπερ
δέδοικεν, επαθεν' ή γαρ αίλουρίς πόθεν εκπηδήσασα τοϋτον
10 συνέλαβε' και ούτω παίγνιον ταύτης εμ\προσθεν δ δείλαιος
προϋκειτο της συμφοράς τω πάθει νικώμενος. Και δ πριν ύπερή­ 40

νοιγε L||18 ηπειγεν VPL : επειγεν Μ||19 άντεπεϊχε V : άνταπεΐχε (­πήχε L1) M P L 2 | |
20 άπέτρεχε VP : νπέτρεχε Μ επέτρεμε \^\\εδώδιμον VPL: εδώσημον Μ | | 21 νπώπτενε
V : ύπόπτενε MPL||22 εμπαρακρνπτοιτο scripsi cl. Ecphr. Tell. 142­3 εν αύτοϊς...
παρακρνπτοιτο : έμπερικρνπτοιτο VML, Horna Papademetriou εμπερικρνπτετο Ρ
εμπεριεκρνπτετο ci. B oissonade || 24 ίδεϊν VML : Ιδεΐν έκεϊσε Ρ || επιγανύμενον Ρ:
επιγανννμενον VML 11 μονονουχι VML : μονονχι Ρ | [25 τοιαύτα V : τα τοιαύτα MPL,
edd. omnes |j 26 τροφαΐς V, Horna : τρυφαϊς MPL, Papademetriou || πον VM : πον
PL, edd. omnes 11 τοσαντην VL : τις τοσαντην P M | | 2 7 άπραγματεντως VM : άπρα­
ματεντως L άπραγματεντων Ρ 11 εξενρε V, H o r n a : ενρήσειε ML, Papademetriou
ενρήσεις Ρ ενρήσει vel ενρήσειε ci. B oissonade || πως VPL : om. Μ||27­28 καθ'
(προς V) εαυτόν μεγαληγορών (­ρώς L·) VPL : μεγαληγορών καθ' εαυτόν Μ||28 τη κε­
φαλή VPL : της κεφαλής Μ||28 ­ 29 πυκνά πυκνά VL : πυκνά Ρ πικνά πικνά Μ||29 της
V M L : om. Ρ||31 alt. ης VML : είς Ρ*j [32 ευτύχησαν VML: ηντύχησαν Ρ||34 ταχινώς ΡΜ :
ταχεινώς V ταχεινος L||35 κατερχόμενος VL : κατεχόμενος Μ μετερχόμενος Ρ||μονο­
νουχι VML : μονουχι Ρ | | βασιλεύω MPL : βασιλεύων V|[prius και V P L : γης και Μ,
Papademetriou 11 θαλάττης VPL : θαλάσσης Μ||36 τρυφαΐς VPL : τροφαΐς Μ\\νπάρχω
M P L : υπάρχων V 11 κατάκομος VML : κατάσκοσμος Ρ κατάκοσμος ci. B oissonade 11
37 εξαίφνης VPL 2 : εξ αίφνης Μ ί ' Ι ^ δ τοϋτον VM : τούτον PL||39 οντω VPL : όντως
Μ | | 4 0 τω πάθει VMP : το πάθος L||42 τρίχας VM : χα'ιτας ~?ν\\προρρίζους VPL : om.
 — 397 —

φανός μυς άμφοτέραις χερσί τον γενείου εδράττετο καί τάς τοϋ
πώγωνος τρίχας προρρίζους άνέσπα καί δάκρυσι τοϋδαφος άπαν
κατέβρεχεν.
15 Άλλ' ει δοκεΐ, στήσωμεν ώδε τον λόγον,
ώς και καθεξής μυός εκ των βρωμάτων 45
τραφήτε, παίδες, τή λογική δυνάμει. _

//
'Ιδού και σήμερον άβρον ύμϊν το εύτίαμα ή τον μυός εϋτρε­
πίσειε τράπεζα.
432,1 "Ως γαρ εκείνον εΐχεν εντός των σαρκίων ή αίλουρις και κατέ­
παιζεν, ήρώτα τοϋτον τίνος πατρός και μητρός υΐωτο παις και τις 50
ό βίος και ή πράξις, και απλώς ειπείν, αρχής απ' άκρης τα περί
5 τούτου\ ήρώτα μαθεϊν. Και ο δυστυχής εκείνος ευθύς συγκεκομμέ­
να) τω άσθματι,"Ού δύναμαι, κυρία μου", εφη "πλησίον ορών σε τά­
μα άτρόμω λόγω διατρανοΰν. Άλλ' ει βούλει, μικρόν άναχώρησον
10 και ούτω φιλαλήθως ερώ σοι πάντα τα κατ έμέ". Ή δε \ βλοσυρώς 55
αυτόν βλέψασα,' " "Ινα τι, κάκιστε τών μυών", εφη, "δολίως
φθέγγη βουλόμενος άπατήσαί με; ή γοϋν φθέγγου τα σά, ή κατά­
βρωμα ήδη γένη καί σπάραγμα". Ό δ' αυτ/κα δακρύων, " 'Εγώ,
15 κυρία μου", εφη, " Έλαιοπότης κικλήσκομαι, \ δ δέ γε πατήρ
Λαρδοφάγος και ή μήτηρ Παστόλειχος". Ύπολαβοϋσα δ' ανθις ή 60
αιλουρίς ήρώτα τον μϋν "Και τι σου το τοσούτον δάκρυον; και
433,1 ποϋ δακρύειν μεμάθηκας; μή και παρ ύμϊν είσιν άσκηται προσ\ευ­
χόμενοι και δακρύοντες και τούτων εις καί αυτός; καί ποϋ ή
επωμίς εστίν, δπερ λέγονσι παραμάνδυον ; ποϋ ή κίδαρις; ποϋ

Test. 51 αρχής άπ' άκρης : cf. Lycophr. Alexandra v. 2.

M||44 στήσωμεν\Μί­, : στήσομεν P||45 καί VMP : om. \.\\καθεξής VMP : καθ' έξης (θ p.
corr.J L | I 47­48 praebent VPL: om. M | |47 άβρον VP : άμβρον L | \ύμΐν VP : ήμϊν L| |ε?3τρε­
πίσειεΥ: εύτρεπήσειε L εντρέπειε Ρ εύτρεπίζει ci. B oissonade εντρεπίσει ci. Mercati ||49
εντός τών fora. V, ex codd. M P L restituì) σαρκίων ή αυλονρίς V: ε'^τος τών άρκνων (αρ­
χείων Μ) ή αίλονρίς ML, Papademetriou εντός άρκνων ή αίλονρις Horna ή αίλονρίς εντός
τών άρκνων Ρ\\50 υϊωτο V : νίατο Ρ πέφνκε Μ υπάρχεις L||51 ειπείν VMP: om. L|j52
τούτον V P L : τούτων Μ||εκε«>ος V, Horna: om. MPL, Papademetriou\\σνγκεκομμένω
V: συγκεκομένω ML σνγκενομμένω Ρ | |53 ασθματι VMP: ασ/ματι L | |ορώ^ VPL: όραν Μ | |
τάμα VMP : τα εμά L| |54 διατρανοΰν VPL : διακενοϋν Μ||55 οΰτω MPL : ο ύ ' τ ω ς ν | | 5 6
αυτόν VPL : προς αυτόν Μ\\κάκιστε VPL : ώ κάκιστε Μ\\εφη VMP : εφης L [ [57 φθέγ­
γη V L : φθέγγει P M | | y o w V M P : τοίνυν L||58 γένη VL : γίνη ΜΡ||<5' V; ôè MPL||59
κυρία VMP : κνριόν ^{κικλήσκομαι V : χικλήσκομαι (pr. κ p. corr. : λ a. corr.) Ρ
κεκλήσκομαι M L | [60 και ή μήτηρ VPL : ή δέ μήτηρ Μ||61 το VML: om. Ρ||63 τούτων
 — 398 —

ό μανδύας; ποϋ τα των ποδών οου σανδάλια;" Ό δε μυς έθέλων 65

5 | εαυτόν δικαιοϋν και δσιον έμφαινε tv ώς τα πολλά, ώς αν από­
δραση τον κίνδυνον, " "Εγώ, κυρία μου", εφη, "τών παρ ήμΐν
μοναχών πέλω καθηγεμών και σχήματι μεγάλω κοσμούμαι και
κίδαρις έμοϊ και μανδύας και τα λοιπά' και κανόνα δε τοις υπ' έμέ
10 \κατέστησα ακριβή, ώς δις τοϋ σαββάτου εϋχεσθαί σε ώς άγαθήν". 70
Ή δε, "Και μεμάθηκας", φησί, "ψαλτήριον ψάλλειν και εύχας
άναπέμπειν και απερ πέλει τοις μοναχοΐς συνήθεια ακριβής;"
15 Και δς ευθύς τον ψαλμον άνά το στόμα ελάμβανε. "Κυρία \ μου, μή
τω θυμώ σου έλεγξες με, μηδέ τη οργή σου παίδευσης με.
'Εκακώθην και έταπεινώθην εως τέλους." Και αύθις, " Ή καρδία 75
μου εταράχθη και δειλία θανάτου επέπεσεν έπ έμέ, ότι αϊ άνομίαι
20 μου ύπερήραν την κεφαλήν μου. \ Έβραγχίασα κράζων, ώλιγώθην
434,1 και εσίγησα και ή άλγηδών μου ενώπιον μου εστί δια παντός, και
οι φοβερισμοί σου έξετάραξάν με, και τα λοιπά".
5 Ή δέ αίλουρϊς αύθις φησιν, " 'Εκείνο δέ πώς ου \ ψάλλεις; τό, 80
"Ελαιον θέλω και ου θυσίαν, βούτυρον βοών και γάλα προβάτων
μετά στέατος άρνών και, 'Αγαπητά μοι ταϋτα υπέρ μέλι' και,
Έν έλαίω πίονι έχρισα και ελίπανα την κεφαλήν μου, καί τα
10 εξής". Ό δέ Ιδών, ότι ουκ ωφελεί, \ άλλα μάλλον καταγινώσκεται,
ταϋτά φησιν " 'Εγώ, κυρία μου, έφυλαξάμην εκ νεότητας μου 85
και ουκ εφαγον ούτε μέλι, ούτε γάλα, ούτε βούτυρον, άλλα μόνων

Test. 73 ­ 74 cf. Psalm. 6,2 et 37, 2 Rahlfs || 75 ­ 76 cf. Psalm. 37,7 et 9 et postea
54,5 || 76­77 cf. Psalm. 37,51|77 έβραγχίασα cf. Psalm. 6$,4\\ώλιγώθψ cf. Psalm. 106,39
||78 cf. Psalm. 37,181|79 φοβερισμοί cf. Psalm. 87,17||81­82 cf. Ose. 6,6 et postea
Deuter. 32, 14||82 νπέρ μέλι cf. Psalm. 18,111|83 εν έλαίω cf. Psalm. 88,21; 91,11; 22,51|
84 ωφελεί cf. Psalm. 88,231|85 cf. Marc. 10,20.

VPL : τοντως M||etç V : εΐς MP εϊς υπάρχεις L|| 64 επωμίς VPL : έπωσμίς Μ\\εστιν
VMP : om. L ||ό'περ VLP: ô M||65 μανδύας MV: μανδνΐας Ρ μανδίας 1^\\εθέλων in
marg. V manu prima ||66 ώς àv VML : ωσάν ~Ρ\\άποδράση VMP : αποδράσει L|| 69
μανδύας VM : μανδνίας Ρ μανδίας L\\xaì κανόνα VM : κανόνα PL1170 άγαθήν PVL: αγα­
θή Μ||71 φησί V : om. MPL||72 πέλει V : πέλλει MP om. L\\άκριβής VMP : ακριβή
L||73 άνά το στόμα VM : άναστόμα Ρ άνεστόμα L ανά στόμα Horna Papademetriou ||
μου VMP : μου λέγων L||74 παίδευσης VMP : παιδεύσεις L||75 έκακώθην VPL : και
έκακώθην ΪΑ\\τέλους VPL : σφόδρα Μ|| ή καρδία μου VMP : om. L||77 έβραγχίασα V :
έβραχίασα MPL| \ώλιγώθην L : όλιγώθην VM έλιγώθην Ρ||78 ­ 79 και οι VPL : και om.
Μ||79 φοβερισμοί VMP : φοβερισμοϊς L||80 εκείνο δε VMP : εκεί L||81 "Ελαιον VM2L :
ελεον MP11 82 ­ 83 και έν έλαίω Μ : και έλαίω L έν έλαίω V έν ελέω Ρ| |84 ωφελεί VML2 :
ώφελή PL 1 ||85 ταύτα VML : om. Ρ\\φησιν\Μ : εφη (post κυρία μου trp. Ρ) PL||'J5ycù
VMP : πάντα L||86 και ουκ εφαγον — άλ?Λ VMP : και οϋτε ελαιον ούτε στέαρ οϋτε μέλι
 — 399 —

τών τής θαλάττης αγνών βραχέίος άπτομαι, ha φθάσω των

αρετών το άκρότατον". j
15 Ή δε αϊλουρίς ταντά φησι' "Και τις άλλος, εΐ μη συ, ω
435,1 καβηγούμενε τών μυών, τους τών μονα\χών ταλάρονς αναδιφά 90
και κατεσθίει δ,τι περ άρα καί τύχοι ; τις τάς ελαιοδόχους κανδήλας
αποκενοΐ; και ει μεν την μοναδικήν σου στολήν ένεδέδυσο, ενετρά­
5 πην αν κάγώ και εδυσωπήθην δια το σχήμα | σου' επεϊ δ' άτερ τών
μοναδικών αμφίων σου εξήλθες από τής κέλλης σου, το στόμα
μου γενήσεται τάφος σου, 95
ώς αν εκεισε τών προσευχών τά γέρα
λήψη πρεπόντως, ώ μυών καθηγέτα".

οϋτε γάλα οντε κρέας οντε τνρον είσήλθεν εν τω στόματί μου' άλλα L· 11 μόνων V Horna :
μόνον MPL Papademetriou||87 τών τής VML : τής τής Υ\\άγνών VMP : άγνότων L | |
άπτομαι V : καθάπτομαι (­πτειμαι Ρ) MPL, Horna Papademetriou||87 ­ 88 τών αρετών
VMP : om. L||88 το άκρότατον VMP : εις το ακρότάτον L||89 ταϋτα VM : τοϋτο Ρ
αύθις L τούτω ci. B oissonade 11 φησι VMP : om. L | \σύ VMP : σε L| |90 τους τών μοναχών
ταλάρους VPL : τους ταλάρονς τών μοναχών Μ | [αναδιφά VMP : αναδιφάς L||91 ο,τι
ττερ VML : om. Ρ||τυ^οι V : τύχει M P L | | r à ç ελαιοδόχονς VPL : τάς τών έλαιοδόχων
Μ||92 μοναδικήν VPL, B oissonade Horna : μοναχικήν M, Papademetriou || σον VMP :
om. L\\êveôéôvao V M L : ενεδύσω Ρ||93 κάγώ VPL : om. Μ | | ό ' V : δε MPL||94 μονα­
δικών VPL, B oissonade Horna : om. Μ μοναχικών ci. Papademetriou || άπα τής κέλλης
σου VPL : om. M | | 9 5 γενήσεται VML : γενήση P||96 ώς αν εκεισε VL : ωσάν εκείθεν Μ
ώς αν εκεί ~Ρ\\τών προσευχών τά VMP : τών προσεχόντων L||97 λήψη V : λήψει PL
λείψει Μ.